Кәсіпорындa aудитті жүргізуді тaлдaу
Мaзмұны
Кіріспе 8
1 Нaрық экономикa жaғдaйындa aудиттің рөлі 10
1.1 Aудиттің дaму тaрихы, мәні, қызметтері 10
1.2 Қaржылық aудиттің ерекшелігі, қaжеттілігі, түрлері 16
1.3 Қaржылық aудитті ұйымдaстырудың принциптері 22
2 Кәсіпорындa aудитті жүргізуді тaлдaу 26
2.1 Aудитті жүргізу әдістемесі 27
2.2 Елеулі және aудиторлық тәуекелдік 33
2.3 «Мерей» жaуaпкершілігі шектеулі серіктестіктегі
aудиттің жүргізілу тәртібін тaлдaу 38
3 Қaзaқстaн Республикaсындa aудитті жетілдірудегі негізгі бaғыттaр 56
Қорытынды 62
Қолдaнылғaн әдебиеттер тізімі 64
Кіріспе 8
1 Нaрық экономикa жaғдaйындa aудиттің рөлі 10
1.1 Aудиттің дaму тaрихы, мәні, қызметтері 10
1.2 Қaржылық aудиттің ерекшелігі, қaжеттілігі, түрлері 16
1.3 Қaржылық aудитті ұйымдaстырудың принциптері 22
2 Кәсіпорындa aудитті жүргізуді тaлдaу 26
2.1 Aудитті жүргізу әдістемесі 27
2.2 Елеулі және aудиторлық тәуекелдік 33
2.3 «Мерей» жaуaпкершілігі шектеулі серіктестіктегі
aудиттің жүргізілу тәртібін тaлдaу 38
3 Қaзaқстaн Республикaсындa aудитті жетілдірудегі негізгі бaғыттaр 56
Қорытынды 62
Қолдaнылғaн әдебиеттер тізімі 64
Мaзмұны
Кіріспе 8
1 Нaрық экономикa жaғдaйындa aудиттің рөлі 10
1.1 Aудиттің дaму тaрихы, мәні, қызметтері 10
1.2 Қaржылық aудиттің ерекшелігі, қaжеттілігі, түрлері 16
1.3 Қaржылық aудитті ұйымдaстырудың принциптері 22
2 Кәсіпорындa aудитті жүргізуді тaлдaу 26
2.1 Aудитті жүргізу әдістемесі 27
2.2 Елеулі және aудиторлық тәуекелдік 33
2.3 Мерей жaуaпкершілігі шектеулі серіктестіктегі 38
aудиттің жүргізілу тәртібін тaлдaу
3 Қaзaқстaн Республикaсындa aудитті жетілдірудегі негізгі бaғыттaр 56
Қорытынды 62
Қолдaнылғaн әдебиеттер тізімі 64
Кіріспе
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан-2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
жолдауында ХХ ғасырдың 90-шы жылдары республика экономикасында орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық
саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның құлауы және
қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге обьективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметінің тоқтап
қалуына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді. Қазақстан Республикасында
радикалдық реформалардың стратегиялық курсы нарықтың ролі мен барлық тауар-
ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған. Нарықтың экономиканың
тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді жылдам енгізетінін,
адамның қажеттілігін жан-жақты қанағаттандыруға мақсаттылығын әлемдік
тәжірибе көрсетіп берді, делінген ... .
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін, оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет.
Елдің микроэкономикасына басқару құралына сай қажетті әр түрлі бизнес
салаларындағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметің талдау, аудит және
басқару есебі сияқты арнайы ғылымдарға айырықша маңыз беріліп отыр. Аудитті
ұйымдастырудың озық тәжірибесі Халықаралық валюталық қордың, Бүкіл әлемдік
банктің, Халықаралық даму бойынша АҚШ агеттігінің, Еуроплық одақтың және
Британдық кеңестің белсенді қатысуымен өткізілгендіктен, оны құрудың
ағылшын американдық үлгісі негіз етіп алынды.
Қазақстан Республикасында индустриясы дамыған елдердің озық тәжірбиесіне
сәйкес бизнестің жаңаша кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге асырылуда.
Аудиттің жеткілікті дәрежеде әзірленбеу мәселесі оның біршама дайын
нұсқасын нақтылауды ғана емес, сондай ақ белгілі бір экономика секторының
әр түрлі салаларындағы дағдарыс жиілігінде, нарық коньюктурасы өзгергенде
және бәсеке денгейінің болжап білуге болмайтын өзгеше жағдайларында, оны
ұйымдастырудың принциптік жаңа тәсілдемелерін әзірлеуде талап етеді.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот - бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің
мақсаты - кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, аудиттің мақсаты-
кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұсынатын тексерушіні
клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас бір деңгейлі
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді
ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай - ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субьектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстанның аудиторлық қызметтің
қалыптасуын зерттеу болып табылады.
Берілген мақсатқа жету үшін , келесі міндеттерді шешу қажет:
- аудиттің тарихын, мәнін, қызметтерін ашып көрсету;
- қаржылық аудиттің ерекшелігін, қажеттілігін, түрлерін қарастыру;
- қәсіпорынның қаржылық қызметінде аудитті пайдалануын анықтау;
- аудитті жүргізу әдістемесімен танысу.
Жұмыстың жазылуының әдістемелік негізі Қазақстан, Ресей және шетелдік
экономистердің монографиялары, қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және
бақылау бойынша Қазақстан Республикасы Агенттігінің есептік деректері, заң
шығару және нормативтік актілер болды.
1 Нарық экономика жағдайында аудиттің рөлі
1.1 Аудиттің даму тарихы, мәні, қызметтері
Қазақстан Республикасында индустриясы дамыған елдердің озық тәжірибесіне
сәйкес бизнестің жаңаша кешенді тәуелсіз кәсіби аудитті жүзеге асырылуда.
Әр түрлі аударымдарда аудит түсінігі шығатын audit сөзі тыңдау немесе
тыңдаушы дегенді білдіреді. Қаржылық бақылау ретінде аудит Ежелгі Қытайда
пайда болған, қытайлық жазбаларда б.э.д-гі 700 жыл бұрын мемлекеттік ақша
мен мүліктерді қолдануға құқы бар үкіметтік ақсүйектердің адалдығына
кепілдік беретін Генералдық аудит бекеті болған. Еуропада тәуелсіз
аудиторлар XIX ғасырда құрылған, олар салық төлеушілердің жарғылық есеп
беруін тыңдап, қазыналық құралдардың дұрыс қолдануына баға беретін болған.
XIV ғасырда бірінші рет аудит туралы сөз соттағы дәлелдеме ретінде
есептік кітаптардың шығуы кезінде қолданыла бастады. Лука Пачоли бірінші
бухгалтерлік есептің және бухгалтерлік есептің теориясының негізін қалаған
және бухгалтерлік есепті бақылау керектігін дәлелдеген алғашқы кітап –
шоттар мен жазбалар туралы трактаттың авторы болып табылады.
XVI ғасырда көптеген елдерде есептік кітаптардың құқықтық бақылауы ресми
түрде енгізілді. Ал Англияда есептік жазбаларды тексерумен айналысатын
адамдарды білдіру үшін аудитор сөзі қолданылды.
Қазіргі кезеңде аудиттің отаны болып Ұлыбритания танылады. Онда 1884
жылы акционерлік компаниялардың тәуелсіз бухгалтерлерге бухгалтерлік
кітаптар мен шоттарды тексеруге және олардың алдында есеп беруге сенім
білдіруді сипаттайтын Компаниялар туралы заңнамалық құжаттар қабылданған.
Осылайша, аудиттің пайда болуы ұйымды басқарумен айналысатындар
(менеджерлер, әкімшілік) мен оған ақша салымдарын жасайтындардың (иелері,
акционерлер, инвесторлар) мүдделерінін бөлінуі кезінде туындайды.
Аудиттің пайда болу тарихы құқықтың бастамасын Шотландиядан алады, онда
1853 жылы астанасы – Эдинбургте ресми түрде Эдинбургтік аудиторлар
институты құрылған.
Аудиттің соттық – бухгалтерлік сараптамадан айырмашылығы бар екенін айта
кету керек. Аудит – бұл тәуелсіз тексеру болса, соттық – бухгалтерлік
сараптама сот органдарының шешімі негізінде жүргізіледі. Сот – бухгалтерлік
сараптаманың өзіндік ерекшелігі оның үрдестік – құқықтық негізінде,
шаруашылық операцияларды зерттеудегі бухгалтерлік есеп саласындағы
эксперттік білімдерді қолдана отырып, дәлелдемелерді алу уақытында
білінеді.
Аудит құқықтық немесе азаматтық істің болмауы немесе олардың жиынтығына
байланыссыз әрекет етеді. Ал соттық – бухгалтерлік сараптама онсыз әрекет
ете алмайды, себебі оның үрдістік – құқықтық негізі болады.
Аудитордың ревизордан өзінің мәні бойынша, құжаттарды тексеру әдісі
бойынша, тапсырыскермен қарым – қатынасы бойынша, дәлелдемелер жасау
бойынша, тексеріс нәтижелерін жасау бойынша көптеген айырмашылықтары бар.
Ресейде аудиторлық әрекет пен аудит мамандығы жақында ғана мемлекеттегі
экономикалық жанданулармен бірге пайда болды. Бірақ, Ресейде аудиторлық
институт ашу әрекеттері 1889, 1912, 1928 жылдары жасалғанмен, бәрі сәтсіз
аяқталды.
Нарықтық қатынастарға көшуге байланысты, бірінші аудит туралы сөз 1987
жылы Одақ Үкіметінің № 48 және № 49 жарлықтарында қолданылып, онда 3
аудиторлық ұйымды тексеру керектігі айтылды. Жарты жылдан соң арнайы СССР
Одақ Министрлерінің жарлығымен бірінші одақтық аудиторлық ұйым Инаудит
пайда болды. 1987 – 1989 жылдар аралығында аудитке байланысты бірнеше
құқықтық нормалар дайындалып, ұсынылғанмен, олар кейінге қалдырылып отырды.
Тек 1990 жылы ғана Үкімет аудитті есіне алды.
Қазақстанда аудит өз бастамасын 1990 жылы ақпандағы ҚР Қаржы
Министрлігімен Парламенттегі шаруашылық есеп айырысудың аудиторлық
орталығынан алады, кейін ол Қазақстан аудит атты акционерлік компанияға
айналып, сосын барлық облыстың орталықтарында аудиторлық ұйымдар пайда
болды. Үкіметтік емес ұйым – Аудиторлар палатасы құрылып, өз қызметін
жүзеге асыруда.
1993 жылы 18 қазанда Жоғарғы Кеңеспен ҚР-дағы аудиторлық әрекет туралы
заң қабылданып, ал 1998 жылы 20 қарашада № 304 – 1 Аудиторлық әрекет
туралы заң қабылданғанға дейін жұмыс атқарды. 1 – заңның 2 – бабына сәйкес
аудиторлық әрекет болып аудитті жүргізуге байланысты аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың кәсіпкерлік әрекеті таңылған. Олар басқа да қызметтер
көрсете алған.
ҚР – ң Аудиторлық әрекет туралы заңының 4 – бабына сәйкес аудит ҚР –
ң заңнамасы бойынша қаржылық және шаруашылық операциялардың заңды және жеке
тұлғалардың қаржылық есеп беруіне сәйкестігі мен оған баға беруді
жүргізетін аудиторлармен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексерісін
білдіреді. Бұл заң ҚР – да аудиторлық әрекетті жүзеге асыру кезінде
мемлекеттік органдармен жеке заңды тұлғалардың, аудиторлардың, аудиторлық
ұйымдардың арасындағы қатынасты реттейді. Сондай – ақ халықаралық
стандарттық нормаларға сай аудит стандарттары құрылып, енгізілген.
ҚР – да кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлар Институты құрылған. Ол
мемлекеттегі бухгалтерлердің іскерліктігін көтереді және оларды даярлайды.
Аудитор квалификациясын Мемлекеттік Квалификация Комитеті экзамен арқылы
бекітеді және ол халықаралық тәжірибе шетел компаниялары арқылы іске асады,
ал Аудиторлар Палатасы аудиторлар мен кандидаттарға экзаменді тапсырғанын
куәландыратын куәлік береді. Барлық ұйымдардың басты мақсаты - мемлекеттің
қаржылануынсыз және қатысуынсыз қаржылық – шаруашылық әрекетке бақылау
жасауды қамтамасыз ете отырып, бухгалтер мамандығын санаушы ретінде ғана
емес, сарапшы ретінде де қабылдау.
Қазақстан Реапубликасындағы аудиттің дамуымен пайда болуына келесі
жағдайлар әрекет етті:
- біздің мемлекеттің әлемдік шаруашылыққа енуі, шетелдік инвесторларға
экономиканың ашықтығы. Инвесторлар белгілі бір салаға капитал салмас
бұрын, олардың инвестицияларының өсіп қайта келетінін білу керек. Оны
қорытынды шығаратын аудиторлар кәсіпорынның қаржылық есеп беруі
куәландырады;
- жеке меншіктің пайда болуы, ол меншік иелері мен кәсіпорын
әкімшілігінің қызығушылықтары әр түрлі болды. Меншік иелері салымдарды
кәсіпорынның дамуына салды, бірақ бухгалтер менеджерлердің берген
ақпараттарына сүйенген жоқ. Сондықтан бұндай кәсіпорында, оның
қаржылық жағдайын бағалау үшін тәуелсіз жеке аудиторлар керек;
- мемлекеттік бақылау жүйесінің құлауы, себебі бұрын бақылау объектісі
болып мемлекеттік меншік болған. Қайта құрылған мемлекеттік бақылау
органы бақылау объектісін әр түрлі құрылым бойынша қызметтерді бөліп
алды. Фискалдық (салықтық) қызметті - салық салу объектілеріне
байланысты барлық меншіктерді тексеруді іске асырады; кедендік басқару
– кедендік даярлаудың экспорттық – импорттық операциялардың
дұрыстығын, уақыттылығын қадағалайды; қаржылық бақылау органдары тек
бюджеттік мекемелерде акция-қорларын дұрысты, толық қолдануын
қамтамасыз етеді; құқық қорғау органдары (қаржылық полиция) – меншікті
иелігіне алу, ұрлау сияқты фактілерді анықтайды. Көріп отырғандай,
егер белгілі бір мекемелерге мемлекеттік органды бақылау жасамаса,
тексеріс те болмайды екен. Ал аудитор ешқандай жаза шараларын
қолданбай, жалпы кәсіпорын әрекетін бағалайды.
- коммерциялық құпияның пайда болуы және оның заңмен бірге қорғалуы. Бұл
кәсіпкерге көмектесетін, мәліметтер беретін мамандардың керектігін
көрсетті;
- берілген қаржылық жылға субъектілерге есеп беру саясатына бостандық
беру. Бұны тек аудитор шеше алады;
- мемлекет территориясындағы жеке және заңды тұлғалардың міндетті
табыстары туралы декларация жасау.
Осы негізде бухгалтерлік есеппен жинақталатын және мәліметтердің
сенімділігін, қаржылық есеп берудің толықтығын бағалау үшін бухгалтерлік
тәуелсіз әрекет ретінде аудит пайда болады және Қазақстан Республикасының
заңнамасына сай әрекет етеді.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген
жағдайларға байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және кредиторларға
олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ететін
жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына
әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тәжірибелері жиі бола
бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте маңызды
болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың толық болуы мен
анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің
және басқа да шаруашылық жүргізуші субьектілердің қызметін экономикалық
талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын
бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп айтуға болмайды. Алайда
көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен
аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын білдіреді. Ол экономикалық
бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот - бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің
мақсаты - кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, аудиттің мақсаты-
кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұсынатын тексерушіні
клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас бір деңгейлі
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді
ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай - ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субьектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет
салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі -
шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржылық есеп берулерінің нақты
екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клиенттің нормативті - құқықтық актілердідегі талаптарды
сақтауын бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері
және олардың заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз расталуы мемлекетке,
меншік иелеріне, акционерлерге , инвесторларға, кредиторларға және олардың
бизнес бойынша серіктестеріне қажет.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңында мынадай анықтама берілген: Аудит
ҚР-ң заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс және
обьективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды
тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады
Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылығын көрсететін
ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
1) Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
2) Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
3) Зерделеу объектісі;
4) Ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде
оның әзірге айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру
арқылы нақтылануы мүмкін. Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы
бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның
қолданыстағы заңның талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз
ішінде қабылданған есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы
нормаларға, стандарттарға және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру
жатады.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің
коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады,
сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1) Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын қамтамасыз
ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді
қолайлы деңгейге дейін азайту;
2) Шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру үшін
жеткілікті дәрежеде құзіретті мағлұматтарды алып, бағалау;
3) Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің, оның
ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы экономикалық қызметін
жүйелі талдау;
4) Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін,
жасалған бизнес жоспардың және басқа да тапсырмалар мен нормативтердің
орнықтылығын тексеру;
5) Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп берудің
дұрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайы
туралы шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз
етілуін бақылау;
6) Заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шынайы мазмұнына
шаруашылық операцияларының қаншалықты сәйкестігін тексеру;
7) Кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестицилық және басқа
қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер бойынша
клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
8) Клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін
арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.
Аудиттің ең нақты міндеттері алға қойылған мақсаттарға, оның түрлері мен
жүргізу шарттарына байланысты болады.
Осылайша аудит - бақылау, бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әртүрлі
кешенді қызметтерді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күрделі қызмет
түрлері.
Аудиторлық қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының біріне тексеру
жатады. Тексеру термині латынның revisio сөзінен шыққан, оның
аудармадағы мағынасы қайта қарау немесе қызметтерді зерттеу дегенді, ал
тексеруші -тексеріс жүргізетін тұлға дегенді білдіреді.
Аудит ұғымы тексеру және бақылау ұғымдарынан әлдеқайда терең. Аудитор
тексерушіден өзінің мәні, мақсаты, клиентпен қарым-қатынасы, тәуелсіз пікір
білдіруі, терең баға беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы туралы
қорытындысының негізділігі бойынша ерекшеленеді.
Аудит қаржылық көрсеткіштердің анық екендігін тексеруді ғана қамтамасыз
етпейді, ол, сонымен бірге, кемшіліктерді жою мен шаруашылық жүргізуші
субъекетілердің қызметін оңтайландыру жөніндегі ұсыныстарды әзірлейді.
Аудит және оның рәсімі эволюцияның үш сатысынан өтті: растаушы аудит,
жүйелі-бағдарламалы аудит, тәуекелге негізделген аудит. Бастапқы аудит
бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде көрініс тапқан операциялардың
шындыққа жанасымдылығын тексеру және растаушы түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерліктіркелімдер мен есеп берудің
формаларын дұрыс жасау мәселелері қарастырылады сол себепті де бұл кезең
кітапты аудиттеу деп аталады.
Аудитке жүйелі - бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың
соңында пайдаланыла бастады, әр аудиторлар сараптаманы іштей бақылаудың
негізінде жүргізді.
Тәуеклге негізделген аудит-бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына, негізінен
оның қызметіндегі тар әрі қиын межелеріне қарай тексеруді іріктеп
жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін
тәуекелдікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелдік
аудитінің айрықша маңызы-аудиторлық немесе аудиторлық фирмалар өз беделін
жоғалту және клиенттен айрылып қалудың ықтималдығында ғана емес, аудиторлық
компаниялардың арасындағы қатаң бәсекелестікте, ірі айыппұл мен моральдық
зиянда, осы аталған қателерге ұрынып қалудың ықтималдығында болып тұр.
Аудит ауытқудың, артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы
басқарушылық шешімдерді уақтылы анықтауы қажет. Бұл субъектілер қызметінің
қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау
ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функцияларының пайда болуымен шарттасылған.
Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды
сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайды.
Оған қоса, нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы кәсіби аудит
кемшіліктерді анықтаудың, резервтерді ашудың және ұлттық экономиканың нақты
секторларында шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды
негіздеудің маңызды құралына айналып отыр.
1.2 Қаржылық аудиттің ерекшелігі, қажеттілігі, түрлері
Қаржылық аудит – жалпы қоғамдық өнімді бөлу мен ақша құралдарын қорлар
бойынша бөлу және олардың пайда алуындағы мақсатын анықтайтын ерекше
қызмет.
Қаржылық аудиттің обьективті бар болуының себебі, экономикалық категория
ретінде қаржыға бақылау қызметінің тән болуында. Осы қызметтің негізінде
қаржы қорлардың қалыптасуы көздері мен олардың қолдануын, бөлудегі
туындайтын қатынастар туралы ескертеді. Қаржылық бақылау қызметі
материалдық игіліктердің бөлінуі мен қолданысын, айырбас, өндіріс үрдісіне
мемлекет және қоғам жағынан әсер етуіне мүмкіндік береді. Бірақ бұл
мүмкіндік тек қоғамдық қарым - қатынас нәтижесінде жүзеге асырылады.
Сондықтан бақылау қызметі қаржыны пайдалануға арналған бақылау аспабының
обьективті шартын құрады, ал саналы қолдануды қаржылық қызметтерді қоғамдық
өнеркәсіпте жүзеге асырады. Егер қаржы өндірістік қатынастың бөлігі болса,
ал қаржылық бақылау қаржыны басқарудың бір элементі болып табылады.
Қаржылқ бақылаудың ерекшелігі, ол ақшалық формада жүзеге асырылады. Оның
басты обьекті болып табыстың қалыптасу үрдісі мен жинақталуы, құрылуы және
ақша қорларын пайдалану болып табылады. Қаржы еңбекақы, өнімнің өзіндік
құны, табыс, өндіріс қорлары, капитал салымдары сияқты категориялармен
байланыста болғандықтан, қаржылық бақылау ақшалық қатынастардың кең
ауқымында дамыған. Қаржылық бақылау бюджеттегі қаржының бөлінуінде дәлдік
пен оның дұрыс қолдануын қадағалайды.
Қаржылық бақылау сферасы әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалық
сияқты өзге де бақылаулармен сәйкес келуі мүмкін. Кейбір жағдайда
шаруашылық органдарының бақылауын қаржылық бақылаудан бөлу мүмкін емес,
себебі көптеген қаржылық операциялар шаруашылық элементтерінде көрініс
табады.
Қаржылық аудиттің негізгі міндеттері:
-Халық, ұйымдар, мемлекет алдындағы міндеттерді қаржылық орындалуының
тексерісі;
-Кәсіпорын, ұйымдардың ақшалай ресурстарын дұрыс пайдалануды тексеру;
-Кәсіпорын, ұйымдарда ақша құралдарын сақтау және есептеу, қаржылық
операциялардың орындалуындағы ережені сақтау тексерісі.
-Ішкі өндірістің резервтерінің шығуы шаруашылық рентабельділігінің өсу
мүмкіндігі, өндірістік еңбектің өсуі, айналым құралдарының жылдамдығы,
материалдық және ақшалай құралдардың эффективті және үнемді қолданылуы.
-Қаржылық тәртіптің бұзылуын, құрылуын ескерту
Қателіктер болған жағдайда заңды және жеке тұлғалар мемлекет және
ұйымдар алдындағы залалды өтеуге тиіс.
Қаржылық аудит қаржы жағдайының дұрыстығын бағалауын, қаржылық есеп
берудің беруінде көрсетілген операция нәтижесін және қаржы қаражаттарының
айналымын тексереді. Баға өлшемі негізінде бухгалтерлік есеп беру
ұйымдарының принципіне енеді. Қаржылық аудит тәуелсіз аудиторлармен
жүргізіледі. Жұмыс нәтижесі оның қаржылық есеп беру қорртындысы, мазмұны
және көлемі бойынша жалпы аудитқа ұқсас болады. ҚР-да тәуелсіз іске
асырылуына қарамастан, шаруашылық ұйымдарының бухгалтерлік есеп беру
нормаларының сақтануы, тексеріс барысында аудит стандартына сәйкестігін
тексеруге ол бойынша аудиттің қандай пікір айтатына байланысты емес.
Басқарушы аудит – бұл ресурстарды тиімді қолдануы мен үнемділікке
кепілдеме беретін маңызды операциялармен танысуы барлық қызметтерде
компания саясатына бірқалыпты қалыптасуына ең жақсы соңғы нәтижеге жетуін
айтады.
Салықтық аудит мемлекеттік қазынаға салық салудың объектілерін, салықтың
өзін және басқа да төлемдердің салымды түсуінің тексеруін ұйғарады.
Салықтық аудиттан басқа, аудиттің барлық түрлері бухгалтерлік есеп беру
объектілерді тексеруге, оларды қаржылық және басқарушылыққа бөле отырып,
негізделген. Салықтық аудит тексерудің жеке саласы, сондықтан бухгалтерлік
есеп беру стандартын сақтай отырып, аудитке қаржылық есеп бергенде,
салықтар және басқа да төлемдер тексеріледі. Жеке аудит сияқты салық
төлемдердің немесе салықтардың жиынтық бағасы аудиторға тапсырылуы тиіс.
Аудиттің барлық түрлері бір-бірімен байланысты. Экономистердің
еңбектерінде – бірнеше белгілері бойынша аудиттің түрлерін немесе жіктелуін
кездестіруге болады, бірақ қолданушыларға ақпараттың дұрыс беруін және
олардың арнайы крийтерилерге сәйкестігін, экономикалық оқиғалары мен әрекет
көрсеткіштерінің объективті бағасын алу үшін, олардың барлығы жүйелік
процесті құрайды.
Аудиттің пәні аудитталатын субъектінің қаржылық және басқа да
құжаттардың тексеру процесі болып табылады, оның шаруашылық операцияның
іске асырылуының қорытындысында қаржылық қызметтің нәтижесін тауып
анықтайды. Бұл шаруашылық операциялар шаруашылық қызметтің түрлері бойынша
құралып, аудиттің нақты белгілері бойынша біріктіріледі:
- операциялық (қарапайым);
- қаржылық;
- инвестициялық.
Операциялық (қарапайым) – бұл табу бойынша субъект қызметі, пайда табу
мақсатында материалдық қорларды өндіру мен алып қою.
Қаржылық – субъект қызметі, қарыздық қаражаттардың (ақцияның шығарылуы,
сатып алынуы, дивиденттер және қарыздар бойынша төлемдер) және өзіндік
капитал көлемі мен құрамының өзгеруіне бағытталған.
Активтер, міндеттемелер, өзіндік капитал, пайда, шығындар – бұлардың
барлығы қаржылық есеп берудің элементі, яғни қаржылық аудит объектілері
болып табылады.
Ұйымдастырылған кәсіпорынның құрлымы, жауаптылықты және қарыздық
міндеттемелерді реттеу капиталды басқарумен байланысты, ішкі және сыртқы
кәсіпорынның саясаты және тағы басқалары, бұлар іскерлік операциялар, яғни
басқарушылық аудиттің объектісі болып табылады.
Салық аудитінің объектісі салықтық базасын есептеу, салықтың өзі, қызмет
нәтижесіне салық сомасын шығару процедурасы, салық заңдылық қатынасына
менеджменттің мінез-құлқысы болып табылады.
Қаржылық бақылаудың жіктелуі субьектілері, бақылау жүргізу уақыты,
тәсілі бақылау жүргізуге байланысты болады. Осыдан шыға қаржылық бақылау үш
бағытқа
Субьектілерге байланысты қаржылық бақылау бөлінеді. Жалпы мемлекеттік
бақылау кез келген обьектінің, оның ведомстволық тәуелділігіне және өзіндік
формасына тәуелсіз қолданылады. Оны мемлекеттік органдар билігі және
мемлекеттік басқару жүзеге асырады.
Барлық аталған органдар қаржылық бақылауды жыл сайынғы бюджеттік
жобаларға және олардың орындалуын қадағалайды. Басты бақылау қызметтерін
жоспарлы - бюджеттік және салалық орындаушы органдар орындайды.
Үкімет, жергілікті әкімшілік аппарат қаржылық - несиелік қаржылық
бақылауды жүргізеді. Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің орындалуы мен
құрылуын бақылап, мемлекеттің қаржылық саясатын жүргізеді. Өзінің бақылау
қызметін атқарушы органдар өз жерлерінде орындайды.
Ведосмстволық бақылаудың негізгі міндеттері: жоспарлық тапсырмалардың
орындалуын, материалдық және қаржылық ресурстарды үнемдеп қолдану, жеке
меншіктің сақталуы, бухгалтерлік есептің дұрыстылығы, бақылау - ревизиялық
жұмыстардың жағдайы, рәуашылық және әртүрлі артықшылық.
Ведомстволық бақылау ішкі шаруашылық бақылау, яғни кәсіпорында,
бірлестіктерде, ұйымдарда жүргізіледі. Бақылау қызметтері бұл жағдайда
күнделікті қаржылық-шаруашылық қызметіне, үрдісіне байланысты болады. Бұл
бақылау түрі өндіріс қорларын, қаржылық ресурстарды қолдану, әртүрлі
қаржылық тәртіптің бұзылуы бірінші топтағылардың жауапкершілігін көтереді.
Нарықтық қатынастардағы шартқа сәйкес ішкі шаруашылық бақылау өзінің
мағынасын жояды: оны мемлекеттік кәсіпорындар және коммерциялық шаруашылық
есепке біріктіруі керек. Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп көптеген
қателіктерден, кәсіпкердің жұмысын өзін-өзі тексеруден босатады деп кепіл
береді.
Қаржылық бақылаудың өткізуіне қарай алдын ала, ағымдық, кейінгі болуы
мүмкін.
Алдын ала қаржылық бақылау – операциялық аяқталуына дейін жүргізіледі,
ақша қорларын пайдалану және бөлу, сондықтан ол қаржылық тәртіптің
бұзылуының ескерту кезеңінде үлкен роль атқарады.
Бұл жағдайда қаржылық қызметті жүзеге асыруға байланысты құжаттар
қоланылады.
Ағымдық қаржылық бақылау – бұл бақылау ақшалық операциялардың үрдісі
нәтижесінде жүреді.
Кейінгі қаржылық бақылау – қаржылық операциялар біткеннен кейін жүзеге
асырылады.
Бұл жағдайда қаржылық тәртіптің жағдайы, оның бұзылуы, оны дұрыстау
жолдары анықталады.
Іске асыру формалары бойынша қаржылық бақылауға келесі бақылаулық
тексерістер кіреді:
- превентивтік;
- ағымдық;
- тақырыптық ревизия;
- кешендік ревизия.
Превентивтік (ескерушілік) бақылау тексерулері кәсіпорындардың
өндірушілік және қаржылық-шаруашылық деңгейін тексеру негізінде
жүргізіледі. Бекітілген нормативтерге сәйкес жарналардың көлемін, бюджетке
салықтар мен басқа да төлемдердің қаржылық жағдайын тексеру. Заң актілеріне
сәйкес есептік-несиелік қатынастар, капитал салымдары тексеріледі. Егер
мемлекеттік органдар қаржылық бақылауды, превентивтік тексеруді уақытында
іске асырса, онда ішкі шаруашылық бақылау оларды жүйелі орындап отырады.
Бас бухгальердің превентивті тексерулердегі жауапкершілігі бухгалтерлік
есеп жүйесінде көрсетіледі. Шаруашылық қызметті превентивтік тексеретін бас
бухгалтердің білімі маңызды болуы тиіс. 1996 жылы Бухгалтерлік есеп
заңына сәйкес бухгалтердің басқарушыға бағынуы, тағайындалуы және босатылуы
анықталады.
Бас бухгалтердің шаруашылық операциялардың орындалуын қамтамасыз етуі,
мүліктің қозғалысын бақылау. Міндеттің орындалуын қамтамасыз етуі заңмен
қарастырылған. Бас бухгалтердің қолсыз ақшалық және есептік құжаттар,
қаржылық және несиелік міндеттемелер жарамды болмайды және іске аспайды.
Превентивтік тексеру қаржылық бақылаудың ең тиімді әдісі болып табылады.
Ағымдық бақылау тексерісі кәсіпорынның шаруашылық опрациялардың жағдайын
нақты бақылау формасы. Ағымдақ бақылау кассалық қолма-қол ақшаның
қолданылуын бақылайды, түсімді уақытында және толық тапсыру және т.б.
Статистикалық органдар кәсіпорындардың шаруашылық жағдайының есебіндегі
қалыпты құжаттардың ағымдық тексеруін жүргізеді.
Шаруашылық қызметтің операцияларын бақылауды ағымдық бақылау тексерулері
маңызды орын алады.
Тақырыптық бақылау тексерісі – кәсіпорынның орындайтын шаруашылық
операцияларды басқарудың формасы болып табылады. Тақырыптық тексерулер
ағымдық тексерулерге ұқсас болып келеді. Егер ағымдық тексеріс кезінде
нақты тексеру әдістерін қолданса, онда тақырыптық тексерулерде нормативтік
және келісімдік ақпарат, бухгалтерлік
Ревизия – бұл тексерудің обьектісін терең және жан-жақты қамту.
Обьектіні тексеру кезінде ақпараттар қолданылады. Заңдылықты бұзуда,
шаруашылық жағдайды нормативтік құқықтық акт бойынша материалдық және заңды
жауапкершілігі жағынан қарастыру. Ревизия үшін нақтылық, жоғалтулар,
жетіспеушілік көлемін анықтау басты міндет болып табылады.
Кешенді ревизия – шаруашылық және қаржылық қызметті жан-жақты қарастыру.
Кешенді ревизияның айрықша белгісі – бақылаудың жан-жақтылығын қамту. Оның
нәтижесі тек қорытынды ғана емес, сонымен қатар қаржылық шаруашылық және
өндірістік жағдай.
Жалпы ғылыми әдістерге кіретіндер: анализ, синтез, индукция, дедукция,
жүйелік анализ.
Анализ – зерттеу әдісі, затты талдаудағы ойша немесе тәжірибе бойынша.
Синтез – обьектіні танып білу тәсілі, оның біріңғайлығы мен байланысы.
Қаржылық бақылауда синтез анализбен байланысты, себебі ол обьектілерді
біріктіруге көмектеседі.
Индукция (лат. - жекеден жалпыға) – обьектінің көпшілік элементтерінің
белгілері туралы жалпы тұжырым барлық белгілер негізінде танылмай, жеке
нақты көпшілік элементтері ретінде танылу әдісі, яғни ой қорытындысы
жалпыдан жекеге өтуі.(Мысалы, дебиторлық қарызға ревизия жүргізгенде,
алдымен аналитикалық есеп, кейін синтетикалық есеп және т.б.)
Дедукция (лат. – жалпыдан жекеге) – обьектінің жалпы жағдайы зерттеледі
және логикалық тұжырымдар негізінде оның қосалқы элементтері жайында
қорытынды жасалады, яғни жалпыдан жекеге ой қорытындысын жасау (М:
дебиторлық қарыз мәліметтері бойынша ревизия кезінде синтетикалық есеп,
кейін аналитикалық есеп жүргізіледі).
Аналогия (грек - ұқсастық) – бұл ғылыми ой қорытындысын жасау әдісі,
яғни қандай да бір обьектіні тану басқа обьектілердің ұқсастығы негізінде
қол жеткізіледі. Аналитикалық әдіс әртүрлі обьектілердің ұқсас жақтарына
негізделіп, қаржылық бақылауда қолданылатын стандартизация және үлгілеу
негізін құрады.
Үлгілеу – бұл обьектің өзіне ұқсасқа, яғни үлгімен, өзіне оригиналдың
қажетті жақтарын қамтитынға, ауыстыру негізінде ғылыми танымдық әдісі.
Қаржылық бақылауда бақылау-ревизиялық үрдісті жүргізуді үшін стандарттар
қолданылады.
Абстракциялау (лат. – алаңдау) – бұл ойдың алшақтау әдісі. Зерттеуші
абстракция жолымен нақты обьектілерден алшақтау түсініктер мен даму
заңдарына өтеді.
Нақтылау – анықталған обьектілердің жан-жақтылығын зерттеу, оның нақты
бар болуының көп жақты сапасы.
Жүйелі анализ – жүйе құратын зерттеу обьектілердің жиынтық элементі
ретінде қарастыру. Жүйелі анализ қаржылық бақылауда обьектінің дұрыс қызмет
атқаруына байланысты барлық факторлардың жүйесі ретінде іс-қимылына баға
беруді қарастырады. Бұл әдіс қаржылық бақылауда кең қолданылады, өйткені ол
барлық халық шаруашылық салаларының өндірістік шаруашылық-қаржылық
қызметіне жүйелі баға беруіне көмектеседі.
Тәжірибелік зерттеуде жүйелі анализ келесі әдістерді қолданады,
операцияларды зерттеу үрдістері, яғни зерттеу обьектілеріне сандық баға
беруін көздейді; анықталмаған шартта обьектілерді зерттеуіндегі жүйенің
анализі.
Функционалды бағалау анализі – бұл өндірістің инжинерлі дайындық
стадиясында обьектілерді, өзіне проектілеу және олардың қызмет етуін
зерттеу үрдісіндегі күрделі жүйелердің синтезін оқып-білу. Қаржылық
бақылаудың өзіндік метологиялық әдістері экономикалық ғылымға жету
негізінде жасалған тәжірибені көрсететін бақылаудың ерекше әдісі. Бұл
әдістер бақылаудың мақсатты қызметіне байланысты құрылады. Қаржылық
бақылаудың өзіндік методологиялық әдістерін келесі топтарға бөлуге болады:
органолептикалық; есепті-аналитикалық; құжаттық; бақылау нәтижелерін
іске асыру;
Қаржылық бақылаудың органолептикалық әдісі:
Органолептикалық (орган және грек – алуға бейім) – сезу мүшелері
арқылы анықталады. Органолептикалық қаржылық бақылауға келесілер жатады:
- инвентаризация;
- бақылау есебі;
- таңдаулы және жалпы тексеріс;
- технологиялық және химия-технологиялық бақылау;
- экспертиза;
- қызметтік әшкерлеу;
- тәжірибе.
Инвентаризация (грек – құрылғы) бақылау обьектілеріне натуралды
органикалық әдіспен тексеріс жүргізу. Бұл әдістің мәні – ол обьектілердің
бар болуын және жағдайына қайта есептеу, қарап тексеру жолымен тексеріс
жүргізу. Қаржылық бақылауда инвентаризация ТМҚ және ақшалай қаражаттардың
сақталуына фактілік бақылаудың басты методологиялық әдісі. Сонымен қоса
есепті-несиелік қатынастардың жағдайын және кәсіпорынның, ұйымдардың басқа
да активтері мен пассивтері. Инвентаризация әдісі барлық қаржылық
бақылаудың түрлерінде қолданылады. Мемлекеттік меншіктің сақталуын
қамтамасыз етуде инвентаризация ішкі шаруашылық бақылауды жасағанда ерекше
мағынаға ие болады және ағымдық бақылаудың негізгі әдісі.
Жұмыстың бақылау есебі – бұл құрылыс-монтажды жұмыстардың натуралды
орындалуына тексеріс жүргізу кезінде қолданылатын фактілік бақылау әдісі,
сонымен қоса басқа да бақылау органдары өндірістік жұмыс пен әртүрлі
қызметтердің көлеміне фактілік бақылау жүргізу әдісі.
Таңдамалы қадағалау – бұл шаруашылық үрдістердің сапалық жағдайын
зерттеудегі статистикалық әдіс. Бұл тексеріс жалпы бақылау техникалық түрде
жасау мүмкін емес жағдайда қолданылады. Мысалы: саудаға түсетін тауарлардың
дефектісін анықтау, тауарды сатып алуға кететін сатып алушының уақыты және
т.б.
Жалпы қадағалау – обьектілердің фактілік жағдайын зерттеуде қолданылатын
статистикалық әдіс.(бағдарламалық нормаларды бақылау кезінде жүргізілетін
хронометраждық бағалаулар, жұмыскрлердің есепті мерзім ішінде жұмыс уақытын
қолдану және т.б.)
Технологиялық бақылау – бұл өндірістің инженерлі және техникалық
дайындығын бақылау әдісі. Сонымен қатар шығарылатын өнімнің сапасы, яғни
техникалық шарттарға және Мем.Стандарттарға сай, техникалық бақылау және
басқа да кәсіпорынның алдын-ала, ағымды және кеінгі бақылау үрдісін іске
асыратын бөлімдер. Ақырғы шикізатты және материалдарды өндіріске шығарудағы
техникалық бақылау түрлерінің бірі және өндірістік технологияларының
оптималды болуын тексеруде, материалды ресурстардың жұмсалуы мен дайын өнім
шығару нормаларын негіздеуде қолданылады.
Химия - технологиялық бақылау – бұл өнім шығаруда қолданылатын бастапқы
шикізат пен материалдардың сапасын бақылау әдісі, сондай-ақ бұйымдардың
сапалық көрінісі. Жалпы тамақтануда ол аспаздық өнімнің калориялығын,
дәмін, тағамның рецепті толық орындалуын және басқа да өнімнің сапалық және
сандық көрсеткіштерін анықтауда қолданылады. Бұл бақылаудың түрі
лабороториялық анализ, өнімді технологиялық конвеерде тексеру, конвеердің
финишті жолағы және т.б. да әдістермен іске асырылады.
Әртүрлі түрлердің экспертизасы – бұл қаржылық бақылаумен байланысы бар
ерекше сұрақтарды зерттеуде қолданылатын технологиялық, сотты-бухгалтерлік,
криминалистикалық және басқа да экспертизалардың эксперттік бағалау әдісі.
Жобалардың және сметалық құжаттың экспертизасы – бұл монтажды қажет
ететін және етпейтін жобалық - сметалық құжаттарында көрсетілген
объектілердің құрылысын жүргізу және құрылғыларды алу. Сол құрылысты
ұйымдастырудың және индустрияландырудың технологиялық деңгейіне нормалар
мен нормативтердің прогрессивтілігіне тексеріс жүргізу әдісі. Бұл
экспертизаны жобалық-сметалық құжаттардың тапсырыс беруші кәсіп орындардың
ерекше бөлімдері жүргізеді, ал күрделі құрылыстарға, оларды қаржыландыратын
мекемелер жүргізеді.
Қызметтік әшкерлеу - әртүрлі халық шаруашылық бөлімдердің өндірістік
қатынастарын реттейтін лауазымды тұлғалардың, сонымен қатар нормативтік-
құқықтық актілер жұмыскерлері мен қызметкерлерінің дұрысты орындауына
тексеріс жүргізудің жиынтық әдістері. Бұл әдістер көбінесе заң бұзушылық,
материалды зақым пайда болғанда және т.б. тексеру кезінде қолданылады.
Тәжірибе – бұл қаржылық бақылау мақсатына сәйкес үрдістерді тексерудегі
қойылған ғылыми тәжірибе.
1.3 Қаржылық аудитті ұйымдастырудың принциптері
Аудит теорисы мына негізгі элементтерден тұрады: компоненттер,
қағидалар, концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалар. Аудит
саласын стандарттау және теориясын дамытудағы аудит компоненттерінің маңызы
зор. Негнізгі компоненттерді қарастырайық:
Бірінші компонент – бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне
аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай – ақ экономикалық объект
болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген түрі
шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты
бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп
берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай – ақ тікелей олардың өзі жаңа
ақпарат алуында.
Үшінші компонент – бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі.
Аудитор ең алдымен өз ісінің құзіретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді
жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы
қажет.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің
негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз
қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі
ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе
функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер
алдыға шығады.
Аудиттің алтыншы компоненті – аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы
арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтылған
ескертпелері туралы хабарлайды.
Негізгі принциптердің маңызы мен оларды сақтау аудиторлықты тек жақсы
жағынан ғана ұғындырып қоймай, оның қызмет нәтижелерінің тиімділігін
арттырады.
Аудиторлық қызмет аудиттің негізгі қағидаларын сақтау негізінде
жүргізіледі:
а) ғылыми, аудиттің бұл методологиясы ақиқат шындықты объективті,
неғұлым бейнелейтін экономикалық теория мен диалектикалық тәсілге сүйену
тиіс. Аудит нарықты экономика жағдайында әрекет жасаушы талаптарға толық
сәйкес жүргізілуі тиіс. Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық қызмет
көрсетуінде ғылыми зерттеу жұмыстарының элементтері де болады, сондықтан да
аудитор есебінде көбінесе белгілі бір білім және дағдыны иемденетін ғылым
әрекет етеді;
ә) жүйелілік, бүтіндік және комплекстік, жүйелілік пен бүтінділік
аудиторлық тексеру барысында зерттеу объектісін жекеше емес, керісінше жан
– жақты өзара байланыста қарастыруды талап етеді. Аудит объектісі бүтіндей
бір жүйе ретінде қарастырылады, мұның өзі тереңірек танып – білуді
қамтамасыз етеді. Кешендік шаруашылық субъектінің әрекетінің
көрсеткіштерін, құбылыстарды өзара тәуекелділікте қарау, аудиторлық орындау
тәртіптердің жүйелік реттерін сақтай отырып, әрі ұйымдасқан түрде
жүргізілуін талап етеді;
б) жүйенің сақталуы, аудит тәжірибесінде аудиторлық бақылау объектісі
болып табылатын жүйені сақтау принципін басшылыққа алу қажет, яғни
аудиторлық бақылау жүргізу барысында жүйеге әсер ету оның барлық сапалық
сипаттамасы іс жүзінде бұзылмайтындай болуға тиіс;
в) бақылаудың белгілі бір участкеге жұмылдырылуы, аудиторлық тексеруде
көп жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын, оған әсер ететін факторлар
мен байланыстарын түгелдей зерттеу ақылға қонымсыз, әрі өте қиын. Сондықтан
да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі бір учаскесіне жұмылдыру
қағидасының миаңызды методологиялық мәні бар;
г) объективтілік, объективтілік – бұл берілген іске ғана қатысты
фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жұмысында шыншыл, адал әрі
тура, ойын ашық айтатын болуы тиіс. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп
буруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның
қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің
нәтижесін дәл, объективті бағалау – мәліметті пайдаланушылардың дұрыс
шаруашылық шешімдерін қабылдау үшін қажетті алғышарт;
ғ) адалдық, аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес
және ешқандай азғыруларға ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа пайда табуға, өз
мүддесін ойлауға тиісті емес;
д) тәуелсіздік, аудиторлар қаржылық есептер мен өзге мәліметті ешқандай
алдын – ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық мәліметтерді ұсынушылар мен оны
қолдаушыларға әділ болуы тиіс. Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше
қалыптастырылуы тиіс және оның әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізуге тиіс
емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос
болғанда ғана тәуелсіз болады. Іс жүзінде тәуелсіздік мына түрде сақталуы
қажет:
- тексеруді жоспарлаудағы тәуелсіздік, аудиторлар тексеріліп жатқан
кәсіпорынның басшыларына өздерінің жұмысына араласуына жол бермеуі тиіс.
Олар тексеру барысына белгілі бір адамды тағайындап, аудиторлық
процедураларды өзгертуге тырысады;
- тәуелсіз зерттеулер, аудиторлар бухгалтерлік регистрлер, жай
қолжазбалар, іскер корреспонденциялар мен өзге мәліметтерді еркін пайдалана
алуы тиіс. Кәсіпорын басшысымен бірлесіп қызмет етуі мәліметті бұрмалауға
немесе жасыруға әкелуге тиіс емес;
- тәуелсіз есеп беру, аудиторлардың клиентке немесе тексерілетін
объектіге бейтараптылығы олардың тексерулерінің нәтижелеріне әсер етпеуі
тиіс. Сондай – ақ тексерілуші кәсіпорын басшыларына аудитор қорытындысының
жайын өзгертуге жол беруге болмайды.
Осылай, тәуелсіздік аудиттің маңызды қағидасы болып табылады. Аудитор
тәуелсіздігі мынадай жағдайлардан азаяды, егер аудитор:
- кәсіпорын – клиенттің акциясын (немесе облигациясын) иемденсе;
- кәсіпорын басшысымен туысқандық қатынаста болатын болса;
- клиент – кәсіпорынның штатында жұмыс істейтін болса;
- клиент – кәсіпорыннан сыйлық алатын болса;
- бір кәсіпорынды көп жыл қатарынан тексеретін болса.
Аудитордың тәуелсіздігі артады, егер аудитор:
- клиенттен қаржы жөнінен тәуелсіз болса: ақы төлеу өзге көздерден түсіп
және бір клиенттің үлесі аудиторлық қызмет көрсетуден түскен жалпы табыстың
ішінде елеусіз болса;
- берілген клиентпен тек белгілі бір жылдар көлемінде ғана жұмыс
жасайтын болса, бұл клиентпен тым жақын таныстықтан қашуына мүмкіндік
береді;
- көзқарастар қақтығысынан қашқақтауына мүмкіндік беретін өзге
қызметтерді көрсетуді шектесе;
- клиенттің кез келгенін жоғалтып алудан қорықпаса;
е) профессионалдық шеберлік, біліктілік және ұқыптылық, аудит тиісті
дайындығы, тәжірибесі бар және жете білікті адамдармен, кәсіби жүргізілуі
тиіс. Кәсіби аудитор тексеретін кәсіпорындарды, онда қабылданған ішкі
бақылау тәсілдерін зерттеуін, кәсіпорынның бухгалтерлік мәселелері жайлы
кез келген мәліметті алуын, күтпеген жағдайларға тез әрекет етуін,
зерттеуді бұзушылық бар екеніне (немесе жоқ екеніне) толық көзі жеткенше
жүргізуін талап етеді. Ал бұл үшін ол жетік білікті маман болуы тиіс. Жетік
білік аудитордың аудит теорисы мен практикасын білетіндігімен, дайындық
тәжірибе мен мамандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 8
1 Нaрық экономикa жaғдaйындa aудиттің рөлі 10
1.1 Aудиттің дaму тaрихы, мәні, қызметтері 10
1.2 Қaржылық aудиттің ерекшелігі, қaжеттілігі, түрлері 16
1.3 Қaржылық aудитті ұйымдaстырудың принциптері 22
2 Кәсіпорындa aудитті жүргізуді тaлдaу 26
2.1 Aудитті жүргізу әдістемесі 27
2.2 Елеулі және aудиторлық тәуекелдік 33
2.3 Мерей жaуaпкершілігі шектеулі серіктестіктегі 38
aудиттің жүргізілу тәртібін тaлдaу
3 Қaзaқстaн Республикaсындa aудитті жетілдірудегі негізгі бaғыттaр 56
Қорытынды 62
Қолдaнылғaн әдебиеттер тізімі 64
Кіріспе
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан-2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
жолдауында ХХ ғасырдың 90-шы жылдары республика экономикасында орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық
саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның құлауы және
қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге обьективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметінің тоқтап
қалуына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді. Қазақстан Республикасында
радикалдық реформалардың стратегиялық курсы нарықтың ролі мен барлық тауар-
ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған. Нарықтың экономиканың
тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді жылдам енгізетінін,
адамның қажеттілігін жан-жақты қанағаттандыруға мақсаттылығын әлемдік
тәжірибе көрсетіп берді, делінген ... .
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін, оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет.
Елдің микроэкономикасына басқару құралына сай қажетті әр түрлі бизнес
салаларындағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметің талдау, аудит және
басқару есебі сияқты арнайы ғылымдарға айырықша маңыз беріліп отыр. Аудитті
ұйымдастырудың озық тәжірибесі Халықаралық валюталық қордың, Бүкіл әлемдік
банктің, Халықаралық даму бойынша АҚШ агеттігінің, Еуроплық одақтың және
Британдық кеңестің белсенді қатысуымен өткізілгендіктен, оны құрудың
ағылшын американдық үлгісі негіз етіп алынды.
Қазақстан Республикасында индустриясы дамыған елдердің озық тәжірбиесіне
сәйкес бизнестің жаңаша кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге асырылуда.
Аудиттің жеткілікті дәрежеде әзірленбеу мәселесі оның біршама дайын
нұсқасын нақтылауды ғана емес, сондай ақ белгілі бір экономика секторының
әр түрлі салаларындағы дағдарыс жиілігінде, нарық коньюктурасы өзгергенде
және бәсеке денгейінің болжап білуге болмайтын өзгеше жағдайларында, оны
ұйымдастырудың принциптік жаңа тәсілдемелерін әзірлеуде талап етеді.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот - бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің
мақсаты - кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, аудиттің мақсаты-
кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұсынатын тексерушіні
клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас бір деңгейлі
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді
ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай - ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субьектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстанның аудиторлық қызметтің
қалыптасуын зерттеу болып табылады.
Берілген мақсатқа жету үшін , келесі міндеттерді шешу қажет:
- аудиттің тарихын, мәнін, қызметтерін ашып көрсету;
- қаржылық аудиттің ерекшелігін, қажеттілігін, түрлерін қарастыру;
- қәсіпорынның қаржылық қызметінде аудитті пайдалануын анықтау;
- аудитті жүргізу әдістемесімен танысу.
Жұмыстың жазылуының әдістемелік негізі Қазақстан, Ресей және шетелдік
экономистердің монографиялары, қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және
бақылау бойынша Қазақстан Республикасы Агенттігінің есептік деректері, заң
шығару және нормативтік актілер болды.
1 Нарық экономика жағдайында аудиттің рөлі
1.1 Аудиттің даму тарихы, мәні, қызметтері
Қазақстан Республикасында индустриясы дамыған елдердің озық тәжірибесіне
сәйкес бизнестің жаңаша кешенді тәуелсіз кәсіби аудитті жүзеге асырылуда.
Әр түрлі аударымдарда аудит түсінігі шығатын audit сөзі тыңдау немесе
тыңдаушы дегенді білдіреді. Қаржылық бақылау ретінде аудит Ежелгі Қытайда
пайда болған, қытайлық жазбаларда б.э.д-гі 700 жыл бұрын мемлекеттік ақша
мен мүліктерді қолдануға құқы бар үкіметтік ақсүйектердің адалдығына
кепілдік беретін Генералдық аудит бекеті болған. Еуропада тәуелсіз
аудиторлар XIX ғасырда құрылған, олар салық төлеушілердің жарғылық есеп
беруін тыңдап, қазыналық құралдардың дұрыс қолдануына баға беретін болған.
XIV ғасырда бірінші рет аудит туралы сөз соттағы дәлелдеме ретінде
есептік кітаптардың шығуы кезінде қолданыла бастады. Лука Пачоли бірінші
бухгалтерлік есептің және бухгалтерлік есептің теориясының негізін қалаған
және бухгалтерлік есепті бақылау керектігін дәлелдеген алғашқы кітап –
шоттар мен жазбалар туралы трактаттың авторы болып табылады.
XVI ғасырда көптеген елдерде есептік кітаптардың құқықтық бақылауы ресми
түрде енгізілді. Ал Англияда есептік жазбаларды тексерумен айналысатын
адамдарды білдіру үшін аудитор сөзі қолданылды.
Қазіргі кезеңде аудиттің отаны болып Ұлыбритания танылады. Онда 1884
жылы акционерлік компаниялардың тәуелсіз бухгалтерлерге бухгалтерлік
кітаптар мен шоттарды тексеруге және олардың алдында есеп беруге сенім
білдіруді сипаттайтын Компаниялар туралы заңнамалық құжаттар қабылданған.
Осылайша, аудиттің пайда болуы ұйымды басқарумен айналысатындар
(менеджерлер, әкімшілік) мен оған ақша салымдарын жасайтындардың (иелері,
акционерлер, инвесторлар) мүдделерінін бөлінуі кезінде туындайды.
Аудиттің пайда болу тарихы құқықтың бастамасын Шотландиядан алады, онда
1853 жылы астанасы – Эдинбургте ресми түрде Эдинбургтік аудиторлар
институты құрылған.
Аудиттің соттық – бухгалтерлік сараптамадан айырмашылығы бар екенін айта
кету керек. Аудит – бұл тәуелсіз тексеру болса, соттық – бухгалтерлік
сараптама сот органдарының шешімі негізінде жүргізіледі. Сот – бухгалтерлік
сараптаманың өзіндік ерекшелігі оның үрдестік – құқықтық негізінде,
шаруашылық операцияларды зерттеудегі бухгалтерлік есеп саласындағы
эксперттік білімдерді қолдана отырып, дәлелдемелерді алу уақытында
білінеді.
Аудит құқықтық немесе азаматтық істің болмауы немесе олардың жиынтығына
байланыссыз әрекет етеді. Ал соттық – бухгалтерлік сараптама онсыз әрекет
ете алмайды, себебі оның үрдістік – құқықтық негізі болады.
Аудитордың ревизордан өзінің мәні бойынша, құжаттарды тексеру әдісі
бойынша, тапсырыскермен қарым – қатынасы бойынша, дәлелдемелер жасау
бойынша, тексеріс нәтижелерін жасау бойынша көптеген айырмашылықтары бар.
Ресейде аудиторлық әрекет пен аудит мамандығы жақында ғана мемлекеттегі
экономикалық жанданулармен бірге пайда болды. Бірақ, Ресейде аудиторлық
институт ашу әрекеттері 1889, 1912, 1928 жылдары жасалғанмен, бәрі сәтсіз
аяқталды.
Нарықтық қатынастарға көшуге байланысты, бірінші аудит туралы сөз 1987
жылы Одақ Үкіметінің № 48 және № 49 жарлықтарында қолданылып, онда 3
аудиторлық ұйымды тексеру керектігі айтылды. Жарты жылдан соң арнайы СССР
Одақ Министрлерінің жарлығымен бірінші одақтық аудиторлық ұйым Инаудит
пайда болды. 1987 – 1989 жылдар аралығында аудитке байланысты бірнеше
құқықтық нормалар дайындалып, ұсынылғанмен, олар кейінге қалдырылып отырды.
Тек 1990 жылы ғана Үкімет аудитті есіне алды.
Қазақстанда аудит өз бастамасын 1990 жылы ақпандағы ҚР Қаржы
Министрлігімен Парламенттегі шаруашылық есеп айырысудың аудиторлық
орталығынан алады, кейін ол Қазақстан аудит атты акционерлік компанияға
айналып, сосын барлық облыстың орталықтарында аудиторлық ұйымдар пайда
болды. Үкіметтік емес ұйым – Аудиторлар палатасы құрылып, өз қызметін
жүзеге асыруда.
1993 жылы 18 қазанда Жоғарғы Кеңеспен ҚР-дағы аудиторлық әрекет туралы
заң қабылданып, ал 1998 жылы 20 қарашада № 304 – 1 Аудиторлық әрекет
туралы заң қабылданғанға дейін жұмыс атқарды. 1 – заңның 2 – бабына сәйкес
аудиторлық әрекет болып аудитті жүргізуге байланысты аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдардың кәсіпкерлік әрекеті таңылған. Олар басқа да қызметтер
көрсете алған.
ҚР – ң Аудиторлық әрекет туралы заңының 4 – бабына сәйкес аудит ҚР –
ң заңнамасы бойынша қаржылық және шаруашылық операциялардың заңды және жеке
тұлғалардың қаржылық есеп беруіне сәйкестігі мен оған баға беруді
жүргізетін аудиторлармен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексерісін
білдіреді. Бұл заң ҚР – да аудиторлық әрекетті жүзеге асыру кезінде
мемлекеттік органдармен жеке заңды тұлғалардың, аудиторлардың, аудиторлық
ұйымдардың арасындағы қатынасты реттейді. Сондай – ақ халықаралық
стандарттық нормаларға сай аудит стандарттары құрылып, енгізілген.
ҚР – да кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлар Институты құрылған. Ол
мемлекеттегі бухгалтерлердің іскерліктігін көтереді және оларды даярлайды.
Аудитор квалификациясын Мемлекеттік Квалификация Комитеті экзамен арқылы
бекітеді және ол халықаралық тәжірибе шетел компаниялары арқылы іске асады,
ал Аудиторлар Палатасы аудиторлар мен кандидаттарға экзаменді тапсырғанын
куәландыратын куәлік береді. Барлық ұйымдардың басты мақсаты - мемлекеттің
қаржылануынсыз және қатысуынсыз қаржылық – шаруашылық әрекетке бақылау
жасауды қамтамасыз ете отырып, бухгалтер мамандығын санаушы ретінде ғана
емес, сарапшы ретінде де қабылдау.
Қазақстан Реапубликасындағы аудиттің дамуымен пайда болуына келесі
жағдайлар әрекет етті:
- біздің мемлекеттің әлемдік шаруашылыққа енуі, шетелдік инвесторларға
экономиканың ашықтығы. Инвесторлар белгілі бір салаға капитал салмас
бұрын, олардың инвестицияларының өсіп қайта келетінін білу керек. Оны
қорытынды шығаратын аудиторлар кәсіпорынның қаржылық есеп беруі
куәландырады;
- жеке меншіктің пайда болуы, ол меншік иелері мен кәсіпорын
әкімшілігінің қызығушылықтары әр түрлі болды. Меншік иелері салымдарды
кәсіпорынның дамуына салды, бірақ бухгалтер менеджерлердің берген
ақпараттарына сүйенген жоқ. Сондықтан бұндай кәсіпорында, оның
қаржылық жағдайын бағалау үшін тәуелсіз жеке аудиторлар керек;
- мемлекеттік бақылау жүйесінің құлауы, себебі бұрын бақылау объектісі
болып мемлекеттік меншік болған. Қайта құрылған мемлекеттік бақылау
органы бақылау объектісін әр түрлі құрылым бойынша қызметтерді бөліп
алды. Фискалдық (салықтық) қызметті - салық салу объектілеріне
байланысты барлық меншіктерді тексеруді іске асырады; кедендік басқару
– кедендік даярлаудың экспорттық – импорттық операциялардың
дұрыстығын, уақыттылығын қадағалайды; қаржылық бақылау органдары тек
бюджеттік мекемелерде акция-қорларын дұрысты, толық қолдануын
қамтамасыз етеді; құқық қорғау органдары (қаржылық полиция) – меншікті
иелігіне алу, ұрлау сияқты фактілерді анықтайды. Көріп отырғандай,
егер белгілі бір мекемелерге мемлекеттік органды бақылау жасамаса,
тексеріс те болмайды екен. Ал аудитор ешқандай жаза шараларын
қолданбай, жалпы кәсіпорын әрекетін бағалайды.
- коммерциялық құпияның пайда болуы және оның заңмен бірге қорғалуы. Бұл
кәсіпкерге көмектесетін, мәліметтер беретін мамандардың керектігін
көрсетті;
- берілген қаржылық жылға субъектілерге есеп беру саясатына бостандық
беру. Бұны тек аудитор шеше алады;
- мемлекет территориясындағы жеке және заңды тұлғалардың міндетті
табыстары туралы декларация жасау.
Осы негізде бухгалтерлік есеппен жинақталатын және мәліметтердің
сенімділігін, қаржылық есеп берудің толықтығын бағалау үшін бухгалтерлік
тәуелсіз әрекет ретінде аудит пайда болады және Қазақстан Республикасының
заңнамасына сай әрекет етеді.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген
жағдайларға байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және кредиторларға
олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ететін
жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына
әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тәжірибелері жиі бола
бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте маңызды
болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың толық болуы мен
анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің
және басқа да шаруашылық жүргізуші субьектілердің қызметін экономикалық
талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын
бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп айтуға болмайды. Алайда
көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен
аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын білдіреді. Ол экономикалық
бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот - бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің
мақсаты - кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, аудиттің мақсаты-
кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұсынатын тексерушіні
клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас бір деңгейлі
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді
ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай - ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субьектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да қызмет
салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі -
шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржылық есеп берулерінің нақты
екендігін анықтау болып табылады.
Бұл арада клиенттің нормативті - құқықтық актілердідегі талаптарды
сақтауын бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері
және олардың заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз расталуы мемлекетке,
меншік иелеріне, акционерлерге , инвесторларға, кредиторларға және олардың
бизнес бойынша серіктестеріне қажет.
ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңында мынадай анықтама берілген: Аудит
ҚР-ң заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс және
обьективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды
тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады
Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылығын көрсететін
ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
1) Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
2) Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
3) Зерделеу объектісі;
4) Ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде
оның әзірге айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру
арқылы нақтылануы мүмкін. Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы
бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның
қолданыстағы заңның талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз
ішінде қабылданған есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы
нормаларға, стандарттарға және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру
жатады.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің
коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады,
сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1) Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын қамтамасыз
ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді
қолайлы деңгейге дейін азайту;
2) Шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру үшін
жеткілікті дәрежеде құзіретті мағлұматтарды алып, бағалау;
3) Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің, оның
ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы экономикалық қызметін
жүйелі талдау;
4) Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін,
жасалған бизнес жоспардың және басқа да тапсырмалар мен нормативтердің
орнықтылығын тексеру;
5) Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп берудің
дұрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайы
туралы шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз
етілуін бақылау;
6) Заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шынайы мазмұнына
шаруашылық операцияларының қаншалықты сәйкестігін тексеру;
7) Кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестицилық және басқа
қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер бойынша
клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
8) Клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін
арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.
Аудиттің ең нақты міндеттері алға қойылған мақсаттарға, оның түрлері мен
жүргізу шарттарына байланысты болады.
Осылайша аудит - бақылау, бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әртүрлі
кешенді қызметтерді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күрделі қызмет
түрлері.
Аудиторлық қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының біріне тексеру
жатады. Тексеру термині латынның revisio сөзінен шыққан, оның
аудармадағы мағынасы қайта қарау немесе қызметтерді зерттеу дегенді, ал
тексеруші -тексеріс жүргізетін тұлға дегенді білдіреді.
Аудит ұғымы тексеру және бақылау ұғымдарынан әлдеқайда терең. Аудитор
тексерушіден өзінің мәні, мақсаты, клиентпен қарым-қатынасы, тәуелсіз пікір
білдіруі, терең баға беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы туралы
қорытындысының негізділігі бойынша ерекшеленеді.
Аудит қаржылық көрсеткіштердің анық екендігін тексеруді ғана қамтамасыз
етпейді, ол, сонымен бірге, кемшіліктерді жою мен шаруашылық жүргізуші
субъекетілердің қызметін оңтайландыру жөніндегі ұсыныстарды әзірлейді.
Аудит және оның рәсімі эволюцияның үш сатысынан өтті: растаушы аудит,
жүйелі-бағдарламалы аудит, тәуекелге негізделген аудит. Бастапқы аудит
бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде көрініс тапқан операциялардың
шындыққа жанасымдылығын тексеру және растаушы түрінде болды.
Растаушы аудитте негізінен бухгалтерліктіркелімдер мен есеп берудің
формаларын дұрыс жасау мәселелері қарастырылады сол себепті де бұл кезең
кітапты аудиттеу деп аталады.
Аудитке жүйелі - бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың
соңында пайдаланыла бастады, әр аудиторлар сараптаманы іштей бақылаудың
негізінде жүргізді.
Тәуеклге негізделген аудит-бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына, негізінен
оның қызметіндегі тар әрі қиын межелеріне қарай тексеруді іріктеп
жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін
тәуекелдікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелдік
аудитінің айрықша маңызы-аудиторлық немесе аудиторлық фирмалар өз беделін
жоғалту және клиенттен айрылып қалудың ықтималдығында ғана емес, аудиторлық
компаниялардың арасындағы қатаң бәсекелестікте, ірі айыппұл мен моральдық
зиянда, осы аталған қателерге ұрынып қалудың ықтималдығында болып тұр.
Аудит ауытқудың, артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы
басқарушылық шешімдерді уақтылы анықтауы қажет. Бұл субъектілер қызметінің
қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау
ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функцияларының пайда болуымен шарттасылған.
Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды
сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайды.
Оған қоса, нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы кәсіби аудит
кемшіліктерді анықтаудың, резервтерді ашудың және ұлттық экономиканың нақты
секторларында шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарды
негіздеудің маңызды құралына айналып отыр.
1.2 Қаржылық аудиттің ерекшелігі, қажеттілігі, түрлері
Қаржылық аудит – жалпы қоғамдық өнімді бөлу мен ақша құралдарын қорлар
бойынша бөлу және олардың пайда алуындағы мақсатын анықтайтын ерекше
қызмет.
Қаржылық аудиттің обьективті бар болуының себебі, экономикалық категория
ретінде қаржыға бақылау қызметінің тән болуында. Осы қызметтің негізінде
қаржы қорлардың қалыптасуы көздері мен олардың қолдануын, бөлудегі
туындайтын қатынастар туралы ескертеді. Қаржылық бақылау қызметі
материалдық игіліктердің бөлінуі мен қолданысын, айырбас, өндіріс үрдісіне
мемлекет және қоғам жағынан әсер етуіне мүмкіндік береді. Бірақ бұл
мүмкіндік тек қоғамдық қарым - қатынас нәтижесінде жүзеге асырылады.
Сондықтан бақылау қызметі қаржыны пайдалануға арналған бақылау аспабының
обьективті шартын құрады, ал саналы қолдануды қаржылық қызметтерді қоғамдық
өнеркәсіпте жүзеге асырады. Егер қаржы өндірістік қатынастың бөлігі болса,
ал қаржылық бақылау қаржыны басқарудың бір элементі болып табылады.
Қаржылқ бақылаудың ерекшелігі, ол ақшалық формада жүзеге асырылады. Оның
басты обьекті болып табыстың қалыптасу үрдісі мен жинақталуы, құрылуы және
ақша қорларын пайдалану болып табылады. Қаржы еңбекақы, өнімнің өзіндік
құны, табыс, өндіріс қорлары, капитал салымдары сияқты категориялармен
байланыста болғандықтан, қаржылық бақылау ақшалық қатынастардың кең
ауқымында дамыған. Қаржылық бақылау бюджеттегі қаржының бөлінуінде дәлдік
пен оның дұрыс қолдануын қадағалайды.
Қаржылық бақылау сферасы әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалық
сияқты өзге де бақылаулармен сәйкес келуі мүмкін. Кейбір жағдайда
шаруашылық органдарының бақылауын қаржылық бақылаудан бөлу мүмкін емес,
себебі көптеген қаржылық операциялар шаруашылық элементтерінде көрініс
табады.
Қаржылық аудиттің негізгі міндеттері:
-Халық, ұйымдар, мемлекет алдындағы міндеттерді қаржылық орындалуының
тексерісі;
-Кәсіпорын, ұйымдардың ақшалай ресурстарын дұрыс пайдалануды тексеру;
-Кәсіпорын, ұйымдарда ақша құралдарын сақтау және есептеу, қаржылық
операциялардың орындалуындағы ережені сақтау тексерісі.
-Ішкі өндірістің резервтерінің шығуы шаруашылық рентабельділігінің өсу
мүмкіндігі, өндірістік еңбектің өсуі, айналым құралдарының жылдамдығы,
материалдық және ақшалай құралдардың эффективті және үнемді қолданылуы.
-Қаржылық тәртіптің бұзылуын, құрылуын ескерту
Қателіктер болған жағдайда заңды және жеке тұлғалар мемлекет және
ұйымдар алдындағы залалды өтеуге тиіс.
Қаржылық аудит қаржы жағдайының дұрыстығын бағалауын, қаржылық есеп
берудің беруінде көрсетілген операция нәтижесін және қаржы қаражаттарының
айналымын тексереді. Баға өлшемі негізінде бухгалтерлік есеп беру
ұйымдарының принципіне енеді. Қаржылық аудит тәуелсіз аудиторлармен
жүргізіледі. Жұмыс нәтижесі оның қаржылық есеп беру қорртындысы, мазмұны
және көлемі бойынша жалпы аудитқа ұқсас болады. ҚР-да тәуелсіз іске
асырылуына қарамастан, шаруашылық ұйымдарының бухгалтерлік есеп беру
нормаларының сақтануы, тексеріс барысында аудит стандартына сәйкестігін
тексеруге ол бойынша аудиттің қандай пікір айтатына байланысты емес.
Басқарушы аудит – бұл ресурстарды тиімді қолдануы мен үнемділікке
кепілдеме беретін маңызды операциялармен танысуы барлық қызметтерде
компания саясатына бірқалыпты қалыптасуына ең жақсы соңғы нәтижеге жетуін
айтады.
Салықтық аудит мемлекеттік қазынаға салық салудың объектілерін, салықтың
өзін және басқа да төлемдердің салымды түсуінің тексеруін ұйғарады.
Салықтық аудиттан басқа, аудиттің барлық түрлері бухгалтерлік есеп беру
объектілерді тексеруге, оларды қаржылық және басқарушылыққа бөле отырып,
негізделген. Салықтық аудит тексерудің жеке саласы, сондықтан бухгалтерлік
есеп беру стандартын сақтай отырып, аудитке қаржылық есеп бергенде,
салықтар және басқа да төлемдер тексеріледі. Жеке аудит сияқты салық
төлемдердің немесе салықтардың жиынтық бағасы аудиторға тапсырылуы тиіс.
Аудиттің барлық түрлері бір-бірімен байланысты. Экономистердің
еңбектерінде – бірнеше белгілері бойынша аудиттің түрлерін немесе жіктелуін
кездестіруге болады, бірақ қолданушыларға ақпараттың дұрыс беруін және
олардың арнайы крийтерилерге сәйкестігін, экономикалық оқиғалары мен әрекет
көрсеткіштерінің объективті бағасын алу үшін, олардың барлығы жүйелік
процесті құрайды.
Аудиттің пәні аудитталатын субъектінің қаржылық және басқа да
құжаттардың тексеру процесі болып табылады, оның шаруашылық операцияның
іске асырылуының қорытындысында қаржылық қызметтің нәтижесін тауып
анықтайды. Бұл шаруашылық операциялар шаруашылық қызметтің түрлері бойынша
құралып, аудиттің нақты белгілері бойынша біріктіріледі:
- операциялық (қарапайым);
- қаржылық;
- инвестициялық.
Операциялық (қарапайым) – бұл табу бойынша субъект қызметі, пайда табу
мақсатында материалдық қорларды өндіру мен алып қою.
Қаржылық – субъект қызметі, қарыздық қаражаттардың (ақцияның шығарылуы,
сатып алынуы, дивиденттер және қарыздар бойынша төлемдер) және өзіндік
капитал көлемі мен құрамының өзгеруіне бағытталған.
Активтер, міндеттемелер, өзіндік капитал, пайда, шығындар – бұлардың
барлығы қаржылық есеп берудің элементі, яғни қаржылық аудит объектілері
болып табылады.
Ұйымдастырылған кәсіпорынның құрлымы, жауаптылықты және қарыздық
міндеттемелерді реттеу капиталды басқарумен байланысты, ішкі және сыртқы
кәсіпорынның саясаты және тағы басқалары, бұлар іскерлік операциялар, яғни
басқарушылық аудиттің объектісі болып табылады.
Салық аудитінің объектісі салықтық базасын есептеу, салықтың өзі, қызмет
нәтижесіне салық сомасын шығару процедурасы, салық заңдылық қатынасына
менеджменттің мінез-құлқысы болып табылады.
Қаржылық бақылаудың жіктелуі субьектілері, бақылау жүргізу уақыты,
тәсілі бақылау жүргізуге байланысты болады. Осыдан шыға қаржылық бақылау үш
бағытқа
Субьектілерге байланысты қаржылық бақылау бөлінеді. Жалпы мемлекеттік
бақылау кез келген обьектінің, оның ведомстволық тәуелділігіне және өзіндік
формасына тәуелсіз қолданылады. Оны мемлекеттік органдар билігі және
мемлекеттік басқару жүзеге асырады.
Барлық аталған органдар қаржылық бақылауды жыл сайынғы бюджеттік
жобаларға және олардың орындалуын қадағалайды. Басты бақылау қызметтерін
жоспарлы - бюджеттік және салалық орындаушы органдар орындайды.
Үкімет, жергілікті әкімшілік аппарат қаржылық - несиелік қаржылық
бақылауды жүргізеді. Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің орындалуы мен
құрылуын бақылап, мемлекеттің қаржылық саясатын жүргізеді. Өзінің бақылау
қызметін атқарушы органдар өз жерлерінде орындайды.
Ведосмстволық бақылаудың негізгі міндеттері: жоспарлық тапсырмалардың
орындалуын, материалдық және қаржылық ресурстарды үнемдеп қолдану, жеке
меншіктің сақталуы, бухгалтерлік есептің дұрыстылығы, бақылау - ревизиялық
жұмыстардың жағдайы, рәуашылық және әртүрлі артықшылық.
Ведомстволық бақылау ішкі шаруашылық бақылау, яғни кәсіпорында,
бірлестіктерде, ұйымдарда жүргізіледі. Бақылау қызметтері бұл жағдайда
күнделікті қаржылық-шаруашылық қызметіне, үрдісіне байланысты болады. Бұл
бақылау түрі өндіріс қорларын, қаржылық ресурстарды қолдану, әртүрлі
қаржылық тәртіптің бұзылуы бірінші топтағылардың жауапкершілігін көтереді.
Нарықтық қатынастардағы шартқа сәйкес ішкі шаруашылық бақылау өзінің
мағынасын жояды: оны мемлекеттік кәсіпорындар және коммерциялық шаруашылық
есепке біріктіруі керек. Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп көптеген
қателіктерден, кәсіпкердің жұмысын өзін-өзі тексеруден босатады деп кепіл
береді.
Қаржылық бақылаудың өткізуіне қарай алдын ала, ағымдық, кейінгі болуы
мүмкін.
Алдын ала қаржылық бақылау – операциялық аяқталуына дейін жүргізіледі,
ақша қорларын пайдалану және бөлу, сондықтан ол қаржылық тәртіптің
бұзылуының ескерту кезеңінде үлкен роль атқарады.
Бұл жағдайда қаржылық қызметті жүзеге асыруға байланысты құжаттар
қоланылады.
Ағымдық қаржылық бақылау – бұл бақылау ақшалық операциялардың үрдісі
нәтижесінде жүреді.
Кейінгі қаржылық бақылау – қаржылық операциялар біткеннен кейін жүзеге
асырылады.
Бұл жағдайда қаржылық тәртіптің жағдайы, оның бұзылуы, оны дұрыстау
жолдары анықталады.
Іске асыру формалары бойынша қаржылық бақылауға келесі бақылаулық
тексерістер кіреді:
- превентивтік;
- ағымдық;
- тақырыптық ревизия;
- кешендік ревизия.
Превентивтік (ескерушілік) бақылау тексерулері кәсіпорындардың
өндірушілік және қаржылық-шаруашылық деңгейін тексеру негізінде
жүргізіледі. Бекітілген нормативтерге сәйкес жарналардың көлемін, бюджетке
салықтар мен басқа да төлемдердің қаржылық жағдайын тексеру. Заң актілеріне
сәйкес есептік-несиелік қатынастар, капитал салымдары тексеріледі. Егер
мемлекеттік органдар қаржылық бақылауды, превентивтік тексеруді уақытында
іске асырса, онда ішкі шаруашылық бақылау оларды жүйелі орындап отырады.
Бас бухгальердің превентивті тексерулердегі жауапкершілігі бухгалтерлік
есеп жүйесінде көрсетіледі. Шаруашылық қызметті превентивтік тексеретін бас
бухгалтердің білімі маңызды болуы тиіс. 1996 жылы Бухгалтерлік есеп
заңына сәйкес бухгалтердің басқарушыға бағынуы, тағайындалуы және босатылуы
анықталады.
Бас бухгалтердің шаруашылық операциялардың орындалуын қамтамасыз етуі,
мүліктің қозғалысын бақылау. Міндеттің орындалуын қамтамасыз етуі заңмен
қарастырылған. Бас бухгалтердің қолсыз ақшалық және есептік құжаттар,
қаржылық және несиелік міндеттемелер жарамды болмайды және іске аспайды.
Превентивтік тексеру қаржылық бақылаудың ең тиімді әдісі болып табылады.
Ағымдық бақылау тексерісі кәсіпорынның шаруашылық опрациялардың жағдайын
нақты бақылау формасы. Ағымдақ бақылау кассалық қолма-қол ақшаның
қолданылуын бақылайды, түсімді уақытында және толық тапсыру және т.б.
Статистикалық органдар кәсіпорындардың шаруашылық жағдайының есебіндегі
қалыпты құжаттардың ағымдық тексеруін жүргізеді.
Шаруашылық қызметтің операцияларын бақылауды ағымдық бақылау тексерулері
маңызды орын алады.
Тақырыптық бақылау тексерісі – кәсіпорынның орындайтын шаруашылық
операцияларды басқарудың формасы болып табылады. Тақырыптық тексерулер
ағымдық тексерулерге ұқсас болып келеді. Егер ағымдық тексеріс кезінде
нақты тексеру әдістерін қолданса, онда тақырыптық тексерулерде нормативтік
және келісімдік ақпарат, бухгалтерлік
Ревизия – бұл тексерудің обьектісін терең және жан-жақты қамту.
Обьектіні тексеру кезінде ақпараттар қолданылады. Заңдылықты бұзуда,
шаруашылық жағдайды нормативтік құқықтық акт бойынша материалдық және заңды
жауапкершілігі жағынан қарастыру. Ревизия үшін нақтылық, жоғалтулар,
жетіспеушілік көлемін анықтау басты міндет болып табылады.
Кешенді ревизия – шаруашылық және қаржылық қызметті жан-жақты қарастыру.
Кешенді ревизияның айрықша белгісі – бақылаудың жан-жақтылығын қамту. Оның
нәтижесі тек қорытынды ғана емес, сонымен қатар қаржылық шаруашылық және
өндірістік жағдай.
Жалпы ғылыми әдістерге кіретіндер: анализ, синтез, индукция, дедукция,
жүйелік анализ.
Анализ – зерттеу әдісі, затты талдаудағы ойша немесе тәжірибе бойынша.
Синтез – обьектіні танып білу тәсілі, оның біріңғайлығы мен байланысы.
Қаржылық бақылауда синтез анализбен байланысты, себебі ол обьектілерді
біріктіруге көмектеседі.
Индукция (лат. - жекеден жалпыға) – обьектінің көпшілік элементтерінің
белгілері туралы жалпы тұжырым барлық белгілер негізінде танылмай, жеке
нақты көпшілік элементтері ретінде танылу әдісі, яғни ой қорытындысы
жалпыдан жекеге өтуі.(Мысалы, дебиторлық қарызға ревизия жүргізгенде,
алдымен аналитикалық есеп, кейін синтетикалық есеп және т.б.)
Дедукция (лат. – жалпыдан жекеге) – обьектінің жалпы жағдайы зерттеледі
және логикалық тұжырымдар негізінде оның қосалқы элементтері жайында
қорытынды жасалады, яғни жалпыдан жекеге ой қорытындысын жасау (М:
дебиторлық қарыз мәліметтері бойынша ревизия кезінде синтетикалық есеп,
кейін аналитикалық есеп жүргізіледі).
Аналогия (грек - ұқсастық) – бұл ғылыми ой қорытындысын жасау әдісі,
яғни қандай да бір обьектіні тану басқа обьектілердің ұқсастығы негізінде
қол жеткізіледі. Аналитикалық әдіс әртүрлі обьектілердің ұқсас жақтарына
негізделіп, қаржылық бақылауда қолданылатын стандартизация және үлгілеу
негізін құрады.
Үлгілеу – бұл обьектің өзіне ұқсасқа, яғни үлгімен, өзіне оригиналдың
қажетті жақтарын қамтитынға, ауыстыру негізінде ғылыми танымдық әдісі.
Қаржылық бақылауда бақылау-ревизиялық үрдісті жүргізуді үшін стандарттар
қолданылады.
Абстракциялау (лат. – алаңдау) – бұл ойдың алшақтау әдісі. Зерттеуші
абстракция жолымен нақты обьектілерден алшақтау түсініктер мен даму
заңдарына өтеді.
Нақтылау – анықталған обьектілердің жан-жақтылығын зерттеу, оның нақты
бар болуының көп жақты сапасы.
Жүйелі анализ – жүйе құратын зерттеу обьектілердің жиынтық элементі
ретінде қарастыру. Жүйелі анализ қаржылық бақылауда обьектінің дұрыс қызмет
атқаруына байланысты барлық факторлардың жүйесі ретінде іс-қимылына баға
беруді қарастырады. Бұл әдіс қаржылық бақылауда кең қолданылады, өйткені ол
барлық халық шаруашылық салаларының өндірістік шаруашылық-қаржылық
қызметіне жүйелі баға беруіне көмектеседі.
Тәжірибелік зерттеуде жүйелі анализ келесі әдістерді қолданады,
операцияларды зерттеу үрдістері, яғни зерттеу обьектілеріне сандық баға
беруін көздейді; анықталмаған шартта обьектілерді зерттеуіндегі жүйенің
анализі.
Функционалды бағалау анализі – бұл өндірістің инжинерлі дайындық
стадиясында обьектілерді, өзіне проектілеу және олардың қызмет етуін
зерттеу үрдісіндегі күрделі жүйелердің синтезін оқып-білу. Қаржылық
бақылаудың өзіндік метологиялық әдістері экономикалық ғылымға жету
негізінде жасалған тәжірибені көрсететін бақылаудың ерекше әдісі. Бұл
әдістер бақылаудың мақсатты қызметіне байланысты құрылады. Қаржылық
бақылаудың өзіндік методологиялық әдістерін келесі топтарға бөлуге болады:
органолептикалық; есепті-аналитикалық; құжаттық; бақылау нәтижелерін
іске асыру;
Қаржылық бақылаудың органолептикалық әдісі:
Органолептикалық (орган және грек – алуға бейім) – сезу мүшелері
арқылы анықталады. Органолептикалық қаржылық бақылауға келесілер жатады:
- инвентаризация;
- бақылау есебі;
- таңдаулы және жалпы тексеріс;
- технологиялық және химия-технологиялық бақылау;
- экспертиза;
- қызметтік әшкерлеу;
- тәжірибе.
Инвентаризация (грек – құрылғы) бақылау обьектілеріне натуралды
органикалық әдіспен тексеріс жүргізу. Бұл әдістің мәні – ол обьектілердің
бар болуын және жағдайына қайта есептеу, қарап тексеру жолымен тексеріс
жүргізу. Қаржылық бақылауда инвентаризация ТМҚ және ақшалай қаражаттардың
сақталуына фактілік бақылаудың басты методологиялық әдісі. Сонымен қоса
есепті-несиелік қатынастардың жағдайын және кәсіпорынның, ұйымдардың басқа
да активтері мен пассивтері. Инвентаризация әдісі барлық қаржылық
бақылаудың түрлерінде қолданылады. Мемлекеттік меншіктің сақталуын
қамтамасыз етуде инвентаризация ішкі шаруашылық бақылауды жасағанда ерекше
мағынаға ие болады және ағымдық бақылаудың негізгі әдісі.
Жұмыстың бақылау есебі – бұл құрылыс-монтажды жұмыстардың натуралды
орындалуына тексеріс жүргізу кезінде қолданылатын фактілік бақылау әдісі,
сонымен қоса басқа да бақылау органдары өндірістік жұмыс пен әртүрлі
қызметтердің көлеміне фактілік бақылау жүргізу әдісі.
Таңдамалы қадағалау – бұл шаруашылық үрдістердің сапалық жағдайын
зерттеудегі статистикалық әдіс. Бұл тексеріс жалпы бақылау техникалық түрде
жасау мүмкін емес жағдайда қолданылады. Мысалы: саудаға түсетін тауарлардың
дефектісін анықтау, тауарды сатып алуға кететін сатып алушының уақыты және
т.б.
Жалпы қадағалау – обьектілердің фактілік жағдайын зерттеуде қолданылатын
статистикалық әдіс.(бағдарламалық нормаларды бақылау кезінде жүргізілетін
хронометраждық бағалаулар, жұмыскрлердің есепті мерзім ішінде жұмыс уақытын
қолдану және т.б.)
Технологиялық бақылау – бұл өндірістің инженерлі және техникалық
дайындығын бақылау әдісі. Сонымен қатар шығарылатын өнімнің сапасы, яғни
техникалық шарттарға және Мем.Стандарттарға сай, техникалық бақылау және
басқа да кәсіпорынның алдын-ала, ағымды және кеінгі бақылау үрдісін іске
асыратын бөлімдер. Ақырғы шикізатты және материалдарды өндіріске шығарудағы
техникалық бақылау түрлерінің бірі және өндірістік технологияларының
оптималды болуын тексеруде, материалды ресурстардың жұмсалуы мен дайын өнім
шығару нормаларын негіздеуде қолданылады.
Химия - технологиялық бақылау – бұл өнім шығаруда қолданылатын бастапқы
шикізат пен материалдардың сапасын бақылау әдісі, сондай-ақ бұйымдардың
сапалық көрінісі. Жалпы тамақтануда ол аспаздық өнімнің калориялығын,
дәмін, тағамның рецепті толық орындалуын және басқа да өнімнің сапалық және
сандық көрсеткіштерін анықтауда қолданылады. Бұл бақылаудың түрі
лабороториялық анализ, өнімді технологиялық конвеерде тексеру, конвеердің
финишті жолағы және т.б. да әдістермен іске асырылады.
Әртүрлі түрлердің экспертизасы – бұл қаржылық бақылаумен байланысы бар
ерекше сұрақтарды зерттеуде қолданылатын технологиялық, сотты-бухгалтерлік,
криминалистикалық және басқа да экспертизалардың эксперттік бағалау әдісі.
Жобалардың және сметалық құжаттың экспертизасы – бұл монтажды қажет
ететін және етпейтін жобалық - сметалық құжаттарында көрсетілген
объектілердің құрылысын жүргізу және құрылғыларды алу. Сол құрылысты
ұйымдастырудың және индустрияландырудың технологиялық деңгейіне нормалар
мен нормативтердің прогрессивтілігіне тексеріс жүргізу әдісі. Бұл
экспертизаны жобалық-сметалық құжаттардың тапсырыс беруші кәсіп орындардың
ерекше бөлімдері жүргізеді, ал күрделі құрылыстарға, оларды қаржыландыратын
мекемелер жүргізеді.
Қызметтік әшкерлеу - әртүрлі халық шаруашылық бөлімдердің өндірістік
қатынастарын реттейтін лауазымды тұлғалардың, сонымен қатар нормативтік-
құқықтық актілер жұмыскерлері мен қызметкерлерінің дұрысты орындауына
тексеріс жүргізудің жиынтық әдістері. Бұл әдістер көбінесе заң бұзушылық,
материалды зақым пайда болғанда және т.б. тексеру кезінде қолданылады.
Тәжірибе – бұл қаржылық бақылау мақсатына сәйкес үрдістерді тексерудегі
қойылған ғылыми тәжірибе.
1.3 Қаржылық аудитті ұйымдастырудың принциптері
Аудит теорисы мына негізгі элементтерден тұрады: компоненттер,
қағидалар, концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалар. Аудит
саласын стандарттау және теориясын дамытудағы аудит компоненттерінің маңызы
зор. Негнізгі компоненттерді қарастырайық:
Бірінші компонент – бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне
аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай – ақ экономикалық объект
болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген түрі
шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты
бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп
берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай – ақ тікелей олардың өзі жаңа
ақпарат алуында.
Үшінші компонент – бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі.
Аудитор ең алдымен өз ісінің құзіретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді
жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы
қажет.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің
негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз
қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі
ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе
функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер
алдыға шығады.
Аудиттің алтыншы компоненті – аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы
арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтылған
ескертпелері туралы хабарлайды.
Негізгі принциптердің маңызы мен оларды сақтау аудиторлықты тек жақсы
жағынан ғана ұғындырып қоймай, оның қызмет нәтижелерінің тиімділігін
арттырады.
Аудиторлық қызмет аудиттің негізгі қағидаларын сақтау негізінде
жүргізіледі:
а) ғылыми, аудиттің бұл методологиясы ақиқат шындықты объективті,
неғұлым бейнелейтін экономикалық теория мен диалектикалық тәсілге сүйену
тиіс. Аудит нарықты экономика жағдайында әрекет жасаушы талаптарға толық
сәйкес жүргізілуі тиіс. Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда аудиторлық қызмет
көрсетуінде ғылыми зерттеу жұмыстарының элементтері де болады, сондықтан да
аудитор есебінде көбінесе белгілі бір білім және дағдыны иемденетін ғылым
әрекет етеді;
ә) жүйелілік, бүтіндік және комплекстік, жүйелілік пен бүтінділік
аудиторлық тексеру барысында зерттеу объектісін жекеше емес, керісінше жан
– жақты өзара байланыста қарастыруды талап етеді. Аудит объектісі бүтіндей
бір жүйе ретінде қарастырылады, мұның өзі тереңірек танып – білуді
қамтамасыз етеді. Кешендік шаруашылық субъектінің әрекетінің
көрсеткіштерін, құбылыстарды өзара тәуекелділікте қарау, аудиторлық орындау
тәртіптердің жүйелік реттерін сақтай отырып, әрі ұйымдасқан түрде
жүргізілуін талап етеді;
б) жүйенің сақталуы, аудит тәжірибесінде аудиторлық бақылау объектісі
болып табылатын жүйені сақтау принципін басшылыққа алу қажет, яғни
аудиторлық бақылау жүргізу барысында жүйеге әсер ету оның барлық сапалық
сипаттамасы іс жүзінде бұзылмайтындай болуға тиіс;
в) бақылаудың белгілі бір участкеге жұмылдырылуы, аудиторлық тексеруде
көп жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын, оған әсер ететін факторлар
мен байланыстарын түгелдей зерттеу ақылға қонымсыз, әрі өте қиын. Сондықтан
да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі бір учаскесіне жұмылдыру
қағидасының миаңызды методологиялық мәні бар;
г) объективтілік, объективтілік – бұл берілген іске ғана қатысты
фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жұмысында шыншыл, адал әрі
тура, ойын ашық айтатын болуы тиіс. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп
буруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның
қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің
нәтижесін дәл, объективті бағалау – мәліметті пайдаланушылардың дұрыс
шаруашылық шешімдерін қабылдау үшін қажетті алғышарт;
ғ) адалдық, аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес
және ешқандай азғыруларға ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа пайда табуға, өз
мүддесін ойлауға тиісті емес;
д) тәуелсіздік, аудиторлар қаржылық есептер мен өзге мәліметті ешқандай
алдын – ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық мәліметтерді ұсынушылар мен оны
қолдаушыларға әділ болуы тиіс. Әрбір аудитор өзінің пайымдауын өз бетінше
қалыптастырылуы тиіс және оның әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізуге тиіс
емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан немесе әсерінен бос
болғанда ғана тәуелсіз болады. Іс жүзінде тәуелсіздік мына түрде сақталуы
қажет:
- тексеруді жоспарлаудағы тәуелсіздік, аудиторлар тексеріліп жатқан
кәсіпорынның басшыларына өздерінің жұмысына араласуына жол бермеуі тиіс.
Олар тексеру барысына белгілі бір адамды тағайындап, аудиторлық
процедураларды өзгертуге тырысады;
- тәуелсіз зерттеулер, аудиторлар бухгалтерлік регистрлер, жай
қолжазбалар, іскер корреспонденциялар мен өзге мәліметтерді еркін пайдалана
алуы тиіс. Кәсіпорын басшысымен бірлесіп қызмет етуі мәліметті бұрмалауға
немесе жасыруға әкелуге тиіс емес;
- тәуелсіз есеп беру, аудиторлардың клиентке немесе тексерілетін
объектіге бейтараптылығы олардың тексерулерінің нәтижелеріне әсер етпеуі
тиіс. Сондай – ақ тексерілуші кәсіпорын басшыларына аудитор қорытындысының
жайын өзгертуге жол беруге болмайды.
Осылай, тәуелсіздік аудиттің маңызды қағидасы болып табылады. Аудитор
тәуелсіздігі мынадай жағдайлардан азаяды, егер аудитор:
- кәсіпорын – клиенттің акциясын (немесе облигациясын) иемденсе;
- кәсіпорын басшысымен туысқандық қатынаста болатын болса;
- клиент – кәсіпорынның штатында жұмыс істейтін болса;
- клиент – кәсіпорыннан сыйлық алатын болса;
- бір кәсіпорынды көп жыл қатарынан тексеретін болса.
Аудитордың тәуелсіздігі артады, егер аудитор:
- клиенттен қаржы жөнінен тәуелсіз болса: ақы төлеу өзге көздерден түсіп
және бір клиенттің үлесі аудиторлық қызмет көрсетуден түскен жалпы табыстың
ішінде елеусіз болса;
- берілген клиентпен тек белгілі бір жылдар көлемінде ғана жұмыс
жасайтын болса, бұл клиентпен тым жақын таныстықтан қашуына мүмкіндік
береді;
- көзқарастар қақтығысынан қашқақтауына мүмкіндік беретін өзге
қызметтерді көрсетуді шектесе;
- клиенттің кез келгенін жоғалтып алудан қорықпаса;
е) профессионалдық шеберлік, біліктілік және ұқыптылық, аудит тиісті
дайындығы, тәжірибесі бар және жете білікті адамдармен, кәсіби жүргізілуі
тиіс. Кәсіби аудитор тексеретін кәсіпорындарды, онда қабылданған ішкі
бақылау тәсілдерін зерттеуін, кәсіпорынның бухгалтерлік мәселелері жайлы
кез келген мәліметті алуын, күтпеген жағдайларға тез әрекет етуін,
зерттеуді бұзушылық бар екеніне (немесе жоқ екеніне) толық көзі жеткенше
жүргізуін талап етеді. Ал бұл үшін ол жетік білікті маман болуы тиіс. Жетік
білік аудитордың аудит теорисы мен практикасын білетіндігімен, дайындық
тәжірибе мен мамандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz