Фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруын талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... . 8
1.1 Айналым активтерінің экономикалық мәні, құрылымы және мазмұны ... ... .8
1.2 Міндеттемелердің мәні мен мазмұны және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ..16
1.3 Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты және үлгілері ... ... ..22
2 ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ («ИНСТИТУТ ГРАДТРАНСПРОЕКТ» ЖШС МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 «Институт Градтранспроект» ЖШС.нің қаржы.шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ...35
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің құрылымын және көлемін талдау ... ... 39
2.3 «Институт Градтранспроект» ЖШС айналым активтерін қолдану тиімділігін талдау ... ... ... .50
3 ҒАЛАМДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... 55
3.1 Фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару бойынша мәселелері мен даму перспективалары ... ... ... 55
3.2 Ғаламдану жағдайында фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруды оңтайландыру ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... . 8
1.1 Айналым активтерінің экономикалық мәні, құрылымы және мазмұны ... ... .8
1.2 Міндеттемелердің мәні мен мазмұны және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ..16
1.3 Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты және үлгілері ... ... ..22
2 ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ («ИНСТИТУТ ГРАДТРАНСПРОЕКТ» ЖШС МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 «Институт Градтранспроект» ЖШС.нің қаржы.шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ...35
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің құрылымын және көлемін талдау ... ... 39
2.3 «Институт Градтранспроект» ЖШС айналым активтерін қолдану тиімділігін талдау ... ... ... .50
3 ҒАЛАМДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... 55
3.1 Фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару бойынша мәселелері мен даму перспективалары ... ... ... 55
3.2 Ғаламдану жағдайында фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруды оңтайландыру ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды Отандық
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер23.12.2010ж. әдебиеттер
бойынша библиография жасау авторларын таңдау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру 11.01.2011ж. Жоспарды өңдеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 02.02.2011ж. Теорияға
тексеруге ұсыну толықтырулар
енгізу
4. Практикалық материалдарды және Артық
т.б. жинақтау, жүйелеу және 01.03.2011ж. мәліметтерді алып
талдау. тастау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 16.03.2011ж. Ұсыныстар мен
жетекшімен келісу. қорытындыларды
нақтылау
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын Техникалық
қайта өңдеу (толықтыру). 07.04.2011ж. рәсімдеуге
Аяқталған жұмысты кафедраға байланысты
ұсыну. кемшіліктер
7. Рецензия мен пікірлермен танысу 15.04.2011ж. Қол қойылды
8. Рецензия мен пікірлерді ескере Қорғауға
отырып, қорғауға дайындықты 21.04.2011ж. жіберілді
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні 29.12.2010ж.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент _________________________Арзаева М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ________________________ Купешова Б.К.
Тапсырманы орындауға
алған студент _________________________Кожаберген ова М.К.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К6 тобының студенті Кожабергенова М.К.
.
Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07_____ желтоқсан 2010 ж. № 4-2974 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Көпешова Б., Корпорациялар қаржысы.,
Кадерова Н.Н., Корпоративтік қаржы., Халықаралық қаржылық есеп стандарты
(IFRS) 7 Қаржылық құралдар.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің мәні, мазмұны,
құрылымы, басқару саясаты, үлгілері қарастырылған.
ә) Қазіргі уақыттағы фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқаруын талдау, Институт Градтранспроект ЖШС-тің
айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін нарық жүйесіндегі
фирмалардың айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару
саясаты мен басымдылықтары қарастырылған. Институт Градтранспроект ЖШС-
тің қызметінің сипаттамасы. Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелердің құрылымы және көлемдері талданған.
б) Ғаламдық жағдайдағы фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқаруын жетілдіру. Фирманың айналым активтері мен қысқа
мерзімді міндеттемелерін басқару бойынша перспективалары мен болашағы
қарастырылған.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... . 8
1.1 Айналым активтерінің экономикалық мәні, құрылымы және мазмұны ... ... .8
1.2 Міндеттемелердің мәні мен мазмұны және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ..16
1.3 Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты
және
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН
БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ (ИНСТИТУТ ГРАДТРАНСПРОЕКТ ЖШС
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .35
2.1 Институт Градтранспроект ЖШС-нің қаржы-шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің
құрылымын және көлемін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..39
2.3 Институт Градтранспроект ЖШС айналым активтерін қолдану тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..50
3ҒАЛАМДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ
МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 55
3.1 Фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін
басқару бойынша мәселелері мен даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Ғаламдану жағдайында фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқаруды
оңтайландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Айналым активтері кез келген фирмада жалпы активтердің көп бөлігін
құрайды. Оны дұрыс басқарудан шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік
қызметінің дұрыс жүруі анықталады. Фирмада, оның қызметін ұстап тұру үшін
қажетті айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің бар болуы,
бір жағынан, тиімді және қатаң, екінші жағынан, қадғалаушы және есепті
жүйенің болуын талап етеді. Фирмада қысқа мерзімді міндеттемелер мен
айналым қаражаттарының болуы, олардың құрамы, құрылымы, айналым капиталының
қолдану тиімділігі және айналымдылық жылдамдығы, фирманың қаржылық
тұрақтылығы мен нарықтағы орнын анықтайды.
Нарықтық қатынастардың дамуы фирманың қысқа мерзімді міндеттемелері
мен айналым капиталының жаңа шарттарын және оны басқаруда жаңа әдістерді
белгілейді. Жоғары инфляция, өндіріс көлемінің және тұтынушылық сұраныстың
төмендеуі, төлемсіздік, шаруашылық байланыстардың үзілуі, салықтық
төлемдердің ауыртпалығы, банктік пайыздардың жоғарлануынан несиеге деген
қол жеткізу мүмкінсіздігі және басқа дағдарыстық жағдайлар фирма үшін қысқа
мерзімді міндеттемелер мен айналым активтерін басқару саясатын өзгертуге,
жаңа қаржыландыру көздерін іздеуге, оларды қолдану тиімділігін қайтадан
зерттеуге мәжбүрледі. Айналым қаражаттарына инвестицияланатын қаржылық
ресурстар көлемінің жоғары болуы, олардың түрлерінің көпқырлылығы, тұрақты
төлемділіктің және капиталдың айналымдылығын жоғарлатудағы рөлінің
маңыздылығы, сонымен қатар, басқа да жағдайлар айналым активтерін талдауда
мақсаттардың қиындығын көрсетеді. Бұл мақсаттардың тізімі және оларға жету
жолдары фирма құрастыратын қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым
активтерін басқару саясатында көрініс табады. Фирманың операциялық
қызметін бастамас бұрын жасалған айналым қаражаттарына капитал салу туралы
шешімдердің қабылдануы – табысты бүгін алу нәтижесіне жету қорытындысы
болып табылады. Фирмадағы өндірістік айналым қорларын дұрыс қоланудан,
фирманың табыс көлемінің өсуі анықталады, яғни, фирманың ары қарай дамуы
немесе тұрып қалуы шешіледі. Қысқа мерзімді міндеттемелер және айналым
қаражаттары өндірістік үдеріске қатысады және де фирмада оларды тиімді
басқару туралы сұрақтар негізгі қызмет болып саналады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым активтерінің есебін және
талдауын жасаудағы методологиялық қамтамасыз ету және практикалық шешімдер,
материалды-өндірістік қорлар, ақша қаражаттары, дебиторлық қарыздар және
басқалары бухгалтерлік есептілік жүйесінде және экономикалық талдаулардағы
мәліметтер әр түрлі қолданушылар үшін қажетті және көмектесе алатындай
болуы керек. Бұндай мәліметтерді талдау және түсіну қысқа мерзімді
міндеттемелер мен айналым қаражаттарының және оның әрбір элементінің
бухгалтерлік (қаржылық) есептілікте көрсеткіштер жүйесін құрастыруға
көмектеседі.
Фирманың немесе шаруашылық субъектінің дұрыс қызметін жүргізу үшін
айналым қаражаттары, біріншіден, ол фирманың айналым қорларын және тұтыну
қорларын сатып алуға көмектесетін – ақша қаражаттары болып саналады.
Айналым қорларын рационалды және үнемді қолдану, кез келген фирма үшін
басты міндет болып саналады.
Осымен байланысты фирманың айналым активтерінің қолдану тиімділігін
көтеру мәселесі жоғарыға қойылады. Себебі, меншік формасына, саласына және
техникалық сипатына, өндіріс ауқымына байланыссыз, айналым қаражаттарының
осы үдерістерін қадағалау негізінде ғана ресурстардың құнының қозғалысын
және олардың айналымдылығына қол жеткізуге болады.
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі – қазіргі нарықтағы
фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
тиімділігін анықтау.
Диплом жұмысының мақсаты – фирманың айналым активтері мен қысқа
мерзімді міндеттемелерін басқару туралы теориялық және әдістемелік
негіздемелер жасау және Қазақстан Республикасындағы фирмалардың айналым
активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруын талдау.
Қойылған мақсаттарға орай жұмыста келесі мәселелерді шешу
қарастырылды:
- жалпы айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерге анықтама
беру;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
ерекшеліктері мен теориялық аспектілерін зерттеу;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруының
қазіргі жағдайына баға беру және анализ жүргізу;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудағы әр
түрлі әдістер мен тәсілдердің маңыздылық рөлін көрсету;
- фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін
басқаруындағы мәселелерін көрсету, олардың даму перспективаларын
анықтау және қызметін оңтайландыру.
Зерттеу объектісі - Институт Градтранспроект ЖШС-тің айналым
активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару қызметі.
Ал зерттеу пәні болып айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерді тиімді басқару әдістері, тәсілдері, ұйымдастырушылық-
экономикалық, технологиялық факторлар жиынтығы және оларды дамыту жолдары
мен перспективалары.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан тұрады. Бірінші тарауында
айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің мәні, мазмұны,
құрылымы, басқаруының өзіндік ерекшеліктер, үлгілері қарастырылған.
Екінші тарауда қазіргі уақыттағы фирмалардың айналым активтері мен
қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруын талдау, Институт Градтранспроект
ЖШС-тің айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін нарық
жүйесіндегі фирмалардың айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді
міндеттемелерді басқару саясаты мен басымдылықтары қарастырылған. Институт
Градтранспроект ЖШС-тің қызметінің сипаттамасы. Фирманың айналым активтері
мен қысқа мерзімді міндеттемелердің құрылымы және көлемдері талданған.
Үшінші тарауда ғаламдық жағдайдағы фирмалардың айналым активтері мен
қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруын жетілдіру. Фирманың айналым
активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару бойынша
перспективалары мен болашағы қарастырылған. Сонымен қатар ХҚЕС-на сәйкес
қысқа мерзімді міндеттемелер туралы Қазақстан Республикасының заңдары
туралы ақпараттар көзі ашылып жазылған. Дипломдық жұмыстың орындалуы
еліміздегі қолданылып жүрген құқықтық нысандарды да қамтыған.
1 АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Айналым активтерінің экономикалық мәні, құрылымы және мазмұны
Айналым активтері (айналым капиталы) – бұл бір өндірістік-коммерциялық
циклде толық қолданылатын және кәсіпорынның ағымдағы қызметіне қажетті
меншікті құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Тар мағынада – айналым
активтеріне бір өндірістік цикл ішінде немесе бір жылдың ішінде ақша
қаражаттарына айналатын активтерді айтады.
Айналым активтерін 2 топқа бөлуге болады:
1) Тұрақты бөлімі;
2) Өзгермелі бөлімі.
Тұрақты бөлімі – бұл белгілі бір цикл ішінде үнемі қажетті болып
отыратын ағымдағы активтерді айтамыз .
Өзгермелі бөлімі – бұл ағымдағы активтерге қажеттілігі тек белгілі бір
кезеңдерде ғана байқалатын активтерді айтамыз.
Өзінің айналым жасау кезінде айналым активтері ақшалай, өндірістік
және тауарлық формаларда болып отырады, оларды келесідей бөлуді қажет
етеді:
- өндірістік қорлары (шикізат және материалдар, қосалқы бөлшектер,
аяқталмаған өндіріс, отын, қорап және қорап материалдары, төмен бағалы
инвеньтарлар және т.б.);
- айналым қорлары (дайын өнім, ақшалай қаражаттар және дебиторлық
қарыздар);
Айналым активтерінің басқару объектісі болып:
- өтімділік дәрежесі;
- құрылымы;
- мөлшері;
- қалыптасу көздері және олардың құрылымы [1.,].
Өтімділік дәрежесіне байланысты айналым қаражатының құрамы мен
құрылымы келесі кестеде көрсетілген (1 кесте).
Кесте 1
Айналым қаражаттарының өтімділік дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым қаражаттарының Енгізілетін қаражаттар құрамы
топтары
1 2
Ең өтімді актив 1.1.Ақшалай қаражат
- Касса;
Кесте 1- нің жалғасы
1 2
- Есеп айрысу шоты;
- Валюталық шот;
- Өзге де ақшалай қаражаттар.
1.2.Қысқа мерзімді қаржы салымдары
Жылдам сатылатын актив 2.1.Жөнелетін тауар
2.2.Дебиторлық берешек:
- Тауар, жұмыс, қызмет үшін;
- Алынған вексель бойынша;
- Еншілес фирмалармен;
- Бюджетпен;
- Қызметкерлермен өзге операциялар бойынша;
- Өзге дебиторлармен.
2.3. Өзге айналым капиталы
Баяу сатылатын актив 3.1.Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас және
сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА
Дерек көзі:Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы,[2.,].Экономика,2008ж.,93
бет.
Кестеден көріп отырғанымыздай, айналым қаражаттарының өтімділік
дәрежесінің құрамы мен құрылымы қарастырылған. Бұл өз кезегінде сатылуы
екіталай ағымдағы активті анықтауға мүмкіндік береді.Өндірістік
кәсіпорындардағы айналым активтерінің құрылымы оның жұмыс істейтің саласына
байланысты болады. Мысалы, материалды босалқы қорлар өндеуші салада, машина
жасау саласында, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде көбірек болады.
Тікелей жоспарлау мүмкіншілігіне байланысты айналым қаражаттары
мөлшерлі және мөлшерсіз деп бөлуге болады. Мөлшерлі (жоспарланатын айналым
қаражаттары) – ол өнімді өндіріп өткізу үдерісін үзбей қамтамасыз ету үшін
және минималды материалдық - өндірістік босалқы қорларды (запастар)
қалыптастыруға қажетті ақша қаражаттарын айтамыз.Ал мөлшерсіз – ол
жоспарланбайтың айналым қаражаттары болып табылады [2.,].
Қалыптастыру көздеріне байланысты айналым активтері келесі кестеде
көрсетілген (2 кесте).
Кесте 2
Айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы
Айналым қаражат көзі
Меншікті Қарыз Қосымша тартылған
Жарғылық капитал Банктің ұзақ мерзімді Кредиторлық берешек:
кредиті - Жеткізушілер мен
Кесте 2 – нің жалғасы
Үстеме капитал Ұзақ мерзімді қарыз мердігерлерге
Резервтегі капитал Банктің қысқа мерзімді - Еңбекақы төлеу бойынша
Бөлінбеген таза кредиті - Сақтандыру бойынша
кіріс Қысқа мерзімді қарыз - Бюджетпен
Жинақтау қоры Коммерциялық кредит - Өзге кредиторлармен
Мақсатты Инвестициялық салық Тұтыну қоры
қаржыландыру, кредиті Алдағы шығыс пен төлемнің
сондай – ақ Қызметкерлердің резерві
бюджеттен және инвестициялық жарнасы Күмәнді борыш бойынша резерв
бюджеттен тыс Қысқа мерзімді өзге міндеттеме
қордан түсетін Қайырымдылық және өзге түсім
түсім
Дерек көзі:Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы,[2.,]. Экономика, 2008ж., 95
бет.
Кестеде айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы көрініс тапқан.
Әдетте, фирманың айналым қаражатына барынша аз қажеттілігі келесі меншікті
көздің: пайданың, жарғылық капиталдың, жинақтау және мақсатты қаржыландыру
қорының есебінен жабылады. Алайда бірқатар объективті себептерден
(инфляция, өндіріс мөлшерінің ұлғаюы, клиенттердің шоттарын төлеуді
кешіктіру және т.б.) фирмаға уақытша қосымша айналым қаражаты қажет болады.
Бұл жағдайда шаруашылық қызметті қаржымен қамтамассыз ету үшін қарыз көзі:
банк және коммерциялық несие, қарыз, инвестициялық салық несиесі, фирма
қызметкерлерінің инвестициялық жарнасы, облигациялық қарыз тартылады. Банк
несиесі инвестициялық несие немесе қысқа мерзімді несие нысанынды береді.
Банк несиесі негізгі және ағымдағы активті сатып алумен байланысты шығынды
қаржыландыру, сондай – ақ фирманың маусым кезіндегі қажеттілігін, тауарлық
материалдық босалқы қорларды уақытша ұлғайту, дебиторлық борышты, салық
төлемдерін, күрделі шығындарды қаржыландыру үшін қажет. Қысқа мерзімді
несие үкіметтік мекеме, қаржы фирмасы, коммерциялық банк, факторингтік
фирма беруі мүмкін. Инвестициялық несиені үкіметтік мекеме, сақтандыру
компаниясы, коммерциялық банк, андеррайтер, жеке инвестор беруі мүмкін.
Айналым қаражатын қаржыландыру көзіне банк несиесі сияқты басқа фирма мен
ұйымдардың қарыз, вексель, тауарлық несие мен аванстық төлем түрінде
рәсімделген коммерциялық несие де жатады. Инвестициялық салық несиесін
фирмаға мемлекеттік билік органы фирманың салық төлемінің уақытын ұзарту
түрінде береді. Фирма инвестициялық салық несиесін алу үшін жергілікті
салық органымен несие келісімін жасасады.
Фирманың айналым капиталының қалай сыныпталатыны келесі суретте
көрсетілген (1 сурет).
Айналым капиталы
Өндірістік айналым Айналыс қорлары
қорлары
Өндірістік Аяқталмаған Ақша қаражаттары
босалқы өндіріс пен Дайын өнім мен есеп
қорлары болашақ кезең айырысудағы
шығыстары қаражаттар
Мөлшерлі Мөлшерсіз
Меншікті Қарыз
Сурет 1. Айналым капиталының сыныптамасы
Дерек көзі: Көпешова Б. Корпорациялар қаржысы, [1.,]. Қазақ
университеті, 2010ж., 66 бет.
Суретте айналым капиталының сыныптамасы көрініс тапқан.Фирма үшін
айналым қаражаттарын сақтауды қамтамасыз ету фирманың маңызды мәселесі. Ол
үшін жоспарлы кезең басында меншік айналым қаражаттарының болжамды немесе
деректі сомасы жиынтық қажеттіліктерімен салыстырылады. Егер жоспарлы
қажеттілік фирманың меншік қаражаттарынан асып кетсе, меншік айналым
қаражаттарының жетіспеушілігі туындайды. Бұл жетіспеушілік меншік, уақытша
және қарыз қаражаттар есебінен толықтырыла алады. Егер салыстыру барысында
меншік айналым қаражаттарының артықшылығы пайда болса, онда ол артықшылық
айналым қаражаттар өсімін қаржыландыру көзі болып табылады.
Айналым капиталын басқару айналым капиталын құру және оны қолдану іс-
әрекеттерін білдіреді [1.,].
Айналым капиталы фирманың жалпы бөлігі болып табылатындықтан, оған
келесідей айналым капиталын қолдану ерекшеліктері көрініс табады:
- капиталды қолданудың негізгі түрі, яғни экономикалық ресурс ретінде;
- операциялық қызметті қаржыландырушы , экономикалық ресурс ретінде;
- негізгі капиталды қолданудың спецификалық мүмкіндіктері мен
механизмдері;
- табысты (пайданы) жоғарлату арқылы айналым активтерінің өзіндік
ерекшеліктерін көтеру;
- әр түрлі тәуекелдерді тудыру;
- айналым капиталының үнемі айналу кезінде олардың формасын өзгертуі;
- әр түрлі нарықтардың жұмыс істеуіне тікелей байланысты;
- кәсіпорынның тактикалық мақсаттарымен, миссияларымен тікелей
байланысты.
Капиталды қолдануды басқару болып, басқару шешімдерінің жүйелік
міндеттері мен методологикалық түрлері сналады. Оның негізгі мақсаты
фирманың әр түрлі қызмет түрлерінде әсер ету, пайдалану болып табылады.
Капиталды қолдануды басқарудың негізгі міндеттеріне келесілерді
жатқызуға болады:
- фирманы басқарудың жалпы жүйесіне интеграциялау;
- басқару шешімдерінің жалпы сипаттамасын құру;
- басқарудың жоғары динамизмі;
- белгілі шешімдерді қарастыру кезіндегі олардың көп қырлылығы; Фирманың
стратегиялық және тактикалық даму мақсаттарының нақтылығы болып
табылады [3.,].
Айналым капиталын қолдануының басқару бүкіл фирманы басқару жүйесінде
алатын орны келесі суретте көрсетілген (2 сурет).
Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесі.
Кәсіпорынның қаржысын басқару жүйесі
Кәсіпорынның капиалын басқару жүйесі
Капиталды құруды басқару жүйесі Капиталды қолдануды басқару жүйесі.
Айналым капиталын басқару жүйесі
Сурет 2. Фирманы басқарудың баспалдағы
Дерек көзі: Поляк Г.Б. Финансовый менеджмент, [3.,].Прима, 2003 ж.,
527 бет.
Суретте фирманы басқаруының баспалдағы көрсетілген, бұл жерде фирманы
басқарудың жалпы жүйесі, оның ішінде: қаржысын басқару, қаржы қалай
құрылады, қалай жұмсалынады, айналымда жүрген ақшалар қалай басқарылады
қарастырылған.
Капиталды қолдануды басқару, яғни фирманы басқарудың арнайы облысы
ретінде келесідей функцияларды орындауға міндетті болады:
- қажетті көрсеткіштер негізінде айналым капиталын қолдану талдауын
жасау;
- капиталды қолдануды басқаруын, оның айналым жасау үдерісіне;
- операциялық қызметте капитал қолдануының қозғалысын басқару;
- капитал қолдануымен байланысты әр түрлі қаржылық тәуекелдерді басқару;
Операциялық қызметте капитал қолдануын басқару келесідей:
- айналым капиталын қолдануын басқару саясатын құрастыру;
- айналым капиталын қолдануын басқару.
Айналым капиталының қозғалысын басқару келесідей болып табылады:
- ақша ағындарының қозғалысын басқару;
- материалдық ағындарының қозғалысын басқару.
Капиталды қолдануды басқаруының механизмінің базасы болып, нарықтық
механизмінің реттелінуі, фирмалардың қызметінің мемлекеттік-құқықтық
реттелінуі, капиталды қолданудың ішкі реттеу механизмдері, айналым
капиталын қолдануды басқаруының нақты жүйелері мен әдістері болып табылады.
Айналым активтерін қолданудың басқару мақсаты – ағымдағы және болашақ
кезеңдерде фирманың меншік иелерінің пайдасын максималды дәрежесін тұрақты
сақтап тұру.
Айналым активтерін қолдануының негізгі бағыттары ретінде:
- әртараптандыруды оңтайландыру, яғни құрылған капиталды қызмет
түрлеріне байланысты бағыттау;
- қабылдап отырған тәуекел дәрежесінде капиталды пайдалану арқылы
максималды табыс алуды қамтамасыз ету;
- айналым капиталын пайдалану кезінде барынша қаржылық тәуекелдерді
төмендету;
- айналым активтеріне керекті кезде реинвестициялық қызметтер жүргізу
болып табылады[3.,].
Айналым активтерін басқару жалпы фирманың күнделікті атқаруды
қажет ететін қызметтірінің бірі болып саналады. Айналым активтерін басқару
ең алдымен айналым активтерінің қалай ұйымдастыратылығына байланысты, яғни
оны келесідей кезеңдер бойынша сипаттауға болады.
Жалпы фирманың айналым активтерін басқаруды және ұйымдастыруды
қаржы менеджменті қаржыны басқарудың тиісті элементтерін – ақпаратты,
жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеуді, бақылауды және бағалауды іске
асырады. Қаржы менеджментін жүзеге асырудың шарты нарықтық орта болып
саналады. Бұл орта бағалардың еркін жүйесі, тауар мен қызметтердің
нарығымен қатар еңбек, капиталдар, өндіріс құрал-жабдықтары нарығының жұмыс
істеуі фирмалардың қызметін мемлекеттік реттеудегі, заңнамалық реттеудегі
кәсіпкерлік қызметті коммерциялық есеп негізінде жүргізуге мүмкіндік
береді.
Қаржы менеджментін келесі кезеңдердің дәйекті ауысымы ретінде
сипаттауға болады:
1. ақша қаражатын және айналым активтерін пайдаланудың міндетін қою және
мақсатын анықтау саналады;
2. айналым активтерінің қозғалысын басқарудың қаржылық әдістерін,
тәсілдерін анықтау болып табылады;
3. қабылданған шешім бойынша айналым активтері жөніндегі шешімді бизнес-
жоспар немесе басқа рәсімдеу түріндегі іс-әрекеттердің бағдарламасын
жасау болып саналады;
4. айналым активтерін қызмет етуін және орындалуын ұйымдастыру;
5. айналым активтерін басқаруда бақылау жасау және қажетті түзетулер
енгізу, алдағы өндірістік кезеңдерге қажетті материалдар көлемін
анықтау болып табылады.
Қаржы менеджментінің маңызды аспектісі фирманың айналым активтерінің
қаржылық жай-күйін талдау болып саналады. Ол фирманың қаржы тұрақтылығын,
оның нарықтағы жағдайын сипаттау үшін қажетті екендігін білдіреді.
Талдаудағы қажетті ақпараттар бухгалтерлік баланста, қаржы шаруашылығы
нәтижелері туралы есепте, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте
болады.
Сөйтіп, қаржы менеджменті фирманың күнделікті өндірісіне қажетті
айналым активтерін және тағы басқа активтерді қаржылық қамтамассыз
етілуінің тактикасы мен стратегиясы ретінде қаржының тиімді іс-әрекет
етуінің мақсаттары үшін, оның ағымдарын басқаруға мүмкіндік береді.
Фирманың қаржы саясатында қаржы менеджментінің мақсатты нұсқамасы-
экономикалық дамудың ішкі және сыртқы факторларын есепке ала отырып,
фирманың нарықтағы тең қаржы саясытын жүзеге асыру болып табылады.
Фирманың айналым активтерінің жетіспеушілігі салдары, ең басты
фирманың қаржылық тұрақтылығына байланысты болады. Айналым активтерін
ұйымдастыру олардың тиімділігін арттыру мәселесімен айналысады. Оларға
келесілер жатады:
- айналым құрамын және құрылымын анықтау;
- фирманың айналым активтерінің қажеттілік деңгейінің оңтайлы көлемін
анықтау;
- айналым активтерінің қалыптастыру көздерінің тиімді тарту жолдарын
анықтау;
- айналым активтерін бөлу және оларды ұтымды қолдану шаралары;
- айналым активтерінің сақталуын және қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Айналым құрамы өндірістік қорлар және айналым қорларын қалыптастырушы
элементтер жиынтығын білдіреді. Ал құрылымы әр бір айналым элементінің
жалпы активтердегі үлесін анықтайды. Фирма қызметін қаржыландыруда және
несиелеуде фирма активтерінің негізгі құрамын келесілер құрайды:
- тауарлы-материалды құндылықтардың қорын басқару;
- дебиторлық қарыздарды басқару;
- есеп қаражаттарын басқару;
- ақша қаражаттарын қалыптастыру.
Мұндағы тауарлы-материалдық қорларды басқару фирманың қызмет етуіне
күнделікті қажетті болып табылатын айналым қорларын дер кезінде қамтамассыз
етілуі. Себебі, өндіріске немесе қызмет көрсетуге байланысты материалдарды
уақытымен қамтамассыз етіп отырмаса, онда жалпы өндіріс тоқтап, фирманың
тұрақты қызмет етуіне зиянды әсер етуі мүмкін.
Дебиторлық қарыздарды басқару фирманың өз қызыметін тиімді
ұйымдастырудағы қажетті қарыз несиелерінің тартылуындағы тиімді жақтарын
анықтау немесе қарыз берудегі қызметін анықтау болып табылады. Мысалы,
фирма несие алуда ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімдегі банктерден немесе
банктік емес ұйымдардан алудың қай жолдары ұтымды екенің анықтау қажеттігі
туындайды.
Фирманың есеп қаражаттарын басқару, бұл өз кезегінде бухгалтерлік есеп
негізінде көрініс табады. Бухгалтерлік құжаттарға фирманың бухгалтерлік
қызметі, оның шығындары мен табыстарының есебі, қорытынды есептер болады.
Фирманың бухгалтерлік есебінде айналым активтерінің үлесі айтарлықтай орын
алады. Бұл әсіресе қаржы салаларында кең көрініс табады.
Ақша қаражаттарын басқаруда фирманың айналым активтерінің күрделі әрі
барлық қызметтерді іске асырудың және оны ұйымдастырудың негізі болып
табылатын , ақша қорларын және ақша қаражаттарын қалыптастыру мен тиімді
пайдаланудан туындайды. Ұдайы өндірістік тұжырымдаманы жақтаушылар қаржының
экономикадағы келесі үш қызметен тұрады:
1. ақшалай табыстар мен қорларды ұйымдастыру;
2. ақшалай табыстар мен қорларды жұмсау;
3. бақылау қызметі.
Мемлекет және фирмалар өзінің игілігіне материалдық өндіріс саласында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім және өзіндік өнім құнының бір бөлігін алып
немесе жұмылдырып отырады. Бұл үдеріс қаржының қызметі ақша қорларын жасау
ақылы жүзеге асырылады.
Осы жинақталған немесе ұйымдастырылған ақша қорларын экономикада
тиімді орналастыру қаржының екінші қызметі ақшалай табыстар мен қорларды
жұмсау арқылы жүзеге асырылады. Әрине, жоғарыда аталған қызметтердің
барлығы бір - бірімен тығыз байланысты және олардың қызметтері бір -
бірінсіз жүзеге аспайтын белгілі бір экономикалық жүйе болып табылады
сөзсіз.
Сонымен қатар фирманың айналым активтерін басқарудың негізі айналым
капиталын дұрыс орналастыру мен пайдалану әдістерін анықтау болып саналады.
Оның іске асуын келесі суреттен көре аламыз (3 сурет).
Айнал
ым
актив
терін
тиімд
і
қолда
ну
әдіст
ері
мен
тәсіл
дері
Айналым активтерінің айналым жылдамдығын
анықтау
Әр бір айналым активінің ұзақтығын талдау
Айналым көлемі немесе айналым коэффициенті
Айналым активтерінің абсолютті және
қатысты босатылуы
Сурет 3. Айналым активтерін басқарудың тиімділігін анықтау
Дерек көзі: Көпешова Б.Корпорациялар қаржысы, [1.,]. Қазақ
университеті, 2010 ж., 85 бет.
Мұндағы айналым активтерінің жылдамдығын анықтауда белгілі бір
кезеңдегі фирманың салынған капиталдарының қайтарылуы және үстеме пайда
әкелу арқылы анықталынады, бұл дегеніміз ұдайы ұлғаймалы өндірістен неше
айналым болғандығын көрсетеді. Егер неғұрлым айналым активтерінің айналу
жылдамдығы көбірек болған сайын, соғұрлым олардың экономикалық қызметінің
тиімділігі сипатталынады және бұл өнімге сұраныстың артқаның білдіреді
[1.,].
Сонымен, айналым активтерінің экономикалық мәні бір өндірістік-
коммерциялық циклде толық қолданылатын және кәсіпорынның ағымдағы қызметіне
қажетті меншікті құндылықтардың жиынтығы болып табылатындығы байқалды.
Айналым активтері өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады.
Өндіріс үдерісіндегі айналым активтерінің атқаратын құрылымдық рөлі негізгі
капиталдың рөлінен өте ерекшелінеді. Айналым активтері өндіріс үдерісінің
үздіксіздігін қамтамассыз етеді. Ол айналым қаражаттарының өтімділігіне,
қаражат көзінің қалыптасуына байланысты болды.
1.2 Міндеттемелердің мәні мен мазмұны және олардың жіктелуі
Міндеттемелер (liabilities) – фирмалардың әр түрлі мәмілелер жасасқан
кезде және болашақта тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер
жасауға заңды негіздеме болып табылатын көрсеткіш. Әдетте міндеттемелерді
олардың пайда болуынан бастап тіркеу керек. Ал кезеңнің аяғында үлес
қосылған және уақыты ұзарылған міндеттемелер туралы түзету жазбалар
енгізуге тиісті болып табылады.
Міндеттемелер әдетте ақшалай құнмен бағаланады немесе қарызды
қайтаруға, тауарлар мен қызметтер көрсетуге міндетті нарықтық құнымен
сипатталынады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер (short-term or current liabilities) – бұл
міндеттемелер бір жыл ішінде немесе бір операциялық цикл ішінде орындалуға
тиісті міндеттемеле р болып табылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер (long-term liаbilities) – бұл дегеніміз
уақыты бір жылдан және бір операциялық циклден асатын міндеттемелерді болып
саналады. Кейде ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігін, ағымдағы
уақытта жабылатын қысқа мерзімді міндеттемелерге жатқызуға болады.
Міндеттемелерді 3 топқа бөліп қарастырайық:
1) нақты;
2) бағалық;
3) шартты.
Нақты міндеттемелер – бұл міндеттемелер белгіленген мәмілелер,
келісімдер және заңды нормативтік актілер негізінде іске асатын және оны
нақты есептеуге болатын міндеттемелер деп атаймыз. Бұларға:
жабдықтаушылардың шоты бойынша төлемдер, төленуге тиісті қысқа мерзімді
вексельдер, төленуге тиісті дивидендтер, төленуге тиісті акциздік төлемдер,
ағымдық кезеңде төленуге тиісті ұзақ мерзімді төлемдер, жалақы
міндеттемелері, аванс негізінде алынған кірістер жатады.
Бағалық міндеттемелер – белгілі бір мерзімге дейін нақты сомасы
белгілі болмайтын міндеттемелер айтамыз. Бағалық міндеттемелерге мысал
ретінде, табыс бойынша салықтық міндеттемелер, мүлік бойынша салық
міндеттемелер, кепілденген міндеттемелер, жылдық демалыстарды төлеуге
арналған резервтер жатады.
Шартты міндеттемелер - өткен мерзімдегі операциялар әсерінен болашақ
мерзімде пайда болуы мүмкін немесе белгілі бір іс-әрекеттер мен қызметтер
жүзеге асатын міндеттемелер. Шартты міндеттемелерге: салық төлемдері
бойынша сот тергеулері, салықтық келіспеушілік, табыс етуге тиісіті
дисконтталған вексельдер болған жағдай, басқа фирманың қарыздарын
кепілдендірілгенде, мемлекеттік қолдану тәртіптерін бұзған кезде пайда
болатын міндеттемелер.
Шартты міндеттемелер қаржылық есептемелерде көрініс табады, егер
келесі шарттар орындалса:
1) Ол мүмкін болу сипатына ие болу керек;
2) Оның көлемі сандық дұрыс бағалануы тиіс [4.,].
Ал егер бұл талаптарға сай болмаса, онда ол қаржылық есептің аяғында
ескерту ретінде көрсетілуі керек. Қысқа мерзімді міндеттемелер – бұл
тауарлар мен қызметтер үшін міндеттемелер, сатып алынған, бірақ төленбеген
салықтар мен басқа да төлемдер үшін шығыстар, сонымен қатар алынған
аванстар, алдын ала төлемдер, коммерциялық акцепт, төленуге тиіс
вексельдер, қысқа мерзімді ссудалар, ұзақ мерзімді міндеттемелердің
ағымдағы бөлігі болып табылады. Ағымдағы міндеттемелердің негізгі түрлеріне
несиелік қарыздар, қысқа мерзімді векселдер, төленуге тиісті дивидендтер,
аванстар және қайтарылатын депозиттер, алдын ала төленген, бірақ алынбаған
табыстар, салықтық төлемдер, шартты төлемдер, ұзақ мерзімді
міндеттемелердің ағымдағы кезеңде төленуге тиісті бөлігі, талап етуге
дейінгі несиелік қарыздар жатады.
Ағымдағы міндеттемелерді жабу, егер міндеттемелері болмағанда фирманың
күнделікті қызметінде қолдануға болатын ресурстар қолданылады. Бұл
сипаттама олардың ұзақ мерзімді несиелерден айырмашылығын сипаттайды.
Ағымдағы міндеттемелердің өзіндік ерекшелігі, олар бір операциялық цикл
ішінде ақшалай қаражаттарға айналады немесе бір жыл ішінде қолданысқа
түсетің міндеттеме. Дұрыс жұмыс істейтін фирмаларда тауарлар мен
қызметтерге жұмсалынған ақша қаражаттары мен олардың қайтып ақша
қаражаттарына айналуда орташа уақытта болады. Бұл уақыт өзіне келесідей
фазаларды кіріктіреді: ақша қаражаттарын тауарлық-материалдық қорларға
сатып алуға жұмсау; тауарлық-материалдық қорларды дайын өнімге айналдыру;
дайын өнімді несиеге сату (дебиторлық қарызды ашу жолымен); дебиторлық
қарыздың сатып алумен жабылуы және ақша қаражаттарына айналу. Ағымдағы
міндеттемелердің өмір сүру мерзімі ағымдағы активтерге ұқсас болғандықтан,
оларды жабу да ағымдағы активтер негізінде жүзеге асырылады.
Несиелік қарыздар - өндiрiсте (шикiзат ретiнде) немесе қайта сату
қолданылатын серiктестiктер мерзiмдi қайталанатын операциялардың жүрiсте
алынатын тауарларда және қызметтiң есеп қалыбы болумен төлеуге берiлген
шоттармен немесе саудалық төлеуге берiлген шот болып табылады. Сонымен
қарыздың бұл түрi серiктестiктiң негiзгi қызмет етушi сауда операцияларының
төлеудi жүзеге асыруында қолданылады. Кредиторлық қарызды өтеуiнің мерзiмін
сатып алушымен және жабдықтаушының аралығында шартта реттеледi.
Қысқа мерзiмдi векселдер. Қысқа мерзiмдi векселдер – кредиторлық
қарыз, сонымен бiрге мақсаттары бар, немесе соларға қолданылуға тауарлар
және серiктестiктiң қызметiнiң негiзiнде қолданылмайтын қызметтердiң
төлеуiне қызмет көрсете алады. Сонымен бiрге қысқа мерзiмдi векселдерге
ағымдағы есептiк мерзiмде өтеуге жататын ұзақ мерзiмдi мiндеттеме де
жатады.
Мiндеттемелердiң түрi аталып өткен мәлiмет шарттарының векселiнiң
орналастыруында қамтамасыз етiлуге немесе серiктестiктiң активтерiмен
немесе қамтамасыз етiлмеуiмен байланысты болуы мүмкiн. Векселдiң қамтамасыз
етуi ретiнде немесе басқа формадағы парыздарында серiктестiктiң мүлкі
немесе мүлікті (тұтқындау) ұстап қалуын құқыққа кепiлдеме қағазы ретінде
алады. Векселді орналастыру кезінде заңды түрде оны қамтамасыз ететін
активтер ескерілуі жөн. Фирмада қысқа мерзімді міндеттемелерінің ішінде
ағымдағы векселдер бар болғанда, олар есептілікте векселдерді орналастыру
туралы шарттары және оны қамтамасыз ететін активтер жайлы мәліметтер
белгілену керек. Кейбір жағдайларда фирма несие берушілердің сенімділігінде
болса, онда өз қарыз қамтамасыз етілмеген несие арқылы да төлем жүргізе
алады.
Векселдер пайыздық және пайызсыз болып бөлінеді.
- Пайыздық векселдерде векселдердің пайызы, яғни рәсімделген пайыз
сыйақысы белгіленеді.
- Пайызсыз векселдерде ешқандай пайыз белгіленбейді, бірақ ол
векселдер бойынша номиналды құнынан басқа төлемдер төленбейді деген сөз
емес. Барлық коммерциялық құралдар өздерінің құрастыру формасына
байланыссыз, қарыздық міндеттемелердің барлығы нақты немесе өзгермелі түрде
пайыз төлеуді айтамыз. Ол оның уақытқа байланысты құн динамикасын
көрсетеді. Пайызсыз векселдер бойынша пайыз сыйақысы нарықтықтағы пайыз
сыйақысы түрінде немесе қысқа мерзімді ақша салымдарының табыстылық
деңгейіне байланысты төленеді. Нарықтық немесе нақты пайыздық сыйақы
болашақ төлемдердің дисконттау сыйақысы ретінде жұмсалынады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігін жабу. Егер де фирманың
ұзақ мерзімді несие бойынша төлемдерде келесі кезеңде жабу керек болса,
онда фирманың баланстық есептілігінде белгіленген сома ағымдағы
міндеттемелер ретінде сипатталынады.
Несие берушінің талабымен жабылатын міндеттемелер. GAAP тәртібімен
несие берушінің талабымен жабылатын несие келесі екі жағдайларда ағымдағы
міндеттемелерге жатқызылады:
- егер де міндеттемелер несие берушінің талабы бойынша бір операциялық
цикл немесе бір жыл ішінде жабылуы мүмкін шарты ұйғарылса, бірақ фирма
бұл міндеттемені осы аралықта жабамын деп ойламасада;
- егер де фирма шарты бұзғаны үшін ұзақ мерзімді міндеттемені төлеу
немесе төленетін жағдай байқалса.
Есептелінген міндеттемелер. Есептелінген міндеттемелер өзіне
жұмысшыларға еңбекақы төлемдерін және есептелген, бірақ әлі төленбеген
несие бойынша пайыздарды кіріктіреді. Есептелген міндеттемелер есепті
кезеңнің соңында шоттардың түзету жазылымы ретінде жүргізіледі. Мысалы,
кезең соңында төленбеген және көрсетілмеген еңбекақы, еңбекақы бойынша
шығындар шотының дебетінде және еңбекақы бойынша қарыздар шотының
кредитінде көрсетілуі тиіс. Бұндай есептелінген, бірақ төленбеген
міндеттемелерді көрсету бірдей есепті кезеңде табылған табыстар мен кеткен
шығындарды салыстыру үшін жасалады.
Аванстар және қайтаруға тиісті депозиттер. Аванстар мен депозиттерді
алу кез келген фирма үшін контрагент фирмалармен қарым-қатынас құрудың жолы
болып саналады. Мысалы, фирма тапсырыс алу кезінде өздерінің клиенттеріне
аванс алуға құқылы және тапсырыстан бас тартқан жағдайда оны қайтармауға да
құқылы. Бұл жерде аванс фирманың мүмкін болатын шығындарды жабу көзі болып
табылады. Депозиттер осыған ұқсас жағдайларда қолданылады. Мысалыға,
контрагент фирма уақытша алған мүлікті бұзғаны немесе залал келтіргені үшін
төлем ретінде алынады. Яғни, аванстар мен депозиттер сақтандыру қызметін
атқарады және контрагент фирмалар үшін өздерінің міндеттерін орындауға
көмектесетін ынталандырушы құрал ретінде қолданылады.
Аванстар және депозиттер есептілікте қолма-қол ақшаларды дебеттеу және
оларға қызмет ететін арнайы шотты, мысалыға, сатып алушылар депозитінің
шотын кредиттеу негізінде сипатталынады.
Алдын-ала төленген табыстар. Алдын-ала төленген табыстар термині фирма
әлі көрсетілмен қызметі Бұндай жағдайды көрсететін басты мысалдар ретінде
темір жол, әуе және басқа көлік құралдары үшін билеттерге төлемдер, газет,
журналдарға жазылу, пәтер, тұрғын-үй үшін арендалық төлемдер және басқа да
активтер үшін төлемдер жатады. Жоғарыдағы аталған критерийлер негізінде бұл
табыстарды әлі нақты табыс деп айта алмаймыз, себебі, ол табыстар бойынша
қызметтер орындалмағанға дейін болып табылады.
Сондықтан да бұндай төлемдердің пайда болуы фирма үшін ақша
қаражаттарының көбеюін көрсетеді, сонымен қатар міндеттеменің пайда болуын
ұйғарады. Оны есептілікте көрсету үшін белгіленген пассивті шот ашылады,
оның аты Әлі табылмаған табыс (болашақ кезең табыстары) немесе Аванс
негізінде алынған табыстар деп жазылады. Сонымен қатар бұндай табысқа
қосымша сөз қосылуы мүмкін, мысалыға, Жазылым бойынша әлі табылмаған
табыстар.
Алдын ала төленген, тауарлар мен қызметтерді орындағаннан кейін
пассивті шот тауарлар мен қызметтерді орындағаны үшін төлем көлемінде
қысқарады, ал табыстар шоты сол сомаға несиеленеді. Берілген проводка
түзетуші болып саналады және кезең аяғында жүргізіледі. Әлі орындалмаған
қызметтер немесе жабдықталмаған тауарлар бойынша төлемдерден қалған
қалдықтар, келесі кезеңде басқа міндеттемелер ішіне қосылып, есептілікте
көрсетіледі.
Салықтық міндеттемелер. Көптеген мемлекеттерде фирмаларға заң жүзінде
өздерінің клиенттерінен және жұмысшыларынан белгіленген мөлшерде әр түрлі
салықтар мен төлемдерді алуды мәжбүрлейді. Осындай ұсталымдарды жүргізу
үшінші тұлғаларда ақша қаражаттарының өсуімен қатар тиісті міндеттемелердің
өсуін сипаттайды. Сатудан салықтарды есептегенде (ол әрбір сатылымның
белгіленген пайыз түрінде сатып алушыдан алынады) есептік журналда бөлек
жол ретінде қойылады:
- ақша қаражаттары;
- сатудан табыстар;
- сатуға салықтар.
Міндеттемелерді жабу кезінде салықтарды алушылардың атына төленетін
салықтар пассивтік шотта дебеттеледі де, ал қолма-қол ақшалар шоты
кредиттеледі, дәл сол сомаға [4.,].
ХҚЕС-на (Халықаралық қаржылық есептілік стандарты) сәйкес, фирма
міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме ретінде жіктеуге тиіс жағдайлар:
1. оны ұйымның қалыпты операциялық кезеңiнiң шеңберінде өтеу көзделсе;
2. ол негізінен сату мақсаттарына арналса;
3. ол есепті күннен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiс болса; не
4. есепті күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде тиісті
міндеттемені өтеуді кейінге қалдыруға ұйымның сөзсіз құқығы болмаған
жағдайда. Контрагенттің қалауынша міндеттеменің орындалуы мерзімінің оның
үлестік құралдар шығаруына әкеп соқтыруы оның топтастырылуына әсерін
тигізбейді.
Қалған мiндеттемелердiң барлығы ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде
топтастырылуы тиiс.
Жеткiзушiлер мен мердiгерлердiң алдындағы кредиторлық берешек сияқты
кейбiр қысқа мерзiмдi мiндеттемелер, қызметкерге кейбір есептеулер және
басқа да операциялық шығындар фирманың қалыпты операциялық кезеңiнде
пайдаланылатын айналымдық капиталдың бiр бөлiгiн құрайды. Ондай операциялық
баптар, тiптi олар қаржылық жағдай туралы есеп күнiнен бастап он екi айдан
астам уақыт өткен соң өтелуге тиiс болса да, қысқа мерзiмдi мiндеттемелер
ретiнде топтастырылады. Фирманың қалыпты операциялық кезеңі дәл анықтауға
келмесе, оның ұзақтығы он екі айды құрайды деп көзделеді.
Басқа қысқа мерзiмдi мiндеттемелер қалыпты операциялық кезеңнiң бiр
бөлiгi ретiнде өтелмейдi, бiрақ қаржылық жағдай туралы есеп күнiнен кейiн
он екi айдың iшiнде өтеуді талап етеді немесе негізінен сату мақсаттарына
арналады. Мысалы, сатуға арналған заттар ретінде сыныпталған қаржы
міндеттемелері, банктік овердрафтары, ұзақ мерзімді қаржы міндеттемелерінің
ағымдағы бөлігі, төлеуге дивидендтер, пайдаға салынатын салықтар және басқа
сауда-саттық емес кредиторлық берешектер болып келеді. Ұзақ мерзімді
негізде қаржыландыруды қамтамасыз ететiн (яғни фирманың қалыпты операциялық
кезеңінде пайдаланылатын айналым капиталының бір бөлігі болып табылмайды)
және қаржылық жағдай туралы есептен кейін он екi айдың iшiнде өтелуге
жатпайтын қаржы мiндеттемелері ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер болып табылады.
Өзінің қаржы мiндеттемелерiн, олар қаржылық жағдай туралы есеп
күнiнен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiстi болса, онда фирма
міндеттемелерді қысқа мерзімді ретінде топтастырады, егер тіпті:
1. олардың бастапқы мерзiмi он екi айдан асатын мерзім болса; және
2. қаржылық жағдай туралы есеп күнінен кейін және қаржы есептілігі
бекітілгенге дейін қайта қаржыландыруға немесе ұзақ мерзімді негізде
төлем кестесін өзгертуге шарт жасалса.
Егер фирма несие беру туралы қолда бар келісім бойынша қаржылық жағдай
туралы есеп күнінен кейін ең болмағанда он екі айға қандай да болсын
міндеттемені қайта қаржыландыруға немесе кейінге қалдыруға өкілеттігі бар
деп күтетін болса, тіпті олай болмағанның өзінде неғұрлым қысқа мерзімнің
ішінде өтелуі тиіс болса да, бұл міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме
ретінде жіктейді. Алайда міндеттемені қайта қаржыландыру немесе кейінге
қалдыру фирманың өзі қалайтын салаға жатпайды (мысалы, қайта қаржыландыру
туралы қандай да болсын келісім жоқ), қайта қаржыландыру мүмкіндігі
қаралмайды, және міндеттілік қысқа мерзімді ретінде топтастырылады.
Фирма тікелей есепті күнге немесе есепті күнге дейін ұзақ мерзімді
қарыз мәмілесі бойынша келісімді бұзса, соның нәтижесінде міндеттеме талап
ету арқылы ақы төлеу санатына ауысса, бұл міндеттеме, тіпті егер қарыз
беруші есепті күннен кейін және қаржы есептілігі жариялауға бекітілгенге
дейін бұзушылыққа жол берілуі салдарынан төлемді талап етуге келіскен болса
да, қысқа мерзімді міндеттеме ретінде сыныпталады. Бұл міндеттеме қысқа
мерзімді міндеттеме ретінде сыныпталады, өйткені есепті күні осы күннен
кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде оны өтеуді кейінге қалдыруға
фирманың сөзсіз құқығы жоқ.
Алайда, егер қарыз беруші қаржылық жағдай туралы есеп күні
басталғанға дейін, кезең ішінде ұйым бұзушылықты жоя алатын және қарыз
беруші дереу өтеуді талап ете алмайтын, ең аз дегенде он екі айдан кейін
аяқталатын жеңілдікті кезең беруге келіссе, бұл міндеттеме ұзақ мерзімді
міндеттеме ретінде топтастырылады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер ретінде топтастырылған қарыздарға
қатысты, егер төменде келтірілген оқиғалар есепті кезең мен қаржы
есептілігін шығаруға бекітілген күннің арасында болса, бұл оқиғалар 10
есепті күннен кейінгі оқиғалар сәйкес түзетілмейтін оқиғалар ретінде ашып
көрсетілуі тиіс:
1. ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыру;
2. қарыз беруге арналған ұзақ мерзімді шартты бұзуды бекіту; және
3. есепті күннен кейiн ең аз дегенде он екi айдан кейін аяқталатын қарыз
беруге арналған ұзақ мерзімді шарттың бұзылуын бекіту үшін қарыз
берушіден жеңілдікті кезең алу [6.,].
Сонымен, міндеттемелердің мәні фирмалардың әр түрлі мәмілелер
жасасқан кезде және келешекте тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
төлемдер жасауға заңды негіздеме болып табылатын көрсеткіші екені байқалды.
ХҚЕС-на (Халықаралық қаржылық есептілік стандарты) сәйкес,
міндеттемелерқысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып жіктелінді.
1.3 Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты
және үлгілері
Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудың
негізгі мақсаттары – айналым активтерінің қажетті көлемін жасау үшін
фирманың тиімді қаржыларын қолдану және тарту болып табылады.
Бұл мақсаттардан келесідей міндеттемелер туындауы мүмкін:
- ағымдағы қаржылық қажеттіліктерді теріс өсімге ауыстыру;
- айналым қаражаттардың айналымдылығын көбейту;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруға
арналған жалпы саясатты таңдау, яғни жұмыс істейтін капитал ұғымын
қолдану.
Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару кезінде
келесілерге келуге болады:
- фирманың ағымдағы қаржылық қажеттіліктерін және таза айналым капиталын
(меншікті айналым қаражаттарынан) анықтау;
- айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарлату әдістерін іздеу;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруға
арналған саясатты таңдау;
- айналым капиталын басқаруға арналған қаржылық шешімдер критерийлерін
анықтау;
- айналым активтерінің негізгі элементтерін басқару [5.,].
Айналым активтерін басқарудағы басты сұрақтардың бірі - таза айналым
капиталын анықтау болып саналады. Таза айналым капиталы, сонымен қатар оны
жұмыс істейтін, қызмет ететін капитал және меншік айналым қаражаттары деп
атайтын көрсеткішті келесідей 2 әдіспен анықтауға болады: астында және
үстінде. Таза айналым капиталының құрылуы келесідей суретте көрсетілген
(4 сурет).
БАЛАНС
Сурет 4. Таза айналым капиталының құрылымы
Дерек көзі: Снитко Л.Т., Красная Е.Н. Управление оборотным капиталом
организаций, [5.,]. РДЛ., 2002 ж., 216 бет.
Суреттен көріп тұрғанымыздай таза айналым капиталын астында
анықтағанда айналым активін қысқа мерзімді міндеттемелерін алғанға тең. Ал
үстінде есептегенде меншікті қаражаттар сомасын ұзақ мерзімді
міндеттемелерге қосып айналымнан тыс активтерді алып тастағанға тең. Бірақ
екі әдістінде дұрыс жауабы тең болып келеді.
Егер де көрсетіген суретегі фирманың айналым активтерін құруға қажетті
көздер аз болса, онда фирма кредиторлық қарыздар есебінен және қысқа
мерзімді несиелер есебінен қаржыландыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды Отандық
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер23.12.2010ж. әдебиеттер
бойынша библиография жасау авторларын таңдау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру 11.01.2011ж. Жоспарды өңдеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 02.02.2011ж. Теорияға
тексеруге ұсыну толықтырулар
енгізу
4. Практикалық материалдарды және Артық
т.б. жинақтау, жүйелеу және 01.03.2011ж. мәліметтерді алып
талдау. тастау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 16.03.2011ж. Ұсыныстар мен
жетекшімен келісу. қорытындыларды
нақтылау
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын Техникалық
қайта өңдеу (толықтыру). 07.04.2011ж. рәсімдеуге
Аяқталған жұмысты кафедраға байланысты
ұсыну. кемшіліктер
7. Рецензия мен пікірлермен танысу 15.04.2011ж. Қол қойылды
8. Рецензия мен пікірлерді ескере Қорғауға
отырып, қорғауға дайындықты 21.04.2011ж. жіберілді
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні 29.12.2010ж.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент _________________________Арзаева М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ________________________ Купешова Б.К.
Тапсырманы орындауға
алған студент _________________________Кожаберген ова М.К.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К6 тобының студенті Кожабергенова М.К.
.
Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07_____ желтоқсан 2010 ж. № 4-2974 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Көпешова Б., Корпорациялар қаржысы.,
Кадерова Н.Н., Корпоративтік қаржы., Халықаралық қаржылық есеп стандарты
(IFRS) 7 Қаржылық құралдар.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің мәні, мазмұны,
құрылымы, басқару саясаты, үлгілері қарастырылған.
ә) Қазіргі уақыттағы фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқаруын талдау, Институт Градтранспроект ЖШС-тің
айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін нарық жүйесіндегі
фирмалардың айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару
саясаты мен басымдылықтары қарастырылған. Институт Градтранспроект ЖШС-
тің қызметінің сипаттамасы. Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелердің құрылымы және көлемдері талданған.
б) Ғаламдық жағдайдағы фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқаруын жетілдіру. Фирманың айналым активтері мен қысқа
мерзімді міндеттемелерін басқару бойынша перспективалары мен болашағы
қарастырылған.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... . 8
1.1 Айналым активтерінің экономикалық мәні, құрылымы және мазмұны ... ... .8
1.2 Міндеттемелердің мәні мен мазмұны және олардың жіктелуі
... ... ... ... ... ..16
1.3 Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты
және
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН
БАСҚАРУЫН ТАЛДАУ (ИНСТИТУТ ГРАДТРАНСПРОЕКТ ЖШС
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .35
2.1 Институт Градтранспроект ЖШС-нің қаржы-шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің
құрылымын және көлемін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..39
2.3 Институт Градтранспроект ЖШС айналым активтерін қолдану тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..50
3ҒАЛАМДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ФИРМАЛАРДЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ
МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 55
3.1 Фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін
басқару бойынша мәселелері мен даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Ғаламдану жағдайында фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерін басқаруды
оңтайландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Айналым активтері кез келген фирмада жалпы активтердің көп бөлігін
құрайды. Оны дұрыс басқарудан шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік
қызметінің дұрыс жүруі анықталады. Фирмада, оның қызметін ұстап тұру үшін
қажетті айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің бар болуы,
бір жағынан, тиімді және қатаң, екінші жағынан, қадғалаушы және есепті
жүйенің болуын талап етеді. Фирмада қысқа мерзімді міндеттемелер мен
айналым қаражаттарының болуы, олардың құрамы, құрылымы, айналым капиталының
қолдану тиімділігі және айналымдылық жылдамдығы, фирманың қаржылық
тұрақтылығы мен нарықтағы орнын анықтайды.
Нарықтық қатынастардың дамуы фирманың қысқа мерзімді міндеттемелері
мен айналым капиталының жаңа шарттарын және оны басқаруда жаңа әдістерді
белгілейді. Жоғары инфляция, өндіріс көлемінің және тұтынушылық сұраныстың
төмендеуі, төлемсіздік, шаруашылық байланыстардың үзілуі, салықтық
төлемдердің ауыртпалығы, банктік пайыздардың жоғарлануынан несиеге деген
қол жеткізу мүмкінсіздігі және басқа дағдарыстық жағдайлар фирма үшін қысқа
мерзімді міндеттемелер мен айналым активтерін басқару саясатын өзгертуге,
жаңа қаржыландыру көздерін іздеуге, оларды қолдану тиімділігін қайтадан
зерттеуге мәжбүрледі. Айналым қаражаттарына инвестицияланатын қаржылық
ресурстар көлемінің жоғары болуы, олардың түрлерінің көпқырлылығы, тұрақты
төлемділіктің және капиталдың айналымдылығын жоғарлатудағы рөлінің
маңыздылығы, сонымен қатар, басқа да жағдайлар айналым активтерін талдауда
мақсаттардың қиындығын көрсетеді. Бұл мақсаттардың тізімі және оларға жету
жолдары фирма құрастыратын қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым
активтерін басқару саясатында көрініс табады. Фирманың операциялық
қызметін бастамас бұрын жасалған айналым қаражаттарына капитал салу туралы
шешімдердің қабылдануы – табысты бүгін алу нәтижесіне жету қорытындысы
болып табылады. Фирмадағы өндірістік айналым қорларын дұрыс қоланудан,
фирманың табыс көлемінің өсуі анықталады, яғни, фирманың ары қарай дамуы
немесе тұрып қалуы шешіледі. Қысқа мерзімді міндеттемелер және айналым
қаражаттары өндірістік үдеріске қатысады және де фирмада оларды тиімді
басқару туралы сұрақтар негізгі қызмет болып саналады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым активтерінің есебін және
талдауын жасаудағы методологиялық қамтамасыз ету және практикалық шешімдер,
материалды-өндірістік қорлар, ақша қаражаттары, дебиторлық қарыздар және
басқалары бухгалтерлік есептілік жүйесінде және экономикалық талдаулардағы
мәліметтер әр түрлі қолданушылар үшін қажетті және көмектесе алатындай
болуы керек. Бұндай мәліметтерді талдау және түсіну қысқа мерзімді
міндеттемелер мен айналым қаражаттарының және оның әрбір элементінің
бухгалтерлік (қаржылық) есептілікте көрсеткіштер жүйесін құрастыруға
көмектеседі.
Фирманың немесе шаруашылық субъектінің дұрыс қызметін жүргізу үшін
айналым қаражаттары, біріншіден, ол фирманың айналым қорларын және тұтыну
қорларын сатып алуға көмектесетін – ақша қаражаттары болып саналады.
Айналым қорларын рационалды және үнемді қолдану, кез келген фирма үшін
басты міндет болып саналады.
Осымен байланысты фирманың айналым активтерінің қолдану тиімділігін
көтеру мәселесі жоғарыға қойылады. Себебі, меншік формасына, саласына және
техникалық сипатына, өндіріс ауқымына байланыссыз, айналым қаражаттарының
осы үдерістерін қадағалау негізінде ғана ресурстардың құнының қозғалысын
және олардың айналымдылығына қол жеткізуге болады.
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі – қазіргі нарықтағы
фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
тиімділігін анықтау.
Диплом жұмысының мақсаты – фирманың айналым активтері мен қысқа
мерзімді міндеттемелерін басқару туралы теориялық және әдістемелік
негіздемелер жасау және Қазақстан Республикасындағы фирмалардың айналым
активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруын талдау.
Қойылған мақсаттарға орай жұмыста келесі мәселелерді шешу
қарастырылды:
- жалпы айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерге анықтама
беру;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
ерекшеліктері мен теориялық аспектілерін зерттеу;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруының
қазіргі жағдайына баға беру және анализ жүргізу;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудағы әр
түрлі әдістер мен тәсілдердің маңыздылық рөлін көрсету;
- фирмалардың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін
басқаруындағы мәселелерін көрсету, олардың даму перспективаларын
анықтау және қызметін оңтайландыру.
Зерттеу объектісі - Институт Градтранспроект ЖШС-тің айналым
активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару қызметі.
Ал зерттеу пәні болып айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерді тиімді басқару әдістері, тәсілдері, ұйымдастырушылық-
экономикалық, технологиялық факторлар жиынтығы және оларды дамыту жолдары
мен перспективалары.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан тұрады. Бірінші тарауында
айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің мәні, мазмұны,
құрылымы, басқаруының өзіндік ерекшеліктер, үлгілері қарастырылған.
Екінші тарауда қазіргі уақыттағы фирмалардың айналым активтері мен
қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруын талдау, Институт Градтранспроект
ЖШС-тің айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін нарық
жүйесіндегі фирмалардың айналым қаражаттары мен қысқа мерзімді
міндеттемелерді басқару саясаты мен басымдылықтары қарастырылған. Институт
Градтранспроект ЖШС-тің қызметінің сипаттамасы. Фирманың айналым активтері
мен қысқа мерзімді міндеттемелердің құрылымы және көлемдері талданған.
Үшінші тарауда ғаламдық жағдайдағы фирмалардың айналым активтері мен
қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруын жетілдіру. Фирманың айналым
активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару бойынша
перспективалары мен болашағы қарастырылған. Сонымен қатар ХҚЕС-на сәйкес
қысқа мерзімді міндеттемелер туралы Қазақстан Республикасының заңдары
туралы ақпараттар көзі ашылып жазылған. Дипломдық жұмыстың орындалуы
еліміздегі қолданылып жүрген құқықтық нысандарды да қамтыған.
1 АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Айналым активтерінің экономикалық мәні, құрылымы және мазмұны
Айналым активтері (айналым капиталы) – бұл бір өндірістік-коммерциялық
циклде толық қолданылатын және кәсіпорынның ағымдағы қызметіне қажетті
меншікті құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Тар мағынада – айналым
активтеріне бір өндірістік цикл ішінде немесе бір жылдың ішінде ақша
қаражаттарына айналатын активтерді айтады.
Айналым активтерін 2 топқа бөлуге болады:
1) Тұрақты бөлімі;
2) Өзгермелі бөлімі.
Тұрақты бөлімі – бұл белгілі бір цикл ішінде үнемі қажетті болып
отыратын ағымдағы активтерді айтамыз .
Өзгермелі бөлімі – бұл ағымдағы активтерге қажеттілігі тек белгілі бір
кезеңдерде ғана байқалатын активтерді айтамыз.
Өзінің айналым жасау кезінде айналым активтері ақшалай, өндірістік
және тауарлық формаларда болып отырады, оларды келесідей бөлуді қажет
етеді:
- өндірістік қорлары (шикізат және материалдар, қосалқы бөлшектер,
аяқталмаған өндіріс, отын, қорап және қорап материалдары, төмен бағалы
инвеньтарлар және т.б.);
- айналым қорлары (дайын өнім, ақшалай қаражаттар және дебиторлық
қарыздар);
Айналым активтерінің басқару объектісі болып:
- өтімділік дәрежесі;
- құрылымы;
- мөлшері;
- қалыптасу көздері және олардың құрылымы [1.,].
Өтімділік дәрежесіне байланысты айналым қаражатының құрамы мен
құрылымы келесі кестеде көрсетілген (1 кесте).
Кесте 1
Айналым қаражаттарының өтімділік дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым қаражаттарының Енгізілетін қаражаттар құрамы
топтары
1 2
Ең өтімді актив 1.1.Ақшалай қаражат
- Касса;
Кесте 1- нің жалғасы
1 2
- Есеп айрысу шоты;
- Валюталық шот;
- Өзге де ақшалай қаражаттар.
1.2.Қысқа мерзімді қаржы салымдары
Жылдам сатылатын актив 2.1.Жөнелетін тауар
2.2.Дебиторлық берешек:
- Тауар, жұмыс, қызмет үшін;
- Алынған вексель бойынша;
- Еншілес фирмалармен;
- Бюджетпен;
- Қызметкерлермен өзге операциялар бойынша;
- Өзге дебиторлармен.
2.3. Өзге айналым капиталы
Баяу сатылатын актив 3.1.Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас және
сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА
Дерек көзі:Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы,[2.,].Экономика,2008ж.,93
бет.
Кестеден көріп отырғанымыздай, айналым қаражаттарының өтімділік
дәрежесінің құрамы мен құрылымы қарастырылған. Бұл өз кезегінде сатылуы
екіталай ағымдағы активті анықтауға мүмкіндік береді.Өндірістік
кәсіпорындардағы айналым активтерінің құрылымы оның жұмыс істейтің саласына
байланысты болады. Мысалы, материалды босалқы қорлар өндеуші салада, машина
жасау саласында, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде көбірек болады.
Тікелей жоспарлау мүмкіншілігіне байланысты айналым қаражаттары
мөлшерлі және мөлшерсіз деп бөлуге болады. Мөлшерлі (жоспарланатын айналым
қаражаттары) – ол өнімді өндіріп өткізу үдерісін үзбей қамтамасыз ету үшін
және минималды материалдық - өндірістік босалқы қорларды (запастар)
қалыптастыруға қажетті ақша қаражаттарын айтамыз.Ал мөлшерсіз – ол
жоспарланбайтың айналым қаражаттары болып табылады [2.,].
Қалыптастыру көздеріне байланысты айналым активтері келесі кестеде
көрсетілген (2 кесте).
Кесте 2
Айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы
Айналым қаражат көзі
Меншікті Қарыз Қосымша тартылған
Жарғылық капитал Банктің ұзақ мерзімді Кредиторлық берешек:
кредиті - Жеткізушілер мен
Кесте 2 – нің жалғасы
Үстеме капитал Ұзақ мерзімді қарыз мердігерлерге
Резервтегі капитал Банктің қысқа мерзімді - Еңбекақы төлеу бойынша
Бөлінбеген таза кредиті - Сақтандыру бойынша
кіріс Қысқа мерзімді қарыз - Бюджетпен
Жинақтау қоры Коммерциялық кредит - Өзге кредиторлармен
Мақсатты Инвестициялық салық Тұтыну қоры
қаржыландыру, кредиті Алдағы шығыс пен төлемнің
сондай – ақ Қызметкерлердің резерві
бюджеттен және инвестициялық жарнасы Күмәнді борыш бойынша резерв
бюджеттен тыс Қысқа мерзімді өзге міндеттеме
қордан түсетін Қайырымдылық және өзге түсім
түсім
Дерек көзі:Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы,[2.,]. Экономика, 2008ж., 95
бет.
Кестеде айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы көрініс тапқан.
Әдетте, фирманың айналым қаражатына барынша аз қажеттілігі келесі меншікті
көздің: пайданың, жарғылық капиталдың, жинақтау және мақсатты қаржыландыру
қорының есебінен жабылады. Алайда бірқатар объективті себептерден
(инфляция, өндіріс мөлшерінің ұлғаюы, клиенттердің шоттарын төлеуді
кешіктіру және т.б.) фирмаға уақытша қосымша айналым қаражаты қажет болады.
Бұл жағдайда шаруашылық қызметті қаржымен қамтамассыз ету үшін қарыз көзі:
банк және коммерциялық несие, қарыз, инвестициялық салық несиесі, фирма
қызметкерлерінің инвестициялық жарнасы, облигациялық қарыз тартылады. Банк
несиесі инвестициялық несие немесе қысқа мерзімді несие нысанынды береді.
Банк несиесі негізгі және ағымдағы активті сатып алумен байланысты шығынды
қаржыландыру, сондай – ақ фирманың маусым кезіндегі қажеттілігін, тауарлық
материалдық босалқы қорларды уақытша ұлғайту, дебиторлық борышты, салық
төлемдерін, күрделі шығындарды қаржыландыру үшін қажет. Қысқа мерзімді
несие үкіметтік мекеме, қаржы фирмасы, коммерциялық банк, факторингтік
фирма беруі мүмкін. Инвестициялық несиені үкіметтік мекеме, сақтандыру
компаниясы, коммерциялық банк, андеррайтер, жеке инвестор беруі мүмкін.
Айналым қаражатын қаржыландыру көзіне банк несиесі сияқты басқа фирма мен
ұйымдардың қарыз, вексель, тауарлық несие мен аванстық төлем түрінде
рәсімделген коммерциялық несие де жатады. Инвестициялық салық несиесін
фирмаға мемлекеттік билік органы фирманың салық төлемінің уақытын ұзарту
түрінде береді. Фирма инвестициялық салық несиесін алу үшін жергілікті
салық органымен несие келісімін жасасады.
Фирманың айналым капиталының қалай сыныпталатыны келесі суретте
көрсетілген (1 сурет).
Айналым капиталы
Өндірістік айналым Айналыс қорлары
қорлары
Өндірістік Аяқталмаған Ақша қаражаттары
босалқы өндіріс пен Дайын өнім мен есеп
қорлары болашақ кезең айырысудағы
шығыстары қаражаттар
Мөлшерлі Мөлшерсіз
Меншікті Қарыз
Сурет 1. Айналым капиталының сыныптамасы
Дерек көзі: Көпешова Б. Корпорациялар қаржысы, [1.,]. Қазақ
университеті, 2010ж., 66 бет.
Суретте айналым капиталының сыныптамасы көрініс тапқан.Фирма үшін
айналым қаражаттарын сақтауды қамтамасыз ету фирманың маңызды мәселесі. Ол
үшін жоспарлы кезең басында меншік айналым қаражаттарының болжамды немесе
деректі сомасы жиынтық қажеттіліктерімен салыстырылады. Егер жоспарлы
қажеттілік фирманың меншік қаражаттарынан асып кетсе, меншік айналым
қаражаттарының жетіспеушілігі туындайды. Бұл жетіспеушілік меншік, уақытша
және қарыз қаражаттар есебінен толықтырыла алады. Егер салыстыру барысында
меншік айналым қаражаттарының артықшылығы пайда болса, онда ол артықшылық
айналым қаражаттар өсімін қаржыландыру көзі болып табылады.
Айналым капиталын басқару айналым капиталын құру және оны қолдану іс-
әрекеттерін білдіреді [1.,].
Айналым капиталы фирманың жалпы бөлігі болып табылатындықтан, оған
келесідей айналым капиталын қолдану ерекшеліктері көрініс табады:
- капиталды қолданудың негізгі түрі, яғни экономикалық ресурс ретінде;
- операциялық қызметті қаржыландырушы , экономикалық ресурс ретінде;
- негізгі капиталды қолданудың спецификалық мүмкіндіктері мен
механизмдері;
- табысты (пайданы) жоғарлату арқылы айналым активтерінің өзіндік
ерекшеліктерін көтеру;
- әр түрлі тәуекелдерді тудыру;
- айналым капиталының үнемі айналу кезінде олардың формасын өзгертуі;
- әр түрлі нарықтардың жұмыс істеуіне тікелей байланысты;
- кәсіпорынның тактикалық мақсаттарымен, миссияларымен тікелей
байланысты.
Капиталды қолдануды басқару болып, басқару шешімдерінің жүйелік
міндеттері мен методологикалық түрлері сналады. Оның негізгі мақсаты
фирманың әр түрлі қызмет түрлерінде әсер ету, пайдалану болып табылады.
Капиталды қолдануды басқарудың негізгі міндеттеріне келесілерді
жатқызуға болады:
- фирманы басқарудың жалпы жүйесіне интеграциялау;
- басқару шешімдерінің жалпы сипаттамасын құру;
- басқарудың жоғары динамизмі;
- белгілі шешімдерді қарастыру кезіндегі олардың көп қырлылығы; Фирманың
стратегиялық және тактикалық даму мақсаттарының нақтылығы болып
табылады [3.,].
Айналым капиталын қолдануының басқару бүкіл фирманы басқару жүйесінде
алатын орны келесі суретте көрсетілген (2 сурет).
Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесі.
Кәсіпорынның қаржысын басқару жүйесі
Кәсіпорынның капиалын басқару жүйесі
Капиталды құруды басқару жүйесі Капиталды қолдануды басқару жүйесі.
Айналым капиталын басқару жүйесі
Сурет 2. Фирманы басқарудың баспалдағы
Дерек көзі: Поляк Г.Б. Финансовый менеджмент, [3.,].Прима, 2003 ж.,
527 бет.
Суретте фирманы басқаруының баспалдағы көрсетілген, бұл жерде фирманы
басқарудың жалпы жүйесі, оның ішінде: қаржысын басқару, қаржы қалай
құрылады, қалай жұмсалынады, айналымда жүрген ақшалар қалай басқарылады
қарастырылған.
Капиталды қолдануды басқару, яғни фирманы басқарудың арнайы облысы
ретінде келесідей функцияларды орындауға міндетті болады:
- қажетті көрсеткіштер негізінде айналым капиталын қолдану талдауын
жасау;
- капиталды қолдануды басқаруын, оның айналым жасау үдерісіне;
- операциялық қызметте капитал қолдануының қозғалысын басқару;
- капитал қолдануымен байланысты әр түрлі қаржылық тәуекелдерді басқару;
Операциялық қызметте капитал қолдануын басқару келесідей:
- айналым капиталын қолдануын басқару саясатын құрастыру;
- айналым капиталын қолдануын басқару.
Айналым капиталының қозғалысын басқару келесідей болып табылады:
- ақша ағындарының қозғалысын басқару;
- материалдық ағындарының қозғалысын басқару.
Капиталды қолдануды басқаруының механизмінің базасы болып, нарықтық
механизмінің реттелінуі, фирмалардың қызметінің мемлекеттік-құқықтық
реттелінуі, капиталды қолданудың ішкі реттеу механизмдері, айналым
капиталын қолдануды басқаруының нақты жүйелері мен әдістері болып табылады.
Айналым активтерін қолданудың басқару мақсаты – ағымдағы және болашақ
кезеңдерде фирманың меншік иелерінің пайдасын максималды дәрежесін тұрақты
сақтап тұру.
Айналым активтерін қолдануының негізгі бағыттары ретінде:
- әртараптандыруды оңтайландыру, яғни құрылған капиталды қызмет
түрлеріне байланысты бағыттау;
- қабылдап отырған тәуекел дәрежесінде капиталды пайдалану арқылы
максималды табыс алуды қамтамасыз ету;
- айналым капиталын пайдалану кезінде барынша қаржылық тәуекелдерді
төмендету;
- айналым активтеріне керекті кезде реинвестициялық қызметтер жүргізу
болып табылады[3.,].
Айналым активтерін басқару жалпы фирманың күнделікті атқаруды
қажет ететін қызметтірінің бірі болып саналады. Айналым активтерін басқару
ең алдымен айналым активтерінің қалай ұйымдастыратылығына байланысты, яғни
оны келесідей кезеңдер бойынша сипаттауға болады.
Жалпы фирманың айналым активтерін басқаруды және ұйымдастыруды
қаржы менеджменті қаржыны басқарудың тиісті элементтерін – ақпаратты,
жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеуді, бақылауды және бағалауды іске
асырады. Қаржы менеджментін жүзеге асырудың шарты нарықтық орта болып
саналады. Бұл орта бағалардың еркін жүйесі, тауар мен қызметтердің
нарығымен қатар еңбек, капиталдар, өндіріс құрал-жабдықтары нарығының жұмыс
істеуі фирмалардың қызметін мемлекеттік реттеудегі, заңнамалық реттеудегі
кәсіпкерлік қызметті коммерциялық есеп негізінде жүргізуге мүмкіндік
береді.
Қаржы менеджментін келесі кезеңдердің дәйекті ауысымы ретінде
сипаттауға болады:
1. ақша қаражатын және айналым активтерін пайдаланудың міндетін қою және
мақсатын анықтау саналады;
2. айналым активтерінің қозғалысын басқарудың қаржылық әдістерін,
тәсілдерін анықтау болып табылады;
3. қабылданған шешім бойынша айналым активтері жөніндегі шешімді бизнес-
жоспар немесе басқа рәсімдеу түріндегі іс-әрекеттердің бағдарламасын
жасау болып саналады;
4. айналым активтерін қызмет етуін және орындалуын ұйымдастыру;
5. айналым активтерін басқаруда бақылау жасау және қажетті түзетулер
енгізу, алдағы өндірістік кезеңдерге қажетті материалдар көлемін
анықтау болып табылады.
Қаржы менеджментінің маңызды аспектісі фирманың айналым активтерінің
қаржылық жай-күйін талдау болып саналады. Ол фирманың қаржы тұрақтылығын,
оның нарықтағы жағдайын сипаттау үшін қажетті екендігін білдіреді.
Талдаудағы қажетті ақпараттар бухгалтерлік баланста, қаржы шаруашылығы
нәтижелері туралы есепте, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте
болады.
Сөйтіп, қаржы менеджменті фирманың күнделікті өндірісіне қажетті
айналым активтерін және тағы басқа активтерді қаржылық қамтамассыз
етілуінің тактикасы мен стратегиясы ретінде қаржының тиімді іс-әрекет
етуінің мақсаттары үшін, оның ағымдарын басқаруға мүмкіндік береді.
Фирманың қаржы саясатында қаржы менеджментінің мақсатты нұсқамасы-
экономикалық дамудың ішкі және сыртқы факторларын есепке ала отырып,
фирманың нарықтағы тең қаржы саясытын жүзеге асыру болып табылады.
Фирманың айналым активтерінің жетіспеушілігі салдары, ең басты
фирманың қаржылық тұрақтылығына байланысты болады. Айналым активтерін
ұйымдастыру олардың тиімділігін арттыру мәселесімен айналысады. Оларға
келесілер жатады:
- айналым құрамын және құрылымын анықтау;
- фирманың айналым активтерінің қажеттілік деңгейінің оңтайлы көлемін
анықтау;
- айналым активтерінің қалыптастыру көздерінің тиімді тарту жолдарын
анықтау;
- айналым активтерін бөлу және оларды ұтымды қолдану шаралары;
- айналым активтерінің сақталуын және қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Айналым құрамы өндірістік қорлар және айналым қорларын қалыптастырушы
элементтер жиынтығын білдіреді. Ал құрылымы әр бір айналым элементінің
жалпы активтердегі үлесін анықтайды. Фирма қызметін қаржыландыруда және
несиелеуде фирма активтерінің негізгі құрамын келесілер құрайды:
- тауарлы-материалды құндылықтардың қорын басқару;
- дебиторлық қарыздарды басқару;
- есеп қаражаттарын басқару;
- ақша қаражаттарын қалыптастыру.
Мұндағы тауарлы-материалдық қорларды басқару фирманың қызмет етуіне
күнделікті қажетті болып табылатын айналым қорларын дер кезінде қамтамассыз
етілуі. Себебі, өндіріске немесе қызмет көрсетуге байланысты материалдарды
уақытымен қамтамассыз етіп отырмаса, онда жалпы өндіріс тоқтап, фирманың
тұрақты қызмет етуіне зиянды әсер етуі мүмкін.
Дебиторлық қарыздарды басқару фирманың өз қызыметін тиімді
ұйымдастырудағы қажетті қарыз несиелерінің тартылуындағы тиімді жақтарын
анықтау немесе қарыз берудегі қызметін анықтау болып табылады. Мысалы,
фирма несие алуда ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімдегі банктерден немесе
банктік емес ұйымдардан алудың қай жолдары ұтымды екенің анықтау қажеттігі
туындайды.
Фирманың есеп қаражаттарын басқару, бұл өз кезегінде бухгалтерлік есеп
негізінде көрініс табады. Бухгалтерлік құжаттарға фирманың бухгалтерлік
қызметі, оның шығындары мен табыстарының есебі, қорытынды есептер болады.
Фирманың бухгалтерлік есебінде айналым активтерінің үлесі айтарлықтай орын
алады. Бұл әсіресе қаржы салаларында кең көрініс табады.
Ақша қаражаттарын басқаруда фирманың айналым активтерінің күрделі әрі
барлық қызметтерді іске асырудың және оны ұйымдастырудың негізі болып
табылатын , ақша қорларын және ақша қаражаттарын қалыптастыру мен тиімді
пайдаланудан туындайды. Ұдайы өндірістік тұжырымдаманы жақтаушылар қаржының
экономикадағы келесі үш қызметен тұрады:
1. ақшалай табыстар мен қорларды ұйымдастыру;
2. ақшалай табыстар мен қорларды жұмсау;
3. бақылау қызметі.
Мемлекет және фирмалар өзінің игілігіне материалдық өндіріс саласында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім және өзіндік өнім құнының бір бөлігін алып
немесе жұмылдырып отырады. Бұл үдеріс қаржының қызметі ақша қорларын жасау
ақылы жүзеге асырылады.
Осы жинақталған немесе ұйымдастырылған ақша қорларын экономикада
тиімді орналастыру қаржының екінші қызметі ақшалай табыстар мен қорларды
жұмсау арқылы жүзеге асырылады. Әрине, жоғарыда аталған қызметтердің
барлығы бір - бірімен тығыз байланысты және олардың қызметтері бір -
бірінсіз жүзеге аспайтын белгілі бір экономикалық жүйе болып табылады
сөзсіз.
Сонымен қатар фирманың айналым активтерін басқарудың негізі айналым
капиталын дұрыс орналастыру мен пайдалану әдістерін анықтау болып саналады.
Оның іске асуын келесі суреттен көре аламыз (3 сурет).
Айнал
ым
актив
терін
тиімд
і
қолда
ну
әдіст
ері
мен
тәсіл
дері
Айналым активтерінің айналым жылдамдығын
анықтау
Әр бір айналым активінің ұзақтығын талдау
Айналым көлемі немесе айналым коэффициенті
Айналым активтерінің абсолютті және
қатысты босатылуы
Сурет 3. Айналым активтерін басқарудың тиімділігін анықтау
Дерек көзі: Көпешова Б.Корпорациялар қаржысы, [1.,]. Қазақ
университеті, 2010 ж., 85 бет.
Мұндағы айналым активтерінің жылдамдығын анықтауда белгілі бір
кезеңдегі фирманың салынған капиталдарының қайтарылуы және үстеме пайда
әкелу арқылы анықталынады, бұл дегеніміз ұдайы ұлғаймалы өндірістен неше
айналым болғандығын көрсетеді. Егер неғұрлым айналым активтерінің айналу
жылдамдығы көбірек болған сайын, соғұрлым олардың экономикалық қызметінің
тиімділігі сипатталынады және бұл өнімге сұраныстың артқаның білдіреді
[1.,].
Сонымен, айналым активтерінің экономикалық мәні бір өндірістік-
коммерциялық циклде толық қолданылатын және кәсіпорынның ағымдағы қызметіне
қажетті меншікті құндылықтардың жиынтығы болып табылатындығы байқалды.
Айналым активтері өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады.
Өндіріс үдерісіндегі айналым активтерінің атқаратын құрылымдық рөлі негізгі
капиталдың рөлінен өте ерекшелінеді. Айналым активтері өндіріс үдерісінің
үздіксіздігін қамтамассыз етеді. Ол айналым қаражаттарының өтімділігіне,
қаражат көзінің қалыптасуына байланысты болды.
1.2 Міндеттемелердің мәні мен мазмұны және олардың жіктелуі
Міндеттемелер (liabilities) – фирмалардың әр түрлі мәмілелер жасасқан
кезде және болашақта тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер
жасауға заңды негіздеме болып табылатын көрсеткіш. Әдетте міндеттемелерді
олардың пайда болуынан бастап тіркеу керек. Ал кезеңнің аяғында үлес
қосылған және уақыты ұзарылған міндеттемелер туралы түзету жазбалар
енгізуге тиісті болып табылады.
Міндеттемелер әдетте ақшалай құнмен бағаланады немесе қарызды
қайтаруға, тауарлар мен қызметтер көрсетуге міндетті нарықтық құнымен
сипатталынады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер (short-term or current liabilities) – бұл
міндеттемелер бір жыл ішінде немесе бір операциялық цикл ішінде орындалуға
тиісті міндеттемеле р болып табылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер (long-term liаbilities) – бұл дегеніміз
уақыты бір жылдан және бір операциялық циклден асатын міндеттемелерді болып
саналады. Кейде ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігін, ағымдағы
уақытта жабылатын қысқа мерзімді міндеттемелерге жатқызуға болады.
Міндеттемелерді 3 топқа бөліп қарастырайық:
1) нақты;
2) бағалық;
3) шартты.
Нақты міндеттемелер – бұл міндеттемелер белгіленген мәмілелер,
келісімдер және заңды нормативтік актілер негізінде іске асатын және оны
нақты есептеуге болатын міндеттемелер деп атаймыз. Бұларға:
жабдықтаушылардың шоты бойынша төлемдер, төленуге тиісті қысқа мерзімді
вексельдер, төленуге тиісті дивидендтер, төленуге тиісті акциздік төлемдер,
ағымдық кезеңде төленуге тиісті ұзақ мерзімді төлемдер, жалақы
міндеттемелері, аванс негізінде алынған кірістер жатады.
Бағалық міндеттемелер – белгілі бір мерзімге дейін нақты сомасы
белгілі болмайтын міндеттемелер айтамыз. Бағалық міндеттемелерге мысал
ретінде, табыс бойынша салықтық міндеттемелер, мүлік бойынша салық
міндеттемелер, кепілденген міндеттемелер, жылдық демалыстарды төлеуге
арналған резервтер жатады.
Шартты міндеттемелер - өткен мерзімдегі операциялар әсерінен болашақ
мерзімде пайда болуы мүмкін немесе белгілі бір іс-әрекеттер мен қызметтер
жүзеге асатын міндеттемелер. Шартты міндеттемелерге: салық төлемдері
бойынша сот тергеулері, салықтық келіспеушілік, табыс етуге тиісіті
дисконтталған вексельдер болған жағдай, басқа фирманың қарыздарын
кепілдендірілгенде, мемлекеттік қолдану тәртіптерін бұзған кезде пайда
болатын міндеттемелер.
Шартты міндеттемелер қаржылық есептемелерде көрініс табады, егер
келесі шарттар орындалса:
1) Ол мүмкін болу сипатына ие болу керек;
2) Оның көлемі сандық дұрыс бағалануы тиіс [4.,].
Ал егер бұл талаптарға сай болмаса, онда ол қаржылық есептің аяғында
ескерту ретінде көрсетілуі керек. Қысқа мерзімді міндеттемелер – бұл
тауарлар мен қызметтер үшін міндеттемелер, сатып алынған, бірақ төленбеген
салықтар мен басқа да төлемдер үшін шығыстар, сонымен қатар алынған
аванстар, алдын ала төлемдер, коммерциялық акцепт, төленуге тиіс
вексельдер, қысқа мерзімді ссудалар, ұзақ мерзімді міндеттемелердің
ағымдағы бөлігі болып табылады. Ағымдағы міндеттемелердің негізгі түрлеріне
несиелік қарыздар, қысқа мерзімді векселдер, төленуге тиісті дивидендтер,
аванстар және қайтарылатын депозиттер, алдын ала төленген, бірақ алынбаған
табыстар, салықтық төлемдер, шартты төлемдер, ұзақ мерзімді
міндеттемелердің ағымдағы кезеңде төленуге тиісті бөлігі, талап етуге
дейінгі несиелік қарыздар жатады.
Ағымдағы міндеттемелерді жабу, егер міндеттемелері болмағанда фирманың
күнделікті қызметінде қолдануға болатын ресурстар қолданылады. Бұл
сипаттама олардың ұзақ мерзімді несиелерден айырмашылығын сипаттайды.
Ағымдағы міндеттемелердің өзіндік ерекшелігі, олар бір операциялық цикл
ішінде ақшалай қаражаттарға айналады немесе бір жыл ішінде қолданысқа
түсетің міндеттеме. Дұрыс жұмыс істейтін фирмаларда тауарлар мен
қызметтерге жұмсалынған ақша қаражаттары мен олардың қайтып ақша
қаражаттарына айналуда орташа уақытта болады. Бұл уақыт өзіне келесідей
фазаларды кіріктіреді: ақша қаражаттарын тауарлық-материалдық қорларға
сатып алуға жұмсау; тауарлық-материалдық қорларды дайын өнімге айналдыру;
дайын өнімді несиеге сату (дебиторлық қарызды ашу жолымен); дебиторлық
қарыздың сатып алумен жабылуы және ақша қаражаттарына айналу. Ағымдағы
міндеттемелердің өмір сүру мерзімі ағымдағы активтерге ұқсас болғандықтан,
оларды жабу да ағымдағы активтер негізінде жүзеге асырылады.
Несиелік қарыздар - өндiрiсте (шикiзат ретiнде) немесе қайта сату
қолданылатын серiктестiктер мерзiмдi қайталанатын операциялардың жүрiсте
алынатын тауарларда және қызметтiң есеп қалыбы болумен төлеуге берiлген
шоттармен немесе саудалық төлеуге берiлген шот болып табылады. Сонымен
қарыздың бұл түрi серiктестiктiң негiзгi қызмет етушi сауда операцияларының
төлеудi жүзеге асыруында қолданылады. Кредиторлық қарызды өтеуiнің мерзiмін
сатып алушымен және жабдықтаушының аралығында шартта реттеледi.
Қысқа мерзiмдi векселдер. Қысқа мерзiмдi векселдер – кредиторлық
қарыз, сонымен бiрге мақсаттары бар, немесе соларға қолданылуға тауарлар
және серiктестiктiң қызметiнiң негiзiнде қолданылмайтын қызметтердiң
төлеуiне қызмет көрсете алады. Сонымен бiрге қысқа мерзiмдi векселдерге
ағымдағы есептiк мерзiмде өтеуге жататын ұзақ мерзiмдi мiндеттеме де
жатады.
Мiндеттемелердiң түрi аталып өткен мәлiмет шарттарының векселiнiң
орналастыруында қамтамасыз етiлуге немесе серiктестiктiң активтерiмен
немесе қамтамасыз етiлмеуiмен байланысты болуы мүмкiн. Векселдiң қамтамасыз
етуi ретiнде немесе басқа формадағы парыздарында серiктестiктiң мүлкі
немесе мүлікті (тұтқындау) ұстап қалуын құқыққа кепiлдеме қағазы ретінде
алады. Векселді орналастыру кезінде заңды түрде оны қамтамасыз ететін
активтер ескерілуі жөн. Фирмада қысқа мерзімді міндеттемелерінің ішінде
ағымдағы векселдер бар болғанда, олар есептілікте векселдерді орналастыру
туралы шарттары және оны қамтамасыз ететін активтер жайлы мәліметтер
белгілену керек. Кейбір жағдайларда фирма несие берушілердің сенімділігінде
болса, онда өз қарыз қамтамасыз етілмеген несие арқылы да төлем жүргізе
алады.
Векселдер пайыздық және пайызсыз болып бөлінеді.
- Пайыздық векселдерде векселдердің пайызы, яғни рәсімделген пайыз
сыйақысы белгіленеді.
- Пайызсыз векселдерде ешқандай пайыз белгіленбейді, бірақ ол
векселдер бойынша номиналды құнынан басқа төлемдер төленбейді деген сөз
емес. Барлық коммерциялық құралдар өздерінің құрастыру формасына
байланыссыз, қарыздық міндеттемелердің барлығы нақты немесе өзгермелі түрде
пайыз төлеуді айтамыз. Ол оның уақытқа байланысты құн динамикасын
көрсетеді. Пайызсыз векселдер бойынша пайыз сыйақысы нарықтықтағы пайыз
сыйақысы түрінде немесе қысқа мерзімді ақша салымдарының табыстылық
деңгейіне байланысты төленеді. Нарықтық немесе нақты пайыздық сыйақы
болашақ төлемдердің дисконттау сыйақысы ретінде жұмсалынады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігін жабу. Егер де фирманың
ұзақ мерзімді несие бойынша төлемдерде келесі кезеңде жабу керек болса,
онда фирманың баланстық есептілігінде белгіленген сома ағымдағы
міндеттемелер ретінде сипатталынады.
Несие берушінің талабымен жабылатын міндеттемелер. GAAP тәртібімен
несие берушінің талабымен жабылатын несие келесі екі жағдайларда ағымдағы
міндеттемелерге жатқызылады:
- егер де міндеттемелер несие берушінің талабы бойынша бір операциялық
цикл немесе бір жыл ішінде жабылуы мүмкін шарты ұйғарылса, бірақ фирма
бұл міндеттемені осы аралықта жабамын деп ойламасада;
- егер де фирма шарты бұзғаны үшін ұзақ мерзімді міндеттемені төлеу
немесе төленетін жағдай байқалса.
Есептелінген міндеттемелер. Есептелінген міндеттемелер өзіне
жұмысшыларға еңбекақы төлемдерін және есептелген, бірақ әлі төленбеген
несие бойынша пайыздарды кіріктіреді. Есептелген міндеттемелер есепті
кезеңнің соңында шоттардың түзету жазылымы ретінде жүргізіледі. Мысалы,
кезең соңында төленбеген және көрсетілмеген еңбекақы, еңбекақы бойынша
шығындар шотының дебетінде және еңбекақы бойынша қарыздар шотының
кредитінде көрсетілуі тиіс. Бұндай есептелінген, бірақ төленбеген
міндеттемелерді көрсету бірдей есепті кезеңде табылған табыстар мен кеткен
шығындарды салыстыру үшін жасалады.
Аванстар және қайтаруға тиісті депозиттер. Аванстар мен депозиттерді
алу кез келген фирма үшін контрагент фирмалармен қарым-қатынас құрудың жолы
болып саналады. Мысалы, фирма тапсырыс алу кезінде өздерінің клиенттеріне
аванс алуға құқылы және тапсырыстан бас тартқан жағдайда оны қайтармауға да
құқылы. Бұл жерде аванс фирманың мүмкін болатын шығындарды жабу көзі болып
табылады. Депозиттер осыған ұқсас жағдайларда қолданылады. Мысалыға,
контрагент фирма уақытша алған мүлікті бұзғаны немесе залал келтіргені үшін
төлем ретінде алынады. Яғни, аванстар мен депозиттер сақтандыру қызметін
атқарады және контрагент фирмалар үшін өздерінің міндеттерін орындауға
көмектесетін ынталандырушы құрал ретінде қолданылады.
Аванстар және депозиттер есептілікте қолма-қол ақшаларды дебеттеу және
оларға қызмет ететін арнайы шотты, мысалыға, сатып алушылар депозитінің
шотын кредиттеу негізінде сипатталынады.
Алдын-ала төленген табыстар. Алдын-ала төленген табыстар термині фирма
әлі көрсетілмен қызметі Бұндай жағдайды көрсететін басты мысалдар ретінде
темір жол, әуе және басқа көлік құралдары үшін билеттерге төлемдер, газет,
журналдарға жазылу, пәтер, тұрғын-үй үшін арендалық төлемдер және басқа да
активтер үшін төлемдер жатады. Жоғарыдағы аталған критерийлер негізінде бұл
табыстарды әлі нақты табыс деп айта алмаймыз, себебі, ол табыстар бойынша
қызметтер орындалмағанға дейін болып табылады.
Сондықтан да бұндай төлемдердің пайда болуы фирма үшін ақша
қаражаттарының көбеюін көрсетеді, сонымен қатар міндеттеменің пайда болуын
ұйғарады. Оны есептілікте көрсету үшін белгіленген пассивті шот ашылады,
оның аты Әлі табылмаған табыс (болашақ кезең табыстары) немесе Аванс
негізінде алынған табыстар деп жазылады. Сонымен қатар бұндай табысқа
қосымша сөз қосылуы мүмкін, мысалыға, Жазылым бойынша әлі табылмаған
табыстар.
Алдын ала төленген, тауарлар мен қызметтерді орындағаннан кейін
пассивті шот тауарлар мен қызметтерді орындағаны үшін төлем көлемінде
қысқарады, ал табыстар шоты сол сомаға несиеленеді. Берілген проводка
түзетуші болып саналады және кезең аяғында жүргізіледі. Әлі орындалмаған
қызметтер немесе жабдықталмаған тауарлар бойынша төлемдерден қалған
қалдықтар, келесі кезеңде басқа міндеттемелер ішіне қосылып, есептілікте
көрсетіледі.
Салықтық міндеттемелер. Көптеген мемлекеттерде фирмаларға заң жүзінде
өздерінің клиенттерінен және жұмысшыларынан белгіленген мөлшерде әр түрлі
салықтар мен төлемдерді алуды мәжбүрлейді. Осындай ұсталымдарды жүргізу
үшінші тұлғаларда ақша қаражаттарының өсуімен қатар тиісті міндеттемелердің
өсуін сипаттайды. Сатудан салықтарды есептегенде (ол әрбір сатылымның
белгіленген пайыз түрінде сатып алушыдан алынады) есептік журналда бөлек
жол ретінде қойылады:
- ақша қаражаттары;
- сатудан табыстар;
- сатуға салықтар.
Міндеттемелерді жабу кезінде салықтарды алушылардың атына төленетін
салықтар пассивтік шотта дебеттеледі де, ал қолма-қол ақшалар шоты
кредиттеледі, дәл сол сомаға [4.,].
ХҚЕС-на (Халықаралық қаржылық есептілік стандарты) сәйкес, фирма
міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме ретінде жіктеуге тиіс жағдайлар:
1. оны ұйымның қалыпты операциялық кезеңiнiң шеңберінде өтеу көзделсе;
2. ол негізінен сату мақсаттарына арналса;
3. ол есепті күннен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiс болса; не
4. есепті күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде тиісті
міндеттемені өтеуді кейінге қалдыруға ұйымның сөзсіз құқығы болмаған
жағдайда. Контрагенттің қалауынша міндеттеменің орындалуы мерзімінің оның
үлестік құралдар шығаруына әкеп соқтыруы оның топтастырылуына әсерін
тигізбейді.
Қалған мiндеттемелердiң барлығы ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде
топтастырылуы тиiс.
Жеткiзушiлер мен мердiгерлердiң алдындағы кредиторлық берешек сияқты
кейбiр қысқа мерзiмдi мiндеттемелер, қызметкерге кейбір есептеулер және
басқа да операциялық шығындар фирманың қалыпты операциялық кезеңiнде
пайдаланылатын айналымдық капиталдың бiр бөлiгiн құрайды. Ондай операциялық
баптар, тiптi олар қаржылық жағдай туралы есеп күнiнен бастап он екi айдан
астам уақыт өткен соң өтелуге тиiс болса да, қысқа мерзiмдi мiндеттемелер
ретiнде топтастырылады. Фирманың қалыпты операциялық кезеңі дәл анықтауға
келмесе, оның ұзақтығы он екі айды құрайды деп көзделеді.
Басқа қысқа мерзiмдi мiндеттемелер қалыпты операциялық кезеңнiң бiр
бөлiгi ретiнде өтелмейдi, бiрақ қаржылық жағдай туралы есеп күнiнен кейiн
он екi айдың iшiнде өтеуді талап етеді немесе негізінен сату мақсаттарына
арналады. Мысалы, сатуға арналған заттар ретінде сыныпталған қаржы
міндеттемелері, банктік овердрафтары, ұзақ мерзімді қаржы міндеттемелерінің
ағымдағы бөлігі, төлеуге дивидендтер, пайдаға салынатын салықтар және басқа
сауда-саттық емес кредиторлық берешектер болып келеді. Ұзақ мерзімді
негізде қаржыландыруды қамтамасыз ететiн (яғни фирманың қалыпты операциялық
кезеңінде пайдаланылатын айналым капиталының бір бөлігі болып табылмайды)
және қаржылық жағдай туралы есептен кейін он екi айдың iшiнде өтелуге
жатпайтын қаржы мiндеттемелері ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер болып табылады.
Өзінің қаржы мiндеттемелерiн, олар қаржылық жағдай туралы есеп
күнiнен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiстi болса, онда фирма
міндеттемелерді қысқа мерзімді ретінде топтастырады, егер тіпті:
1. олардың бастапқы мерзiмi он екi айдан асатын мерзім болса; және
2. қаржылық жағдай туралы есеп күнінен кейін және қаржы есептілігі
бекітілгенге дейін қайта қаржыландыруға немесе ұзақ мерзімді негізде
төлем кестесін өзгертуге шарт жасалса.
Егер фирма несие беру туралы қолда бар келісім бойынша қаржылық жағдай
туралы есеп күнінен кейін ең болмағанда он екі айға қандай да болсын
міндеттемені қайта қаржыландыруға немесе кейінге қалдыруға өкілеттігі бар
деп күтетін болса, тіпті олай болмағанның өзінде неғұрлым қысқа мерзімнің
ішінде өтелуі тиіс болса да, бұл міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме
ретінде жіктейді. Алайда міндеттемені қайта қаржыландыру немесе кейінге
қалдыру фирманың өзі қалайтын салаға жатпайды (мысалы, қайта қаржыландыру
туралы қандай да болсын келісім жоқ), қайта қаржыландыру мүмкіндігі
қаралмайды, және міндеттілік қысқа мерзімді ретінде топтастырылады.
Фирма тікелей есепті күнге немесе есепті күнге дейін ұзақ мерзімді
қарыз мәмілесі бойынша келісімді бұзса, соның нәтижесінде міндеттеме талап
ету арқылы ақы төлеу санатына ауысса, бұл міндеттеме, тіпті егер қарыз
беруші есепті күннен кейін және қаржы есептілігі жариялауға бекітілгенге
дейін бұзушылыққа жол берілуі салдарынан төлемді талап етуге келіскен болса
да, қысқа мерзімді міндеттеме ретінде сыныпталады. Бұл міндеттеме қысқа
мерзімді міндеттеме ретінде сыныпталады, өйткені есепті күні осы күннен
кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде оны өтеуді кейінге қалдыруға
фирманың сөзсіз құқығы жоқ.
Алайда, егер қарыз беруші қаржылық жағдай туралы есеп күні
басталғанға дейін, кезең ішінде ұйым бұзушылықты жоя алатын және қарыз
беруші дереу өтеуді талап ете алмайтын, ең аз дегенде он екі айдан кейін
аяқталатын жеңілдікті кезең беруге келіссе, бұл міндеттеме ұзақ мерзімді
міндеттеме ретінде топтастырылады.
Қысқа мерзімді міндеттемелер ретінде топтастырылған қарыздарға
қатысты, егер төменде келтірілген оқиғалар есепті кезең мен қаржы
есептілігін шығаруға бекітілген күннің арасында болса, бұл оқиғалар 10
есепті күннен кейінгі оқиғалар сәйкес түзетілмейтін оқиғалар ретінде ашып
көрсетілуі тиіс:
1. ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыру;
2. қарыз беруге арналған ұзақ мерзімді шартты бұзуды бекіту; және
3. есепті күннен кейiн ең аз дегенде он екi айдан кейін аяқталатын қарыз
беруге арналған ұзақ мерзімді шарттың бұзылуын бекіту үшін қарыз
берушіден жеңілдікті кезең алу [6.,].
Сонымен, міндеттемелердің мәні фирмалардың әр түрлі мәмілелер
жасасқан кезде және келешекте тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
төлемдер жасауға заңды негіздеме болып табылатын көрсеткіші екені байқалды.
ХҚЕС-на (Халықаралық қаржылық есептілік стандарты) сәйкес,
міндеттемелерқысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып жіктелінді.
1.3 Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару саясаты
және үлгілері
Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудың
негізгі мақсаттары – айналым активтерінің қажетті көлемін жасау үшін
фирманың тиімді қаржыларын қолдану және тарту болып табылады.
Бұл мақсаттардан келесідей міндеттемелер туындауы мүмкін:
- ағымдағы қаржылық қажеттіліктерді теріс өсімге ауыстыру;
- айналым қаражаттардың айналымдылығын көбейту;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруға
арналған жалпы саясатты таңдау, яғни жұмыс істейтін капитал ұғымын
қолдану.
Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару кезінде
келесілерге келуге болады:
- фирманың ағымдағы қаржылық қажеттіліктерін және таза айналым капиталын
(меншікті айналым қаражаттарынан) анықтау;
- айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарлату әдістерін іздеу;
- айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқаруға
арналған саясатты таңдау;
- айналым капиталын басқаруға арналған қаржылық шешімдер критерийлерін
анықтау;
- айналым активтерінің негізгі элементтерін басқару [5.,].
Айналым активтерін басқарудағы басты сұрақтардың бірі - таза айналым
капиталын анықтау болып саналады. Таза айналым капиталы, сонымен қатар оны
жұмыс істейтін, қызмет ететін капитал және меншік айналым қаражаттары деп
атайтын көрсеткішті келесідей 2 әдіспен анықтауға болады: астында және
үстінде. Таза айналым капиталының құрылуы келесідей суретте көрсетілген
(4 сурет).
БАЛАНС
Сурет 4. Таза айналым капиталының құрылымы
Дерек көзі: Снитко Л.Т., Красная Е.Н. Управление оборотным капиталом
организаций, [5.,]. РДЛ., 2002 ж., 216 бет.
Суреттен көріп тұрғанымыздай таза айналым капиталын астында
анықтағанда айналым активін қысқа мерзімді міндеттемелерін алғанға тең. Ал
үстінде есептегенде меншікті қаражаттар сомасын ұзақ мерзімді
міндеттемелерге қосып айналымнан тыс активтерді алып тастағанға тең. Бірақ
екі әдістінде дұрыс жауабы тең болып келеді.
Егер де көрсетіген суретегі фирманың айналым активтерін құруға қажетті
көздер аз болса, онда фирма кредиторлық қарыздар есебінен және қысқа
мерзімді несиелер есебінен қаржыландыруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz