Қытайдағы қазақ диаспорасының әлеуметтік жағдайы

Жоспар

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Шетелдегі қазақ диаспораларының қалыптасуы мен диаспора тағдырын
зерттеу
2. Қытайдағы қазақ диаспорасының әлеуметтік жағдайы
3. Қазіргі Қытайдың қазақ ұлтына қолданып отырған ұлттық саясаты
4. Қытайдағы қазақ диаспорасының білім алу мәселесі

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Диаспора деген сөздің өзі грек тілінде шашырау, шашырай орналасу
дегенді білдіреді, яғни ұлт шашырандысы деп қолдануға болады. Әу баста
Палестинадан тыс жерлерге тарап кеткен еврейлерге байланысты қолданылған
болса, бүгіндері әлемдегі күллі діни және этникалық топтарға қатысты
терминге айналған. Диаспора міндетті түрде көші-қонның нәтижесінде немесе
салдарынан болады және осыған сәйкес қалыптасуы да әр түрлі болуы мүмкін.
Көші-қон тіршілік қамына байланысты, қақтығыс-жанжал мәжбүрлегендіктен
және түрліше басқа да жүйелі сипаттар негізінде туындайтындығы белгілі.
Көші-қонның өзі көшу қашықтығына (алысқа немесе жақынға), қалу мерзіміне
(тұрақты немесе уақытша), шекара сызығын кесіп өтуіне (ішкі және сыртқы),
тұратын мекенжайына (қаладан ауылға немесе, ауылдан қалаға т.б.), кету
себебіне (өз еркімен немесе зорлықпен, экологиялық жағдайға байланысты),
кетушілердің сандық ауқымына (жаппай немесе жекелей), әлеуметтік құрылымы
мен сипатына байланысты болып келетіндігі белгілі. Біздің қазақ ұлтының
көші-қондық сипатына да осы аталғандардың барлығы тән. Ішкі және сыртқы
миграция – қатар жүрілетін демографиялық құбылыс және қазір ол қазақ
халқының пайдасына жұмыс істеп жатыр деп нық сеніммен айта аламыз. Оның
дәлелі – жергілікті ұлттың соңғы санақтағы 67 пайыздық көрсеткіші.
Тіршілік қамымен шетелдерге барып тұрақтап қалу – барлық ұлттарға тән.
Мысалы, Қытай, Үндістан, Африка елдерінен шыққан жүздеген миллион диаспора
өкілдері байырғы мекенінен шет жерлерде тіршілік етуде. Осындай ахуал
Қазақстан Республикасында да қалыптасқан. Жоғарыда аталған үш түрлі қоныс
аударудың нәтижесінде кең байтақ қазақ жеріне әр түрлі кезеңдерде орын
тепкен 130-дай ұлт диаспорасы өмір сүруде.
Қазақ диаспорасы әлемнің 45 мемлекетінде өмір сүретін ауқымды этностық
топ болып табылады. Диаспораның жалпы саны 5 млн. жуық, олардың негізгі
бөлігі Қазақстанмен шекаралас аймақтарда шоғырланған. Мысалы: Қытайда 1,5
милионға жуық қазақтар өмір сүреді. Қытайдағы қазақ диаспорасын зерттеумен
айналысатын белгілі зерттеуші, профессор Г.М. Меңдіқұлова шекаралық
аймақтарда тұратын қазақтарды ирреденттер деген ұғыммен атағанды жөн
санайды: қазіргі заманғы саяси ғылымда ирредент термині немесе ажырап
қалған ұлт тіркесі өзінің туған, ата-бабасынан қалған жерде, бірақ көрші
мемлекет құрамында тұратын этностық топ деген ұғымды білдіреді. Аталған
этностық топтардың (ирреденттер өзге елге миграция негізінде құрылатың
диаспоралардан ерекшеленеді) өз мемлекетінен ажырап қалуына оларды жаулап
алуы, аннексия, даулы шекара мәселесінің әсері немесе колониялдық
құрылымдар кешені қызметі негізгі себептер ретінде болғанын атауға болады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030
жолдауында: ...ұлттық қауіпсіздіктің маңызды приоритеттерінің бірі
демографиялық және миграциялық саясат - деп көрсетіп берді. Бұл дегеніміз
қазіргі таңда жақын және алыс жатқан елдердегі қазақ диаспорасына да
тікелей қатысы бар екендігін біз білеміз. Сондықтан тарихи демографияның,
оның ішіндегі жақын және алыс жатқан елдердегі қазақ диаспорасын зерттеу
қоғамдық маңызы бар өзекті мәселелердің бірі.
Егеменді Қазақстан өзінің тәуелсіздігін нығайта түсуімен қатар алыс
және жақын шет елдердегі қазақ диаспорасына ерекше көңіл бөле бастады.
Кезінде қазақ жерінен әр түрлі себептермен көшіп кеткен немесе шекаралардың
сан түрлі саясаттарға байланысты өзгеріп, өзеріксіз басқа елдердің
азаматтары болып қалған қандастарымыз тәуелсіз мемлекетімізге орала
бастады. Сондықтан оларға оралман деген атау да берілді. Басқаша
айтқанда, халықаралық деңгейде репатриант деп аталатын бұл құбылыс өзінің
өзектілігімен күннен күнге маңыздылығын арттыра түсуде. Өйткені қазақ
халқының біршама бөлігі (30%) өзінің тарихи Отанының сыртындағы елдерде
өмір сүріп жатыр.
Жалпы қазіргі кезеңде жаһандану процестері әлеуметтік-этникалық
кеңістіктің барлық салаларын қамтуда. Сондықтан мемелекетіміз жаңарған
кезеңде қазақ диаспорасы мәселесіне бетбұрыс жасап, оған тереңірек көңіл
бөліп, жан-жақты сараптау, зерттеу тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Қазақ диаспорасының әлем бойынша таралу тарихы туралы еңбектер жазған
Н. Алексеенко, И. Орлянский, А. Асылбеков, Н. Бекмаханова, М. Тәтімов, Н.
Масанов, Г. Мендіқұлова, З. Қабылдинов, Ә. Бақтыбаев, В. Козина, А. Галиев,
Ж. Ермекбаев, Ғ. Қозғанбаева, А. Айдосов қазақ диаспорасаның пайда болу
тарихы мен әлем бойынша таралу тарихы туралы қомақты еңбектер жазған.

Шетелдегі қазақ диаспораларының қалыптасуы мен диаспора тағдырын
зерттеу
Қазақтар Қытайға негiзiнен 1911 жылдан бастап арғы бетке ауа бастады.
Сол кезде Қытайдың шекара қорғаныс әскерi Қазақстанда болған әскери
қақтығыстарды бақылып отырған. Оның себебi неде? Орыстар қандай шара
қолданды? Есептеуiм бойынша, Қазақстаннан 300 мың адам ауса, соның 250
мыңдайы - қазақ. Осы 250 мың қазақ Iле, Тарбағатай аймағына барғанда,
қалған 40-50 мыңы Оңтүстiк асып, Қашқария жағына қоныстанған. Олардың
жағдайы өте қиын болды. Жерi мал шаруашылығына қолайсыз болды. Олар не
iстедi? Азық-түлiк үшiн баласын, әйелiн сатуға дейiн барды. Бұл мәселе
Ресей мен Қытай арасында үлкен дипломатиялық жанжал туғызған. Бiр айта
кетерлiгi, қытайлар осы уақытта барған қазақтарды түсiнуге тырысты. Мұны
олар "Қазақтар Ресейге баласын әскерге жiбермеу үшiн наразылықтан туған
қақтығыс" деп түсiндi. Екiншi, қазақтар алғаш кезде Ресейге пәрмендi
қарсылық көрсеттi. Үшiншi, бiздiң шекарамызды бұзып кiрiп жатыр. Бiздiң
қорғаныс армиямыз бұл қазақтарға қарсы тұра алмайды. Небәрi 3 мың 500
әскерiмiз ғана бар. Бұларды не босқын емес, не шекара бұзушы емес,
қашқындар деп қабылдауымыз керек. Не үшiн? Егер босқын мәртебесi берiлсе,
Қытай экономикалық жағынан көп көмек беруi керек. Ал, шекара бұзушы
статусын берсе, шетiнен атып тастауы керек. Бiрақ оған моральдық жағынан
бара алмайды. Сөйтiп, "қашқын қазақтар" деген мәртебе берiп, оларға көмек
көрсетiп, орналастырып, дипломатиялық жолдармен қайтару керек деп шештi. Ал
Ресей не дедi? Олар "Барған қазақтарды қырып тастаңдар" десе, қытайлар бұны
жәй ғана арандату деп қабылдады. Содан қазақтардың қаруын алып, сол жерге
орналастырады. Киiм-кешек, азық-түлiк бередi. Әп-сәтте Пекин-Мәскеу
арасында үлкен айтыс басталып кетедi. 1917-18 жылдары Қытай 7 мың 500
қазақты елге қайтарғанда, орыс әскерлерi Қашқардағы Қырғызстаннан өткеннен
кейiнгi Қарақолдағы сайдың iшiнде оларды қырып тастайды. Бұған Қытай
өкiметi сыртқы iстер министрлiгi арқылы наразылық жасады. "Егер қайтқан
қазақтарды бұлай ата берсеңдер, мына қалған қазақтар қайтпайды" дейдi.
"Олардың не жазығы бар? Қазаққа рақымшылық жариялаңдар" дейдi. Шекарадан
аман-есен елiне қайтаруымыз керек. Бiз оларды баға алмаймыз, не жоя
алмаймыз дейдi. Қару-жарағымыз, әскерiмiз де нашар. Соғыс бiзге тиiмдi
емес. Және де қазақтар бiздiң мемлекетiмiзге қарсы емес. Сөйтедi де,
қытайлар Iленiң шекарасының арғы жағында қалып қалған қазақтарды бауырына
тартады. Бiрақ Қытай қазақтары мен Ресей қазақтарын қоспаңдар дейдi. Бөлек
тұрсын десе де, бiр-бiрiне қолұшын берiп, тiршiлiк кешедi. Қазақтың iшiнен
шыққан молдалар, интелегент өкiлдерi мектеп ашып, қазақ тiлiнiң өшпеуiне
көп еңбек сiңiрдi.
Сол кезде Оңтүстiк Қашқарияның қазақтары сатқан бала-шағамызды
қайтарамыз дейдi. Қытай өкiметi: "Сендер сатып алған қыздарды, балаларды
қайтарыңдар" дейдi. Әрбiр қазаққа өз елiне жеткенше азық-түлiк, киiм-кешек
берiледi. Мұнымен қоймай, патшалық Ресей Қытайға "қазақтардың iшiнде қол
бастап қашқан атамандар бар. Соны тұтқындап берiңдер" деп 70 адамның
тiзiмiн берген. Бұл 70 адам көш бастап жүрген болса, оның жанында қорғайтын
жүздеген адам бар деген сөз. Егер оларды тұтқындап берсек, үлкен қақтығыс
болуы мүмкiн дейдi де, ешкiмдi ұстап бермейдi. Ал, сол көш басында жүрген
атпал азаматтар қазақ интеллегенциясын қалыптастырып, салт-дәстүр мен әдет-
ғұрыптың сақталып қалуына, дамуына үлкен үлес қосты.

Қытайдағы қазақ диаспорасының әлеуметтік жағдайы
Қазақ тарихының қан жылаған парақтары әлі жабылып біткен жоқ. Қазақстан
тәуелсіздігін жариялаған алғашқы жылдары шетелде 5 миллион қандасымыз бар
деп жар салғанбыз. Содан бері жиырма жылдай уақыт өтті. Шын мәнінде шетелде
әлі де болса 5 миллионнан артық қандасымыз қара шаңырақ – қазақстанға
жаутаңдап, өзгенің отарында отыр. Біз тым құрығанда олардың жаңа туып
жатқан балаларының өзін әкеле алған жоқпыз
Қытайда саны аз халықтар санатына жататын бес ұлттың, атап айтқанда,
тибеттің, моңғолдың, ұйғырдың, қазақ пен корейдің өз баспасөзі, радиосы мен
телеарнасы бар. Қазақ елі алты ұлттың ішінде баспа, радио, телеарна ашуға
құқы бар ұлттардың ішінде төртінші орын алады! Не үшін? Себебі, қазақта тіл
бар, жазу бар! Міне, біздің маңдайымызға тағдырдың берген зор бақыты осы-
дейді Қытайдағы бауырларамыз. Бүгінгі дәуірде кез-келген ұлтты, кез-келген
халықты таңғалдырудың жалғыз-ақ жолы-оның тілі! Одан кейін дәстүрі, салты.
Қытай өзiнiң iшкi-сыртқы саясатына аса сақ. Ұлттық қауiпсiздiкпен
айналысатын органдар жақсы жұмыс iстейдi. Өздерi бiр жарым миллиард болса
да, азғантай ғана қазақ, ұйғырлардан сескенiп отырады. Сондықтан оларды
әрқашан қысымда ұстайды.
Қытайдағы қазақтардың жағдайы жақсы ма? Олардың өмiр сүру деңгейi
Қазақстандағы халықтан жақсы. Сосын Қытай қарапайым халыққа деген
әлеуметтiк қорғау саясатын мықты ұстанып жатыр. Мысалы, еңбек күшi жағынан
төмен отбасыға еңбек пұл берiледi екен. Екiншiден, Қытайдағы жалпы тұтыну
бағасы Қазақстанға қарағанда, өте төмен. Ал қандастар Қазақстанға келгеннен
кейiн қымбатшылыққа ұрынады. Баспана салатын жерi жоқ, еңбекке тартылуы
қиын. Сондықтан көпшiлiгiнiң Қазақстанға ойланып келуi осыдан туындап
жатыр. Қытайдағы қазақтарды алаңдататын нәрсе - балаларының ана тiлiнде
сөйлеуi, бiлiм алуы. Қазiр бiлiм ұялары қосылып, қытайлану процесi жүрiп
жатыр. Екiншi жағынан, баланың туылуына шектеу қойылуда. Сондықтан олар
болашақта ұрпағымыз үзiлiп қалады және қытайланып кетедi деп уайым кешедi.
Осы мәселенi шешейiн десе, көп адамның шамасы жете бермейдi.
1916 жылы Қытайға өткен қазақтардың көбi 1918 жылдар қайтып болды. Ал,
негiзi 1929 жылдан басталды. Сол кезде ашаршылық кезден бастап қазақтың
небiр көреген өкiлдерi арғы бетке өтiп кеттi. Олар арғы беттегi жергiлiктi
қазақтың арасына сiңiсiп кеттi. 1937 жылдары Алаш қайраткерлерiн сол жақта
жою жөнiнде Қытай губернаторы мен Кеңес Одағы ынтымақтасу арқылы қара тiзiм
жасады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыс аяқталғаннан кейiн Сталин шетелде бытырап
кеткен Ресей азаматтарын қайтадан тарту туралы мәселе көтердi. Бұл Кеңес
үкiметi тұрғысынан қарағанда, өте дұрыс саясат. Бiздiң Совет одағының
Қытайдағы консулдары 1930-20 жылдары Қазақстаннан барғандарға iшкi құпия
паспорт тарата бастады. Оған бiр емес, он, жиырма адам тiркете алды. 1949
жылы Қытайда Қытай халық республикасы құрылды. Совет одағындағы
процестердiң бәрi жүрдi. Ұжымдастыру, халық коммунасы, байларды кәмпескелеу
де Қытайда жүрдi. 1950 жылдары Қазақстаннан Қытайға ертерек барған
қандастар жағдайға байланысты керi қайта бастады. 1962 жылы жаппай түрде
көш болды. Сол жылы Iледен 62 мың, Тарбағатайдан 58 мың адам берi қарай
өткен.
Қытайда қазақтардың басқа ұлттармен қан араластыруы қалай? Қыз алып,
қыз берiсiп жатыр ма? Мұны тарихи тұрғыдан қарау керек. Қазақтар өз iшiмен
де, ұйғыр халқымен де қыз алысқан. Қазiргi заманда адамдардың санасы
өзгердi. Алдымен ақша құндылығы алдыңғы орынға шыққан. Бұрын қытай
жiгiтiнiң жанында бiр қазақ қызы кетiп бара жатқанын туысы емес, бейтаныс
қазақ жiгiттерi көрсе сойып салатын. Ол қызды тани ма, танымай ма, бәрiбiр.
Қазақтың қызы қытайдың артында жүр екен деген намыс үшiн ғана. Әзiр бай
қытаймен қол ұстасып бара жатқан немесе үйленiп, отау құрған сұлу, қаракөз
қазақтың қыздары жиi кездеседi. Менiңше, адамдардың құндылық көзқарасы
өзгерiп кеткен сияқты.
Дидахмет Әшiмханұлы: - Бұл бiр мәселе, екiншiден баяғы Жан Жак
Руссодан, Толстойдан келе жатқан адамдар неғұрлым мәдениеттiң көшiне
iлескен сайын, ол өзiнiң моральдық құндылықтарынан айрылады. Адамгершiлiк
жағынан қаланың қазағы керемет пе, әлде ауылдың қазағы ма? Өркениеттiң
адамның санасына, психологиясына тигiзген салқыны шығар.
Индустриалдық қоғамда болғаннан кейiн, қала қазақтары индустриалды
шаруамен шұғылданады. Сiздiң бұрынғы тұрмысыңыздың бәрi өзгердi. Демек,
қалада ақшасыз өмiр сүре алмайсыз. Бiрақ қазiргi заманның жаңа байлары шын
мәнiнде ақсүйектер емес. Нағыз ақсүйектердiң ар жағында тектi мәдениет,
өрлiк мiнез жатыр. "Баламды сүйгендiктен артық ақша бермеймiн" дейдi
баланың тәрбиесiн ойлайтындар. Бұл ұрпақты сақтаудың жолы.
Еліміз тәуелсіздік алғаны на да біраз жылдың жүзі болды. Кешегі ел
басына күн туғанда, ұрпағымызды сақтаймыз деп шетел асып кеткен
қандастарымыз, сол ұрпақтарын бүгін байырғы атамекеніне аманаттап қайта
оралып жатқаны белгілі. Ал, әлі де, отанына орала алмай отырған
бауырластарымыз қаншама? Еліміздің жан санын 20 миллионға жеткіземіз деп
жанталасып жатырмыз. Қазақ даласы қазаққа шөлдеп жатыр. Біз бүгін қытай
қазақтарының өткені мен бүгінін, қазіргі жастары жайында азырық қалам
тартып көрсек.
16 млн. халықтың 1 млн.-ы оралмандардың санымен толығып отыр. Қытайдан
18 жыл iшiнде 200 мың қазақ көшiп келген. Олар жоғары бiлiм алған, зиялы,
отаншылдық сана-сезiммен, сұрыпталып, iрiктелiп келгендер. Бұл бiз үшiн екi
есе байлық. Мәдениет қай жерде болады? Әрине, қазақы дәстүр мен салт-сана
сақталған жерде болады. Шынын айту керек, қазақ мәдениетiнiң негiзi
Қазақстаннан кейiн Қытайда бар.

Қазіргі Қытайдың қазақ ұлтына қолданып отырған ұлттық саясаты
Бүгінгі Қытай қазақтары мекендеп отырған байтақ дала ежелден-ақ қазақ
ұлтын құраған ру-тайпалардың ата қонысы. Мұны Қытай жазбаларының қай-
қайсысы да терістемейді. Біздің заманымыздан бұрынғы жылдардан бастау
алатын жазба деректер қазақты құраған ру-тайпалардың сол дәуірлерде ақ
бүкіл Қытай өңірінде, жүйеден Шыңжаңда (қазақша жаңа өлке деген мағынаны
білдіреді) жасағандығын айғақтап отыр.
Қазақтардың екі мемлекетке бөлініп қоныстануы 1864 жылғы Қытай-Ресей
батыс солтүстік шекараны өлшеп айыру тоқтамынан басталды. Деректерге
қарағанда, бұл тұста Абақ керейдің түтін саны 30 мыңға, егер бір отбасында
бестен жан бар деп есептесек, жан саны 150 мыңға жетті. Бұл тоқтамның
бесінші тармағында былай делінеді: Қазақ халқы бұрын қай жерді қоныстанып
келген болса, бұдан былай да сол жерді қоныстанып, байырғы мекендерінде
отырып, бұрынғы кәсіптерін істеп, бейбіт өмір өткізе береді. Шекара
айырылғаннан кейін бұл жер қайсы мемлекетке қараса, сол жерді мекендеген
адамдар жерімен сол мемлекетке қарайды.
Бұл тоқтамға қазақтар арасында наразылық туындады. Қоныс аудару,
толқулар көбейді. Сонымен Қытай мен Ресей елдерінің шекараны өлшеп, айыруға
шыққан ұлықтары ақылдаса келіп, бұрынғы тоқтамға мынадай қосымша мазмұндар
кіргізді: Шекара айырылғаннан кейін осы шекараның екі жағын қоныстанған
қазақтарға қайсы елге қарауды таңдап алу үшін бір жылдық уақыт беріледі.
Осы бір жыл ішінде қайсы мемлекетке қарасты болуды олар өз еркімен таңдап
алады. Қайсы мемлекеттің қарамағына өтуді қаласа, сол мемлекетке бөлінген
жерге өтіп қоныстанады. Бұл олардың бүтіндей өз қалауы бойынша болады.
Міне, осылайша сонау атамзаманнан бері іргесі бөлінбей, ауылы аралас,
қойы қоралас болып келген қазақ елі екіге жарылып, Қытайдағы қазақ
диаспорасы қалыптаса бастады.
Олай болса, қытайдағы қазақтар басқа жақтан қашып, не көшіп келген
емес. Олардың ата қонысы баяғыдан сол жер екені анық. Бізде олар кезінде
қашып кеткен деген теріс көзқарас ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.