Қостанай облысы аумағының топонимдеріндегі табиғат жағдайларының бейнелеу заңдылықтары
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКAЛЫҚ.ГЕOГРAФИЯЛЫҚ ЖAҒДAЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Геoлoгиялық құрылымы және пaйдaлы қaзбaлaры ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Климaты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Гидрoгрaфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
1.5. Тoпырaғы . өсімдік жaмылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.6 Жaн.жaнуaрлaры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫ AУМAҒЫНЫҢ ТOПOНИМДЕРДЕГІ ТAБИҒAТ ЖAҒДAЙЛAРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ЗAҢДЫЛЫҚТAРЫ ... ... ... ...38
2.1 Тaбиғaт жaғдaйлaрын сипaттaйтын геoгрaфиялық aтaулaр ... ... ... ... ... 38
2.2 Жер бедерінің aумaқтaғы тoпoнимдерде бейнелену дәрежесі ... ... ... ... 46
2.3 Гидрoгрaфиялық терминдер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60 ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКAЛЫҚ.ГЕOГРAФИЯЛЫҚ ЖAҒДAЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Геoлoгиялық құрылымы және пaйдaлы қaзбaлaры ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Климaты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Гидрoгрaфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
1.5. Тoпырaғы . өсімдік жaмылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1.6 Жaн.жaнуaрлaры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫ AУМAҒЫНЫҢ ТOПOНИМДЕРДЕГІ ТAБИҒAТ ЖAҒДAЙЛAРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ЗAҢДЫЛЫҚТAРЫ ... ... ... ...38
2.1 Тaбиғaт жaғдaйлaрын сипaттaйтын геoгрaфиялық aтaулaр ... ... ... ... ... 38
2.2 Жер бедерінің aумaқтaғы тoпoнимдерде бейнелену дәрежесі ... ... ... ... 46
2.3 Гидрoгрaфиялық терминдер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60 ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКAЛЫҚ-ГЕOГРAФИЯЛЫҚ
ЖAҒДAЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Геoлoгиялық құрылымы және пaйдaлы қaзбaлaры
... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.
Климaты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.4 Гидрoгрaфиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...23
1.5. Тoпырaғы - өсімдік
жaмылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
6. Жaн-
жaнуaрлaры ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .33
2. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫ AУМAҒЫНЫҢ ТOПOНИМДЕРДЕГІ ТAБИҒAТ ЖAҒДAЙЛAРЫНЫҢ
БЕЙНЕЛЕУ ЗAҢДЫЛЫҚТAРЫ ... ... ... ...38
1. Тaбиғaт жaғдaйлaрын сипaттaйтын геoгрaфиялық
aтaулaр ... ... ... ... ... 38
2. Жер бедерінің aумaқтaғы тoпoнимдерде бейнелену
дәрежесі ... ... ... ... 46
3. Гидрoгрaфиялық терминдер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60 ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...63
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамы даму барысында, қарқынды шаруашылық әрекеттердің
нәтижесінде географиялық ортаға айтарлықтай ықпал етті. Тіршілік үшін күрес
барысында адамзат, оның ішінде қазақ қоғамы өзіне қажетті ресурстарды
игеруге, табиғи ортамен түсінісе өмір сүруге бейімделді. Олар ғажайып
Еуразиялық дала кеңістігінде табиғатпен өзара түсіністікте тіршілік етуге
қол жеткізді. Қазақ халқының осы көп ғасырлық тәжірибесі географиялық
атауларда – топонимдерде кеңінен сақталған.
Тарихи уақыт аралығында дәстүрлі мал шаруашылығына қажетті жануарлар
мен өсімдіктердің жеке түрінің ареалын анықтау, ландшафт өзгерістерін
зерделеу, табиғат пен табиғи ресурстарды қорғау сияқты күнделікті
туындайтын іс-шаралар географиялық нысандардың айырым-белгілері болып
табылатын атауларды өмірге алып келді. Нақты тарихи кезеңде және табиғи
ортада қалыптасқан қандай да болмасын географиялық атаулардың көпшілігі
жергілікті жердің физикалық-географиялық ерекшеліктерін сипаттайтын құнды
тарихи мәліметтер болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, көшпелі
қазақ қоғамының сан ғасырлар бойы табиғатты пайдалану барысында жинақтаған
географиялық білімі шаруашылықты тиімді ұйымдастыруға негіз болды.
Қазақстанның жер-су атаулары ұлттық тіл мен этникалық мәдениеттің құрамдас
бөлігі ретінде танылып, халықтың тарихи жадынан үлкен орын алды. Жер-су
аттарының тіл білімі, тарих және география секілді ірі үш ғылым саласының
түйіскен жерінен шығуы оның күрделі сала екенін көрсетеді.
Қостанай облысының топосистемасы осы уақытқа дейін тіл жөнінен жете
зерттелген жоқ. Бұл аймақтағы топонимдер басқа түркі тілдес республикадағы
топонимдермен лингвистикалық, әрі құрылымдық жағынан салыстыра берілді.
Сонымен бірге Қостанай облысының топонимиясы жергілікті халықтың
тұрмысымен, өткен уақыттағы көшпелі өмірімен, мал шаруашылығымен,
аңшылықпен тығыз байланысты, және осы аймақта тұратын халықтың айнала
қоршаған ортаны, жер бедерін көрсететін түсініктермен ұштас жатыр. Бұл
жұмыста топонимдер, кейбір даулы топонимдердің этимологиясы түрік-монғол
тілдерімен салыстырмалы түрде берілген. Олар архивтік материалдарға сүйене
отырып талданды
Жұмыста ежелгі замандағы, орта ғасырдағы және қазіргі топонимдер
беріліп отыр.
Облыстың топонимдері XVI ғасырдан бастап XX ғасырдағы ғалымдардың
еңбектеріндегі тарихи-географиялық, топографиялық деректермен толықтырылып
берілген.
Жұмыстың өзектілігі. Топонимдерді зерттеудің ғылыми маңызы жоғары.
Жер, су, теңіз, өзен, көл, таулардың жалқы атаулары сол жерде ертеде өмір
сүрген халықтың тілінен алынған. Бұл атаулар әлгі халықтар басқа жаққа
кетіп, орнына басқа халық келсе де, алғашқы қалпында сақталып, ғасырлар
бойы өмір сүреді десек, тарихы күрделі қазақ қоғамының құрамдас бөлігі
болып табылатын Қостанай облысы аумағындағы географиялық атаулардың да
тарихы тереңде жатыр. Зерттеудің өзектілігі Қостанай облысының топонимиясы
тілдік тұрғыдан арнайы зерттелгенімен осы аумаққа қатысты арнайы
географиялық топонимдер жайлы зерттеулер жүргізілген жоқ.
Мақсаты: Қостанай облысының топонимиялық кеңістігінің қалыптасу
заңдылықтарын зерттеу және географиялық атаулардың қалыптасуын анықтау. Жер-
су атауларының пайда болу ерекшеліктеріне тоқталу.
Негізгі зерттеу міндеттері:
• Қостанай облысы топонимиясының қалыптасуының тарихи-
географиялық жағдайларына талдау жасау;
• Нақты деректер негізінде Қостанай облысының табиғат
жағдайларының географиялық атауларында бейнелеу
заңдылықтарына талдау жасау;
• Топонимикалық атаулардың қалыптасуында халықтың тұрмыс-
тіршілігі мен шаруашылығының тигізген әсерін нақтылау;
• Жер-су атауларының пайда болу барысында белгілі бір
заңдылықтардың бар екенін көрсету;
• Облыстағы қазіргі топонимикалық атауларды қолдану барысында
күрделі мәселелер бар екеніне тоқталу;
• Аумақта кездесетін географиялық және халықтық географиялық
терминдерді жүйелеп топтастыру;
• Аумақ топонимдерінің қазіргі кездегі жай-күйі, ондағы
мәселелерді шешу жолдарын көрсету.
Зерттеудің теориялық негізі тақырып мәселесі бойынша Қазақстандағы,
сондай-ақ, жергілікті авторлардың ғылыми-зерттеу еңбектері және ғасырлар
бойы қазақ халқының жергілікті географиялық жағдайға өмір сүруге бейімделу
барысында пайда болған таным-білімдерінің нәтижесі болып табылады.
Зерттеу жаңашылдығы: Қостанай облысының топонимдер жүйесі тарихи
тұрғыдан арнайы зерттеліп, аумақтың табиғат жағдайларын бейнелейтін ақпарат
көзі ретінде географиялық, экономикалық тұрғыда сипатталды. Жұмыста табиғи
орта мен географиялық атаулардың өзара байланысы және топонимдердің табиғат
жағдайларын бейнелеу заңдылықтары жөнінде тұжырым жасалды. Ізденіс жұмысы
табиғи нысандарды, жергілікті жер-су атауларын айқындайтын арнайы құжаттар
мен мәліметтерге, аймақтағы табиғатты зерттеушілердің тың деректеріне
сүйене отырып құрастырылған.
1 ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қостанай облысы Республиканың солтүстік бөлігінде Тобыл, Торғай
өзендерінің аңғарларында орналасқан. Ол солтүстігінде және солтүстік
батысында Ресей Федерациясының Қорған, Челябі, Орынбор облыстарымен және
оңтүстік-шығысында Қазақстанның Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды
облыстарымен, оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі.
Қазіргі уақытта Қостанай облысының жер көлемі 196 мың км2 – бұл
Солтүстік Қазақстандағы ең ірі облыс. Облыс 41˚16' - 55˚12', солтүстік
ендікпен және 60˚ - 67˚20' шығыс бойлық арасында орналасқан. Оның
территориясы солтүстіктен оңтүстікке қарай 700 км-ге, батыстан шығысқа
қарай 250-400 км-ге созылып жатыр. Облыс территориясының негізгі ерекшелігі
орташа теңіз деңгейінен биіктігі 200 м болып келетін тегіс жер бедерімен
ерекшеленеді. Оның солтүстік бөлігін Батыс-Сібір жазығының оңтүстік-батыс
шеті, ал оңтүстігін Торғай үстірті, оңтүстік-шығысын Сарыарқа жоталары,
батысын Орал үстірті алып жатыр, облыс территориясын солтүстіктен
оңтүстікке қарай Торғай ойысы кесіп өтеді. Облыс территориясының жазық
болып келуі халықтың қоныстануы мен шаруашылықты дамытуға қолайлы фактор.
Қостанай облысының орналасқан жері қоңыржай климаттық белдеу, бірақ,
оның теңіздермен мұхиттардан шалғай – континенттің ішінде орналасуы, оның
климатының қатаң континентті климат қалыптасуына ықпал етеді. Қыс ұзақ әрі
қатты, жаз ыстық әрі құрғақ, бұл әсіресе облыстың оңтүстік бөлігінде жақсы
байқалады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-350 мм. Қостанай облысы
территориясы мен Тобыл және Торғай өзендері, олардың салалары ағып өтеді,
көптеген көлдердің орналасуы дала ландшафтын ерекшелендіре түседі.
Облыс территориясының солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше км-ге
созылып жатуына байланысты, облыс алуан түрлі табиғат жағдайлармен
ерекшеленеді. Солтүстік шекарадан бастап оңтүстікке Батыс-Сібір орманды
далалары, қоңыржай, шөлді далалар, құрғақ далалар, шөлейт бірін-бірі
ауыстырып отырады.
Облыстың негізгі территориясы құнарлы қара және қызғылт топырақты
болып келетін дала зонасында орналасқан. Даланың солтүстік бөлігінде
жусанды-көкпекті өсімдік жамылғысы шоқ ормандармен кезектесіп келеді.
Негізінен облыс ауыл шаруашылығын дамытуға қолайлы агроклиматтық жағдаймен
қамтамасыз етілген.
Қостанай облысы пайдалы қазбаларға өте бай, мұнда темір кенінің мол
қоры, боксит, асбест, қоңыр көмір кең орындары орналасқан.
Облыс ыңғайлы транспорттық-географиялық жағдайға ие болып отыр. Облыс
территориясы арқылы Ресейдің Урал, Батыс-Сібір сияқты индустриялы дамыған
аймақтарын Қостанай облысы мен Қазақстанның басқа облыстарын жалғастыратын
республикалық маңызы бар автомобиль жолдары мен темір жол магистральдары
кесіп өтеді. Ресейдің жоғары дамыған экономикалық аудандарына жақын
орналасу, облыстың шаруашылығының мамандануының қалыптасуына және сыртқы
экономикалық қатынастардың дамуына үлкен әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта Қостанай облысы рудалы пайдалы қазбаларды өндіретін
және байытатын, сонымен қатар жеңіл, тамақ өнеркәсіптерінің өнімдерін,
бидай өндіретін Қазақстанның дамыған индустриялы - аграрлы аймағы болып
саналады [1, б.8].
1.1 Жер бедері
Қостанай облысының қазіргі жер бедері оның геологиялық құрылысымен
тығыз байланысты. Жер бедерінің қалыптасуы ішкі (эндогендік) және сыртқы
(экзогендік) процестердің әсерінен болады. Эндогендік процесс – бұл жер
бедерінің баяу көтерілуі мен баяу төмен түсуі вертикальды бағытта жүреді.
Мысалы: ғалымдардың бақылауы бойынша Батыс Сібір жазығы жылына 2-4 мм-ге
көтеріледі. Экзогендік процесс – бұл әртүрлі және әр жағдайда жер бедерінің
қалыптасуына әсер ететін сыртқы күштер.
Жер бедеріне зор әсер ететін экзогендік процестің негізі су – қар суы,
жауын-шашын, өзендер.
Жер бедеріне судың әсері жер бедерінің көлбеулігімен су
өткізбейтіндігіне байланысты. Құмды жерлер көлбеу болса да жауын-шашын
жерге сіңіп кетеді. Ал, үстіртті және жазық су өткізбейтін қабаты бар
аймақтарда қар суымен жауын-шашын жылдың құрғақ әрі ыстық кезеңдерінде де
шалшықтар құрап жерге баяу сіңеді.
Кейін бұл жерлер құрғап сорлар пайда болады. Қостанай облысының
далаларында сорлар барлық жерде дерлік кездеседі. Су өткізгіш қабаты бар
алқаптарда қар сулары даланың шағын ойыстарында да жиналып қалады. Олар
жерге баяу сіңе отырып топырақты қатайтып шағын тереңдігі 1,5-2 м, диаметрі
100 деген метр ойыстардың пайда болуына әкеледі. Мұндай жерлерде қоғалы
батпақтар түзіліп талды қайынды шоқтар пайда болады. Қыс мезгілінде бұл
жерлерге мол қар жиналады. Мұндай жерлердің жер асты суы тұщы болып келеді.
Осындай ойпаңдар облыстың солтүстік аудандарының едәуір жерін алып жатыр.
Келесі жер бедерін қалыптастыратын күш - жел, ол топырақ ұнтақтарын
бір жерден екінші жерге көшіріп отырады. Жел күшті болған сайын оның
топыраққа да әсері мол. Жел эрозиясы топырақтың кедейленуіне әкеліп оны
шаруашылық үшін жарамсыз қылады. Қостанай облысының барлық ауылшаруашылық
аудандарының топырағы жел эрозиясына ұшырау қаупі бар. Сол себептен
топырақты қорғау бағытында әртүрлі агротехникалық шаралар жасалады.
Ұлан байтақ облыс территориясы жер бедерінің әр түрлілігімен
ерекшеленеді. Облыстың негізгі жер бедері жазық болып келеді. Солтүстік-
батыс аймағын Батыс Сібір жазығына, орталық аймақ солтүстігінде 200-330 м,
оңтүстікке қарай 150-170 м-ге төмендейтін Торғай үстірті алып жатыр.
Облыстың оңтүстік-батыс бөлігі болып келетін Орал Сырты үстіртінің
жазықтарында орналасқан, ал оңтүстік-шығысы болса Қазақ ұсақ шоқысында
орналасқан, ал ең оңтүстік шеткі аймақ оңтүстік Торғай жазығына жатады. Бұл
жазық Батыс-Сібір жазығымен Торғай ойысы арқылы қосылған.
Батыс-Сібір жазығын кейде Қостанай жазығы деп те атайды. Оның теңіз
бетінің орташа биіктігі 170-230 м Облыс жеріндегі Батыс-Сібір жазығының
оңтүстіктен солтүстікке қарай көлбеулігі байқалады. Бұл көлбеулік Тобыл мен
оның салаларының баяу солтүстік ағысынан байқалады. Жазықтың жер бедері
біркелкі: мұнда төбелер де, қыраттар да кездеспейді. Тек биіктігі 5-15 м
болып келетін солтүстік-шығысқа бағытталған жалдар кездеседі. Жалдардың
арасында шағын көлдері бар ойпаттар орналасқан. Жазықтың негізін сазды,
құмды, майда тасты түзілістер құрайды. Өзен аңғарында шөгінді жыныстар өзен
ағызып әкелген жыныстармен жабылған. Бұл жазықтың тегіс болуына әсер етеді.
Қостанай облысының орталық бөлігін Қазақ ұсақ шоқысын Орал Сырты
үстіртімен байланыстыратын Торғай үстірті немесе Торғай таулы өлкесі алып
жатыр. Торғай үстірті – солтүстігінде тік беткейлермен бөлінген көтеріңкі
жазықтық. Бұл жазықтықтың солтүстік жағы биік (230-260 м), оңтүстікке қарай
(150-160м) төмендейді. Торғай үстірті үлкен ойпаттар мен қыраттар кезектесе
орналасқан өзіндік ерекшелігі бар аймақ. Үстірт Торғай ойысы арқылы екіге
бөлінеді. Торғай үстіртінің негізін горизонталь бағытта орналасқан саз,
құм, майда тас сияқты жыныстар құрайды. Тобыл және Торғай алаптарының
көптеген өзендері Торғай үстіртін сумен қамтамасыз етеді.
Торғай жазығы (Құсмұрын көлінен Тобыл өзеніне дейінгі суайрықты),
орта бөлігін Сыпсыңағаш қолатымен және Өлкейек, Қабырға, Теке, Сарысу
өзендерімен тілімденген Торғай үстіртінің орта бөлігі алып жатыр. Мұндағы
суайрықтарды Қарғалы (310 м), Теке (262 м), Қызбел (219 м), және Сарыадыр
(360 м) деп аталатын төрткіл тау жұрнақтары, қиыр солтүстік-батысында
Қоңыртау орналасқан. Торғай үстіртінің жалғасы саналатын Оңтүстік Торғай
жазығы Сарықопа көлінің оңтүстік бөлігін қамтиды. Ол Торғай мен Ұлыжыланшық
өзендерімен тілімденген. Облыс аумағының бір ерекшелігі – оның қиыр
оңтүстік-батысынан солтүстігіне қарай Торғай, Сарыөзен, және Обаған
өзендерінің аңғарларын қамти отырып, Тобыл өзеніне дейін жететін ұзындығы
700 км Торғай қолаты жатыр. Облыстың ең биік бөлігі шоқылы келген Сарыарқа
бөлігі. Мұнда Қарақұс (Шарықты шыңы 397 м), Көкшетау (478 м), Қайыңдышоқы
(569 м), т.б. көптеген тау-шоқылары кездеседі. Ұлыжыланшық пен Қаратоғай
өзендерінің суайрығын Жыланшықтүрме қыраты алып жатыр.
Физикалық картада Торғай үстіртін солтүстік пен оңтүстік бағытта бөліп
жатқан Батыс-Сібір мен Тұран ойпаттарын қосып тұрған жасыл жолақ Торғай
қолаты немесе Торғай қақпасы немесе Торғай бұғазы деп атайды. Бұғаз деп
аталу себебі мыңдаған жыл бұрын бұл қолат Арал, Каспий теңіз алабын
солтүстік мұзды мұхитпен қосып тұрған.
Торғай қолаты ені 15-50 км, тереңдігі 200 м келетін ойыс. Торғай
ойысының тау жыныстары бұрынғы теңіз астынан босаған сазды топырақтан
құралған. Экзогендік процестердің әсерінен кейінгі – құм, континенттік саз,
су шайындыларынан құралған топырақ қабаты пайда болды.
Орал Сырты үстірті Қостанай облысының солтүстік-батыс бөлігінде
орналасқан. Бұл батыстан шығысқа қарай көлбеу жыраларымен тілімденген тегіс
жер бедері. Үстірттің абсолюттік биіктігі 250 м-ден 350 м-ге дейін өзгеріп
отырады. Орал Сырты үстірті кристалды тау жыныстарының жер бетіне шығып
жатуымен ерекшеленеді. Орал Сырты үстіртінің оңтүстік бөлігі Тобылдың
салалары мен және көптеген жыра-сайлармен тілімденген. Сонымен қатар
негізгі құрама жыныстар жер бетіне шығып жатқан шоқылары кездеседі.
Үстірттің солтүстік жағы көптеген көлдермен шалшықтар орналасқан тегістеу
дала.
Қостанай облысының оңтүстік-шығыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқысында
орналасқан. Осы жерде Қостанай облысының биік нүктесі Каменистая тауы бар.
Оның биіктігі 454 м. Қазақтың ұсақ шоқысы - қатты бұзылған таулы өлке.
Экзогендік процестердің миллиондаған жылғы әсерінен бір кездегі биік таулар
жазыққа айналды. Облыстың бұл өлкесі Торғай өзені алабының салалары мен
арналармен тілімденген шоқылы төбелі аймақ. Қазақтың ұсақ шоқысы ежелгі
шөгінді және магмалық жыныстардан құралған. Бұл жерлерде гранит, кварцит,
малта тас және тақта тастар кездеседі.
Жер бедерінің формаларымен түрлері даму және құлдырау жағдайларындағы
ежелгі және қазіргі процестерге байланысты.
Адамзаттың қазіргі даму деңгейі жер бедерінің жаңа түрлері
антропогендік жер бедерінің түзілуіне алып келеді.
1.2 Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары.
Қостанай облысы аумағының геологиялық қалпын түрлі дәуірлерге жататын
тектоникалық құрылымдар мен таулы үстіртке тән шөгінді, атқылаудан қалған
және метоморфиялық қалдықтар құрайды. Олар көптеген физикалық-географиялық
және тектоникалық жүйелердің ауысуы сияқты геологиялық оқиғалардың
нәтижесінде аймаққа кең тарады. Аймақтың негізін Батыс-Сібір және Тұран
секілді жаңа тұғырлар құрайды. Батыс-Сібір тұғыры палеозой қатпарларынан
құралды. Бұл аймақта жүздеген, миллиондаған жыл бұрын таулар болған. Олар
кейін біртіндеп жойылды. Ал шайылып, қопсыған тау жыныстары таулар
арасындағы жазықтар мен құламдары бітеді. Сондықтан Батыс-Сібір тұғыры екі
қабаттан (жікқабаттан) тұрады. Төменгі қабаты қатпарлы іргетастан құралған.
Қатпарлы іргетас палеозой дәуіріне дейінгі және палеозой дәуіріндегі тау
жыныстарға жататын метаморфтан түзілген. Тұғырдың іргетасы мезокайнозой
дәуірінен қалған шөгінділердің мықты қалдықтарымен толтырылған. Ол жоғары
қабатты құрайды. Осы арқылы жаңа тақтаның іргетасы тым ескі геологиялық
дәуірлердің қалдықтарымен көмкерілген.
Шөгінді жабуының қалың жатуы облыстың солтүстік-шығыс бетінің теңдігін
анықтайды.
Облыс аумағының орталығы арқылы солтүстіктен оңтүстікке қарай
жалпылама синеклиздер пішіндес Торғай ойпаты созылып жатыр. Торғай еңісі
бір жағынан, Орал мен Орталық Қазақстанның қатпарлы құрылысын бөліп тұрады.
Екінші жағынан Батыс-Сібір және Тұран тақтасын жалғап тұр.
Торғай ойпатының шөгінді жабуы қалыңдығы Қостанай ауданында 100-150 м
болса Торғайдың оңтүстігінде 1500-2000 метрге дейін ауытқиды. Геологиялық
қалыптасудың түрлі кезеңінде облыс аймағындағы шөгінділердің түзілу тәртібі
жиі және бірден өзгерістерге ұшырап отырады. Соның арқасында уақыт өте келе
тау жыныстары және соған байланысты пайдалы кендер қалыптасты. Торғай
ойпатындағы жыныстар қабаты үш бірдей геологиялық-құрылымдық бөліктен
тұрады.
Бірінші қабат іргетастың негізін құрайтын кембрийге дейінгі және
төменгі палеозой жынысының қарқынды қапталған қыртысынан тұрады. Іргетастың
негізін базальт, гранитоид және қызыл түсті пермь жыныстары, сондай-ақ
триасса (кварциттер, гнейстер, тақтатастар) құрайды. Кебрийге дейінгі және
төменгі палеозой шөгінділерінің арқасында вольфрам, молибден, олово, мырыш
т.б. пайдалы қазбалар түзілді. Төменгі қабаттың қалыптасуына темір кен
орнының да қатысы бар.
Екінші қабаттың қалыптасуына ортанғы және жоғарғы палеозой тау
жыныстарына жататын диабаз, профилит, әктас, яшма, тақтатас т.б. әсер етті.
Қостанай облысындағы барлық магнетиттік кен орындарының шығуы төменгі
карбонмен байланысты. Ол карбондар үлкен белдеу болып, оңтүстік Оралдың
шығыс беткейіне дейін созылып жатыр. Сондай-ақ, Торғай ойпатының орталығы
мен шығыс бөлігіндегі үлкен алаңдарды еншілейді.
Торғайдың үшінші құрылымдық қабаты мезозой мен кайнозой дәуірлеріндегі
теңіз шөгінділерінің құмдауыт-сазды қалдықтарынан құралады. Триас аяқталып,
Юр кезеңі басталған тұста боксит, темір кен, отқа төзімді саз т.б. кен
орындары қалыптасты.
Бор кезеңінде тұтастай Торғай ойпатында шөгінділер қарқынды түрде
шоғырланды. Ол шөгінділердің бойында ішінара ашық түсті каулинитті және
бокситті саздар болды. Торғай өңіріне көп тараған бокситтердің түзілуі осы
кезеңмен тығыз байланысты. Темір кендерінің түзілуіне лагунды-теңіз
шөгінділері жыныстарының әсері болды. Аймақтағы шөгінді жыныстар бойынан
құрамында титандық қасиеті бар үгінді темір кені шықты. Құрылысқа жарайтын
материалдардың көп шығуы да шөгінді жыныстарға байланысты.
Облыстың батыс қиырында палеозой дәуірінен қалған вулканды жыныстар
көп кездеседі. Сондай-ақ, біртіндеп, Торғай ойпатына қарай ойысатын
герцендік мәрмәрлар табылды. Ойпаттың шығысында Қазақтың ұсақ адырлары
шоғырланған. Орал мен Орталық Қазақстан арасындағы түрлі дәуірлерге тән
қатпарлы құрылымдар Торғайдың тұғырлық жабуымен терең көмкерілген. Болжам
бойынша Орталық-Торғай ойпатының тереңі арқылы жалғасады.
Торғай ойпатының оңтүстігіне қарай палеозой кезеңіне тән Тұран тұғыры
орналасқан. Тұран тұғыры екі жікқабаттан тұрады. Мезокайнозой заманынан
қалған шөгінді қалдықтар жабуымен көмкерілген палеозой іргетасы. Жабулы тау
жыныстар көлденең жатыр.
Қостанай облысы әр түрлі пайдалы қазбаларға өте бай. Геологиялық
дамудың ұзақ тарихы барысында бұл жерлерде темір кенінің, бокситтің,
алтынның, титан кенінің, қоңыр көмірдің, асбесттің кен орындары пайда
болған. Қазіргі кезде Қостанай облысы темір кенінің қоры бойынша
Қазақстанда ғана емес, ТМД елдерінде де алдыңғы қатарда. Оған
Республикадағы барланған темір қорының 93% тиесілі. Облыс Республиканың
темір кені базасына айналды. Қостанай темір кен алабында әр түрлі
генетикалық типтегі: магнитті, титанды магнитті, ванадилі, шөгінді
жанартаулы - барлығы 100-ге жуық кен орындар бар.
Кен орындар солтүстік, солтүстік-шығыс бағыттағы Қостанай облысының
солтүстік батысында орналасқан. 900 млн. тонна қоры бар Қашар, 500 млн.
тонна қоры бар Соколов, 800 млн. тоннна қоры бар Сарыбай, Қоржынкөл кен
орындарының маңызы ерекше. Кеннің орналасу тереңдігінің 70-120 метр болуы
оны ашық әдіспен өндіруге ыңғай жасайды. Магнитті кендегі темірдің үлесі 42-
47 %. Осы кен орындардың негізінде 1957 жылы Кеңес одағындағы ең ірі
Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты салынды.
Осы кен орындарға жақын жерде шөгінді әдіспен пайда болған темір
кенінің Әйет және Лисаков кен орындары орналасқан. Әйет кен орнының көлемі
2500 км2, Лисаков кен орны ендік бағытта 100 км-ге дейін созылып жатыр.
Темірлі алаптың ені 1,5-4 км қабаттың қалыңдығы 3-30 м. Негізгі кенде алап
кен орнының орталық тұсында темір жер бетіне шығып жатыр. Әйет және Лисаков
кен орындарының темір қорының қосындысы 9,8 млрд. тонна. Кендегі темір
мөлшері 35-42 %. Лисаков кен орнында темір кені ашық әдіспен өндіріледі.
Облыс территориясында Қостанай темір кен алабына жататын - Адай, Сор,
Шағыркөл магнитті темір кен орындары бар. Жітіқара ауданында Сарыоба,
Городище кен орындары орналасқан. Адаев кен орнының темір қоры 36 млн.
тонна. Сор кен орнының қоры 60 млн. тонна, ал Шағыркөлдікі 80 млн. тоннаға
жетеді.
Бұл кен орындарының кені жер бетіне жақын орналасқан, сол себепті ашық
әдіспен өңдеуге болады.
Облыстың тағы бір кен байлығы Торғай қолатында орналасқан боксит кен
орындары. Мезозойдың бор дәуірінде Торғай қолатында шөгінді кендердің соның
ішінде бокситтің жиналуы өтті. Осы кезеңдегі шөгінді кенді жыныстардың
пайда болу уақыты олардың өнеркәсіптік қуатына әсер етеді. Боксит –
алюминий өндірілетін Қазақстандағы негізгі шикізат. Қостанай облысында
бірнеше боксит кен орындары бар. Олар Торғай қолатының шетінде орналасқан.
Амангелді тобына жататын Краснооктябрь, Құшмұрын, Тауынсор кен орындары.
Бокситтің негізгі қоры Амангелді кен орнында орналасқан. Олар карьерге
өндіріліп, оңай өңделеді.
Тауынсор кен орнының болашағына Алтынсарин-Хромтау темір жолының
салынуы зор әсер етті. Кен тайыз орналасқандықтан ашық әдіспен өндіруге
болады.
Түсті металдардың негізгі кен орындары Тобылдың жоғары ағысында
орналасқан. Жітіқара қаласының маңында никель, кобальт, алтын, титан кен
орындары бар.
Қостанай облысының Жангелді ауданының территориясында ильменит, рутил,
циркони кен рудалары бар. Титан-циркони кен орны барланды. Ақтөбе, Қостанай
облыстарының түйіскен жеріндегі титан, циркони кендерінің Құмкөл тобының да
болашағы бар. Бағалы металдардан облыс территориясында алтын өндіріледі.
Жітіқара ауданындағы кварцты желіде алтынның мол қоры бар.
Республикадағы барланған қоры жөнінен ең ірі көмір алабы – Торғай кен
орны, Обаған өзенінің бойында орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай
жүздеген км-ге созылған тізбектеліп орналасқан кен орындардағы көмір
қабатының тереңдігі 65 м, барланған қоры 40 млрд. тонна. Бұл алаптың
Құсмұрын, Приозерный, Егінсай ірі кен орындарында көмір ашық әдіспен
өндіріледі. Жоғары калориялы, күлі аз қоңыр көмір ашық қашықтыққа
тасымалдауға тиімсіз. Бұл көмір тек энергетикалық отын ретінде қолданылады.
Құшмұрын көліне жақын жерде жанатын тақтатастардың кен орны табылды. Бірақ
жақын жерде Торғай алабының кен орны орналасқандықтан, тақтатастар
өндірісте қолданылмайды.
Рудалы емес пайдалы қазбалардың облыстағы негізгі көзі – асбест.
Асбест сөзі грек тілінен аударғанда жанбайтын деген мағынаны білдіреді.
Сол себептен асбест кенінен отқа төзімді қасиеті бар техникалық бағытта
қолданылатын маталар жасалады. Асбест сонымен қатар отқа төзімді және
қауіпсіздендіргіш материал.
Еліміздегі ірі асбест кен орындарының бірі – Жітіқара кен орны. Бұл
кен орнының көлемі бірнеше шаршы шақырымды алып жатыр. Кен орны дүние жүзі
бойынша маңызды әрі ірі кен орындарының бірі.
Облыста рудалы емес пайдалы қазбалардың басқа да кен орны бар. Олар:
Алексеевтегі тальк, Ақтасты графит кен орындары.
Қостанай облысында құрылыс сазы құрылыс құмы, шыны құмы, әктас,
гравилі құм сияқты құрылысқа аса қажет шикізаттардың мол кендері бар.
Қазіргі уақытта облыста формалық құмның Боскөл, Апанов және Соналық кен
орындарын игеру басталды. Тобылдың жоғарғы ағысында Шекубай, Қызылжар,
әктас және цемент кен орындары анықталды. Шекубай, Қызылжар әктас және
цемент кен орындары анықталды. Минералды бояуларды жасауға қажет шикізат
ретінде қолданылатын қыналы саз кен орындары да кездеседі. Облыста
Алексеев, Әйет, Қостанай кварц құмының кен орындары барланған. Сонымен
қатар балқымайтын саз кездеседі. Мысалы, бұндай саздың ірі Берлин кен
орнының қоры 460 млн. т. Ол ашық әдіспен өнделеді. Отқа төзімді саз
бокситпен бірге де кездесіп отырады.
1.3 Климаты
Қостанай облысының аумағында жылу мен ылғалдың бөлінуінде аймақтық
айқын байқалды. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай түсетін жылудың артуы мен
атмосфералық жауын-шашынның азаюында көрінеді. Облыстың Еуразияның орталық
бөлігінде орналасуы (қоңыржай ендік белдігінде) климаттық негізгі сипатының
маусымдық өзгешеліктерін сипаттайды.
Облыстың климаты тез аралық континенттілігімен ерекшеленеді. Мұндай
құбылыс аумақтық мұхиттар мен теңіздердің жұмсарту әсерінен алшақтау
екендігімен түсіндіріледі. Климаттың континенттілігі температураның тез
құбылуынан, ауа құрғақтығынан және аз мөлшердегі атмосфералық жауын-
шашындардан байқалады.
Климат мына факторлар әсерінен қалыптасады: күн радиациясы,
атмосфералық циркуляция, жер бедері - шекаралық қабат сипаты, топырағы,
өсімдігі, қар жамылғысы т.б.
Қостанай облысындағы ең негізгі климат түзуші фактор күн радиациясы
болып табылады. Ол - Жер бетіндегі дамып жатқан барлық табиғи процесттердің
энергетикалық базасы. Қостанай облыс аумағында күн радиациясы саласының
жоғарғы маңызы тән. Себебі облысымыз қоңыржай белдікте орналасқан,
бұлттылық көлемі шамалы. Облыс аумағы ұласып жатуына байланысты күн
жарықтығы мен күн радиациясы көлемінің ұзақтығы солтүстіктен оңтүстікке
қарай біртіндеп ұлғаяды. Егерде күн жарығының ұзақтығы солтүстікте 2100
болса, оңтүстікте - жылына 2650 сағат. Сонымен қатар жиынтық радиациясы да
өзгереді - жылына 100 ден 120 ккалсм2. Күн жарықтығы мен күн радиациясы
көлемін ұзақтылығының солтүстікке қарай азаюы бұлттылықтың ұлғаюымен және
бұлтсыз (ашық) күндердің азаюымен байланысты.
Жер ендігі ұлғайғанда күн сәулелерінің түсу бұрышы азаяды да, жер
бетінің қызуы да шамалы болады.
Қыс кезінде күн радиациясының көлемі жазға қарағанда аз. Тұрақты қар
жамылғысы күн сәулесінің шағылысын ұлғайтады.
Мамыр айынан тамыз айына дейін жиынтық күн радиациясы қыс айларындағы
күн радиациясы шамасынан 6-7 есе асып түседі.
Климаттың қалыптасу процестерінде ауа массалары мен олардың
циркуляциясы үлкен рөл атқарады. Облыс климаты батыс, арктикалық және
тропикалық ауа массалар циркуляциясының ықпалымен қалыптасады. Батыс
атлантикалық ауа массалары облыс аумағына сирек түседі, себебі Атлантика
өте алшақ орналасқан, сондықтан батыстан шығысқа қарай жылжығанда ауа
массалары көп ылғалдан айырылады. Екіншіден, Орал таулары негізгі кедергі
болып табылады. Бұлар циклон сипатын ауыстырып отырады. Алайда олар облыс
аумағында келіп жататын жауын-шашынның негізгі бөлігін әкеледі.
Арктикалық ауа массасы облыс аумағында жылдың суық мезгілінде болады
да, ауа температурасының төмендеуіне әсер етеді. Арктикалық ауа массасы
фронтальды сызық жиегіне жеткен кезде жауындар болып, дауылды желдер
тұрады.
Қыс мезгілінде облыс климатына азиаттық антициклонның солтүстік-батыс
массасы қатты әсер етеді. Азиаттық антициклонның оңтүстік-батыс жерлері өте
суық болады. Сондықтан да Қостанай облысында қыс қатты антициклон кезінде
ауа-райы ашық және аязды болады.
Жаз мезгілінде облыс климатына Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалыптасатын континентті тропикалық ауа массалары әсер етеді. Бұл
мерзімде ауа райы ыстық әрі құрғақ болады.
Облыс белсенді жел әрекет аймағында орналасқан. Желдің орташа
жылдамдылығы жылына 5 мсек құрайды. Орташа есеппен, тұрғындар жылына 30
күндей жел әсерін сезінеді. Мәселен, Қостанайда қаңтар айында 12 күн бойы
қатты жел тұруы мүмкін. Ашық далада орманды дала аймақтарына қарағанда жел
қатты болады.
Географиялық орын, атмосфералық циркуляция мен шекаралық қабат
ерекшеліктері ауа температурасына әсерін тигізеді. Облысқа температураның
жылдық және тәуліктік құбылуы тән. Орташа жылдық және орташа тәулік
температуралар солтүстіктен оңтүстікке өзгереді.
Ауаның орташа айлық температурасының көпжылдық көрсеткіші
Айлары
Ауаның орташа жылдық температурасы 1(С-тан 6,9 (С-қа дейін өзгере
алады. Ең суық ай - қаңтар. Оның орташа температурасы үнемі - 18(С құрайды.
Жаз кезінде облыс аумағында мына температуралар тән: маусым айында орташа
температура солтүстікте +19(С, ал оңтүстікте +24(С құрайды.
Жылдың ең жылы және ең суық айларының орташа температурасы аса маңызды
көрсеткіш болып табылады. Жылдың амплитуда көлемі климаттың континенттілік
дәрежесін сипаттайды. Қостанай облысының аумағында температурасының ауытқуы
36-39(С құрайды. Бұл облыс аумағында қыс қатты, ал жаз жылы екендігін
көрсетеді. Жітіқара қаласында абсолюттік ең аз мөлшер байқалды – минус -
52(С, абсолюттік көп мөлшер Торғай ауылында -43(С. Температураның
тәуліктік құбылуы -9 дан 13(С - қа дейін.
Атмосфералық жауын-шашындар облыс аумағында аз болады. Олардың саны
солтүстіктен оңтүстікке 400 мм-ден солтүстік-батыста, оңтүстікте 160 мм-ге
дейін азаяды. Қостанай қаласы ауданында 310-370 мм-ге жуық жауын-шашын
болады.
Көпжылдың ішіндегі жауын-шашынның айлық көрсеткіші (мм)
Айлары
Жыл маусымы бойынша жауын-шашынның жылдық таралуы біркелкі емес:
жылдың жылы мезгілінде (сәуірден қазанға дейін) 70-80% жауын-шашын болады.
Шілде айында жауын көбірек жауады, мысалы, Қостанай қаласының ауданында
шілдеде 55 мм-ге дейін жауын түседі. Ақпан айында жауын-шашын неғұрлым аз.
Жылдың суық мезгілінде жауын аз болады. Сол себептен де қар жамылғысының
қалыңдығы - 20-30 см. Тұрақты қар жамылғысы солтүстікте қарашаның бірінші
жартысында қалыптасады, облыстың оңтүстігінде - қарашаның аяғында не
желтоқсан басында. Қар түскенде көбінесе қатты жел тұрады. Ондай жел
борандарды туғызады. Боранды күндер жылына 20-дан 30,50 күнге дейін
созылады.
Сәуірде қардың қатты еруі басталады. Алайда қыста да күн жылынып
кетуі мүмкін. Мұндай жылы күндердің арты суыққа әкеліп соғады. Қардың беті
қатты мұзды қабыққа айналады. Ол болса мал шаруашылығына зиянын келтіреді.
Жауын-шашын саны ылғал дәрежесін анықтата алмайды. Өйткені ылғал
булануға да байланысты. Егер булану көп болса жауын-шашынға қарағанда, онда
ылғал аз болады, ал егер булану жауын-шашынға қарағанда аз болса, ылғал көп
болады. Ылғал коэфиценті бірден төмен болса, ылғал кем, 0,3-тен төмен болса
- нашар.
Ылғал бойынша облыстың солтүстік бөлігі тұрақсыз ылғал аймағына,
оңтүстік бөлігі – кем (жетіспейтін) ылғал аймағына жатады. Тұрақсыз ылғал
облыстың солтүстік бөлігінде кей жылдары жауын-шашын нормасынан төмен
болатындығын көрсетеді. Мысалы, жаз құрғақшыл, ал күзде ылғалдың мол болуы
мүмкін. Мұндай жағдай ауыл шараушылығына зиян келтіруі мүмкін. (Ауыл
шаруашылық дақылдар өнімділігін төмендетеді, шөп, жайылым жерлер де көп
өнім бере қоймайды).
Қыс. Облыстың әр жерлерінде қыс мезгілінің ұзақтығы әр түрлі. Ол
радиациялық режимге және циркуляциялық үрдістерге байланысты. Қыстың
басталу белгісі - температураның 0(С төмендеуі және қар жамылғысының
тұрақталуы. Тұрақты қар жамылғысы Қостанай аумағында 10-шы қарашаға қарай
тұрақталады. Торғай ауыл аумағында 30 қараша. Ұзақ мерзім бойы азиаттық
антициклон облыс аумағында болады да қыс уақытының негізгі ауа райын
анықтайды: ашық күндері төмен температуралар. Облыс аумағында қыс суық, әрі
ұзақ болады. Ұзақтығы 160-105 күн, ашық күндері температура 30-40 (С-қа
дейін төмендейді. Қар күйінде жауын қыста аз түседі - 50-100 мм (жылдық
норма 20-30%), қатты қар жауу құбылысы сирек болады. Қар жамылғысының
қалыңдығы орташа шамамен 18-30 см. Қыс мерзімінде қарқынды жел жер
бедерлеріндегі қарларды үрлеп, бұрқасын туғызады.
Сондықтан ылғал жинау үшін дала жерлерінде қар ұстайтын іс-шаралар
жүргізу керек (егіс қорғайтын орман алқаптарын отырғызу).
Қар жамылғысының шамалы қалыңдығына байланысты қыста топырақ 150-200
см-ге дейін тереңдікте қатады. Бұл қысқы дақылдардың өсуін шектейді. Осы
аталған климаттық жағдайлар малдың қысқы қорына да әсер етеді. Үй
жануарларын қыстан алып шығу үшін қысқа мал азығы даярлану керек.
Көктем. Қыстан көктемге ауысу ауа райы режимінің күрт өзгеруімен
ерекшеленеді. Орта Азия құмды жерінен келіп соғатын жылы жел және ашық
күндер қар жамылғысының тез еруіне ықпал етеді. Сонымен қатар жер бедерінің
тегістігі арктикалық суық ауаның келуіне кедергі етпейді. Бұндай суық ауа
температураны төмендетеді, әрі мамыр айында қар жаууы да мүмкін. Алайда,
сәуірдің ортасында облыс аумағының көп жерлерінде қар тез кетіп, мамырдың
ортасында орташа тәулік температура 10 (С-қа көтеріледі.
Көктемде бұлтсыз күндердің көбейюіне байланысты ауа температурасының
ауытқулары көп болады: күндізгі жоғары температура түнгі төмен
температураға, тіпті судың қатуына дейін әкеп соғады. Мұндай ауытқулар
маусымның басында да байқалады. Алайда, қатып қалған топырақтың біртіндеп
жібуі ауыл шаруашылық жұмысын мамырдың екінші жартысына қалдырады. Жауын-
шашын, жиі қатты құрғақ желдің соғуы көктемге тән құбылыс. Жылдың бұл
маусымында шаңды бұрқасын, дауылдар да болады. Тұрақты егін алуға қажетті
ылғал көктем кезінде солтүстікте және солтүстік-шығыста, облыстың орталық
бөлігінде ғана болады. Мұндай жағдай екі жылда бір рет, ал оңтүстікті
жерлерде үш жылда бір рет болады.
Жаз. Облыс аумағында жаз маусымның басында басталады. Жаз кезінде ауа
райы көбіне ашық болады. Ашық күндер орташа есеппен 70-75 %-ды құрайды,
оған сәйкес күннің жарықтығы 900-1000 сағатқа жетеді.
Облыс солтүстігінде жаз жылы, оңтүстігінде ыстық. Күндізгі температура
маусым мен тамызда +21-27(С, шілдеде +23-27(С. Кейбір жылдары маусым-шілде
айларында ауа райы температурасы +40-42 (С-қа дейін көтеріледі.
Жазда жауын-шашын басқа жыл маусымдарына қарағанда көбірек болады.
Мысалы облыс бойынша жазда жауын оңтүстікте 100 мм-ге дейін, солтүстікте
200 мм-ге дейін. Шілдеде жауын-шашын барынша көп болуы мүмкін, алайда ұзақ
уақыт жауынсыз күндер де болады. Жаз кезінде аңызақ көп болады. Ол ылғалдың
булануын ұлғайта түседі де, құрғақшылыққа әкеледі. Құрғақшылық үш-төрт
жылда бір болады, кейде ол ауданның бөліктерінде (кей жерлерінде) ғана
болады.
Жалпы алғанда, жаз мезгілінде көптеген ауыл шаруашылық дақылдары
өсіріледі, әсіресе, бидай мол өнім алуға мүмкіндік туғызады.
Климаттың ерекшеліктері: күн радиациясы, жоғарғы жазғы температура,
топырақтың негізгі қасиеттеріне сәйкес белгілі ылғал. Осының барлығы
өсімдіктерді қажетті азотпен қамтамасыз етеді, жақсы ұн өнімдеріне керекті
желімтік сапасының қалыптасуына әсерін тигізеді.
Күз. Күз маусымының орташа тәулік температурасы 10(С. Солтүстікте күз
қыркүйектің басында не ортасында басталады. Оңтүстікте 10 күнге кейін.
Алғашқы күзгі суықтар ауада қыркүйек ортасында байқалады. Ерте күзгі
суықтар қияр, қызанақ, жүгері бақша дақылдары секілді өсімдіктер үшін зиян.
Кей жылдары тіпті тамыздың аяғында суық күндер басталады. Күзде жауын-шашын
жиілейді. Ол егін жинауға кедергісін тигізеді. Бірақ осы маусымда жайылым
өсімдіктері қайта өсе бастайды. Бұл, әрине, малдың қысқы және күзгі қоры
үшін жайлы.
Күздің екінші жартысында температураның 0(С-тан төмендуі күзге тән
құбылыс. Жауын-шашын қар күйінде жауады. Қарашада температуралық режим
қысқы мерзімге ауысады.
1.4 Гидрографиясы
Қостанай облысының су көздері үш түрге бөлінеді: өзендер, көлдер және
жер асты сулары. Беткі сулардың жалы ресурстары бойынша облыс Қазақстан
облыстары арасынан соңғы орында тұр.
Өзендер. Облыс аумағында территорияның тегістігімен, климаттың
құрғақшылығынан гидрографиялық тор нашар дамыған. Оның себептері құрғақ
климат пен тегіс жер бедері жалпы ұзындығы 10 шақырым 310 су қоймалары бар.
Олардың жартысына жуығы уақытша су қоймалары болып келеді. Өзендері екі
негізгі алапқа жатады: Солтүстік Мұзды мұхит алабына (Кар теңізі бассейні)
және ішкі ағынсыз көл алабына. Бұл екі алаптың суайрығы Торғай үстіртінен
өтеді. Карск теңізі алабы өзендерінің тұрақты ағыны бар. Оған Тобыл өзені
және оның салалары жатады. Облыстың ішкі ағынсыз алапқа жататын көп өзендер
– уақытша су ағындары. Ондай сулар құрғақ далада сіңіп кетеді немесе ұсақ
көлдерге барып құяды. Олардың ішінен елеулісі - Торғай өзені. Облыс
өзендерінің ерекшелігі – олардың облыс аумағы бойынша біркелкі таралмауы.
Өзен торының жиелігі солтүстіктен оңтүстікке қарай азаяды. Тұщы өзен
суларының аз болуы – облысқа тән құбылыс. Өзен мен су ағындары көп
болғанымен, олардың су қоры шамалы.
Ірі өзендердің орташа жылдық шығыны мынадай: Тобыл – 13,5 куб.м3сек,
Торғай – 9,7 м3сек, Обаған – 1,4 м3сек. Бір жылғы су шығыны жылдық ағын
де аталады. Облыс өзендерінің жылдық ағыны қар жамылғысы және қар еру
алдындағы су қорына байланысты болады. Жаңбыр суы топырақты ылғалдандырады
және буланып кетеді. Өзендерді қоректендіруде жаңбыр суының маңызы шамалы.
Облыс өзендері қоректену сипаты бойынша мына түрлерге бөлінеді: 1)
Тобыл өзені мен салалары – қар-жаңбыр сумен қоректенеді. Су тасуы сәуірдің
басында басталып мамырдың аяғына қарай аяқталады. Жылдың осы мезгілінде
судың 90% ағып өтеді. 2) Торғай өзені – қар суымен қоректенді. Оның алабы
құрғақ далалы және шөлейт аймақты жерлерде қалыптасады. Өзеннің негізгі
қорегі қар суы болып табылады, сол себептен осы өзендерге судың тасуы
сәуір айында байқалады. Жаздың екінші жартысында су деңгейі өте төмендеп,ең
аз су шығыны ақпан айында байқалады. Облыс оңтүстігіндегі кейбір ұсақ
өзендер жазда кеуіп қалады не болмаса жеке иірімдер жасайды.
Көктемгі су тасқыны су деңгейінің бірден 4-6 метрге көтерілуімен
сипатталады. Тобыл өзенінің ені су тасқыны кезінде 2-10 шақырымға,
салаларының сағасы – 1,5-2 шақырымға кеңейеді. Кей жерлерде өзен
жайылымының су басу тереңдігі 3 м-ге дейін жетеді. Су тасқыны кезінде
шайылған заттар мөлшері 300-400 гм3 дейін көбейеді. Су тасу мерзімінің
ұзақтығы 15-20 күн.
Ағынның біркелкі болмауымен өзен суларының химиялық құрамының
маусымдық өзгерісіне байланысты. Су тасу кезінде өзендер тұщыланады, себебі
олар қордың тұщы өзендерге келіп құяды. Ағын азайған соң минерализация
артады да су ащылау бола бастайды. Өзен суларының ащы болуы олардың сағаға
құюымен де байланысты.
Облыстың барлық өзендері қыстың келуімен қата бастайды, күздің аяғында
олардың бетін мұз басады, кей шағын өзендер қыста тіпті түбіне дейін мұз
боп қатады – ағын тоқтайды. Тобыл өзенінің мұз қалыңдығы суық қыста 1,5 м,
ал мұз жамылғысы 4-5 айға дейін сақталады.
Тау жыныстарын шаю нәтижесінде өзен суларында түрлі материалдар пайда
болады. Оларды қатты ағын деп атайды. Қатты ағын саны лайлылығын анықтайды.
Облыста өзен суларының лайлылығы 100-200 гм3 құрайды. Тек Тобыл, Торғай,
Обаған өзендерінің жоғарғы жақтарында судың лайлылығы күштірек, себебі ағын
жылдамдығы қатты. Қостанай облысының ірі өзендерінің бірі – Тобыл өзені
(ұзындығы 682 шақырым). Ол Орал тауының оңтүстік-шығыс бөктерінен басталып,
облыстың солтүстік-батыс бөлігінен өтеді де Ертіс өзеніне барып құяды. Су
жинау көлемі 45 мыңға жуық шаршы шақырым. Тобыл өзенінің солтүстік жағалау
алабы жақсы дамыған өзен торымен ерекшеленеді.
Бұл жерден Шортанды, Сынташты, Аят, Тоғызақ, Үй өзендерінің салалары
ағады. Олар Оңтүстік Оралдың шығыс беткейінен басталады. Жоғарғы ағысында
ұзақ салалары көп, бірақ Тобылға жақындаған сайын өзен торабының қалыңдығы
азайып, жер тегістеле бастайды. Өзендердің ағысы баяу, ирең әрі еңісті.
Тобыл өзенінің ең ірі сағасы - Обаған. Бірақ бұл өзеннің суы ащы. Тобыл
алабының барлық өзендерінде кеме жүрмейді.
Жыл маусымдары бойынша өзен ағындарын шаруашылық мақсатында су
қоймаларын салу жолдары арқылы реттеп отырған жөн. Бұндай реттеу жұмысы жыл
бойына тұрғындар мен шаруашылықты қажет сумен қамтамасыздандырады.
Тобыл өзені алабында 7 су қоймасы салынды. Ең ірісі – Қаратомар,
көлемі - 586 және Жоғарғы Тобыл - 816 млн. м3.
Облыстың оңтүстік жартысында шығыстан оңтүстік-батысқа қарай Торғай
өзені ағып жатыр. Су жинау көлемі -
56,5 мың шаршы шақырым. Бұл өзеннің ерекшелігі – енді
жайылмасы. Жайылма кей жерлерде 10-30 шақырымға дейін жетеді. Торғай өзені
Қараторғай, Жалдама, Ащытасты, Сарықопа көлі және Ұлқаяқ өзен жүйелерінен
құралады. Облыс шегінен кейін ол ағынсыз Шалқар теңізге құяды. Бұл өзен
облыс оңтүстігінің негізгі сумен қамтамасыз ету көзі болып табылады. Өзен
алабында Арқалық қаласының өңдірістік және шаруашылық қажеттілігі үшін екі
су қоймасы салынды: Ақжар, көлемі - 16,5 және Ащы-Тасты - 5,2 млн. м3.
Өзеннің жайылма учаскелерінде және Торғай үстірт шетінде арықтар өте
көп. Жазық үстірттегі жаңбыр сулары ойыстар мен жыраларды суға толтырады.
Бірақ басым көпшілігі топырақтан терең өтіп, сазға тап болады. Сол арқылы
үстірт шетіне бұлақ күйінде шығады не көп жерлерді батпақтандырады.
Қостанай облысында 9 мыңға жуық көл бар (Қазақстан көлдері бойынша 18
%). Көлдердің жалпы көлемі 2,5 % құрайды. Көлдер бойынша Қостанай Ақмола
облысынан кейін екінші орында тұр. Алайда көлдердің 80 % 1 шаршы шақырым
көлемін құрайды.
Көлдердің көбісі ағынды емес және олар су деңгейінің құбылуымен
айрықшаланады. Көлдер де өзендер секілді негізгі қорды көктем мезгілінде
қардың еріген суынан алады. Сондықтан қар еру кезінде су деңгейі қатты
көтеріледі, көл көлемі де арта түседі. Көп көлдер жаз уақытында таязданады.
Шөбі көп көлдер де кездеседі. Олар тек көктемде ғана суға толады, ал жазда
қалың шөп шығады. Сондықтан ондай көлдерді шөп шабу иелігі ретінде
пайдаланады.
Көл суларының минерализация дәрежесі әр түрлі. Жыл маусымы бойынша
өзгеріп отырады да, барына жазда жетеді. Тұщы көлдер негізінен орманды дала
аймақтарында (Федоров, Ұзынкөл, Қостанай аудандарында) және ірі көлдердің
төменгі жақтарында болады (Торғай, Сарыөзен, Жыланшық т.б.).
Облыстың орталық бөлігінде (Науырзым, Қамысты, Әулиекөл, Алтынсарин
аудандары) ащы көлдер болады. Облыстың ең ірі көлі – Құсмұрын. Ащы көл. Жаз
кезінде барлық тұщы көлдер жартылай батып тұратын өсімдіктерге толады. Ал
ащы көлдерде өсімдік атауы болмайды.
Облыс көлдерін пайда болуына байланысты 2 түрге бөлуге болады:
1. Ескі өзен арналарының, көл жамылғыларының және уақытша су
ағындарының орнында пайда болғандар.
2. Шұңқырлы (ойпатты).
Көлдің көбісі облыстың солтүстік бөлігінде және Торғай қолатында
кездеседі. Мысалы, Ұзынкөл ауданында 100 шаршы шақырым жерге 25 көл болуы
мүмкін.
Облыстың ірі көлдері - Құсмұрын (көлемі 462 шаршы шақырым), Қойбағар
(96), Теңіз (70), Ақкөл (62,3), Сарыкөл (37,9), Алакөл (19,4).
Көлдер өзендер секілді дала ландшафтын әсем етеді. Шағын және ірі
көлдер жер бетін өздерінің жағалауында өсетін қалың өсімдіктермен
сұлуландыра түседі. Көк аспанда қалқып баратын ақша бұлттардың су бетіндегі
бейнесі табиғатқа керемет көрініс береді.
Табиғи үстіңгі су көлдері жоқ жерлерде әдейі тоғандар су қоймалары
қазылған. Ондай тоғандар тұрғындар мен шаруашылыққа, балық аулауға, құс
өсіруге қажет. Облыстағы көп ауыл атаулары жақын маңайындағы көлдердің
атауларымен тығыз байланысты. Мысалы, Ұзынкөл, Қайранкөл, Шобанкөл,
Әулиекөл, Шөптікөл т.б.
Көлдердің шаруашылықтағы маңызы зор. Шаруашылықта қолданылатын көп
ресурстарын мына түрлерге бөлуге болады: 1) су; 2) балық; 3) түрлі тұздар;
4) су және жағалау өсімдіктері; 5) шымтезек жиналуы; 6) көл құмдары т.б.
Қостанай облысының көлдері сумен қамтамасыз ету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКAЛЫҚ-ГЕOГРAФИЯЛЫҚ
ЖAҒДAЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Геoлoгиялық құрылымы және пaйдaлы қaзбaлaры
... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.
Климaты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.4 Гидрoгрaфиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...23
1.5. Тoпырaғы - өсімдік
жaмылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
6. Жaн-
жaнуaрлaры ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .33
2. ҚOСТAНAЙ OБЛЫСЫ AУМAҒЫНЫҢ ТOПOНИМДЕРДЕГІ ТAБИҒAТ ЖAҒДAЙЛAРЫНЫҢ
БЕЙНЕЛЕУ ЗAҢДЫЛЫҚТAРЫ ... ... ... ...38
1. Тaбиғaт жaғдaйлaрын сипaттaйтын геoгрaфиялық
aтaулaр ... ... ... ... ... 38
2. Жер бедерінің aумaқтaғы тoпoнимдерде бейнелену
дәрежесі ... ... ... ... 46
3. Гидрoгрaфиялық терминдер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .60 ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...63
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамы даму барысында, қарқынды шаруашылық әрекеттердің
нәтижесінде географиялық ортаға айтарлықтай ықпал етті. Тіршілік үшін күрес
барысында адамзат, оның ішінде қазақ қоғамы өзіне қажетті ресурстарды
игеруге, табиғи ортамен түсінісе өмір сүруге бейімделді. Олар ғажайып
Еуразиялық дала кеңістігінде табиғатпен өзара түсіністікте тіршілік етуге
қол жеткізді. Қазақ халқының осы көп ғасырлық тәжірибесі географиялық
атауларда – топонимдерде кеңінен сақталған.
Тарихи уақыт аралығында дәстүрлі мал шаруашылығына қажетті жануарлар
мен өсімдіктердің жеке түрінің ареалын анықтау, ландшафт өзгерістерін
зерделеу, табиғат пен табиғи ресурстарды қорғау сияқты күнделікті
туындайтын іс-шаралар географиялық нысандардың айырым-белгілері болып
табылатын атауларды өмірге алып келді. Нақты тарихи кезеңде және табиғи
ортада қалыптасқан қандай да болмасын географиялық атаулардың көпшілігі
жергілікті жердің физикалық-географиялық ерекшеліктерін сипаттайтын құнды
тарихи мәліметтер болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, көшпелі
қазақ қоғамының сан ғасырлар бойы табиғатты пайдалану барысында жинақтаған
географиялық білімі шаруашылықты тиімді ұйымдастыруға негіз болды.
Қазақстанның жер-су атаулары ұлттық тіл мен этникалық мәдениеттің құрамдас
бөлігі ретінде танылып, халықтың тарихи жадынан үлкен орын алды. Жер-су
аттарының тіл білімі, тарих және география секілді ірі үш ғылым саласының
түйіскен жерінен шығуы оның күрделі сала екенін көрсетеді.
Қостанай облысының топосистемасы осы уақытқа дейін тіл жөнінен жете
зерттелген жоқ. Бұл аймақтағы топонимдер басқа түркі тілдес республикадағы
топонимдермен лингвистикалық, әрі құрылымдық жағынан салыстыра берілді.
Сонымен бірге Қостанай облысының топонимиясы жергілікті халықтың
тұрмысымен, өткен уақыттағы көшпелі өмірімен, мал шаруашылығымен,
аңшылықпен тығыз байланысты, және осы аймақта тұратын халықтың айнала
қоршаған ортаны, жер бедерін көрсететін түсініктермен ұштас жатыр. Бұл
жұмыста топонимдер, кейбір даулы топонимдердің этимологиясы түрік-монғол
тілдерімен салыстырмалы түрде берілген. Олар архивтік материалдарға сүйене
отырып талданды
Жұмыста ежелгі замандағы, орта ғасырдағы және қазіргі топонимдер
беріліп отыр.
Облыстың топонимдері XVI ғасырдан бастап XX ғасырдағы ғалымдардың
еңбектеріндегі тарихи-географиялық, топографиялық деректермен толықтырылып
берілген.
Жұмыстың өзектілігі. Топонимдерді зерттеудің ғылыми маңызы жоғары.
Жер, су, теңіз, өзен, көл, таулардың жалқы атаулары сол жерде ертеде өмір
сүрген халықтың тілінен алынған. Бұл атаулар әлгі халықтар басқа жаққа
кетіп, орнына басқа халық келсе де, алғашқы қалпында сақталып, ғасырлар
бойы өмір сүреді десек, тарихы күрделі қазақ қоғамының құрамдас бөлігі
болып табылатын Қостанай облысы аумағындағы географиялық атаулардың да
тарихы тереңде жатыр. Зерттеудің өзектілігі Қостанай облысының топонимиясы
тілдік тұрғыдан арнайы зерттелгенімен осы аумаққа қатысты арнайы
географиялық топонимдер жайлы зерттеулер жүргізілген жоқ.
Мақсаты: Қостанай облысының топонимиялық кеңістігінің қалыптасу
заңдылықтарын зерттеу және географиялық атаулардың қалыптасуын анықтау. Жер-
су атауларының пайда болу ерекшеліктеріне тоқталу.
Негізгі зерттеу міндеттері:
• Қостанай облысы топонимиясының қалыптасуының тарихи-
географиялық жағдайларына талдау жасау;
• Нақты деректер негізінде Қостанай облысының табиғат
жағдайларының географиялық атауларында бейнелеу
заңдылықтарына талдау жасау;
• Топонимикалық атаулардың қалыптасуында халықтың тұрмыс-
тіршілігі мен шаруашылығының тигізген әсерін нақтылау;
• Жер-су атауларының пайда болу барысында белгілі бір
заңдылықтардың бар екенін көрсету;
• Облыстағы қазіргі топонимикалық атауларды қолдану барысында
күрделі мәселелер бар екеніне тоқталу;
• Аумақта кездесетін географиялық және халықтық географиялық
терминдерді жүйелеп топтастыру;
• Аумақ топонимдерінің қазіргі кездегі жай-күйі, ондағы
мәселелерді шешу жолдарын көрсету.
Зерттеудің теориялық негізі тақырып мәселесі бойынша Қазақстандағы,
сондай-ақ, жергілікті авторлардың ғылыми-зерттеу еңбектері және ғасырлар
бойы қазақ халқының жергілікті географиялық жағдайға өмір сүруге бейімделу
барысында пайда болған таным-білімдерінің нәтижесі болып табылады.
Зерттеу жаңашылдығы: Қостанай облысының топонимдер жүйесі тарихи
тұрғыдан арнайы зерттеліп, аумақтың табиғат жағдайларын бейнелейтін ақпарат
көзі ретінде географиялық, экономикалық тұрғыда сипатталды. Жұмыста табиғи
орта мен географиялық атаулардың өзара байланысы және топонимдердің табиғат
жағдайларын бейнелеу заңдылықтары жөнінде тұжырым жасалды. Ізденіс жұмысы
табиғи нысандарды, жергілікті жер-су атауларын айқындайтын арнайы құжаттар
мен мәліметтерге, аймақтағы табиғатты зерттеушілердің тың деректеріне
сүйене отырып құрастырылған.
1 ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қостанай облысы Республиканың солтүстік бөлігінде Тобыл, Торғай
өзендерінің аңғарларында орналасқан. Ол солтүстігінде және солтүстік
батысында Ресей Федерациясының Қорған, Челябі, Орынбор облыстарымен және
оңтүстік-шығысында Қазақстанның Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды
облыстарымен, оңтүстік-батысында Ақтөбе облысымен шектеседі.
Қазіргі уақытта Қостанай облысының жер көлемі 196 мың км2 – бұл
Солтүстік Қазақстандағы ең ірі облыс. Облыс 41˚16' - 55˚12', солтүстік
ендікпен және 60˚ - 67˚20' шығыс бойлық арасында орналасқан. Оның
территориясы солтүстіктен оңтүстікке қарай 700 км-ге, батыстан шығысқа
қарай 250-400 км-ге созылып жатыр. Облыс территориясының негізгі ерекшелігі
орташа теңіз деңгейінен биіктігі 200 м болып келетін тегіс жер бедерімен
ерекшеленеді. Оның солтүстік бөлігін Батыс-Сібір жазығының оңтүстік-батыс
шеті, ал оңтүстігін Торғай үстірті, оңтүстік-шығысын Сарыарқа жоталары,
батысын Орал үстірті алып жатыр, облыс территориясын солтүстіктен
оңтүстікке қарай Торғай ойысы кесіп өтеді. Облыс территориясының жазық
болып келуі халықтың қоныстануы мен шаруашылықты дамытуға қолайлы фактор.
Қостанай облысының орналасқан жері қоңыржай климаттық белдеу, бірақ,
оның теңіздермен мұхиттардан шалғай – континенттің ішінде орналасуы, оның
климатының қатаң континентті климат қалыптасуына ықпал етеді. Қыс ұзақ әрі
қатты, жаз ыстық әрі құрғақ, бұл әсіресе облыстың оңтүстік бөлігінде жақсы
байқалады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200-350 мм. Қостанай облысы
территориясы мен Тобыл және Торғай өзендері, олардың салалары ағып өтеді,
көптеген көлдердің орналасуы дала ландшафтын ерекшелендіре түседі.
Облыс территориясының солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше км-ге
созылып жатуына байланысты, облыс алуан түрлі табиғат жағдайлармен
ерекшеленеді. Солтүстік шекарадан бастап оңтүстікке Батыс-Сібір орманды
далалары, қоңыржай, шөлді далалар, құрғақ далалар, шөлейт бірін-бірі
ауыстырып отырады.
Облыстың негізгі территориясы құнарлы қара және қызғылт топырақты
болып келетін дала зонасында орналасқан. Даланың солтүстік бөлігінде
жусанды-көкпекті өсімдік жамылғысы шоқ ормандармен кезектесіп келеді.
Негізінен облыс ауыл шаруашылығын дамытуға қолайлы агроклиматтық жағдаймен
қамтамасыз етілген.
Қостанай облысы пайдалы қазбаларға өте бай, мұнда темір кенінің мол
қоры, боксит, асбест, қоңыр көмір кең орындары орналасқан.
Облыс ыңғайлы транспорттық-географиялық жағдайға ие болып отыр. Облыс
территориясы арқылы Ресейдің Урал, Батыс-Сібір сияқты индустриялы дамыған
аймақтарын Қостанай облысы мен Қазақстанның басқа облыстарын жалғастыратын
республикалық маңызы бар автомобиль жолдары мен темір жол магистральдары
кесіп өтеді. Ресейдің жоғары дамыған экономикалық аудандарына жақын
орналасу, облыстың шаруашылығының мамандануының қалыптасуына және сыртқы
экономикалық қатынастардың дамуына үлкен әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта Қостанай облысы рудалы пайдалы қазбаларды өндіретін
және байытатын, сонымен қатар жеңіл, тамақ өнеркәсіптерінің өнімдерін,
бидай өндіретін Қазақстанның дамыған индустриялы - аграрлы аймағы болып
саналады [1, б.8].
1.1 Жер бедері
Қостанай облысының қазіргі жер бедері оның геологиялық құрылысымен
тығыз байланысты. Жер бедерінің қалыптасуы ішкі (эндогендік) және сыртқы
(экзогендік) процестердің әсерінен болады. Эндогендік процесс – бұл жер
бедерінің баяу көтерілуі мен баяу төмен түсуі вертикальды бағытта жүреді.
Мысалы: ғалымдардың бақылауы бойынша Батыс Сібір жазығы жылына 2-4 мм-ге
көтеріледі. Экзогендік процесс – бұл әртүрлі және әр жағдайда жер бедерінің
қалыптасуына әсер ететін сыртқы күштер.
Жер бедеріне зор әсер ететін экзогендік процестің негізі су – қар суы,
жауын-шашын, өзендер.
Жер бедеріне судың әсері жер бедерінің көлбеулігімен су
өткізбейтіндігіне байланысты. Құмды жерлер көлбеу болса да жауын-шашын
жерге сіңіп кетеді. Ал, үстіртті және жазық су өткізбейтін қабаты бар
аймақтарда қар суымен жауын-шашын жылдың құрғақ әрі ыстық кезеңдерінде де
шалшықтар құрап жерге баяу сіңеді.
Кейін бұл жерлер құрғап сорлар пайда болады. Қостанай облысының
далаларында сорлар барлық жерде дерлік кездеседі. Су өткізгіш қабаты бар
алқаптарда қар сулары даланың шағын ойыстарында да жиналып қалады. Олар
жерге баяу сіңе отырып топырақты қатайтып шағын тереңдігі 1,5-2 м, диаметрі
100 деген метр ойыстардың пайда болуына әкеледі. Мұндай жерлерде қоғалы
батпақтар түзіліп талды қайынды шоқтар пайда болады. Қыс мезгілінде бұл
жерлерге мол қар жиналады. Мұндай жерлердің жер асты суы тұщы болып келеді.
Осындай ойпаңдар облыстың солтүстік аудандарының едәуір жерін алып жатыр.
Келесі жер бедерін қалыптастыратын күш - жел, ол топырақ ұнтақтарын
бір жерден екінші жерге көшіріп отырады. Жел күшті болған сайын оның
топыраққа да әсері мол. Жел эрозиясы топырақтың кедейленуіне әкеліп оны
шаруашылық үшін жарамсыз қылады. Қостанай облысының барлық ауылшаруашылық
аудандарының топырағы жел эрозиясына ұшырау қаупі бар. Сол себептен
топырақты қорғау бағытында әртүрлі агротехникалық шаралар жасалады.
Ұлан байтақ облыс территориясы жер бедерінің әр түрлілігімен
ерекшеленеді. Облыстың негізгі жер бедері жазық болып келеді. Солтүстік-
батыс аймағын Батыс Сібір жазығына, орталық аймақ солтүстігінде 200-330 м,
оңтүстікке қарай 150-170 м-ге төмендейтін Торғай үстірті алып жатыр.
Облыстың оңтүстік-батыс бөлігі болып келетін Орал Сырты үстіртінің
жазықтарында орналасқан, ал оңтүстік-шығысы болса Қазақ ұсақ шоқысында
орналасқан, ал ең оңтүстік шеткі аймақ оңтүстік Торғай жазығына жатады. Бұл
жазық Батыс-Сібір жазығымен Торғай ойысы арқылы қосылған.
Батыс-Сібір жазығын кейде Қостанай жазығы деп те атайды. Оның теңіз
бетінің орташа биіктігі 170-230 м Облыс жеріндегі Батыс-Сібір жазығының
оңтүстіктен солтүстікке қарай көлбеулігі байқалады. Бұл көлбеулік Тобыл мен
оның салаларының баяу солтүстік ағысынан байқалады. Жазықтың жер бедері
біркелкі: мұнда төбелер де, қыраттар да кездеспейді. Тек биіктігі 5-15 м
болып келетін солтүстік-шығысқа бағытталған жалдар кездеседі. Жалдардың
арасында шағын көлдері бар ойпаттар орналасқан. Жазықтың негізін сазды,
құмды, майда тасты түзілістер құрайды. Өзен аңғарында шөгінді жыныстар өзен
ағызып әкелген жыныстармен жабылған. Бұл жазықтың тегіс болуына әсер етеді.
Қостанай облысының орталық бөлігін Қазақ ұсақ шоқысын Орал Сырты
үстіртімен байланыстыратын Торғай үстірті немесе Торғай таулы өлкесі алып
жатыр. Торғай үстірті – солтүстігінде тік беткейлермен бөлінген көтеріңкі
жазықтық. Бұл жазықтықтың солтүстік жағы биік (230-260 м), оңтүстікке қарай
(150-160м) төмендейді. Торғай үстірті үлкен ойпаттар мен қыраттар кезектесе
орналасқан өзіндік ерекшелігі бар аймақ. Үстірт Торғай ойысы арқылы екіге
бөлінеді. Торғай үстіртінің негізін горизонталь бағытта орналасқан саз,
құм, майда тас сияқты жыныстар құрайды. Тобыл және Торғай алаптарының
көптеген өзендері Торғай үстіртін сумен қамтамасыз етеді.
Торғай жазығы (Құсмұрын көлінен Тобыл өзеніне дейінгі суайрықты),
орта бөлігін Сыпсыңағаш қолатымен және Өлкейек, Қабырға, Теке, Сарысу
өзендерімен тілімденген Торғай үстіртінің орта бөлігі алып жатыр. Мұндағы
суайрықтарды Қарғалы (310 м), Теке (262 м), Қызбел (219 м), және Сарыадыр
(360 м) деп аталатын төрткіл тау жұрнақтары, қиыр солтүстік-батысында
Қоңыртау орналасқан. Торғай үстіртінің жалғасы саналатын Оңтүстік Торғай
жазығы Сарықопа көлінің оңтүстік бөлігін қамтиды. Ол Торғай мен Ұлыжыланшық
өзендерімен тілімденген. Облыс аумағының бір ерекшелігі – оның қиыр
оңтүстік-батысынан солтүстігіне қарай Торғай, Сарыөзен, және Обаған
өзендерінің аңғарларын қамти отырып, Тобыл өзеніне дейін жететін ұзындығы
700 км Торғай қолаты жатыр. Облыстың ең биік бөлігі шоқылы келген Сарыарқа
бөлігі. Мұнда Қарақұс (Шарықты шыңы 397 м), Көкшетау (478 м), Қайыңдышоқы
(569 м), т.б. көптеген тау-шоқылары кездеседі. Ұлыжыланшық пен Қаратоғай
өзендерінің суайрығын Жыланшықтүрме қыраты алып жатыр.
Физикалық картада Торғай үстіртін солтүстік пен оңтүстік бағытта бөліп
жатқан Батыс-Сібір мен Тұран ойпаттарын қосып тұрған жасыл жолақ Торғай
қолаты немесе Торғай қақпасы немесе Торғай бұғазы деп атайды. Бұғаз деп
аталу себебі мыңдаған жыл бұрын бұл қолат Арал, Каспий теңіз алабын
солтүстік мұзды мұхитпен қосып тұрған.
Торғай қолаты ені 15-50 км, тереңдігі 200 м келетін ойыс. Торғай
ойысының тау жыныстары бұрынғы теңіз астынан босаған сазды топырақтан
құралған. Экзогендік процестердің әсерінен кейінгі – құм, континенттік саз,
су шайындыларынан құралған топырақ қабаты пайда болды.
Орал Сырты үстірті Қостанай облысының солтүстік-батыс бөлігінде
орналасқан. Бұл батыстан шығысқа қарай көлбеу жыраларымен тілімденген тегіс
жер бедері. Үстірттің абсолюттік биіктігі 250 м-ден 350 м-ге дейін өзгеріп
отырады. Орал Сырты үстірті кристалды тау жыныстарының жер бетіне шығып
жатуымен ерекшеленеді. Орал Сырты үстіртінің оңтүстік бөлігі Тобылдың
салалары мен және көптеген жыра-сайлармен тілімденген. Сонымен қатар
негізгі құрама жыныстар жер бетіне шығып жатқан шоқылары кездеседі.
Үстірттің солтүстік жағы көптеген көлдермен шалшықтар орналасқан тегістеу
дала.
Қостанай облысының оңтүстік-шығыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқысында
орналасқан. Осы жерде Қостанай облысының биік нүктесі Каменистая тауы бар.
Оның биіктігі 454 м. Қазақтың ұсақ шоқысы - қатты бұзылған таулы өлке.
Экзогендік процестердің миллиондаған жылғы әсерінен бір кездегі биік таулар
жазыққа айналды. Облыстың бұл өлкесі Торғай өзені алабының салалары мен
арналармен тілімденген шоқылы төбелі аймақ. Қазақтың ұсақ шоқысы ежелгі
шөгінді және магмалық жыныстардан құралған. Бұл жерлерде гранит, кварцит,
малта тас және тақта тастар кездеседі.
Жер бедерінің формаларымен түрлері даму және құлдырау жағдайларындағы
ежелгі және қазіргі процестерге байланысты.
Адамзаттың қазіргі даму деңгейі жер бедерінің жаңа түрлері
антропогендік жер бедерінің түзілуіне алып келеді.
1.2 Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары.
Қостанай облысы аумағының геологиялық қалпын түрлі дәуірлерге жататын
тектоникалық құрылымдар мен таулы үстіртке тән шөгінді, атқылаудан қалған
және метоморфиялық қалдықтар құрайды. Олар көптеген физикалық-географиялық
және тектоникалық жүйелердің ауысуы сияқты геологиялық оқиғалардың
нәтижесінде аймаққа кең тарады. Аймақтың негізін Батыс-Сібір және Тұран
секілді жаңа тұғырлар құрайды. Батыс-Сібір тұғыры палеозой қатпарларынан
құралды. Бұл аймақта жүздеген, миллиондаған жыл бұрын таулар болған. Олар
кейін біртіндеп жойылды. Ал шайылып, қопсыған тау жыныстары таулар
арасындағы жазықтар мен құламдары бітеді. Сондықтан Батыс-Сібір тұғыры екі
қабаттан (жікқабаттан) тұрады. Төменгі қабаты қатпарлы іргетастан құралған.
Қатпарлы іргетас палеозой дәуіріне дейінгі және палеозой дәуіріндегі тау
жыныстарға жататын метаморфтан түзілген. Тұғырдың іргетасы мезокайнозой
дәуірінен қалған шөгінділердің мықты қалдықтарымен толтырылған. Ол жоғары
қабатты құрайды. Осы арқылы жаңа тақтаның іргетасы тым ескі геологиялық
дәуірлердің қалдықтарымен көмкерілген.
Шөгінді жабуының қалың жатуы облыстың солтүстік-шығыс бетінің теңдігін
анықтайды.
Облыс аумағының орталығы арқылы солтүстіктен оңтүстікке қарай
жалпылама синеклиздер пішіндес Торғай ойпаты созылып жатыр. Торғай еңісі
бір жағынан, Орал мен Орталық Қазақстанның қатпарлы құрылысын бөліп тұрады.
Екінші жағынан Батыс-Сібір және Тұран тақтасын жалғап тұр.
Торғай ойпатының шөгінді жабуы қалыңдығы Қостанай ауданында 100-150 м
болса Торғайдың оңтүстігінде 1500-2000 метрге дейін ауытқиды. Геологиялық
қалыптасудың түрлі кезеңінде облыс аймағындағы шөгінділердің түзілу тәртібі
жиі және бірден өзгерістерге ұшырап отырады. Соның арқасында уақыт өте келе
тау жыныстары және соған байланысты пайдалы кендер қалыптасты. Торғай
ойпатындағы жыныстар қабаты үш бірдей геологиялық-құрылымдық бөліктен
тұрады.
Бірінші қабат іргетастың негізін құрайтын кембрийге дейінгі және
төменгі палеозой жынысының қарқынды қапталған қыртысынан тұрады. Іргетастың
негізін базальт, гранитоид және қызыл түсті пермь жыныстары, сондай-ақ
триасса (кварциттер, гнейстер, тақтатастар) құрайды. Кебрийге дейінгі және
төменгі палеозой шөгінділерінің арқасында вольфрам, молибден, олово, мырыш
т.б. пайдалы қазбалар түзілді. Төменгі қабаттың қалыптасуына темір кен
орнының да қатысы бар.
Екінші қабаттың қалыптасуына ортанғы және жоғарғы палеозой тау
жыныстарына жататын диабаз, профилит, әктас, яшма, тақтатас т.б. әсер етті.
Қостанай облысындағы барлық магнетиттік кен орындарының шығуы төменгі
карбонмен байланысты. Ол карбондар үлкен белдеу болып, оңтүстік Оралдың
шығыс беткейіне дейін созылып жатыр. Сондай-ақ, Торғай ойпатының орталығы
мен шығыс бөлігіндегі үлкен алаңдарды еншілейді.
Торғайдың үшінші құрылымдық қабаты мезозой мен кайнозой дәуірлеріндегі
теңіз шөгінділерінің құмдауыт-сазды қалдықтарынан құралады. Триас аяқталып,
Юр кезеңі басталған тұста боксит, темір кен, отқа төзімді саз т.б. кен
орындары қалыптасты.
Бор кезеңінде тұтастай Торғай ойпатында шөгінділер қарқынды түрде
шоғырланды. Ол шөгінділердің бойында ішінара ашық түсті каулинитті және
бокситті саздар болды. Торғай өңіріне көп тараған бокситтердің түзілуі осы
кезеңмен тығыз байланысты. Темір кендерінің түзілуіне лагунды-теңіз
шөгінділері жыныстарының әсері болды. Аймақтағы шөгінді жыныстар бойынан
құрамында титандық қасиеті бар үгінді темір кені шықты. Құрылысқа жарайтын
материалдардың көп шығуы да шөгінді жыныстарға байланысты.
Облыстың батыс қиырында палеозой дәуірінен қалған вулканды жыныстар
көп кездеседі. Сондай-ақ, біртіндеп, Торғай ойпатына қарай ойысатын
герцендік мәрмәрлар табылды. Ойпаттың шығысында Қазақтың ұсақ адырлары
шоғырланған. Орал мен Орталық Қазақстан арасындағы түрлі дәуірлерге тән
қатпарлы құрылымдар Торғайдың тұғырлық жабуымен терең көмкерілген. Болжам
бойынша Орталық-Торғай ойпатының тереңі арқылы жалғасады.
Торғай ойпатының оңтүстігіне қарай палеозой кезеңіне тән Тұран тұғыры
орналасқан. Тұран тұғыры екі жікқабаттан тұрады. Мезокайнозой заманынан
қалған шөгінді қалдықтар жабуымен көмкерілген палеозой іргетасы. Жабулы тау
жыныстар көлденең жатыр.
Қостанай облысы әр түрлі пайдалы қазбаларға өте бай. Геологиялық
дамудың ұзақ тарихы барысында бұл жерлерде темір кенінің, бокситтің,
алтынның, титан кенінің, қоңыр көмірдің, асбесттің кен орындары пайда
болған. Қазіргі кезде Қостанай облысы темір кенінің қоры бойынша
Қазақстанда ғана емес, ТМД елдерінде де алдыңғы қатарда. Оған
Республикадағы барланған темір қорының 93% тиесілі. Облыс Республиканың
темір кені базасына айналды. Қостанай темір кен алабында әр түрлі
генетикалық типтегі: магнитті, титанды магнитті, ванадилі, шөгінді
жанартаулы - барлығы 100-ге жуық кен орындар бар.
Кен орындар солтүстік, солтүстік-шығыс бағыттағы Қостанай облысының
солтүстік батысында орналасқан. 900 млн. тонна қоры бар Қашар, 500 млн.
тонна қоры бар Соколов, 800 млн. тоннна қоры бар Сарыбай, Қоржынкөл кен
орындарының маңызы ерекше. Кеннің орналасу тереңдігінің 70-120 метр болуы
оны ашық әдіспен өндіруге ыңғай жасайды. Магнитті кендегі темірдің үлесі 42-
47 %. Осы кен орындардың негізінде 1957 жылы Кеңес одағындағы ең ірі
Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты салынды.
Осы кен орындарға жақын жерде шөгінді әдіспен пайда болған темір
кенінің Әйет және Лисаков кен орындары орналасқан. Әйет кен орнының көлемі
2500 км2, Лисаков кен орны ендік бағытта 100 км-ге дейін созылып жатыр.
Темірлі алаптың ені 1,5-4 км қабаттың қалыңдығы 3-30 м. Негізгі кенде алап
кен орнының орталық тұсында темір жер бетіне шығып жатыр. Әйет және Лисаков
кен орындарының темір қорының қосындысы 9,8 млрд. тонна. Кендегі темір
мөлшері 35-42 %. Лисаков кен орнында темір кені ашық әдіспен өндіріледі.
Облыс территориясында Қостанай темір кен алабына жататын - Адай, Сор,
Шағыркөл магнитті темір кен орындары бар. Жітіқара ауданында Сарыоба,
Городище кен орындары орналасқан. Адаев кен орнының темір қоры 36 млн.
тонна. Сор кен орнының қоры 60 млн. тонна, ал Шағыркөлдікі 80 млн. тоннаға
жетеді.
Бұл кен орындарының кені жер бетіне жақын орналасқан, сол себепті ашық
әдіспен өңдеуге болады.
Облыстың тағы бір кен байлығы Торғай қолатында орналасқан боксит кен
орындары. Мезозойдың бор дәуірінде Торғай қолатында шөгінді кендердің соның
ішінде бокситтің жиналуы өтті. Осы кезеңдегі шөгінді кенді жыныстардың
пайда болу уақыты олардың өнеркәсіптік қуатына әсер етеді. Боксит –
алюминий өндірілетін Қазақстандағы негізгі шикізат. Қостанай облысында
бірнеше боксит кен орындары бар. Олар Торғай қолатының шетінде орналасқан.
Амангелді тобына жататын Краснооктябрь, Құшмұрын, Тауынсор кен орындары.
Бокситтің негізгі қоры Амангелді кен орнында орналасқан. Олар карьерге
өндіріліп, оңай өңделеді.
Тауынсор кен орнының болашағына Алтынсарин-Хромтау темір жолының
салынуы зор әсер етті. Кен тайыз орналасқандықтан ашық әдіспен өндіруге
болады.
Түсті металдардың негізгі кен орындары Тобылдың жоғары ағысында
орналасқан. Жітіқара қаласының маңында никель, кобальт, алтын, титан кен
орындары бар.
Қостанай облысының Жангелді ауданының территориясында ильменит, рутил,
циркони кен рудалары бар. Титан-циркони кен орны барланды. Ақтөбе, Қостанай
облыстарының түйіскен жеріндегі титан, циркони кендерінің Құмкөл тобының да
болашағы бар. Бағалы металдардан облыс территориясында алтын өндіріледі.
Жітіқара ауданындағы кварцты желіде алтынның мол қоры бар.
Республикадағы барланған қоры жөнінен ең ірі көмір алабы – Торғай кен
орны, Обаған өзенінің бойында орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай
жүздеген км-ге созылған тізбектеліп орналасқан кен орындардағы көмір
қабатының тереңдігі 65 м, барланған қоры 40 млрд. тонна. Бұл алаптың
Құсмұрын, Приозерный, Егінсай ірі кен орындарында көмір ашық әдіспен
өндіріледі. Жоғары калориялы, күлі аз қоңыр көмір ашық қашықтыққа
тасымалдауға тиімсіз. Бұл көмір тек энергетикалық отын ретінде қолданылады.
Құшмұрын көліне жақын жерде жанатын тақтатастардың кен орны табылды. Бірақ
жақын жерде Торғай алабының кен орны орналасқандықтан, тақтатастар
өндірісте қолданылмайды.
Рудалы емес пайдалы қазбалардың облыстағы негізгі көзі – асбест.
Асбест сөзі грек тілінен аударғанда жанбайтын деген мағынаны білдіреді.
Сол себептен асбест кенінен отқа төзімді қасиеті бар техникалық бағытта
қолданылатын маталар жасалады. Асбест сонымен қатар отқа төзімді және
қауіпсіздендіргіш материал.
Еліміздегі ірі асбест кен орындарының бірі – Жітіқара кен орны. Бұл
кен орнының көлемі бірнеше шаршы шақырымды алып жатыр. Кен орны дүние жүзі
бойынша маңызды әрі ірі кен орындарының бірі.
Облыста рудалы емес пайдалы қазбалардың басқа да кен орны бар. Олар:
Алексеевтегі тальк, Ақтасты графит кен орындары.
Қостанай облысында құрылыс сазы құрылыс құмы, шыны құмы, әктас,
гравилі құм сияқты құрылысқа аса қажет шикізаттардың мол кендері бар.
Қазіргі уақытта облыста формалық құмның Боскөл, Апанов және Соналық кен
орындарын игеру басталды. Тобылдың жоғарғы ағысында Шекубай, Қызылжар,
әктас және цемент кен орындары анықталды. Шекубай, Қызылжар әктас және
цемент кен орындары анықталды. Минералды бояуларды жасауға қажет шикізат
ретінде қолданылатын қыналы саз кен орындары да кездеседі. Облыста
Алексеев, Әйет, Қостанай кварц құмының кен орындары барланған. Сонымен
қатар балқымайтын саз кездеседі. Мысалы, бұндай саздың ірі Берлин кен
орнының қоры 460 млн. т. Ол ашық әдіспен өнделеді. Отқа төзімді саз
бокситпен бірге де кездесіп отырады.
1.3 Климаты
Қостанай облысының аумағында жылу мен ылғалдың бөлінуінде аймақтық
айқын байқалды. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай түсетін жылудың артуы мен
атмосфералық жауын-шашынның азаюында көрінеді. Облыстың Еуразияның орталық
бөлігінде орналасуы (қоңыржай ендік белдігінде) климаттық негізгі сипатының
маусымдық өзгешеліктерін сипаттайды.
Облыстың климаты тез аралық континенттілігімен ерекшеленеді. Мұндай
құбылыс аумақтық мұхиттар мен теңіздердің жұмсарту әсерінен алшақтау
екендігімен түсіндіріледі. Климаттың континенттілігі температураның тез
құбылуынан, ауа құрғақтығынан және аз мөлшердегі атмосфералық жауын-
шашындардан байқалады.
Климат мына факторлар әсерінен қалыптасады: күн радиациясы,
атмосфералық циркуляция, жер бедері - шекаралық қабат сипаты, топырағы,
өсімдігі, қар жамылғысы т.б.
Қостанай облысындағы ең негізгі климат түзуші фактор күн радиациясы
болып табылады. Ол - Жер бетіндегі дамып жатқан барлық табиғи процесттердің
энергетикалық базасы. Қостанай облыс аумағында күн радиациясы саласының
жоғарғы маңызы тән. Себебі облысымыз қоңыржай белдікте орналасқан,
бұлттылық көлемі шамалы. Облыс аумағы ұласып жатуына байланысты күн
жарықтығы мен күн радиациясы көлемінің ұзақтығы солтүстіктен оңтүстікке
қарай біртіндеп ұлғаяды. Егерде күн жарығының ұзақтығы солтүстікте 2100
болса, оңтүстікте - жылына 2650 сағат. Сонымен қатар жиынтық радиациясы да
өзгереді - жылына 100 ден 120 ккалсм2. Күн жарықтығы мен күн радиациясы
көлемін ұзақтылығының солтүстікке қарай азаюы бұлттылықтың ұлғаюымен және
бұлтсыз (ашық) күндердің азаюымен байланысты.
Жер ендігі ұлғайғанда күн сәулелерінің түсу бұрышы азаяды да, жер
бетінің қызуы да шамалы болады.
Қыс кезінде күн радиациясының көлемі жазға қарағанда аз. Тұрақты қар
жамылғысы күн сәулесінің шағылысын ұлғайтады.
Мамыр айынан тамыз айына дейін жиынтық күн радиациясы қыс айларындағы
күн радиациясы шамасынан 6-7 есе асып түседі.
Климаттың қалыптасу процестерінде ауа массалары мен олардың
циркуляциясы үлкен рөл атқарады. Облыс климаты батыс, арктикалық және
тропикалық ауа массалар циркуляциясының ықпалымен қалыптасады. Батыс
атлантикалық ауа массалары облыс аумағына сирек түседі, себебі Атлантика
өте алшақ орналасқан, сондықтан батыстан шығысқа қарай жылжығанда ауа
массалары көп ылғалдан айырылады. Екіншіден, Орал таулары негізгі кедергі
болып табылады. Бұлар циклон сипатын ауыстырып отырады. Алайда олар облыс
аумағында келіп жататын жауын-шашынның негізгі бөлігін әкеледі.
Арктикалық ауа массасы облыс аумағында жылдың суық мезгілінде болады
да, ауа температурасының төмендеуіне әсер етеді. Арктикалық ауа массасы
фронтальды сызық жиегіне жеткен кезде жауындар болып, дауылды желдер
тұрады.
Қыс мезгілінде облыс климатына азиаттық антициклонның солтүстік-батыс
массасы қатты әсер етеді. Азиаттық антициклонның оңтүстік-батыс жерлері өте
суық болады. Сондықтан да Қостанай облысында қыс қатты антициклон кезінде
ауа-райы ашық және аязды болады.
Жаз мезгілінде облыс климатына Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалыптасатын континентті тропикалық ауа массалары әсер етеді. Бұл
мерзімде ауа райы ыстық әрі құрғақ болады.
Облыс белсенді жел әрекет аймағында орналасқан. Желдің орташа
жылдамдылығы жылына 5 мсек құрайды. Орташа есеппен, тұрғындар жылына 30
күндей жел әсерін сезінеді. Мәселен, Қостанайда қаңтар айында 12 күн бойы
қатты жел тұруы мүмкін. Ашық далада орманды дала аймақтарына қарағанда жел
қатты болады.
Географиялық орын, атмосфералық циркуляция мен шекаралық қабат
ерекшеліктері ауа температурасына әсерін тигізеді. Облысқа температураның
жылдық және тәуліктік құбылуы тән. Орташа жылдық және орташа тәулік
температуралар солтүстіктен оңтүстікке өзгереді.
Ауаның орташа айлық температурасының көпжылдық көрсеткіші
Айлары
Ауаның орташа жылдық температурасы 1(С-тан 6,9 (С-қа дейін өзгере
алады. Ең суық ай - қаңтар. Оның орташа температурасы үнемі - 18(С құрайды.
Жаз кезінде облыс аумағында мына температуралар тән: маусым айында орташа
температура солтүстікте +19(С, ал оңтүстікте +24(С құрайды.
Жылдың ең жылы және ең суық айларының орташа температурасы аса маңызды
көрсеткіш болып табылады. Жылдың амплитуда көлемі климаттың континенттілік
дәрежесін сипаттайды. Қостанай облысының аумағында температурасының ауытқуы
36-39(С құрайды. Бұл облыс аумағында қыс қатты, ал жаз жылы екендігін
көрсетеді. Жітіқара қаласында абсолюттік ең аз мөлшер байқалды – минус -
52(С, абсолюттік көп мөлшер Торғай ауылында -43(С. Температураның
тәуліктік құбылуы -9 дан 13(С - қа дейін.
Атмосфералық жауын-шашындар облыс аумағында аз болады. Олардың саны
солтүстіктен оңтүстікке 400 мм-ден солтүстік-батыста, оңтүстікте 160 мм-ге
дейін азаяды. Қостанай қаласы ауданында 310-370 мм-ге жуық жауын-шашын
болады.
Көпжылдың ішіндегі жауын-шашынның айлық көрсеткіші (мм)
Айлары
Жыл маусымы бойынша жауын-шашынның жылдық таралуы біркелкі емес:
жылдың жылы мезгілінде (сәуірден қазанға дейін) 70-80% жауын-шашын болады.
Шілде айында жауын көбірек жауады, мысалы, Қостанай қаласының ауданында
шілдеде 55 мм-ге дейін жауын түседі. Ақпан айында жауын-шашын неғұрлым аз.
Жылдың суық мезгілінде жауын аз болады. Сол себептен де қар жамылғысының
қалыңдығы - 20-30 см. Тұрақты қар жамылғысы солтүстікте қарашаның бірінші
жартысында қалыптасады, облыстың оңтүстігінде - қарашаның аяғында не
желтоқсан басында. Қар түскенде көбінесе қатты жел тұрады. Ондай жел
борандарды туғызады. Боранды күндер жылына 20-дан 30,50 күнге дейін
созылады.
Сәуірде қардың қатты еруі басталады. Алайда қыста да күн жылынып
кетуі мүмкін. Мұндай жылы күндердің арты суыққа әкеліп соғады. Қардың беті
қатты мұзды қабыққа айналады. Ол болса мал шаруашылығына зиянын келтіреді.
Жауын-шашын саны ылғал дәрежесін анықтата алмайды. Өйткені ылғал
булануға да байланысты. Егер булану көп болса жауын-шашынға қарағанда, онда
ылғал аз болады, ал егер булану жауын-шашынға қарағанда аз болса, ылғал көп
болады. Ылғал коэфиценті бірден төмен болса, ылғал кем, 0,3-тен төмен болса
- нашар.
Ылғал бойынша облыстың солтүстік бөлігі тұрақсыз ылғал аймағына,
оңтүстік бөлігі – кем (жетіспейтін) ылғал аймағына жатады. Тұрақсыз ылғал
облыстың солтүстік бөлігінде кей жылдары жауын-шашын нормасынан төмен
болатындығын көрсетеді. Мысалы, жаз құрғақшыл, ал күзде ылғалдың мол болуы
мүмкін. Мұндай жағдай ауыл шараушылығына зиян келтіруі мүмкін. (Ауыл
шаруашылық дақылдар өнімділігін төмендетеді, шөп, жайылым жерлер де көп
өнім бере қоймайды).
Қыс. Облыстың әр жерлерінде қыс мезгілінің ұзақтығы әр түрлі. Ол
радиациялық режимге және циркуляциялық үрдістерге байланысты. Қыстың
басталу белгісі - температураның 0(С төмендеуі және қар жамылғысының
тұрақталуы. Тұрақты қар жамылғысы Қостанай аумағында 10-шы қарашаға қарай
тұрақталады. Торғай ауыл аумағында 30 қараша. Ұзақ мерзім бойы азиаттық
антициклон облыс аумағында болады да қыс уақытының негізгі ауа райын
анықтайды: ашық күндері төмен температуралар. Облыс аумағында қыс суық, әрі
ұзақ болады. Ұзақтығы 160-105 күн, ашық күндері температура 30-40 (С-қа
дейін төмендейді. Қар күйінде жауын қыста аз түседі - 50-100 мм (жылдық
норма 20-30%), қатты қар жауу құбылысы сирек болады. Қар жамылғысының
қалыңдығы орташа шамамен 18-30 см. Қыс мерзімінде қарқынды жел жер
бедерлеріндегі қарларды үрлеп, бұрқасын туғызады.
Сондықтан ылғал жинау үшін дала жерлерінде қар ұстайтын іс-шаралар
жүргізу керек (егіс қорғайтын орман алқаптарын отырғызу).
Қар жамылғысының шамалы қалыңдығына байланысты қыста топырақ 150-200
см-ге дейін тереңдікте қатады. Бұл қысқы дақылдардың өсуін шектейді. Осы
аталған климаттық жағдайлар малдың қысқы қорына да әсер етеді. Үй
жануарларын қыстан алып шығу үшін қысқа мал азығы даярлану керек.
Көктем. Қыстан көктемге ауысу ауа райы режимінің күрт өзгеруімен
ерекшеленеді. Орта Азия құмды жерінен келіп соғатын жылы жел және ашық
күндер қар жамылғысының тез еруіне ықпал етеді. Сонымен қатар жер бедерінің
тегістігі арктикалық суық ауаның келуіне кедергі етпейді. Бұндай суық ауа
температураны төмендетеді, әрі мамыр айында қар жаууы да мүмкін. Алайда,
сәуірдің ортасында облыс аумағының көп жерлерінде қар тез кетіп, мамырдың
ортасында орташа тәулік температура 10 (С-қа көтеріледі.
Көктемде бұлтсыз күндердің көбейюіне байланысты ауа температурасының
ауытқулары көп болады: күндізгі жоғары температура түнгі төмен
температураға, тіпті судың қатуына дейін әкеп соғады. Мұндай ауытқулар
маусымның басында да байқалады. Алайда, қатып қалған топырақтың біртіндеп
жібуі ауыл шаруашылық жұмысын мамырдың екінші жартысына қалдырады. Жауын-
шашын, жиі қатты құрғақ желдің соғуы көктемге тән құбылыс. Жылдың бұл
маусымында шаңды бұрқасын, дауылдар да болады. Тұрақты егін алуға қажетті
ылғал көктем кезінде солтүстікте және солтүстік-шығыста, облыстың орталық
бөлігінде ғана болады. Мұндай жағдай екі жылда бір рет, ал оңтүстікті
жерлерде үш жылда бір рет болады.
Жаз. Облыс аумағында жаз маусымның басында басталады. Жаз кезінде ауа
райы көбіне ашық болады. Ашық күндер орташа есеппен 70-75 %-ды құрайды,
оған сәйкес күннің жарықтығы 900-1000 сағатқа жетеді.
Облыс солтүстігінде жаз жылы, оңтүстігінде ыстық. Күндізгі температура
маусым мен тамызда +21-27(С, шілдеде +23-27(С. Кейбір жылдары маусым-шілде
айларында ауа райы температурасы +40-42 (С-қа дейін көтеріледі.
Жазда жауын-шашын басқа жыл маусымдарына қарағанда көбірек болады.
Мысалы облыс бойынша жазда жауын оңтүстікте 100 мм-ге дейін, солтүстікте
200 мм-ге дейін. Шілдеде жауын-шашын барынша көп болуы мүмкін, алайда ұзақ
уақыт жауынсыз күндер де болады. Жаз кезінде аңызақ көп болады. Ол ылғалдың
булануын ұлғайта түседі де, құрғақшылыққа әкеледі. Құрғақшылық үш-төрт
жылда бір болады, кейде ол ауданның бөліктерінде (кей жерлерінде) ғана
болады.
Жалпы алғанда, жаз мезгілінде көптеген ауыл шаруашылық дақылдары
өсіріледі, әсіресе, бидай мол өнім алуға мүмкіндік туғызады.
Климаттың ерекшеліктері: күн радиациясы, жоғарғы жазғы температура,
топырақтың негізгі қасиеттеріне сәйкес белгілі ылғал. Осының барлығы
өсімдіктерді қажетті азотпен қамтамасыз етеді, жақсы ұн өнімдеріне керекті
желімтік сапасының қалыптасуына әсерін тигізеді.
Күз. Күз маусымының орташа тәулік температурасы 10(С. Солтүстікте күз
қыркүйектің басында не ортасында басталады. Оңтүстікте 10 күнге кейін.
Алғашқы күзгі суықтар ауада қыркүйек ортасында байқалады. Ерте күзгі
суықтар қияр, қызанақ, жүгері бақша дақылдары секілді өсімдіктер үшін зиян.
Кей жылдары тіпті тамыздың аяғында суық күндер басталады. Күзде жауын-шашын
жиілейді. Ол егін жинауға кедергісін тигізеді. Бірақ осы маусымда жайылым
өсімдіктері қайта өсе бастайды. Бұл, әрине, малдың қысқы және күзгі қоры
үшін жайлы.
Күздің екінші жартысында температураның 0(С-тан төмендуі күзге тән
құбылыс. Жауын-шашын қар күйінде жауады. Қарашада температуралық режим
қысқы мерзімге ауысады.
1.4 Гидрографиясы
Қостанай облысының су көздері үш түрге бөлінеді: өзендер, көлдер және
жер асты сулары. Беткі сулардың жалы ресурстары бойынша облыс Қазақстан
облыстары арасынан соңғы орында тұр.
Өзендер. Облыс аумағында территорияның тегістігімен, климаттың
құрғақшылығынан гидрографиялық тор нашар дамыған. Оның себептері құрғақ
климат пен тегіс жер бедері жалпы ұзындығы 10 шақырым 310 су қоймалары бар.
Олардың жартысына жуығы уақытша су қоймалары болып келеді. Өзендері екі
негізгі алапқа жатады: Солтүстік Мұзды мұхит алабына (Кар теңізі бассейні)
және ішкі ағынсыз көл алабына. Бұл екі алаптың суайрығы Торғай үстіртінен
өтеді. Карск теңізі алабы өзендерінің тұрақты ағыны бар. Оған Тобыл өзені
және оның салалары жатады. Облыстың ішкі ағынсыз алапқа жататын көп өзендер
– уақытша су ағындары. Ондай сулар құрғақ далада сіңіп кетеді немесе ұсақ
көлдерге барып құяды. Олардың ішінен елеулісі - Торғай өзені. Облыс
өзендерінің ерекшелігі – олардың облыс аумағы бойынша біркелкі таралмауы.
Өзен торының жиелігі солтүстіктен оңтүстікке қарай азаяды. Тұщы өзен
суларының аз болуы – облысқа тән құбылыс. Өзен мен су ағындары көп
болғанымен, олардың су қоры шамалы.
Ірі өзендердің орташа жылдық шығыны мынадай: Тобыл – 13,5 куб.м3сек,
Торғай – 9,7 м3сек, Обаған – 1,4 м3сек. Бір жылғы су шығыны жылдық ағын
де аталады. Облыс өзендерінің жылдық ағыны қар жамылғысы және қар еру
алдындағы су қорына байланысты болады. Жаңбыр суы топырақты ылғалдандырады
және буланып кетеді. Өзендерді қоректендіруде жаңбыр суының маңызы шамалы.
Облыс өзендері қоректену сипаты бойынша мына түрлерге бөлінеді: 1)
Тобыл өзені мен салалары – қар-жаңбыр сумен қоректенеді. Су тасуы сәуірдің
басында басталып мамырдың аяғына қарай аяқталады. Жылдың осы мезгілінде
судың 90% ағып өтеді. 2) Торғай өзені – қар суымен қоректенді. Оның алабы
құрғақ далалы және шөлейт аймақты жерлерде қалыптасады. Өзеннің негізгі
қорегі қар суы болып табылады, сол себептен осы өзендерге судың тасуы
сәуір айында байқалады. Жаздың екінші жартысында су деңгейі өте төмендеп,ең
аз су шығыны ақпан айында байқалады. Облыс оңтүстігіндегі кейбір ұсақ
өзендер жазда кеуіп қалады не болмаса жеке иірімдер жасайды.
Көктемгі су тасқыны су деңгейінің бірден 4-6 метрге көтерілуімен
сипатталады. Тобыл өзенінің ені су тасқыны кезінде 2-10 шақырымға,
салаларының сағасы – 1,5-2 шақырымға кеңейеді. Кей жерлерде өзен
жайылымының су басу тереңдігі 3 м-ге дейін жетеді. Су тасқыны кезінде
шайылған заттар мөлшері 300-400 гм3 дейін көбейеді. Су тасу мерзімінің
ұзақтығы 15-20 күн.
Ағынның біркелкі болмауымен өзен суларының химиялық құрамының
маусымдық өзгерісіне байланысты. Су тасу кезінде өзендер тұщыланады, себебі
олар қордың тұщы өзендерге келіп құяды. Ағын азайған соң минерализация
артады да су ащылау бола бастайды. Өзен суларының ащы болуы олардың сағаға
құюымен де байланысты.
Облыстың барлық өзендері қыстың келуімен қата бастайды, күздің аяғында
олардың бетін мұз басады, кей шағын өзендер қыста тіпті түбіне дейін мұз
боп қатады – ағын тоқтайды. Тобыл өзенінің мұз қалыңдығы суық қыста 1,5 м,
ал мұз жамылғысы 4-5 айға дейін сақталады.
Тау жыныстарын шаю нәтижесінде өзен суларында түрлі материалдар пайда
болады. Оларды қатты ағын деп атайды. Қатты ағын саны лайлылығын анықтайды.
Облыста өзен суларының лайлылығы 100-200 гм3 құрайды. Тек Тобыл, Торғай,
Обаған өзендерінің жоғарғы жақтарында судың лайлылығы күштірек, себебі ағын
жылдамдығы қатты. Қостанай облысының ірі өзендерінің бірі – Тобыл өзені
(ұзындығы 682 шақырым). Ол Орал тауының оңтүстік-шығыс бөктерінен басталып,
облыстың солтүстік-батыс бөлігінен өтеді де Ертіс өзеніне барып құяды. Су
жинау көлемі 45 мыңға жуық шаршы шақырым. Тобыл өзенінің солтүстік жағалау
алабы жақсы дамыған өзен торымен ерекшеленеді.
Бұл жерден Шортанды, Сынташты, Аят, Тоғызақ, Үй өзендерінің салалары
ағады. Олар Оңтүстік Оралдың шығыс беткейінен басталады. Жоғарғы ағысында
ұзақ салалары көп, бірақ Тобылға жақындаған сайын өзен торабының қалыңдығы
азайып, жер тегістеле бастайды. Өзендердің ағысы баяу, ирең әрі еңісті.
Тобыл өзенінің ең ірі сағасы - Обаған. Бірақ бұл өзеннің суы ащы. Тобыл
алабының барлық өзендерінде кеме жүрмейді.
Жыл маусымдары бойынша өзен ағындарын шаруашылық мақсатында су
қоймаларын салу жолдары арқылы реттеп отырған жөн. Бұндай реттеу жұмысы жыл
бойына тұрғындар мен шаруашылықты қажет сумен қамтамасыздандырады.
Тобыл өзені алабында 7 су қоймасы салынды. Ең ірісі – Қаратомар,
көлемі - 586 және Жоғарғы Тобыл - 816 млн. м3.
Облыстың оңтүстік жартысында шығыстан оңтүстік-батысқа қарай Торғай
өзені ағып жатыр. Су жинау көлемі -
56,5 мың шаршы шақырым. Бұл өзеннің ерекшелігі – енді
жайылмасы. Жайылма кей жерлерде 10-30 шақырымға дейін жетеді. Торғай өзені
Қараторғай, Жалдама, Ащытасты, Сарықопа көлі және Ұлқаяқ өзен жүйелерінен
құралады. Облыс шегінен кейін ол ағынсыз Шалқар теңізге құяды. Бұл өзен
облыс оңтүстігінің негізгі сумен қамтамасыз ету көзі болып табылады. Өзен
алабында Арқалық қаласының өңдірістік және шаруашылық қажеттілігі үшін екі
су қоймасы салынды: Ақжар, көлемі - 16,5 және Ащы-Тасты - 5,2 млн. м3.
Өзеннің жайылма учаскелерінде және Торғай үстірт шетінде арықтар өте
көп. Жазық үстірттегі жаңбыр сулары ойыстар мен жыраларды суға толтырады.
Бірақ басым көпшілігі топырақтан терең өтіп, сазға тап болады. Сол арқылы
үстірт шетіне бұлақ күйінде шығады не көп жерлерді батпақтандырады.
Қостанай облысында 9 мыңға жуық көл бар (Қазақстан көлдері бойынша 18
%). Көлдердің жалпы көлемі 2,5 % құрайды. Көлдер бойынша Қостанай Ақмола
облысынан кейін екінші орында тұр. Алайда көлдердің 80 % 1 шаршы шақырым
көлемін құрайды.
Көлдердің көбісі ағынды емес және олар су деңгейінің құбылуымен
айрықшаланады. Көлдер де өзендер секілді негізгі қорды көктем мезгілінде
қардың еріген суынан алады. Сондықтан қар еру кезінде су деңгейі қатты
көтеріледі, көл көлемі де арта түседі. Көп көлдер жаз уақытында таязданады.
Шөбі көп көлдер де кездеседі. Олар тек көктемде ғана суға толады, ал жазда
қалың шөп шығады. Сондықтан ондай көлдерді шөп шабу иелігі ретінде
пайдаланады.
Көл суларының минерализация дәрежесі әр түрлі. Жыл маусымы бойынша
өзгеріп отырады да, барына жазда жетеді. Тұщы көлдер негізінен орманды дала
аймақтарында (Федоров, Ұзынкөл, Қостанай аудандарында) және ірі көлдердің
төменгі жақтарында болады (Торғай, Сарыөзен, Жыланшық т.б.).
Облыстың орталық бөлігінде (Науырзым, Қамысты, Әулиекөл, Алтынсарин
аудандары) ащы көлдер болады. Облыстың ең ірі көлі – Құсмұрын. Ащы көл. Жаз
кезінде барлық тұщы көлдер жартылай батып тұратын өсімдіктерге толады. Ал
ащы көлдерде өсімдік атауы болмайды.
Облыс көлдерін пайда болуына байланысты 2 түрге бөлуге болады:
1. Ескі өзен арналарының, көл жамылғыларының және уақытша су
ағындарының орнында пайда болғандар.
2. Шұңқырлы (ойпатты).
Көлдің көбісі облыстың солтүстік бөлігінде және Торғай қолатында
кездеседі. Мысалы, Ұзынкөл ауданында 100 шаршы шақырым жерге 25 көл болуы
мүмкін.
Облыстың ірі көлдері - Құсмұрын (көлемі 462 шаршы шақырым), Қойбағар
(96), Теңіз (70), Ақкөл (62,3), Сарыкөл (37,9), Алакөл (19,4).
Көлдер өзендер секілді дала ландшафтын әсем етеді. Шағын және ірі
көлдер жер бетін өздерінің жағалауында өсетін қалың өсімдіктермен
сұлуландыра түседі. Көк аспанда қалқып баратын ақша бұлттардың су бетіндегі
бейнесі табиғатқа керемет көрініс береді.
Табиғи үстіңгі су көлдері жоқ жерлерде әдейі тоғандар су қоймалары
қазылған. Ондай тоғандар тұрғындар мен шаруашылыққа, балық аулауға, құс
өсіруге қажет. Облыстағы көп ауыл атаулары жақын маңайындағы көлдердің
атауларымен тығыз байланысты. Мысалы, Ұзынкөл, Қайранкөл, Шобанкөл,
Әулиекөл, Шөптікөл т.б.
Көлдердің шаруашылықтағы маңызы зор. Шаруашылықта қолданылатын көп
ресурстарын мына түрлерге бөлуге болады: 1) су; 2) балық; 3) түрлі тұздар;
4) су және жағалау өсімдіктері; 5) шымтезек жиналуы; 6) көл құмдары т.б.
Қостанай облысының көлдері сумен қамтамасыз ету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz