Қыпышақ мемлекеті
Жоспар
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
II.Негізгі бөлім
1.Қыпышақ мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.Тайпалық және этникалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
III.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
II.Негізгі бөлім
1.Қыпышақ мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.Тайпалық және этникалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
III.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Кіріспе
XI ғасырдың басында бұрынғы кимек, қыпшақ және қуман тайпалары қоныстанған аумақта әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті. Қыпшақтардың билік басына келген билеуші әулеттік шонжарлары оңтүстік және батыс бағыттарда белсенді қимыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азия мен Оңтүстік-Шығыс Европа мемлекетімен тікелей бел-сенді қарым- қатынас орнатуға жеткізді.
XI ғасырдың екінші ширегінде қыпшақтардың әскери-тайпалық шон-жарлары Сырдарияның төменгі және орта аңғарынан, Арал өңірі мен Кас-пий өңірі далаларынан оғыз жабғуларын ығыстыруына экономикалық та, саяси себептер де болған еді. Саяси фактор ең алдымен XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азия тайпаларының батыс бағытында қозғалуына ұласқан сыртқы оқиғаларға байланысты болатын. Сонымен бірге қыпшақтардың өзін-өзі билеуге және өз мемлекетін құруға ұмтылған әулеттік топтардың орталықтан аулақтау сарынының маңызы аз болған жоқ. XI ғасырдың бірінші жартысында күшейген қыпшақ тайпаларының көсемдері, тегінде, жайылымдық жерлердің тапшылығына ұшырап, сонымен қатар Еділ бойы, Үстірт және Сырдарияның ең төменгі ағысы арқылы өтетін аса маңызды сауда жолдарын өз бақылауына алуға ұмтылған болса керек. Азияны Европамен жалғастырып жатқан жолдың бұл учаскесі маңызды бай жолдарының бірі ретінде мейлінше қажетті болатын.
1.Қыпышақ мемлекеті
Қыпшақтар билігінің Арал өңірі мен Сырдария бойындағы аймақтарға таралуына байланысты этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне карай XI ғасырдың 2-ширегінің басында «Оғыздар даласы» (Мафазат әл-гузз) деген атаудың орнына «Қыпшақтар даласы» (Дешті Қыпшақ) деген атау пайда болды. Маңғыстауды, сондай- ақ оған жапсарлас жатқан аймақтарды қар-атып алған қыпшақтар Хорезмнің солтүстік шегіне жақындап келді. Сол арқылы қыпшақтардың саяси ықпалы едәуір кеңейді. XI ғасырдың орта-сында қумандардың негізгі бұқарасы мен билеуші тоқсоба және бұржоғлы руларының
XI ғасырдың басында бұрынғы кимек, қыпшақ және қуман тайпалары қоныстанған аумақта әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті. Қыпшақтардың билік басына келген билеуші әулеттік шонжарлары оңтүстік және батыс бағыттарда белсенді қимыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азия мен Оңтүстік-Шығыс Европа мемлекетімен тікелей бел-сенді қарым- қатынас орнатуға жеткізді.
XI ғасырдың екінші ширегінде қыпшақтардың әскери-тайпалық шон-жарлары Сырдарияның төменгі және орта аңғарынан, Арал өңірі мен Кас-пий өңірі далаларынан оғыз жабғуларын ығыстыруына экономикалық та, саяси себептер де болған еді. Саяси фактор ең алдымен XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азия тайпаларының батыс бағытында қозғалуына ұласқан сыртқы оқиғаларға байланысты болатын. Сонымен бірге қыпшақтардың өзін-өзі билеуге және өз мемлекетін құруға ұмтылған әулеттік топтардың орталықтан аулақтау сарынының маңызы аз болған жоқ. XI ғасырдың бірінші жартысында күшейген қыпшақ тайпаларының көсемдері, тегінде, жайылымдық жерлердің тапшылығына ұшырап, сонымен қатар Еділ бойы, Үстірт және Сырдарияның ең төменгі ағысы арқылы өтетін аса маңызды сауда жолдарын өз бақылауына алуға ұмтылған болса керек. Азияны Европамен жалғастырып жатқан жолдың бұл учаскесі маңызды бай жолдарының бірі ретінде мейлінше қажетті болатын.
1.Қыпышақ мемлекеті
Қыпшақтар билігінің Арал өңірі мен Сырдария бойындағы аймақтарға таралуына байланысты этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне карай XI ғасырдың 2-ширегінің басында «Оғыздар даласы» (Мафазат әл-гузз) деген атаудың орнына «Қыпшақтар даласы» (Дешті Қыпшақ) деген атау пайда болды. Маңғыстауды, сондай- ақ оған жапсарлас жатқан аймақтарды қар-атып алған қыпшақтар Хорезмнің солтүстік шегіне жақындап келді. Сол арқылы қыпшақтардың саяси ықпалы едәуір кеңейді. XI ғасырдың орта-сында қумандардың негізгі бұқарасы мен билеуші тоқсоба және бұржоғлы руларының
Әдебиеттер.
1.Нығымет.М.Қазақтың қысқаша тарихы.-Алматы,1994.
2.Маданов.Х.Қазақтың арғы бергі тарихы.-Алматы,1995.
3.Қожабекұлы,Б.А.Тарихи таным.-Алматы,1994.
4.Рыспайұлы.К.Қазақстан республикасының тарихы.-Алматы,2004.
5.Қазақстан тарихы.Т.2. -Алматы,2005.
1.Нығымет.М.Қазақтың қысқаша тарихы.-Алматы,1994.
2.Маданов.Х.Қазақтың арғы бергі тарихы.-Алматы,1995.
3.Қожабекұлы,Б.А.Тарихи таным.-Алматы,1994.
4.Рыспайұлы.К.Қазақстан республикасының тарихы.-Алматы,2004.
5.Қазақстан тарихы.Т.2. -Алматы,2005.
Жоспар
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II.Негізгі бөлім
1.Қыпышақ
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...4
2.Тайпалық және этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..10
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
Кіріспе
XI ғасырдың басында бұрынғы кимек, қыпшақ және қуман тайпалары
қоныстанған аумақта әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті.
Қыпшақтардың билік басына келген билеуші әулеттік шонжарлары оңтүстік және
батыс бағыттарда белсенді қимыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азия
мен Оңтүстік-Шығыс Европа мемлекетімен тікелей бел-сенді қарым- қатынас
орнатуға жеткізді.
XI ғасырдың екінші ширегінде қыпшақтардың әскери-тайпалық шон-жарлары
Сырдарияның төменгі және орта аңғарынан, Арал өңірі мен Кас-пий өңірі
далаларынан оғыз жабғуларын ығыстыруына экономикалық та, саяси себептер де
болған еді. Саяси фактор ең алдымен XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азия
тайпаларының батыс бағытында қозғалуына ұласқан сыртқы оқиғаларға
байланысты болатын. Сонымен бірге қыпшақтардың өзін-өзі билеуге және өз
мемлекетін құруға ұмтылған әулеттік топтардың орталықтан аулақтау сарынының
маңызы аз болған жоқ. XI ғасырдың бірінші жартысында күшейген қыпшақ
тайпаларының көсемдері, тегінде, жайылымдық жерлердің тапшылығына ұшырап,
сонымен қатар Еділ бойы, Үстірт және Сырдарияның ең төменгі ағысы арқылы
өтетін аса маңызды сауда жолдарын өз бақылауына алуға ұмтылған болса керек.
Азияны Европамен жалғастырып жатқан жолдың бұл учаскесі маңызды бай
жолдарының бірі ретінде мейлінше қажетті болатын.
1.Қыпышақ мемлекеті
Қыпшақтар билігінің Арал өңірі мен Сырдария бойындағы аймақтарға
таралуына байланысты этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне карай XI ғасырдың
2-ширегінің басында Оғыздар даласы (Мафазат әл-гузз) деген атаудың орнына
Қыпшақтар даласы (Дешті Қыпшақ) деген атау пайда болды. Маңғыстауды,
сондай- ақ оған жапсарлас жатқан аймақтарды қар-атып алған қыпшақтар
Хорезмнің солтүстік шегіне жақындап келді. Сол арқылы қыпшақтардың саяси
ықпалы едәуір кеңейді. XI ғасырдың орта-сында қумандардың негізгі бұқарасы
мен билеуші тоқсоба және бұржоғлы руларының қоластындағы қыпшақ
тайпаларының үлкен топтары оңтүстік орыс және Қара теңіз өңірі далалары мен
Византия шекараларына дейін қоныс аударды. Осы оқиғалардың нәтижесінде
қыпшақтайпаларының жері этно-аумақтық екі бірлестікке: Еділ өзені бөліп
жатқан Шығыс қыпшақ және Батыс қыпшақ бірлестіктеріне бөлінді. Қазіргі
Қазақстан аумағының көп бөлігі Шығыс қыпшақ ұлысы ханының билігінде болды.
Қыпшақ ақсүйектерінің шығыс Дешті Қыпшақ тайпалары қоныстанған аумақты
едәуір кеңейтуіне мүмкіндік берген XI ғасырдың бірінші жарты-
сындағы қаулаған қауырт оқиғалар Сырдариядағы оғыздар державасымен, Орта
Азиядағы салжүқтар, хорезмшахтар және карахандар әулеттерімен соғыстарға
және қақтығыстарға әкеп соқты. Сыртқы қауіпсіздікті қамтам-асыз ету
қажеттігі де рөл атқарып, ол қыпшақтар мемлекетінің құрылуына объективті
себеп болды.
Ғылыми әдебиетте қыпшақтарда мемлекет болу проблемасына екі көзқарас бар.
Олардың біріншісін жақтаушылар қыпшақтарда бір жағдайда -бұрынғы
мемлекеттік құрылым ретінде, ал екінші жағдайда, атап айтқан-да,
хорезмшахтардың мәдени ықпалы барысында қыпшақтардың мемлекеттік дәстүр
элементтерін игеруі ретінде қарастырылатын мемлекеттік болған деп санауға
бейім.
Екінші пікір бойынша, мемлекеттің болу мүмкіндігінің өзі бекерге
шығарылады. Мәселен, қыпшақтардың саяси құрылысы Ұлы Далаға мем-лекетсіз
үйренісудің үлгісі ретінде анықталады. Алайда, екі жақтың да көзқарасындағы
айтарлықтай олқылық проблеманы кимектер мен қыпш-ақтар арасындағы
сабақтастық байланыстар тұрғысынан қарастыруды ұнатпаушылық болды. Айта
кетелік, мұндай мүмкіндік кимектерде мемлекет болғаны анықталғаннан кейін
ғана туды. Жазбаша деректемелердің мәліметтері қыпшақтарды Кимектер
мемлекетінің толық құқылы мұрагерлері болған деп санауға мүмкіндік береді.
Қыпшақ хандығының саяси негіздері қыпшақ және куман тайпалары-ның едәуір
топтарының шығыс Дешті Қыпшақта орталықтан аулақтау ни-еттерімен жасаған
қоныс аударуынан кейін XI ғасырдың орта шенінде едәуір нығайды.
XI ғасырдың екінші жартысынан XII ғасырдың бірінші үштен біріне дейін
қыпшақ хандарының саяси бірлігінде де біршама тұрақтылық байқа-лады,
солардың ішінен деректемелерде ең елеулі екі билеуші — құдіретті билеуші
және ең үлкен құрметке ие патша бөліп айтылады.
Қыпшақхандығында мемлекеттік істер жүргізіліп, ақсүйектер көршілес және
алыстағы елдердің билеушілерімен хат жазысып отырды. Жазба деректерде
қытай, үнді, ұйғыр ғұламалары мен данышпандары қатарында, қыпшақтан шыққан
оқымыстылар да аталады. Қыпшақтардың мұсылман дініне тартылуы олардың
мәдени-әлеуметтік дамуының жоғары деңгейін көрсетеді.
Қыпшақ көшпелі қоғамы өркениетінің өзіндік ерекшелігі - оларда бай-ланыс
желісінің өте жетілдірілгендігі болып табылады. Қыпшақтар елінде
қолданылған коммуникациялық байланыстар жүйесі сол кездің техникалық
прогресінің ең жоғарғы талаптарына сай келетін. Осыған байланысты XI—XIII
ғасырдың басындағы қыпшақгардың этникалық аумағының кең-байтақ кеңістігі
олардың қоғамының коммуникациялық мүмкіндіктеріне сәйкес болғанын атап өту
жеткілікті.
Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі
теңсіздік малға жеке меншік еді. Жылқы басты байлық саналды. Орта
ғасырлардағы авторлардың хабарлағанындай, қыпшақтар елінде көптеген адамдар
бірнеше мың жылқы, ал олардың кейбіреулері он мың және одан да көп үйірлі
жылқыны иеленген.
Қыпшақ тайпаларының көшіп-қонуы тез малшы топтары жүздеген, ал кейде
мыңнан да астам шақырым жерге көшіп жүрді. Олардың кешетін аумағы тарихи
дәстүрлерге, байлык дәрежесіне және табиғат жағдайларының сипатына қарай әр
түрлі болып отырды. Негізгі жайылымдардың орны мен кешу жолдары, сан
ғасырлық тәжірибе ұрпақтардың бойында қалыптасты. Осыған байланысты отан
(этникалық аумақ) ұғымына жайылымдық жер, жайлау және қыстау ұғымдары
арқылы ой жүгіртуге болады. Тұрақты көшу жолдарын елеулі экономикалық,
әлеуметтік немесе саяси себептер ғана өзгерте алатын. Көшу жолдары мен
жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты тіршілігін қамтамасыз еткен жайылымдық-
көшпелі жүйенің негізгі шарты болды. Мал ұрлау қатаң жазаланды, дағдылы
құқықтың (төре) орныққан нормалары бойынша жазаланды деп есептелді. Жеке
меншіктегі малға рулық-тайпалық белгілер (таңбалар) салынды. Малынан
айрылған, демек, көшу мүмкіндігін жоғалтқан еркін қауым мүшесі отырықшы
тұрғындар-жатақтар (ятұқтар) қатарына өтті. Кедей ятүқтар жеткілікті
мөлшерде мал пайда болысымен-ақ, ол қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып
отырды. Қыпшақ қоғамында ең құкықсыз топ соғыс тұтқындары есебінен
толықтырылып отыратын құлдар болды. Этникалық аумақ шептерінің көптеген
ерекшеліктерін басқахалықтармен этникалық-саяси қарым-қатынастар анықтады.
Қыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, әсіресе хорезмшахтармен ерекше
табанды күрес жүргізді. Егемендікті тану, әдетте, вассалдардың билеушілерге
адалдыққа ант беріп, алым төлеуінен, оның соғыс жорықтарына өз қолдарымен
қатысуынан көрінді. Салжұқтар әскерінің құрамы көбінесе қыпшақ көсемдері
бастаған тайпалық топтармен толықтырылып отырды.
XI ғасырдың соңғы ширегінің аяғында Маңғыстауда және Каспий теңізінің
шығыс жағалауында бүрынғысынша қыпшақтар билік жүргізді, оларға оғыз және
түрікмен тайпаларының жекелеген топтары саяси жағы-нан тәуелді болды. 1096
жылы қүдіретті хан бастаған қыпшақ бірлестігінің тайпалары Хорезмге
жорықжасады. Алайда хорезмшахтардың қамқоршы-лары салжүқтар оларды
Маңғыстауға қайтуға мәжбүр етті.
Махмүд Қашғаридың жанама мәліметтеріне қарағанда, қыпшақтардың әскери-
көшпелі шонжарлары қарахандар әулетінің билеушілерімен саяси жағынан
күрделі өзара қатынастарда болған. Қарахандар қыпшақ ұлысы-ныңшығыс
шектерінежорықтар жасады.ал кимектер Ертіс жағалауынан Жетісудағы
түріктердің мұсылман державасына шапқыншылық жасады. Қыпшақ хандары өз
жерінің оңтүстік-батысында, Тараз аймағында Қар-ахандар мемлекетімен
шекаралық мекен ретінде Кенжек Сеңгір бекінісін салды.
2.Тайпалық және этникалық құрамы
XI ғасырдың бірінші жартысынан XIII ғасырдың басына дейін қыпшақ
этникалық қауымдастығының қалыптасуы дамудың сапалық жаңа кезеңіне аяқ
басады, мұның өзі ең алдымен олардың жерінде — Шығыс Дешті Қыпшақта қыпшақ
хандары күш-қуатының артуына байланысты еді, ал олардың билігін өз
мемлекеті шеңберінде күшті әулеттік елбөрілі руы заңдастырды.
XI ғасырдың орта шенінде кыпшақ және куман тайпалары батысқа қарай
қозғала бастады. XI ғасырдың екінші жартысында оңтүстік орыс далалары
шегінде болған саяси және этнографиялық өзгерістерді парсы тарихшысы
Хамдаллах Казвини атап өткен, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II.Негізгі бөлім
1.Қыпышақ
мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...4
2.Тайпалық және этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..10
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
Кіріспе
XI ғасырдың басында бұрынғы кимек, қыпшақ және қуман тайпалары
қоныстанған аумақта әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті.
Қыпшақтардың билік басына келген билеуші әулеттік шонжарлары оңтүстік және
батыс бағыттарда белсенді қимыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азия
мен Оңтүстік-Шығыс Европа мемлекетімен тікелей бел-сенді қарым- қатынас
орнатуға жеткізді.
XI ғасырдың екінші ширегінде қыпшақтардың әскери-тайпалық шон-жарлары
Сырдарияның төменгі және орта аңғарынан, Арал өңірі мен Кас-пий өңірі
далаларынан оғыз жабғуларын ығыстыруына экономикалық та, саяси себептер де
болған еді. Саяси фактор ең алдымен XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азия
тайпаларының батыс бағытында қозғалуына ұласқан сыртқы оқиғаларға
байланысты болатын. Сонымен бірге қыпшақтардың өзін-өзі билеуге және өз
мемлекетін құруға ұмтылған әулеттік топтардың орталықтан аулақтау сарынының
маңызы аз болған жоқ. XI ғасырдың бірінші жартысында күшейген қыпшақ
тайпаларының көсемдері, тегінде, жайылымдық жерлердің тапшылығына ұшырап,
сонымен қатар Еділ бойы, Үстірт және Сырдарияның ең төменгі ағысы арқылы
өтетін аса маңызды сауда жолдарын өз бақылауына алуға ұмтылған болса керек.
Азияны Европамен жалғастырып жатқан жолдың бұл учаскесі маңызды бай
жолдарының бірі ретінде мейлінше қажетті болатын.
1.Қыпышақ мемлекеті
Қыпшақтар билігінің Арал өңірі мен Сырдария бойындағы аймақтарға
таралуына байланысты этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне карай XI ғасырдың
2-ширегінің басында Оғыздар даласы (Мафазат әл-гузз) деген атаудың орнына
Қыпшақтар даласы (Дешті Қыпшақ) деген атау пайда болды. Маңғыстауды,
сондай- ақ оған жапсарлас жатқан аймақтарды қар-атып алған қыпшақтар
Хорезмнің солтүстік шегіне жақындап келді. Сол арқылы қыпшақтардың саяси
ықпалы едәуір кеңейді. XI ғасырдың орта-сында қумандардың негізгі бұқарасы
мен билеуші тоқсоба және бұржоғлы руларының қоластындағы қыпшақ
тайпаларының үлкен топтары оңтүстік орыс және Қара теңіз өңірі далалары мен
Византия шекараларына дейін қоныс аударды. Осы оқиғалардың нәтижесінде
қыпшақтайпаларының жері этно-аумақтық екі бірлестікке: Еділ өзені бөліп
жатқан Шығыс қыпшақ және Батыс қыпшақ бірлестіктеріне бөлінді. Қазіргі
Қазақстан аумағының көп бөлігі Шығыс қыпшақ ұлысы ханының билігінде болды.
Қыпшақ ақсүйектерінің шығыс Дешті Қыпшақ тайпалары қоныстанған аумақты
едәуір кеңейтуіне мүмкіндік берген XI ғасырдың бірінші жарты-
сындағы қаулаған қауырт оқиғалар Сырдариядағы оғыздар державасымен, Орта
Азиядағы салжүқтар, хорезмшахтар және карахандар әулеттерімен соғыстарға
және қақтығыстарға әкеп соқты. Сыртқы қауіпсіздікті қамтам-асыз ету
қажеттігі де рөл атқарып, ол қыпшақтар мемлекетінің құрылуына объективті
себеп болды.
Ғылыми әдебиетте қыпшақтарда мемлекет болу проблемасына екі көзқарас бар.
Олардың біріншісін жақтаушылар қыпшақтарда бір жағдайда -бұрынғы
мемлекеттік құрылым ретінде, ал екінші жағдайда, атап айтқан-да,
хорезмшахтардың мәдени ықпалы барысында қыпшақтардың мемлекеттік дәстүр
элементтерін игеруі ретінде қарастырылатын мемлекеттік болған деп санауға
бейім.
Екінші пікір бойынша, мемлекеттің болу мүмкіндігінің өзі бекерге
шығарылады. Мәселен, қыпшақтардың саяси құрылысы Ұлы Далаға мем-лекетсіз
үйренісудің үлгісі ретінде анықталады. Алайда, екі жақтың да көзқарасындағы
айтарлықтай олқылық проблеманы кимектер мен қыпш-ақтар арасындағы
сабақтастық байланыстар тұрғысынан қарастыруды ұнатпаушылық болды. Айта
кетелік, мұндай мүмкіндік кимектерде мемлекет болғаны анықталғаннан кейін
ғана туды. Жазбаша деректемелердің мәліметтері қыпшақтарды Кимектер
мемлекетінің толық құқылы мұрагерлері болған деп санауға мүмкіндік береді.
Қыпшақ хандығының саяси негіздері қыпшақ және куман тайпалары-ның едәуір
топтарының шығыс Дешті Қыпшақта орталықтан аулақтау ни-еттерімен жасаған
қоныс аударуынан кейін XI ғасырдың орта шенінде едәуір нығайды.
XI ғасырдың екінші жартысынан XII ғасырдың бірінші үштен біріне дейін
қыпшақ хандарының саяси бірлігінде де біршама тұрақтылық байқа-лады,
солардың ішінен деректемелерде ең елеулі екі билеуші — құдіретті билеуші
және ең үлкен құрметке ие патша бөліп айтылады.
Қыпшақхандығында мемлекеттік істер жүргізіліп, ақсүйектер көршілес және
алыстағы елдердің билеушілерімен хат жазысып отырды. Жазба деректерде
қытай, үнді, ұйғыр ғұламалары мен данышпандары қатарында, қыпшақтан шыққан
оқымыстылар да аталады. Қыпшақтардың мұсылман дініне тартылуы олардың
мәдени-әлеуметтік дамуының жоғары деңгейін көрсетеді.
Қыпшақ көшпелі қоғамы өркениетінің өзіндік ерекшелігі - оларда бай-ланыс
желісінің өте жетілдірілгендігі болып табылады. Қыпшақтар елінде
қолданылған коммуникациялық байланыстар жүйесі сол кездің техникалық
прогресінің ең жоғарғы талаптарына сай келетін. Осыған байланысты XI—XIII
ғасырдың басындағы қыпшақгардың этникалық аумағының кең-байтақ кеңістігі
олардың қоғамының коммуникациялық мүмкіндіктеріне сәйкес болғанын атап өту
жеткілікті.
Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі
теңсіздік малға жеке меншік еді. Жылқы басты байлық саналды. Орта
ғасырлардағы авторлардың хабарлағанындай, қыпшақтар елінде көптеген адамдар
бірнеше мың жылқы, ал олардың кейбіреулері он мың және одан да көп үйірлі
жылқыны иеленген.
Қыпшақ тайпаларының көшіп-қонуы тез малшы топтары жүздеген, ал кейде
мыңнан да астам шақырым жерге көшіп жүрді. Олардың кешетін аумағы тарихи
дәстүрлерге, байлык дәрежесіне және табиғат жағдайларының сипатына қарай әр
түрлі болып отырды. Негізгі жайылымдардың орны мен кешу жолдары, сан
ғасырлық тәжірибе ұрпақтардың бойында қалыптасты. Осыған байланысты отан
(этникалық аумақ) ұғымына жайылымдық жер, жайлау және қыстау ұғымдары
арқылы ой жүгіртуге болады. Тұрақты көшу жолдарын елеулі экономикалық,
әлеуметтік немесе саяси себептер ғана өзгерте алатын. Көшу жолдары мен
жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты тіршілігін қамтамасыз еткен жайылымдық-
көшпелі жүйенің негізгі шарты болды. Мал ұрлау қатаң жазаланды, дағдылы
құқықтың (төре) орныққан нормалары бойынша жазаланды деп есептелді. Жеке
меншіктегі малға рулық-тайпалық белгілер (таңбалар) салынды. Малынан
айрылған, демек, көшу мүмкіндігін жоғалтқан еркін қауым мүшесі отырықшы
тұрғындар-жатақтар (ятұқтар) қатарына өтті. Кедей ятүқтар жеткілікті
мөлшерде мал пайда болысымен-ақ, ол қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып
отырды. Қыпшақ қоғамында ең құкықсыз топ соғыс тұтқындары есебінен
толықтырылып отыратын құлдар болды. Этникалық аумақ шептерінің көптеген
ерекшеліктерін басқахалықтармен этникалық-саяси қарым-қатынастар анықтады.
Қыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, әсіресе хорезмшахтармен ерекше
табанды күрес жүргізді. Егемендікті тану, әдетте, вассалдардың билеушілерге
адалдыққа ант беріп, алым төлеуінен, оның соғыс жорықтарына өз қолдарымен
қатысуынан көрінді. Салжұқтар әскерінің құрамы көбінесе қыпшақ көсемдері
бастаған тайпалық топтармен толықтырылып отырды.
XI ғасырдың соңғы ширегінің аяғында Маңғыстауда және Каспий теңізінің
шығыс жағалауында бүрынғысынша қыпшақтар билік жүргізді, оларға оғыз және
түрікмен тайпаларының жекелеген топтары саяси жағы-нан тәуелді болды. 1096
жылы қүдіретті хан бастаған қыпшақ бірлестігінің тайпалары Хорезмге
жорықжасады. Алайда хорезмшахтардың қамқоршы-лары салжүқтар оларды
Маңғыстауға қайтуға мәжбүр етті.
Махмүд Қашғаридың жанама мәліметтеріне қарағанда, қыпшақтардың әскери-
көшпелі шонжарлары қарахандар әулетінің билеушілерімен саяси жағынан
күрделі өзара қатынастарда болған. Қарахандар қыпшақ ұлысы-ныңшығыс
шектерінежорықтар жасады.ал кимектер Ертіс жағалауынан Жетісудағы
түріктердің мұсылман державасына шапқыншылық жасады. Қыпшақ хандары өз
жерінің оңтүстік-батысында, Тараз аймағында Қар-ахандар мемлекетімен
шекаралық мекен ретінде Кенжек Сеңгір бекінісін салды.
2.Тайпалық және этникалық құрамы
XI ғасырдың бірінші жартысынан XIII ғасырдың басына дейін қыпшақ
этникалық қауымдастығының қалыптасуы дамудың сапалық жаңа кезеңіне аяқ
басады, мұның өзі ең алдымен олардың жерінде — Шығыс Дешті Қыпшақта қыпшақ
хандары күш-қуатының артуына байланысты еді, ал олардың билігін өз
мемлекеті шеңберінде күшті әулеттік елбөрілі руы заңдастырды.
XI ғасырдың орта шенінде кыпшақ және куман тайпалары батысқа қарай
қозғала бастады. XI ғасырдың екінші жартысында оңтүстік орыс далалары
шегінде болған саяси және этнографиялық өзгерістерді парсы тарихшысы
Хамдаллах Казвини атап өткен, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz