Оңтүстік Қaзaқстaн oблысының егіншілік шaруaшылығынa сипaттaмa

Жоспар

МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1 OҢТҮСТІК ҚAЗAҚСТAН OБЛЫСЫНЫҢ ЕГІНШІЛІК ШAРУAШЫЛЫҒЫНДAҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ...5
1.1 Oңтүстік Қaзaқстaн oблысындaғы суaрмaлы егіншіліктің су ресурстaрымен қaмтaмaсыз етілуі ... ... ... ... .5
1.2 Қaзіргі егіншілік шaруaшылығындaғы минерaлды тыңaйтқыштaрды пaйдaлaну мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

2 AУЫЛ ШAРУAШЫЛЫҒЫНДA ЖЕРЛЕРДІ ТИІМДІ ПAЙДAЛAНУ ЖOЛДAРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1 Aуыл шaруaшылық мaқсaтындaғы жерлерді пaйдaлaну ерекшеліктері ... ... ... ... ...12

3. OҢТҮСТІК ҚAЗAҚСТAН OБЛЫСЫНЫҢ ЕГІНШІЛІК ШAРУAШЫЛЫҒЫНA СИПAТТAМA ... ... ... ... ... ... ... ...33
3.1 Oңтүстік Қaзaқстaн oблысының егіншілік шaруaшылығынa жaлпы сипaттaмa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3.2 Егіншілік шaруaшылығынa пaйдaлaнылaтын тoпырaқ жaмылғысынa сипaттaмa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36

ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Мaзмұны

кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 OҢТҮСТІК ҚAЗAҚСТAН OБЛЫСЫНЫҢ ЕГІНШІЛІК ШAРУAШЫЛЫҒЫНДAҒЫ
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 5
1.1 Oңтүстік Қaзaқстaн oблысындaғы суaрмaлы егіншіліктің су
ресурстaрымен қaмтaмaсыз 5
етілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
1.2 Қaзіргі егіншілік шaруaшылығындaғы минерaлды тыңaйтқыштaрды
пaйдaлaну 9
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 AУЫЛ ШAРУAШЫЛЫҒЫНДA ЖЕРЛЕРДІ тиімді пaйдaлaну
жoлдaры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1 2
... ... ... ..
2.1 Aуыл шaруaшылық мaқсaтындaғы жерлерді пaйдaлaну
ерекшеліктері 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
3. OҢТҮСТІК ҚAЗAҚСТAН OБЛЫСЫНЫҢ ЕГІНШІЛІК ШAРУAШЫЛЫҒЫНA
СИПAТТAМA ... ... ... ... ... ... . ... ... 33
3.1 Oңтүстік Қaзaқстaн oблысының егіншілік шaруaшылығынa жaлпы
сипaттaмa ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .3 3
.
3.2 Егіншілік шaруaшылығынa пaйдaлaнылaтын тoпырaқ жaмылғысынa
сипaттaмa ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .3 6
... ... ... ... ...
қoрытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4 1
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 43
пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оңтүстік Қазақстан - республикадағы
суармалы егіншілікпен айналысатын негізгі аудан. Бұл -Қазақстанның бағалы
техникалық және дәнді дақылдары - мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш,
жүгері өсірілетін басты суармалы егіншілікті ауданы. Ол бақ, жүзім және қой
өсіру жөнінен бірінші орын алады. Техникалық дақылдарды суару үшін Киров,
Арыс-Түркістан, Талас-Асы, Қаратау арналары салынған. Жылуды көп қажет
ететін мақта өсіруге Оңтүстік Қазақстан облысы қолайлы, ал күріш Қызылорда
облысында өсіріледі. Қант қызылшасы темір жолға жақын Тараз, Мерке, Алматы,
Талдықорған аудандарында өсіріледі. Алматы маңында темекі егіледі. Бидай,
арпа, тары тәрізді дәнді дақылдар суармайтын жерлерде де өсіріледі. Дәнді
дақылдар егісінің 70%-ын күздік бидай құрайды, өйткені қыс біршама жұмсақ,
қар көп түседі, сондықтан оны күзде егуге болады. Оңтүстік Қазақстан - ірі
бақ және жүзім өсіретін аудан. Тараз, Шымкент алқабында, Арыс пен Келес
аңғарында жүзім өсіру күшті дамыған.
Сондай-ақ мұнда мал шаруашылығы қаракөл елтірісі, өте сапалы меринос
жүнін өндіру дамыған. Ауыл шаруашылығының өнімдерінің көбі (көкөніс, жеміс)
Қазақстантанның басқа аудандарына шығарылады, өйткені көкөніс, жеміс-жидек
дақылдары Солтүстік және Шығыс аудандарға қарағанда 1,5-2 ай ерте піседі.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданда тамақ және жеңіл өнеркәсіп
салалары өте жақсы дамыған. Аудан жеңіл және тамақ өнеркәсібінің өнімдерін
шығарудан да республикада бірінші орын алады. Республика бойынша жеңіл және
тамак өнеркәсібі жалпы өнімінің 87%-ы осы ауданның үлесіне тиеді. Бүкіл
республика бойынша жеңіл өнеркәсіптің 55%-ы, тамақ өнеркәсібінің 40%-ы
Оңтүстік Қазақстанда орналасқан.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Ғылыми жұмыстарды, арнайы әдебиеттерді,
мерзімдік басылымдарды, әдістемелік құралдарды және басқа да жинақ,
еңбектерді талдау нәтижесі суармалы егіншілік шаруашылығының мәселелерін
зерттеу саласында елеулі, әрі маңызды ғылыми жұмыстардың бар екендігін
көрсетті
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. . Дипломдық жұмыстың мақсаты –
Оңтүстік Қазақстан облысының егіншілік шаруашылығын экономикалық-
географиялық тұрғыдан бағалау және ауыл шаруашылығының мақсатында жер
ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін зерттеу.
Зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде Оңтүстік Қазақстан Облысының
суармалы егіншілік шаруашылығы алынған.
Зерттеу тақырыбы. Қазақстан территориясындағы егіншілік шаруашылығын
экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау және ауыл шаруашылығының
мақсатында жер ресурстарын тиімді пайдалану мәселелерін зерттеу.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс– кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында 20 қолданылған әдебиеттер тізімі
берілді. Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін диплом 3 кестемен
жабдықталған. Жұмыстың көлемі 48 бет.

1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЕГІНШІЛІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ мәселелері

1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы суармалы егіншіліктің су ресурстарымен
қамтамасыз етілуі
Оңтүстүстік Қазақстан облысының су ресурстары, Арыс - Сырдарияның оң
саласы. Ұзындығы 378 км. Су жинайтын алқабы 14 900 км², Арысқа
91 сала құяды. Ірілері Боралдай, Бадам, Машат, Ақсу өзендері. Арыс
өзені Талас Алатауының оңтүстік-батыс беткейіндегі Көлбастау көлінен
(1165 м биіктікте ) басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу
(133 км), Машат (60 км) т.б өзен суларымен толығады. Тау арасынан
шыққан кейін жазықтықпен аяғында да, арнасы кейейді. Қар,жауын сумен
қоректенеді, желтоқсанның аяғындақатып, наурыздың бас кезінде мұзды түседі.
Орта су шығыны 46,1 мсек (Арыс темір жол станциясы тұсында). Сазан,тобына,
аққайраң, шортан және т.б балықтар ауланады. Арыс өзені және оның салалары
егіндіеті, бау-бақшаны суаруға, шабынды пен мал жайылмалын суландыруға
пайдалынылады. Ондағы шағын ГЭС-термен каналдар бар. 1961 жылы Арыс-
Түркістан каналы пайдалануға берілгеннен кейін су шығыны 31 мсек дейін
төмендеді. Өзен суы тығыз, минералдылығы 1гл-ге дейін. Қырғыстан
республикасы мен Жамбыл облысы аймағында өзен ағысын реттеу
мақсатында бірнеше бөгет салу құрылысы салдарынан ОҚО-на жыл сайын
су аз мөлшерде келуде. Ол өз кезегінде пайдаланатын джер лер мен
бақша өнімдерін суғарылуын қысқартады. Айтып өткен һөзендерден басқа
Қаратау жотасы баурайына бірнеше су көздері ағады. Жиделі,
бесарық, Ермексу, Қорашық, Арыстанды, Шаян, Бөген және т.б. Таудың
шыға берісінде төбенің борпылдақ шөнінділерінде, өзеннің ағып шығу
ағысы едәуір көлемін жоғалтады (50-60%) , ал жазықтыққа келетін
қалғанбөлігі табиғи пішін шабу үшін жайылмалы суаруға тарылады.
Кейбір өзендердің тасқын сулары да су қоймаларымен реттеледі.
Мысалыға, Бөген, бадам және т.б бөгеттер сияқты.
Сырдария өзені геожүйелерінің оң жағалаулық саласында Келес
өзені негізгі өзені болып табылады. Өзеннің жалпы ұзындығы 220 км.
Су жинағы ауданы 2,2 мың км² . Оның су көзлері Қазығұрт тауының
оңтүстік баурайы мен Қаражантау жотпсының солтүстіке батыс пен батыс
баурайларында орналасқан. Өзеннің негізгі қорегі атмосфералық жауын-
шашын болып табылады , аз мөлшерде жер асты сумен қоректенеді.
Терреторияның құрылымы жағынан Қаратас тау массивы бөліп тұратын
батыс бөлігін Шу-Сарысу ойпаты және шығысын Қылқұм ойпаты алып
жатыр. Бұл ойпаттар күшті қатты шөгінділерден құралған. Олардың құрамы
палеоеген және бор жастағы су өткізгіш қабаттардрдан қысымсыз
төртікттен жоғары қысымды неогенге дейінгі кешендерден тұрады.
Бадам – өзені Қаражантау тау жоталарының баураынан бастау алып
солтүстік шығыстан – оңтүстік батысқа бағытталып ағады. Өзнен аңғары
Өгем мен Телес өзендерінің аңғары мен шекаралас жатыр. Алғашқы 25
км өзен биік таулы аймақта жіңішке аңғармен өте қатты жылдамдықта,
еңіске қарай бағытталып ағады . Бұл бөліктегі өзеннің жалпы еңісі
(уклон ) 69 пайыз, шатқалдан шығар деп өзеннің еңіске бағыты
бәсеңдейді. Аңғар кеңейе түсіп ,арнасы тұрақсыз бола бастайды.
Өзеннің орта бөлігінің еңістігі 1,8 -0,4 пайыз.
Ағысының алғашқы 25 км. Өзненнің оң жағасынан 5 , сол жағасынан
2 кішігірім өзен тармақтарры қабылданды . Бастауынан 42 қашықтықта
өзенге оң жағынан өзеннің ірі саласы Доңызтау өзені су жинау
алаңы 90 км², ұзындығы 29 км келіп құяды. Бастауынан 46 км – оң
жағанан Ленгір өзені ( су жинау алаңы 70 км² , ұзындығы 19 км) , 53
км-Тоғыс өзені ( су жинау алаңы 150 км , ұзындығы 34 км ) . 62км- ең
ірі және көк сулы саласы Сайрамсу өзені( су жинау алаңы 1060 ,
ұзындығы 76км ) , 1000км – Ақбұлақ өзені және 129 км - ең соңғы саласы
Бөржар өзені келіп құйылады.
Жоғарыда келтірілген деректерден біріншіден , Бадам өзеннінің
алғашқы 62 км ғана жақсы дамыған өзен тармақтары бар , су жиналу
аумағы жоғары жер аймағынан ағып , ал қалған бөлігі өзендер тармағы
әлсіз дамыған аймақтарымен ағып өтнтіндігі мен көреміз. Екіншіден
, өзнннің барлық тармақ салалары ( тек екеуінен басқа ) өзенге оң
жақтан құяды . Қырық км -ден бастап өзеннің сол жақ жағалауы сусыз
аймақа айнадады .
Бадамның және оған құятын басқа өзен тармақтарының сулары
135 канал арқылы ( оның ішінде 29 – Бадам өзені , 18- Доңызтау өзені ,
Леңгірсай-11, Тоғыс -14 Сайрам су -44, Қарабастау-2, Қарсу -2, Ақбұлақ
-5, Бөржар -7жер суландыруға және шаруашылыққа қажеттерге жұмсалады.
Өзен негізі көктем суларымен қоректенеді. Көктемде жауын-
шашынның мөлшерінің 50 пайызға жуығы құралады. Осы жауын-шашынмен
еріген қар суларының жиналуы әсерінен өзенде көктемгі көктемгі су
тасқыны болады. Жазғы жауын-шашын мөлшері өте аз болғандықтан,
өзеннің қоректенуі үшін маңызы жоқ. Қысқы және күзгі мол жауын-
шашындар өзеннің су көлемін салыстырмалы түрде осы мезгілдерде
едәуір жақсы деңгейде ұстап тұрады.
Ақсу өзені—Сырдария өзені геожүйелерінің оқ жағалаулық саласын
құрайды. Өзен Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби және Сайрам
аудандар аумағын ағып өтіп, Арыс өзенннің сол сағасы болып
есептеледі. Ұзындығы 133 км. Су жинау алабының аумағы—766 шаршы
шақырым. Талас Алатауының солтүстік беткейіндегі 4042 м биіктіктегі
мұздықтан басталады. Жоғарғы шатқалдан ағып өтіп, орта тұсындағы
аңғардың ені 150-200 м-ге, жайылмачсы 40-50 м-ге жетеді. Негізгі
толысу көзі-мұздықтар мен қар суы (70%). Көпжылдық орташа су
шығыныСарқырама ауылы тұсындағы 9,68 м³сек. Кей жылдары төменгі
ағысына сарқылып қалады. Суы тұщы, минералдығы 200-400мгл. Ақсу
өзенінің алабында Ақсу-Жабағалы қорығы орналасқан. Өзен суы
негізінен егістікті және бау-бақшаныв суғаруға пайдаланады.
Көлдері негізінен Сырдария өзенінің сағасында орналасқан. Олар
тасыған өзен суларымен және жер асты суларымен толығады. Өзен
бассейнінде 43 көл бар, олардың жалпы ауданы 25,94 мың га. Өзен
алаьбында Тұздық, Сарыкөл, Балтакөл, Көккөл және т.б ірілі --ұсақты
көлдер көптеп кездеседі. Көлдер негізінен ауыл шаруашылығында және
басқа да мақсаттарда пайдаланады. Шошқакөлде (көлемі 8,6 млн м³)аң,
Сарыкөлде (10,2 млн м³) балық ауланады, Қызылкөл суының (5,9 м³)
емдік мақсатта пайдасы зор. Сонымен қатар өзендегі суқоймалардың
жалпы көлемі 98 мыңнан астам гектарды алып жатыр. Оларға Шардара,
Бөген, Бадам және т.б жатады. Шардара су бөгені 1965 жылдан бері
іске асырылды. Ол Сырдария өзені геожүйелерінің ортаңғы бөлігінде
орналасқан. Көлемі -5200 м³, ұзындығы 6000м, орташа тереңдігі 28,2
м. Көлемі жағынан және ауылшаруашылығы жағынан екінші орныда тұрған
Бөген су қоймасы 1967 жылы іске қосылған. Ол Арыс өзенінің бойында
орналасқан. Көлемі 370 м³, ұзындығы 5400 м.

2. Қазіргі егіншілік шаруашылығындағы минералды тыңайтқыштарды пайдалану
мәселелері
Адамзат қоғамының минералды – шикізат ресурстарын пайдаланбай
өмір сүруі мүмкін емес. Пайдалы қазбалар қалпына келтірілмейтін
ресурстарға жатады. Ал бұл олардың көпшілігінің қорларының уақыт өте
келе толығымен таусылуы мүмкін екендігін көрсетеді.
Қазақстан – жердегі минералды – шикізат базасына бай аздапған
елдердің бірі. Әлемдегі алынатын 55 түрлі пайдалы қазбалардың (
олардың 29 –ы металдар) Қазақстанда 39 –ы алынады. Аталған пайдалы
қазбалардың түрлерін өндіру, қайта өңдеу және байыту процесінде
литосфера мен тұтас қоршаған орта жағдайына неғұрлым мұнай, табиғи
газ концентраттарын өндіру ықпал етеді. Республикамызда 197 мұнай
және газ кен орындары, олардың ішінде 102 мұнай, 29 газ конденсаты,
30 мұнай –газ конденсаты, 6 мұнай –газ, 11 газ конденсаты және 12
газ кен орындары ашылған. Мұнайдың ашылған кен қорлары 3млрд.
тоннасы, ал газдың анықталған қорлары 3 трлн. Текше метрді құрайды.
Негізгі мұнай мен газды өндіру Батыс Қазақстанда жүзеге асырылады.
Онда мұнайдың 90,4% және газ конденсатының 100% өндіріледі. Бұл регион
Қазақстан территориясындағы неғұрлым ластанған және экологиялық
жағдайы нашар аудандар қатарына жатады. Тау – кен өндіру өнеркәсәбәнің
мұнай өндірі саласы жеке тұрғыдыан алғанда да басымдық маңызға ие
( 2030 жылға қарай мұнай өндіруді жылына қарай 150 млн.т – ға дейін
жеткізу болжамын есепке алғанда).
Тас көмір мен қоңыр көмір өндірудің де экологиялық салдары бар.қоршаған
ортаның эколргиялық жағдайына негативті әсер ететін отын ресурстарының
басқа түрлерінің ішінен уран рудаларының ірі кен орындарын атап өтейік. Жер
қойнауы ресурстарын рационалды пайдалану және қорғау негізінде
келесі басымдықтар жатқызылуы тиіс:
– пайдалы қазбалар өндіру технологиясын жетілдіру;
– бос, өңделген жынысты пайдалану арқылы кен орындарын кешенді
түрде өңдеу;
– пайдалы қазбалар кен орындарын үнемдеп пайдалану олардың іске
жарау мерзімін ұзартуға ұмтылу;
– қажетті жағдайларда сирек кездесетін минералды шикізаттардың
орнына басқа нәрсе қолдану;
– тау –кен орындары игерілген жерлерді кеңінен
рекультивациялаужәне т.б.
Жер қойнауын пайдалану мен қорғау тәртібі мен мән жайларын
реттейтін және олардың рациональды , кешенді пайдаланылуына және
экологиялық зардаптың алдын алуға бағытталған құқықтық нормалар
бар.Табиғатты қорғау аясындағы тау –кен игеру қызметі Жер қойнауы
және жер қойнауын пайдалану туралы Қ Р заңымен реттеледі
Минералды тыңайтқыштар, әсіресе фосфор тыңайтқыштарын өндіруде
республика ТМД-да алдағы орында. Бұған Жамбыл облысының Қаратау аймағындағы
шикізат негізінде жұмыс істейтін Жамбыл суперфосфат зауыты, Шымкент
фосфорлы тұздар зауытының үлесі мол. Сондай-ақ фосфор зауыты Ақтөбеде,
фосформен қоса азот, калий тыңайтқыштарын өндіретін зауыттар соңғы жылдары
Маңғыстауда, Степногорскіде іске қосылды.
Минералды тыңайтқыштарды сөз еткенде, негізгі үш
микроэлементтерден (азот, фосфор, калий) басқа өсімдік тіршілігіне өте аз
мөлшерде болса да, қажетті микротыңайтқыштар туралы да айта кету қажет.
Қазақстан топырағында бұл микроэлементтерден жетіспейтіндері мырыш,
молибден, кобальт екендігі анықталып отыр. Осы
микроэлементтерді егістіктерге немесе мал жайылымдық жерлерге қолдан
енгізген жағдайда, егістіктің өнімі, ал жайылымдағы малдың қоңдылығы жоғары
болады. Қазақстан агрохимиктері бұл салада әлі де ізденіс үстінде.
Біз жоғарыда тек минералды тыңайтқыштар туралы сөз еттік. Ал
негізінен егіс өнімдеріне тек минералды тыңайтқыштар емес, сонымен қатар
тыңайтқыштардың басқа түрлері де көп әсер етеді. Бұл тыңайтқыштар
органикалық тыңайтқыштар, соның бір түрі жасыл тыңайтқыштар және бактериялы
тыңайтқыштар болып бөлінеді. Органикалық тыңайтқыштардың көп тараған
түрлері малдың көңі, көң садырасы, құс саңырағы, шымтезек, компосталған
жасыл шөптер.
Органикалық тыңайтқыштарды күрделі немесе кешенді тыңайтқыштар деп те
атауға болады. Себебі оның құрамында органикалық заттардан басқа азды-көпті
минералды заттар да бар. Органикалық тыңайтқыштардың бір түрі - жоғарыда
айтылғандай, жасыл тыңайтқыштар. Жасыл тыңайтқыштар немес сидерация деп,
еккен кезде топырақ құнарын көп талап етпей, өніп-өсіп жақсы өнім беретін
көпжылдық, не біржылдық шөптерді өсіп-жетіліп тұрған кезінде тамырымен қоса
жыртып тастауды айтады. Тыңайтқыштың бұл түрі еліміздің-оңтүстігінде
органикалық және азотты заттарға кедей, құрамы жеңіл топырақтарды (құмдақ)
органикалық заттармен байыту үшін қолданылады. Бактериялы тыңайтқыштар
өзінің атынан-ақ белгілі болғандай, тірі бактериялардан тұрады. Оның
себебі: жоғарыда айтқанымыздай, топырақ түзу процесіне, оның
құнарлылығына микроорганизмдердің, оның ішінде бактериялардың
маңызы өте күшті. Тіпті кейбір бактериялар түрлері бұршақ тұқымдас
өсімдіктер ішінде (тамырында) түйіртпекті (клубни) болып өсіп ауадан бос
азотты өз денесіне жинап, топырақтың тыңаюына көп “қолқабыс” тигізеді.
Топырақ құрамындағы органикалық заттарды да ыдыратып, оны өсімдіктер
үшін сіңімді қоректік заттарға айналдыратын да осы
микроорганизмдер. Табиғи жағдайда көбінде топырақ микроорганизмдері
топырақта өзінше өсе бермейді. Осы жағдайларды күшейту үшін топыраққа
бактериялы препараттардың ішінен нитрагин, азотбактерин
мен фосфорбактерин т.б. енгізеді.
Сонымен егістік жерлерге тыңайтқыштар енгізу мөселесі оңай шаруа
емес. Бұған ұқыптылық пен сауаттылық қажет. Міне, осыларды ескере отырып,
үкіметіміз егістікті химияландыру жұмыстарын тиімді жүргізу үшін барлық
облыстарда, аудандарда арнайы химияландыру басқармаларын ұйымдастырған.
Мәселе осылардың қолқабысын тиімді пайдалану.
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖЕРЛЕРДІ тиімді пайдалану жолдары

2.1. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану еркшеліктері

''Иелі жер - киелі'' деген сөз бар. Ендігі мәселе мекен
етіп отырған жерімізді тазалығы одан дұрыс өнім алу өзімізге байланысты
екені даусыз. Қай жеріміз егіншілікке жарамды, қай жеріміз мал
шаруашылығына қажет, шаруашылыққа пайдаланбай, табиғи күйінде сақталатын
жеріміз қайсы, осыны білу, оны адам баласының игілігі үшін дұрыс пайдалана
білу, оны ұрпағымызға дұрыс жеткізу де біздің парызымыз. Сонда бұл игілікті
істі неден бастау керек деген заңды сұрақ туады. Біздің ойымызша, ең
алдымен республикамыздың экологиясы бұзылған жерлерді қалпына келтіру,
құрғақ, шөлді жерді суару, сортаң жерлерді мелиорациялау тағы басқа
шаралардан бастау керек.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану
құрылымдары бойынша 27,7% шаруа қожалықтарына , 67,4% мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың үлесіне тиіп отыр. Шаруашылықты басқару
реформалары бойынша ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлерді пайдалану
бөлінісін аудандар мен қалалар бойынша есептелініп шығарылып
тұрады. Іс әрекеттегі мелиоративтік жүйелердің техникалық
жағдайы мен инжинерлік деңгейі барлық жағдайларда қойылатын
талаптар сәйкес келе бермейді. Қазір егістік алқаптарды түгендеу
(инвентаризация) жұмыстарының аса қажеттілігі туындап отыр.
Түгендеудің негізгі мақсаттары : егістік жерлердің жалпы көлемі
мен пайдалану көлемдерінің шынайы картинасын ашу , оның
мелиоративтік жағдайы мен суландыру жүйесінің техникалық
мінездемесін анықтау , егістік жерлерді пайдаланудың тиімділігін
арттырудың іс шарасын әзірлеу мен оны іске асыру және
суландыру жүйесінің жағдайын жақсарту.
Жер адамзаттың ауыл шаруашылық қызметінің негізі болып
табылады. Оларды азық –түлік ресурстарын мақсатында жақсарту бірнеше
принциптік жағдайларды сақтауды талап етеді.ауыл шаруашылығындағы
техникалық прогресс деп бұрынырақта ауыспалы егісті енгізу минералды
тыңайтқыштарды қолдану, күшті техниканы қолдану деп есептелесе, қазір
топырақ қабатында химиялық, механикалық және басқалай кері әсер ететін
жағдайларды азайта отырып, өнімділікті көбейтетін техника мен
технология элементтеріне көп көңіл бөлінеді.Ауыл шаруашылық еңбек
бөліндісінің үздіксіз процесі, жеке тауар өндірушілердің мамандану
дәрежесі және өндірістің интенсивтілігі өсу жағдайына ауыл
шаруашылық жерлерін мақсатты пайдаланудың мәні өсуде. Астық өсірудің
өнуі, мақта,күріш, күнбағыс,жүгері және жүзім өсіруге арнайы
аймақтардың бөлінуі, табиғи жеміс өсіру аймағын құру, егістікті
пайдалану құрылымына, ауыспалы егісті ұйымдас тыруға микроаймақ, кейде
тіпті жеке англоландшафты жүйені құруға мақсатты әдісті талап
етеді. Ауыл шаруашылық жерін мақсатты пайдалану екі принципті жағдайды
қолайлы түрде үйлестіруге мүмкіндік береді:
а) жер және климат қасиеттерін толық және өнімді пайдалану;
б) халық шаруашылығының тұтас қажеттігін , нақты аймақ пен жеке
шаруашылықтың ауыл шаруашылық өніміне деген қажеттілігін
қанағаттандыру.
Ауыл шаруашылық өндірісі жерді тиімді пайдалануды
есепке ала отырып үздіксіз өндірістің балансы мен
пропорционалдығын жақсартуды талап ететін елуден аса саламен
экономикалық байланыста. Қоғамның қажеттілігін анықтау, білу және
есепке алу, аграрлы өндірістің тиімділігін зерттеу барысында
ауыл шаруашылық жерін пайдаланудың алғы бағыттары анықталады.
Жерді үйлесімді пайдалануға баға механизмі, келісім жүйесі,
несиелеу қаржыландыру арқылы әсер ету тікелей декреттеуге
қарағанда күрделірек. Ауыл шаруашылығында жерді тиімді пайдалану
барлық өнімді жерді интенсивті пайдаланумен тығыз байланыста:
жерді интенсивті пайдалану деңгейін төмендегі тәртіп бойынша бөлуге
болады: Суармалы егістік, богара және суарылмайтые егістік,
жақсартылған шабындық пен жайылым , табиғи шабындық пен
жайылымдар.
Суармалы жер аумағының қысқаруы негізінен келесі
себептерге байланысты:
а) мелиоративті жүйенің бұзылуынан
б) суару машиналарының ескіруінен
в) жер пайдаланушылардың су беру қызметін төлеу қаражаттарының
болмауынан. Суармалы жер құрамындағы негативті процестер деп
мелиорациялық жағдайдың нашарлауымен түсіндіріледі. Ауыл шаруашылық
су пайдаланушыларының су беру қызметіне үнемі төлем төлемеу
және бюджеттік қаржыландырудың тоқтауы салдарынана су
шаруашылық жүйесі нашарлайды. Үлкен Келес , Бадам, Арыс,
Түркістан, Қызылқұм магистрал каналдарының жеке бөліктері
авария жағдайында және суаруға керекті су көлемінен
қанағаттандыра алатын жағдайда емес 50% –тен ас там тік дренаж
бұрғысы ( облыста 1945 бұрғы бар) коллектор торабының істемеуіне
байланысты түпкілікті жөндеуді қажет етеді. Облыс көлемінде
жаңа су шаруашылық құрылысы жүргізілмейді және бұрын
қабылданған суармалы жерлерді дамыту бағдарламасы
орындалмайды, өйткені олар қаржыландыру қайнар көздерімен
қамтамасыз етілмеген. Совхоздар мен колхоздарды қайта
қалыптастыруға, олардың базасында шаруа қожалығын, жеке және
ұжымдық кәсіпорындарды ұйымдастыруға, олардың иелігі мен
пайдалануға суармалы жер бөліктерін беруіне, су
шаруашылық обьектілеріне меншік сұрақтарына шешілмей қалуына
байланысты көптеген су шаруашылығы жұмыссыз қалып отыр. Сондықтан
оны ешкім тазаламайды. Су торабының көптеген бөліктері де
қанағаттанарлықсыз жағдайда.
Осының бәрі облыстың және тұтасымен республиканың ауыл
шаруашылығына кері әсер етеді. Өйткені Оңтүстік Қазақстан облысы
суармалы жердің үлкен үлесін алады, оның климаттың қолайсыз әсеріне
тұрақтылығын кемітеді.
Оңтүстік Қазақстан облысы қолайлы табиғат ресурстары мен
суармалы жерлердің кең аумағын иелене отырып ерте көкөністі, мақта,
жеміс,жидек, жүзімді өсіріп, онымен Қазақстанның басқа аймақтарын
жабдықтауы керек.
Суармалы жерлердің жағдайы,оны пайдалану тиімділігі, сонымен
қатар суды жұмсау үнемділігі ауылшаруашылық дақылдарын суару
тәсіліне тәуелді болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының суармалы егіншілігінде мақта,
жүгері, картоп, көкөніс , бақ, жүзімдіктер сияқты дақылдарды
атыз бойынша үстемелеп суару кең өріс алған . Шөпті , астық
дақылдарын суару жолақтарға жіберу арқылы жүргізіледі . Үстемелеп
суаруды қолданудың кемшілігіне төмендегілер жатады: суарылатын
бөліктің үстіңгі қабатының тегісі ылғалданбайды, ирриггациялық
эрозияның пайда болу мүмкіндігі, жер асты су деңгейінің
көтерілуі, топырақтың тұздануы т.б.
Жаңбырлатып суару экономиялық және экологиялық
мақсаттылығына қарамастан пайдалану шығындарының жоғары болуына
байланысты облыста аз аймақтарда ғана қолданылады.
Мақта шаруашылығы бойынша облыстың негізгі егілетін аймағы
Мақтарал ауданы . Облыстағы мақтаны өңдеу кәсіпорындары жыл сайын
120 мың тоннаға мақта талшығын қайта өңдейді . Экономикалық
тиімділікке байланысты мақта дақылының егіс көлемі жылдан жылға
артуда . Негізінен мақтаның жоғарғы өнім беретін МА–3 031 ,
МА–3044 , С–4727 сорттары егілуде . Сол сияқты бидайдың
Стекловидная–24 , Красноводская 210 , Безостая –1 сорттары егіліп ,
жоғарғы өнім алынуда .
Облыс мақта өңдеумен айналысатын бірегей өңір. Соңғы жылдары
осы дақыл егілетін жер алқабы көлемінің артуы тұрақталды . егер
1998 жылы 118 мың гектар жерге мақта егілген болса , 2004 жылы
егістік 219 мың гектерға жетіп , 466 мың тонна шитті мақта
дайындалды . Қазір облыста мақта кластері деп аталатын мақта
шикізатын қайта өңдеу жөніндегі технологиялық тізбек жасау мәселесі
қаралуда , бұл іске мақта өндірушілермен қатар тоқыма өнеркәсібі
орындары да тартылатын болады. Мақта талшығын терең қайта өңдеумен
Меландж акционерлік қоғамы айналысып келеді .
Мақта облыстағы жалпы ауыл шаруашылығы өндірісінің 37
пайызын мақта шаруашылығы құрайды. Егер ОҚО (Қазақстанда негізгі
мақта өсірілетін аудан) жыл сайын 300 –400 мың тонна шитті
мақта терілетін болса , онда 200 мың тоннасы Мақтарал ауданында
жиналады екен . Мақта саласы өндірісін басқаруды әрі қарай
жетілдіру үшін мақтаны қайта өңдеудегі ресурстық шикізат базасын
дамытудың ерекше маңызы бар ОҚО Мақтарал ауданында жіп иіру
фабрикасының құрылысы басталды . Ол Қытай және Қазақстандық
кәсіпкерлердің бірлескен жобасы . Құрылысы 2007 жылдың мамыр айында
бітіру жоспарланған болатын . Қазіргі кезде Мақтаралдың мақта
алқаптарын шетелдерге негізінен мақта талшығы кетіп жатыр . егер осы
талшықтар жергілікті жерде қайта өңделетін болса , онда дайын
өнімдер (бұйымдар ) сатылатын болады. Мақтарал ауданының Қоңырат
ауылындағы қазақ – қытай бірлескен инада кәсіпорнының қуаты жылына
5200 тонна жіп шығаруға болжамданған . Зауыттың аумағы –8, 5 гектар
өндірістік цехтар көрініс табады. Сонымен қатар Мақтарал және
ақ алтын АҚ – дары, сондай ақ қытай жағынан инада компаниясы
қатынасады. Осындай қуатты фабрикадан тек Мақтарал ауданы үшін ғана
кем дегенде он фабрика керек . Мақтаны тереңдете өңдеу оңтүстік
өңірді дамытудың негізгі жолдарының негізі болып табылады . 2004
жылы ОҚО ның шаруалары 466 мың тонна шитті мақта өңдеушілер 150
мың тоннадан көп мақта талшығын шығарады. Бірақ осы талшықтың 3
мың тоннасы ғана жергілікті жердек қайта өңделеді( дайын өнімдерге
дейін ) , қалған бөлігі алыс және жақын шетелдерге сатылды. Ауыл
шаруашылығының шикізаттарын қайта өңдеу бойынша отандық
кәсіпорындардың бірі Адал АҚ , ол бұрынғы кеңестік уақытта ең
ірі жіп йіру өндірісі болған . Сондықтан жіп иіру өндірісін
дамыту үшін жан жақты зерттеулер мен жаңа зерттеулер мен
мүмкіндіктерді іздестіру қажет . Мақтарал ауданы үшін шетел
инвесторлларының аудан тоқыма өнеркәсібі саласына келуі де біржақты
орындалмай отыр . Қазақстанның байтақ жерінде бұл үрдісті нығайту
мен қолдаушы жақтар кеңестік дәуірдегі уақытты естеріне алады, олар
белгілі бір жағдай жасалатын болса сол дәуірді қайтарып әкелуге
сенімді.егер 2000 жылға дейін ОҚО мақта мата бұйымдарын шетке
шығару 667,6 мың шаршы метр болса , 2003 жылы шетке шығару мүлде
тоқтаған. Оның себебі : тоқыма кәсіпорындары қажетті қаражаттың
жетіспеуінен кеңейтілген ұдайы өндіріс жүргізуге қабілетсіз болуында
. оның үстіне көптеген мақта өңдеуші кәсіпорындар өздерінің
шикізаттарын өзіміздің тоқыма кәсірорындарымызға емес , шетке сатып
отыр .
Мақта өндірілмей қалу дағдарысына себептер көп , біз солардың
ішінде бірқатар негізгілеріне тоқталамыз . Біріншіден , жеңіл өнеркәсіп
кәсіпорындарының тоқтап қалуына байланысты ішкі рыноктағы сұраныстық
трагедиялық деңгейге дейін жалпылама құлауы . Екіншіден , шитті
мақтаның әрбір тоннасын өндіруге шығындардың өте көп дәрежеде болуы
тән , соның салдарынан мақта талшығының өзіндік құнының артуы.
Бүгінде Қазақстан мақта өндіруде және оны сыртқы рынокта
сатуда көш бастаушы емес . Дегенмен біздің республика үшін мақта
өндіру ТМД елдері арасында қажет болып отыр . Біз әлі күнге
дейін жіптен жасалатын тоқыма кілемдері және оған қажетті
бұйымдарды оларды өндіруге өзіміздің шикізатымызбен қамтамасыз етіп
отыру артып отырған кезде де сырттан әкеліп отырғанымызды атап
көрсетуіміз керек .
Қазақстандағы мақта талшығының ұдайы өндірісін әлемдік
рыноктағы сияқты тиімділікпен кеңейтуді қамтамасыз ету үшін мақтаны
және оны қайта өңдеу өнімдерінің қаржы экономикалық рөлін пайдалану
керек . Сондай ақ мақта өндірісінің ұлттық экономикада өз
уақтысында оң заңдылықтарды пайдаланудың алғы шарттарын жасау және
теріс заңдылық тарды жеңе білудің де маңызы зор . Республиканың
мақта шаруашылығы кәзірше айтарлықтай рентабельді емес , ол ұдайы
өндіріс үшін және жаңа технологияларды енгізуге , техника сатып
алуға , тіпті себу жұмыстарын жүргізуге де жетпейді . Ең ірі мақта
өндіруші Мақтарал ауданының өзі демеуқаржымен жұмыс жүргізіп отыр .
Мақта шаруашылығын қаржылық тұрақтандыру бағытында Қазақстан осы
бүгіннен бастап өз бетінше дербес қимылдар жасауы керек . ТМД
мақта өндіруші елдерінің ассойияйиясын құру бойынша белсенділік
танытуы қажет. ЕО– мен сауда келісімін жасап , АҚШ мысалында мақта
зауыттарын ауылшаруашылық кәсіпорындарына – тауар өндірушілерге
кооперативтік меншікке беру керек , мақтаны тереңдетілген кешенді
қайта өңдеу бойынша отандық өнеркәсіпті дамытуды экономикалық және
заңды жолдармен ынталандыруға кірісуі керек . осы мақсатта шикізат
өндірушілер мен қайта өңдеушілердің үлестік қатынасуы негізінде
мақта өндірушілерді бірлесе отырып , экономикалық өздерін өздері
қорғау мақсатында кооперативтік маркетингтік ұйымдарға біріктіруді
экономикалық және заңды жолдармен ынталандыру қажет . Стратегиялық
алдағы болашақта Қазақстанның мақта шаруашылығын кластерлік негізде
дамыту жоспарлануы тиіс . Мақта талшығы – тиімділігі өте жоғары ,
ресурстық мүмкіндігі көп өнім , одан өнеркәсіптік өнімдердің жүзге
тарта түрлерін алуға болады. Ол үшін қайта өңдеу технологиялық
процесін тереңдете жүргізу қажет , мақта талшығынан жіптен жасалатын
өнім алу керек .
Мақта кластері үздіксіз өндіру және қайта өңдеу процесі ,
оны дамыту экономикалық тиімділіктің қайнар көзі болып табылады.
Осы күнге дейін республикада шитті мақта тек мақта талшығына дейін
қайта өңделетін. Жақын уақытта мақта өндіру үшін жіп шығару
бағытында екі фабрики іске қосылады . Ол үшін тек ақша салатын
ғана емес , сонымен бірге өздерінің сауда маркаларын алып
келетін шетелдік инвесторларды белсенді түрде тарту қажет . Осындай
жағдайда оңтүстік қазақстандық тоқыма өнімдерінің сапасы да , сату
рыногы да арта түседі .
Қазіргі кезде мақта бағдарламасын дайындаудың
қажеттілігі туындап отыр . Ол ОҚО – дағы шитті мақтаның көп
бөлігін қайта өңдеуге мүмкіндік береді . Бұл тек жіп
иіру өндірісін ұйымдастырып қана қоймай , әлемдік экономика
жүйесінде бәсекеге қабілетті дайын бұйымдарды шығаруды да жолға
қояды . 2005 жылы ОҚО мақта егістігі 220 мың шамасында
жүргізілді , 2004 жылға қарағанда 30 мың гектарға көп болып
табылған , осы алаңнан 402,1 мың тонна шитті мақта жинап алып,
талшықты мақтаның көп бөлігі экспортқа шығарылады .
Осындай қалыптасқан қаржылық – экономикалық жағдайында
әрқайсысы өз бетінше жұмыс істеп отырған агроқұрылымдар мен
қайта өңдеу кәсіпорындары , делдалдық фирмалар мен нарықтық
құрылымдар, басқару органдары өндірістік қаржылық және әлеуметтік
салдардың қыспағынан шыға алмады .
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін халық тұтынатын тауарлар
өндірудің тұрақты өсіп отыруы , бәсекеге қабілетті өнімдердің
үлесінің артуын талап етеді . жоғарғы технологиялар әдетте
салааралық сипатта болады , оларды көпсалалық шаруашылық кешенінде
(қаржылық агроөнеркәсіптік топтарда) қолдану тиімдірек болады .
Бөлшектеніп кеткен үштіктің – ғылыми банктер өндірістің
болашағы болмайды; жеке жеке олар жоғарғы тиімділікті соңғы
нәтижеге жете алмайды .
Көптеген аграрлы ғылыми экономистер корпоративтік
құрылымдардың тұрақталуының басталуы нарық жағдайындағы ауыл
шаруашылығы өндірісін дамытудың негізі деп санайды . Осы
прогрессивтік қайта өзгертулердің мағынасы өеркәсіп , банк ,
сауда және интелектуалдық капиталдардың бірігуінен туындайтын
ғылыми –техникалық экономикалық артықшылықтарды пайдалануда болып
отыр агроөнеркәсіптік өндірістің тұрақтануы мен өсуі үшін
ұйымдық экономикалық жағдайлар жасауда және оның бәсекелестік
қабілетін халықаралық рынокта арттыруда .
Қаржылық өнеркәсіптік тораптар –ауыл шаруашылығы қайта
өңдеу , өнеркәсіптік кәсіпорындардың қарржылық банктің және ғылыми
институттардың бірігуі . Мұндай бірігу халықты азық – түлікпен
қамтамасыз етуге , өндірістің , ғылымның , капиталдың тиімділігін
арттыруға, әлеуметтік проблемаларды шешуге бағытталған үйлестірілген
қызмет түрінде сипатталуы тиіс .
Сондықтан да өңірлік деңгейде мақта агробизнесін құруды
қаржылық агроөнеркәсіп топтар түрінде жүргізуді мақсатқа сай
деп есептеуге болады. Мұндай топқа бірігу аграрлық өндірістік
комерциялық және банк құрылымдарының біріңғай кешені болып
табылады .
Қазіргі кезде облыста астық дақылдарының өнімділігі суармалы
жерлерде де , богарада да кеміген . Қуаң аймақтарда орналасқан
жекеленген аудандарда астықты жинау бес жеті центнер гектардан
аспайды , ол қолайсыз жағдайларда тіпті екі есеге дейін төмендеген .

Бұл астықтың егістік аумағын масақты астықты жердің
құнарлылығы аз жерлерге бірте –бірте өңдеу тиімділігі жоғарғы
май(сафлор) , тары, астық, жем –шөп дақылдарымен алмастыра отырып
ауыстыру арқылы қысқартуға себепші болады .
Астықты өндіру болашақта қолайлы топырақ климат жағдайына ие
негізгі егіншілік аймағы шаруашылықтарында топталған алғы бағыт
болып қалады 2000 жылға богарада егіс аумағын 300 мың гектарға
дейін қысқарту, олардың суармалылығындағы аумағын 80 мың га шамасында
сақтап қалу көзделіп тұр . Астық дақылдарының өнімділігін багарада
14 цга , ал суармалы жерлерде 40 ц\га жеткізу 740 мың тонна астық
алуға мүмкіндік береді , ал облыс халқын нанмен , мал басын жем
концентратымен қамтамасыз етеді .
Республикалық емес нақты бюджеттен қаржыландыру арқылы
негізгі суармалы алқаптарды немесе облыс көлеміндегі суармалы
жерлерді түгендеуді мақсатқа сәйкес жүргізуді дұрыс деп есептеймін
. Мұнан басқа егістікке жарамды жерлер туралы сенімді мәлімет
алуға , олардың сапасы мен орналасқан орны туралы, жеке іске
аспайтын жарамсыз жерлердің көлемінің жыл сайынғы ұлғаю себептеріне
талдау жасау арқылы олардыауыспалы егістікке қайта тарту жөніндегі
алдын– ала іс шаралардың жобасын жасау үшін тыңайған және жарамсыз
жерлерді түгендеу жұмыстарын қажет деп есептейді.
Кесте 1 Өнім өндірісі мен суармалы жерлерді пайдаланудағы құрылымдық
өзгерістер
1990 ж 2000 ж 2000 ж % 1990 ж-ға
Суармалы
астықтар
Аумақ, Жалпы жиынАумақ, Жалпы жиынАумақ Жалпы жиын
мың га мың т. мың га мың т.
Жүгері (астық)58,9 145,3 80,0 320 135,8 220,2
Күріш 19,5 68,2 40,00 200,0 205,1 293,1
Мақта 20,1 98,6 10,1 45,0 49,8 45,6
Көкөніс 119,7 324,1 100 300,0 83,5 92,5
Картоп 10,6 207,4 17,4 318,5 164,2 153,2
Бақша 5,8 48,2 16,5 252,8 284,5 524,5
Жүзім 9,2 128,3 6,2 120,8 147,5 94,2
Жеміс–жидек 9,9 55,3 14,6 160 201,4 289,9
көш
14,6 56,1 2,9 160 147,5 286,4

Картоп, көкөніс және бақша өсімдіктері. Облыстық топырақ–климат
жағдайы облыс халқын картоп , көкөніс және бақша өнімдерімен
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді . Осы дақылдардың егіс аумағы
қазіргі кезде картоп –1,9 мың га, көкөніс –7,3 мың га, азық –түлік
бақша өсімдігі –8,2 мың га. Өнімнің бұл түрлерінің негізгі
өндірушілері болып экономиканың мемлекеттік емес секторлары болып
табылады . Ұжымшарлар , кеңшарлар , кіші кәсіпорындар және мемлекеттік
емес секторлардың басқа құрылымдары арқылы облыста картоптың 86,6
пайызы , көкөністің – 95 пайызы , бақша өнімінің 95 пайызы өндіріледі
. Болашақта бұл өнімдердің негізгі өндірушілері болып экономиканың
мемлекеттік емес секторлардың тауар өндірушілері қалады . 2005 жылы
шаруа және көмекші жеке шаруашылықтарда 82 % жоғары алаң жинақталып
картоптың 86 % ін өндірді. Бұл шаруашылықтарда көкөніс аумағының
75% бақша өсімдігінің 82 % жері болды , бұл жерлердің 82 % көкөніс
және 95 % бақша өнімдері жиналды .
Жеміс –жидек ,жүзім. Бағбаншылық пен жүзімдіктің нарықтық
қатынасқа өтудегі айрықша ерекшеліктеріне қарамастан облыста өндіріс
көлемінің өсуі үшін ұйымдастыру шарттары қарастырылуда . олар жоғарғы
қор сыйымдылығына , енгізілген қаражаттардың ұзақ уақытта
қайтарылуына мамандардың жетіспеушілігіне байланысты . Осы мақсаттары
ішкі нарықты қанағаттандыру мен экспортты кеңкйтуге керекті
бағбаншылық пен жүзім өсіруді орналастыру мен мамандануға , осы
өнімдерді өндіру өндірісінде маншік пен шаруашылықтың әртүрлі
түріндегі агроқұрылымдардың қызушылығын арттыруға жаңа тәсілдер
қолдану жүзеге асырылуда . 2005 жылы бақша аумағы 29,5 мың га – ға
жетсе, 2007 жылы 37 мың га деп болжамдалуда. Ал жүзімдік аумағын
3,7 мың га жеткізу керек . Жеміс және жүзім дақылдарының аумағы
негізінен жеке көмекші , шаруа және фермерлік шаруашылықтар есебінен
кеңеюде . Жеміс ағаштарынан көбінесе алма , алмұрт, өрік , шие ,
өсіріледі . Жүзім өсіру Шымкент , Арыс , Келес аңғарларында өсіріледі .
Бұл жерлерде шампан және жоғарғы сапалы құрғақ шарап өндіруге
жұмсалатын жүзім сорттары жерсіндірілген
Біздің облысымыздың егістік көлемінің қалай пайдаланып
жатқандығы жөніндегі 1993–2005 жж аралығындағы егістік көлемін
пайдалану жөнінде :

Кесте 2 - ОҚО егістік көлемінің динамикасы 1993-2005 жж мәлімет
Жылдар Егістік көлемі, мың га
1993 11757
1994 11278
1995 1028
1996 887
1997 821
1998 852
1999 840
2000 786
2001 814
2002 833
2003 845
2004 876
2005 9088

Суармалы егістік жерлерінің қазіргі шиеленісіп отырған жағдайын
айтатын болсақ , 1990 жылғы деңгеймен салыстырғанда , яғни соңғы 14–
15 жыл көлемінде жалпы егістік көлемі жалпы шамамен 295,2 мың
гектарға кеміп кеткен.
Егістік жерлерді толық пайдаланбаудың ең негізгі себебі–
жердің тұздануы мен сорлануы. Біздің облыс аумағының басым бөлігі
сорланған (280 мың гектарға жуық ) Әсіресе бұл Мақтарал ауданына
тән. Мұнда 19,9 мың гектар жер орташа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.