Қазақстандағы тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы және оны талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды тұтыну несиесімен несиелендірудің теориялық негізі ... ... 6
1.1 Тұтыну несиесінің мәні мен элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3 Тұтыну несиесін ұсынудағы жалпы есептелінетін шығындар көлемі ... ... ... 20
2.Бөлім. Қазақстандағы тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы және оны талдау ... ... . 25
2.1 Тұтыну несиесінің берілуі, рәсімделуі және өтеу механизмі ... ... 25
2.2 Несие мониторингінің тәртібі және мәселелік несиелермен жұмысы ... ... . 33
2.3 Қазақстандағы банктердің ұсынатын несиелері бойынша талдау ... 52
2.4 «Казкоммерцбанк» Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайына талдау ... .. 57
3.Бөлім. Нарықтағы коммерциялық банктердегі тұтыну несиесінің даму саясаты ... .. 66
3.1 «Казкоммерцбанк» Акционерлік Қоғамының тұтыну несиесінің тиімді жолдары және нарықтағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
1.Бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды тұтыну несиесімен несиелендірудің теориялық негізі ... ... 6
1.1 Тұтыну несиесінің мәні мен элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.3 Тұтыну несиесін ұсынудағы жалпы есептелінетін шығындар көлемі ... ... ... 20
2.Бөлім. Қазақстандағы тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы және оны талдау ... ... . 25
2.1 Тұтыну несиесінің берілуі, рәсімделуі және өтеу механизмі ... ... 25
2.2 Несие мониторингінің тәртібі және мәселелік несиелермен жұмысы ... ... . 33
2.3 Қазақстандағы банктердің ұсынатын несиелері бойынша талдау ... 52
2.4 «Казкоммерцбанк» Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайына талдау ... .. 57
3.Бөлім. Нарықтағы коммерциялық банктердегі тұтыну несиесінің даму саясаты ... .. 66
3.1 «Казкоммерцбанк» Акционерлік Қоғамының тұтыну несиесінің тиімді жолдары және нарықтағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-Бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің жеке
тұлғаларды тұтыну несиесімен несиелендірудің теориялық негізі ... ...
6
1.1 Тұтыну несиесінің мәні мен элементтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Тұтыну несиесін ұсынудағы жалпы есептелінетін шығындар
көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2-Бөлім. Қазақстандағы тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы және
оны талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Тұтыну несиесінің берілуі, рәсімделуі және өтеу механизмі
... ... 25
2.2 Несие мониторингінің тәртібі және мәселелік несиелермен
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақстандағы банктердің ұсынатын несиелері бойынша талдау ...
52
2.4 Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайына
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
3-Бөлім. Нарықтағы коммерциялық банктердегі тұтыну несиесінің даму
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының тұтыну несиесінің тиімді
жолдары және нарықтағы орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар экономиканы дамыту үшін ғана
емес, бүкіл қоғамдық өмір үшінде орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің осы жылдар ішінде атқарылған
жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді.
Қазақстанның банктік жүйесі бүгінгі таңда экономиканың дамушы
және серпімді салаларының бірі. Банктер ақшалай есеп айырысуды
жүргізіп экономиканы несиелеп, капиталдың қайта бөлінуінде делдал
ретінде өндірістің жалпы тиімділігін арттырады әрі елдің қорлануына
өз ықпалын тигізеді. Бүгінгі таңда, яғни осы заманғы жағдайда банк
жүйесінің құрылымы күрделене түсті. Қаржа мекемелерінің жаңа
түрлері, жаңа несие құралдары және клиентке қызмет көрсетудің жаңа
әдістері пайда болып үлгерді. Пайда алуға, коммерциялық жетістікке
бағдарланған, әр түрлі меншік формаларына негізделген серпімді әрі
икемді несие жүйесіне өту қолға алынады.
Қазіргі таңда Республикамызда екі деңгейлі банк жүйесі халыққа
қызымет көрсетуде. Бірінші деңгейлі банк яғни мемлекеттегі орталық
банк, ал коммерциялық банктер екінші деңгейлі банктер құрамына
жатады. Коммерциялық банктер – несие жүйесінің негізгі орталығы
болып табылады.
Бүгінгі таңда банктер өз клиенттеріне өте жоғары қызмет түрін
көрсетуде. Бұл банктердің клиенттерге ұсынатын қызметтердің
экономикалық функциясы несиелендіру, кәсіпорындардың инвестициялық
және тұтыну мақсатын қаржыландыруды жүзеге асыру, ұйымдар, жеке
тұлғалар, мемлекеттік тұлғалар.
Банктердің экономикалық қызметтерінің көрсеткіштері, тұтынушыларға
көрсетілген қызметтің жүйесіне байланысты анықталады. Нарықтық
шаруашылық жағдайында несиенің басты нысаны болып банктік несие
саналады яғни, коммерциялық банктер несиенің әрбір үлгісін және
түрін ұсынады.
Қазіргі кезеде Батысқа кеңінен таралған тұтыну несиесі өзекті мәселелердің
біріне айналған. Әсіресе тұтыну несиесі Қазақстанның нарықтық экономикаға
өту кезінде тіптен маңызды бола бастады. Тұтыну несиесі басқа несиелер
сияқты белгілі бір шаттарды орындау барысында алдымен, отбасы жағдайын
жақсартуға қосымша мүмкіндік береді, бұл халықтың тұрмыс деңгейін көтереді.
Осыған орай халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
банктің тарапынан ұсынылатын несиелері болып тұтыну несиесі табылады.
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік,
қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және экономиканың
бос ақшалай қаражаттардың жұмылдыруын қамтитын несие капиталының
қозғалысы себепті экономикалық қарым қатынасты көрсетеді. Несие
объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды роль атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарыз
алушылардың арасындағы қарым қатынасты білдіреді. Тұтыну несиесі
бұл несие түрі халыққа оның ағымдағы сипаттағы қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін беріледі.
Несие халыққа тауарлы және ақшалай формада берілуі мүмкін.
Тауарлы форма халыққа тауарларды оның төлеу мерзімін ұзартумен
сатуда қолданылады, яғни бұл коммерциялық несие болып табылады, ал
ақшалай форма банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда
желісі арқылы жанама түрде беріледі. Тұтыну несиесінің қосарлы
қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы артатын болса, несие
мөлшері де өседі, тауар сұранысы несие сұранысынан тудырыды, екінші
жағынан халық неғұрлым несиеленетін боса, төлем қабілеті бар
сұранысты арттырады. Несиелеу объектісі бойынша қазақстанда тұтыну
несиесі мыналарға: кезек күттірмейтін қажеттілік несиеісіне,
құрылыс салу және тұрғын үй сатып алу несиесі, ұзақ пайдалануға
жарамды тауарларды сатып алуға арналған несиеге және шаруашылықты
ұйымдастырып, жүргізуге арналған несиеге бөлінеді. Тұтыну несиесі
көптеген елдерде маңызды роль атқарады және осыған байланысты
мемлекет тарапынан реттеліп, қадағаланады әр банктік және
коммерциялық несиелерге бақылау қояды.
Диломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Казкоммерцбанк Акционерлік
Қоғамының тәжірбиесін мысалға ала отырып тұтыну несиесін ұсынудың
Қазақстандық тәжірбиесін зерделеу келесідей тапсырмалар берілген:
- тұтыну несиесінің теориялық негізін ашу
- тұтыну несиесі түсінігі мен мәнін ашу
- тұтыну несиесінің жіктелуін анықтау
- экспресс несиені – тұтыну несиенің формасы ретінде қарастыру
- Қазақстандағы тұтыну несиенің жағдайы және оған талдау жасау
- Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының несиелік операцияларына
қысқаша мінездеме беру
- Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының басшылық етуімен құрастырылған
тұтыну несиесінің бағдарламасын сипаттау.
Жалпы дипломдық жұмыс тақырыбының мағынасын ашып көрсетуде
келесілерге тоқталынды: кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден.
Бірінші бөлімде тұтыну несиесінің мәнін ашып, олардың жіктелуіне
және банктердің несиені рәсімдеуі барысында ұсталатын шығындар
көлеміне тоқталдым.
Екінші бөлімде Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының тұтыну
несиесінің рәсімделуіне және банктердің несиелік және қаржылық
жағдайына талдау жасадым.
Үшінші бөлімде Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының болашағына
болжанған жоспарды жүзеге асыру үшін бірнеше қағидалар шарттарына
тоқталып және тұтыну несиесінің жалпы дамуы үшін бірнеше ұсыныстарды
енгізуге болатыны айқындалды.
1-Бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің жеке
тұлғаларды тұтыну несиесімен несиелендірудің теориялық негізі
1.1 Тұтыну несиесінің мәні мен элементтері
Нарықты экономикалық елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы
әрі пайдалы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен роль
атқарады, сондықтанда ол мемлекет тарапынан белсенді түрде
реттеледі. Реттеу несие берудің және оны пайдаланудың деңгейінде
жүзеге асырылады әрі бұл реттеу несиеленетін операцияға өзіндік
қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі, процент мөлшерлемесі
арқылы түпкілікті тұтынушылардың несиеленуін мақұлдауда немесе
несиелеу режимін қатайтуда көрінеді.
Тұтыну несиесін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі рұқсатымен
анықталатын белгілі статусы бар банктер жүргізеді. Тұтыну несиесі Қазақстан
Республикасының келесідей заңдары мен нормативтік актілеріне сәйкес
орындалады: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім),
Азаматтық процессуалды кодекс, Салық кодексі, ҚР-ғы банктер және банк
іскерлігі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы № 2155
30.03.1995ж, Лицензилау туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы № 2200 17.04.1995ж, Жылжымайтын мүлік пен олармен мәміле жүргізу
құқығын мемлекеттік тіркеу туралы Президентінің Жарлығы № 2727
25.12.1997ж, Жылжымайтын кепіл мүлкін тіркеу туралы 30.06.1998 жылғы №
254 Қазақстан Республикасы Заңы, Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы
23.12.1995ж №2723 Президент Жарлығы; 22.12.1995жылғы Жер туралы № 2717
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы; 27.01.1996ж Жер қойнауы және
жер қойнауын пайдалану туралы № 2828 Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы; 19.06.1997ж Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы № 131-
1 ҚР Заңы; 29.06.1998ж Төлем және ақша аударымы туралы № 237-1 Қазақстан
Республикасы Заңы; Банк активтерінің классификациясы және шартты талаптары
және Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің онымен провизиялық
есеп айырысу Ережесі, Пруденциялық нормативтер туралы Ереже,
16.08.1999ж Екінші деңгейлі банктердің несиелік құжаттарын жүргізу
тәртібі № 276 Қазақстан Республикасы ҰББ Қаулысы, 25.07.1997ж Екінші
деңгейлі банктердің берген құжаттамаларының, кепілдіктері Қазақстан
Республикасы ҰБ тіркелу тәртібі туралы № 288 Қазақстан Республикасы ҰББ
Қаулысы; 08.04.1997ж Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктері
шағын кәсіпкерлікті несиелеудің ең төменгі мөлшері және несиелеудің төменгі
мөлшері № 100 ҚР ҰББ Қаулысы, 24.04.1997ж ҚР экспорттық-импорттық
валюталық бақылауды ұйымдастыру туралы № 229 ҚР ҰББ Қаулысы, 23.05.1997ж
ҚР валюталық операциялар жүргізу тәртібі туралы № 206 ҚР ҰББ Қаулысы,
сондай-ақ Екінші деңгейлі банктердің несие саясатына байланысты
құжаттамаларды жүргізу ережесі.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр
түрлі заңдар қолданылады, олардың бәріде баршаға ортақ нұсқама
біріктіреді: тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде
несиеге қол жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін экономикада екі
түрлі тұтыну несиесі басымдылыққа ие болды:
- ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға
арналған несие, (жанама сипатта болды, өйткені оны мемлекеттік
банктің делдалдылығы арқылы әртүрлі сауда ұйымдары беріп
келді)
- тұрғын үй құрылысының несиесі,(жеке және коперативтік),
несиесін несие мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс
банкі) тікелей берді.
Қазақстан экономикалық дағдарыс қызған кезде, көпшілікке
түсініксіз болған, тұтынушыларды несиелендіру басталды. БАҚ
кепілдікке несие алуды, халық тұтынатын тауарларды бөліп төлеуге аса
қымбат тұратын несиелер алуды белсенді түрде жарнамалай бастады.
Әрі бұл кезде, ресми статистика бойынша, еңбек адамының ай сайынғы
табысы айына 100 долларға да жетпейтін, ал елдің басым
көпшілігінің оданда аз болатын. [15\22]
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар тұтыну несиесінің кейбір
түрлерін беруді де жүзеге асырылды.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды
тұлғаларды несиелеуде қолданатын, атап айтқаны несиенің қайтарылуы,
несие мерзімі, несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және
қамтамасыз етілуі секілді принциптерді сақтай отырып берді.
Тұтыну несиесі – халықтың әр түрлі тұтынушылық қажеттілігін
қанағаттандырудың құралы ретінде қызмет етеді.
Тұтыну несиесіне қарыз алушыға жеке тұлғаға, ал несие берушіге
несие мекемесі, сондай-ақ әртүрлі меншік формасындағы кәсіпорындар
мен ұйымдар жатады.
Тұтыну несиесі коммерциялық банктердің жеке тұлғаларға
(тұрғындарға) автокөлік, жылжымайтын мүлік (ипотекалық несие беру),
тұтынатын заттарды сатып алуға қарыз беру. [19]
Несие есебінен ұзақ мерзімді қолданыстағы тауарларды – тұрмыстық
компьютерлік техника, жиһаздарды алуға болады; несие жеке сипаттағы
түрлі шығындарды (білім алу, медициналық қызмет көрсету, және т.б.)
қызметтерді төлеуге мүмкіндік береді. Яғни, банктің қарыз есебінен
төленетін тауарларға ұзақ мерзімде қолданылатын заттар немесе аса
қымбат тұратын қызметтер жатады.
Тұтыну несиесінің екінші бірі түрі - капиталдық шығындарға
арналған несие (ұзақ мерзімді), азаматтардың құрылыс салуда және
тұрғын үй сатып алуда көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын үй
несиесінің үш түрін ұсынады:
- алдағы тұрғын үй құрылысына жерді сатып алуға және
жайғастыруға арналған қысқа, орта мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелер
- тұрғын үй құрылысына, құрылыс жұмыстарына тікелей
қаржыландаруға арналған қысқа мерзімді несие
- тұрғын ұй сатып алуға арналған ұзақ мерзімді несие.
Тұрғын үй құрылысын несиелеу құрылысшыға белгіленген тәртіпте
жер учаскесін бөліп беру және тиісті органдардың тұрғын үй
құрылысына рұқсат ету шартымен жүзеге асырылады. Бұл жөніндегі
тиісті құжаттарды қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтінішімен
қоса өтінуі мүмкін.
Азаматтардың қамтамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын
мүлік кепілзатының келісімшартын, бір немесе оданды көп азаматтардың
сақтандыру компаниясының және өзгеде заңды тұлғалардың
кепілгерлігімен ұсынуға болады.
Кепілге салынатын затқа:
- қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арналған жер
учаскесі немесе өзгеде мүліктік құқық
- дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзгеде мүлік
түрлерімен кепілзат ретінде пайдалануға болатын, ҚР-дың қолданыстағы
заңына сәйкес келетін мүліктік құқық.
Кепілге салынған мүлікті кепілзат беруші одан айырылып қалмас
үшін сақтандыра алады.
Негізгі қарыздың сомасы және ссуда бойынша процент толық
өтелмейінше қарыз алушының жылжымайтын мүлікті үшінші тұлғаға
сатудын немесе оның мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша
келісімінсіз құқығы болмайды.
Банк тұрғын үй несиесін несиелеудің, атап айтқанда мақсатты
пайдаланылу, қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, қайтарылуы және
ақылылығы секілді негізгі принциптерін сақтай отырып береді.
Құрылыс салу үшін немесе тұрғын үй сатып алу үшін алынған
ссуданың өз мақсатында пайдаланылмағаны анықталған жағдайда банк
берілген несиені мерзіміненен бұрын қайтарып алуға құқығы бар, ал
қарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда банк несиені кепілге
салынған мүліктен немесе кепіл берушіден қайтарып алады.
Тұрғын үй несиесінің келесі түрі – құрылыс несиесі қарыз алушы
ашқан немесе желісінің негізінде беріледі.
Банк кезеңдері кейін инспекциялауымен құрылыс графигіне сәйкес
кезең сайын аванс беру арқылы жұмысты қаржыландыра алады.
Тауардарды несиеге сатуда барлық меншік формасындағы бөлшек
сауда кәсіпорындарды сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырылады.
Несиеге автокөлік және де басқада ұзақ уақытқа пайдаланылатын
тауарлар сатылады.
Несиеге алынатын тауардың қолма-қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай ақ бөліктеп төлеудің мерзімі тауардың құнына қарай
анықталады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі азаматтардың деңгейіне қарай анықталып
белгіленетін болады.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда
тауар құны мен несие соммасы арасындағы айырмашылық қолма-қол
ақшамен немесе ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет. [9\23]
Тұтыну несиенің қолданылатын механизмі келесідей элементтерден тұрады:
- несиелеу объектісі
- несие көлемі
- несиенің берілу шарты мен өтелу мерзімі және оның қарыз алушының
қызметінің жақсаруына әсері
- сыйақы бойынша қойылым
- қарыз алушының қарызды қайтаруды қамтамасыз ету міндеттемесі
(кепілдік)
- несиелеуге қажетті есеп – қисап тізімі мен ақпараттар, олардың қарыз
алушы мен белгіленетін мерзімі басқа да шарттары
- несиелік келісімнің шарттары екі жақтың бірімен бұзылған жағдайдағы
экономикалық әсер көлемі.
Банктегі несиелік комитет қарыз алушының таза табысы мен болжанған
шығындар көлемін қарыз алушы мен бірге отырып анықтайды, және барлық қарыз
түрлері осы көлемде беріледі. Қарыз меншік формасына қарамай несие
қабілеттігіне және қарыз алушы іс-әрекетінің қабілеттілігене біртұтасты
ұсынылады.
Қарыз алушының несиеқабілеттілігі дегеніміз жеке тұлғаның өз қарыз
міндеттемелерін дәл өтеу мерзімінде, толықтай төлеу қабілеттілігі болып
табылады.
Қарыз алушы кәсіп әрекетінің қабілеттілігі – бұл азаматтың өз іс -
әрекетімен азаматтық құқығын жүзеге асыру және өзіне азаматтық
міндеттемелер қойып, оны орындауы. Қабілеттілік кәмелетке толумен қатар
пайда болады.
Банктерде қарыз алушыларға ақша беру, ережеге сай, бұрын берілген
қарыздардан мерзімі өтіп кеткен болмаған жағдайда беріледі. Кейбір
жағдайларда банк жетекшісінің шешімімен несие бойынша мерзімі өткен, бірақ
жақын арада өтелуі мүмкін қарызы болған кезде де беріле береді. Әсіресе
банкке жоғары тәуекел туғызатын төменгі тұрақсыз табыс алатын қарыз
алушылар мен несиелік қатынас жасайтын ұйымдардың мәселелері мұқият қаралуы
тиіс.
Мұндай белгілі бір аймақтың әлеуметтік экономикалық қанағаттандыру
мақсатында несие алушыларға қарыз беру, тек қана, басқару органдарының
немесе жоғарғы звенолардың дәйекті өтінішіне сәйкес, осы қарыздың
қайтарылатындығына кепілдеме алған кезде ғана жүзеге асырылады.
Қиындатылған күдікті несиелермен жұмыс. Несие мониторингін жасау
барысында несиені қайтаруға және оған тиесілі сыйақыны төлеуге бағытталған,
қарыз алушыға несие бойынша міндеттемелерді орындамауға мүмкіндік бермейтін
заңдарға сәйкес жоспарлы саясат жүргізу қажет. Несиенің қайтармауына әсер
ету мүмкін мәселелердің тереңдеуіне жол беруге болмайды.
Несиенің қайтарылуы күдікті бола бастаса, бұл жағадайда талдау жүргізу
қажет, егер ол уақытша болып, рұқсат етілетін болса, онда Несие
мониторингінің реті жарлығына сәйкес оны болдырмайтын барлық нұсқаларды
қарастыру керек.
Мұндай нұсқалар ретінде ошушының дәйекті өтініш бойынша шешілетін,
берілген несиенің құрылымы (реструктуризация) мен пролонгация ұсыну
мәселесін қарастыруға болады. Талдау шешімі бойынша іскерліктің тек
проблема туына әсер еткен жақтары ғана күдікті болып табылады. Оның алдын-
алу жолдары несие құрылымы (реструктуризация), пролонгация кезеңіне ақша
ағымын болжауы мен байланысты. Бұдан басқа, несиені кепілдікпен
қамсыздандыруды қайта бағалау және қажетті қосымша қамтамассыз ету
жүргізіледі.
Несиенің құрылымы немесе пролонгация туралы шешімді одан әрі жүргізу
немесе бекіту нағыз несиелік саясатын, жалпылама тағайындалған ретте
жарлықтарға процедуралар мен өкілеттіліктерге сәйкес жүзеге асады.
Қабылданған оң шешімдерге сәйкес қарыз шарты (төлем графигіне
өзгертулер енгізілген) мен кепілдеме шартына (кепілдеме тіркеген ұйымға 1
дана ұсынуы мен) қосымша келісім хатталады.
Егер банкке қарызды өтеу кезінде кепілдеме қауіпсіздігімен байланысты
қарыз алушының адекватсыз әрекетінен проблемалар туындайтын болса, онда
несие күдікті деп саналады және ол арқылы төмендегідей операцияларды
орындау қажет:
- банк қауіпсіздік қызметін пайда болған проблемалар жайлы ескерту
- аталған қызметтің қызметшілерімен бірлесе отырып қарыз алушының
жақын арада осы мәселені шешуге нақты мүмкіндігін бар жоғын
анықтау
- кепілге алынған заттың жағдайын тексеру, оның нақты нарықтық
құнын және оған сұраныс деңгейін, басқа қайнар көздер болмаған
жағдайда қарызды өтеу үшін оны реализациялау мүмкіндігін анықтау
- күмәнді несиені сақтап қалу мүмкін болмаған жағдайда несиелік
саясатқа және Қазақстан Республика заңдарына сәйкес оны өтеу
шараларын қолдану қажет,
Мерзімі ұзартылған қарыздар пайда болып, өтелмеген жағдайда банк әр
айдың 1-ші күні Несиелеу департаминтіне қарыз алушының қарыз өтемеу
себептері мен оны қайтару үшін оны қолданып жатқан шаралар жайлы ақпараттар
ұсынып отырады.
Бұдан кейін қарызын өтеуде үлкен проблемалары болған қарыз алушыларға
несие тек несиелеу Департаментінің рұқсатымен ғана берілетін болады.
Шығынды несиелер бойынша пайыз (процент) қарыздың мерзімі өткен
несиелер есебіне енгізілгеннен кейін 90 күн бойы тоқтатылады. [10\13\17]
Бүгінгі таңда Қазақстандық банктер тұтыну несиелерін әр түрлі
мақсаттарға ұсынады
1. Тұтыну тауарларын алу үшін
Тұтыну тауарларына ұзақ мерзімде қолданыстағы өнеркәсіптік тауарлар
жатады:
- жиһаз
- сантехника
- аудио, видео және тұрмыстық техника
- компьютер және организациялық техника
- басқа да тұтыну тауарлары
Қарызды ұсынуының міндетті шарттарының біріне – біздің банкпен
анықталған сақтандыру компаниясында, алынған тауарды сақтандыру жатады.
Қарыз алушының тұтыну тауарларын Жарлық шеңберінде иемденуін банкке
серіктес компаниялар қадағалайды. Банк компьтермен келісім шартқа
отырғаннан кейін оларды өзіміздің банктің басқа да қызметтерін ұсыну
арқылы қызықтыру қажет.
Компания клиенттерге несиелеу шарттары мен қажетті құжаттар пакеті
туралы кеңес береді және банк талаптарына сәйкес клиенттерінің төлем
қабілеттілігіне алдын-ала минималды біліктілігі өткізіледі.
Тұтыну несиесін алуға жинақталған құжаттар пакетін банкке компания
немесе қарыз алушы жеткізеді.
Алынған тауарды бағалау алынған тауардың техникалық сипаттамасы мен
оның құны жайлы компанияның анықтамасы негізінде жүргізеді.
Алғашқы жарнамен несие беруге оң шешім қабылданған жағдайда клиент,
алғашқы жарнаны компания кассасына немесе банкте ашылған компаниның
ағымдағы шотына таңдалған тауар мен оның құны жайлы Компания анықтамасы мен
төлем енгізілгенін дәлелдейтін квитанциялардың түпнұсқасын банкке ұсына
отырып, алғашқы жарнаны енгізеді.
Қарыз келісімі мен кепілдеме келісіміне қол қойылып, басқа да құжаттар
хатталғаннан кейін, банк компаниның ағымдағы шотына ақшаны аударады және
компанияға төлем жасалғандығы жайлы хабарлайды. Кепілдеме шартын тіркеуді
қарыз алушының өкілдігі мен Бэк-офис жүргізеді.
2. Қызмет төлеміне ұсынылатын несие
Қызмет төлеміне қарыз санатына әр түрлі салтанат жиындарын өткізуге,
білімге, медициналық қызметке, демалыс, туризмге, тұрғын үйді жөндеу
жұмыстарын жүргізуге және т.б берілетін несиелер жатады, егер аталған
қызметтерге несие беру Несие саясатының басқа процедуралармен
регламенттелмесе.
Қарызды қамтамасыз етуде тиісті сипатта тіркелген, негізгі қарызды және
несиелеу кезегіне тиісті сыйақы сомасын жабатын ликвидті қамсыздандыру
қажет.Қарыз қолма қол түрінде және де қолма-қолсыз түрде, фирманың немесе
мекеменің шотына аударылу мүмкін.
Ссуда арқылы төлемдер төлем графигіне сәйкес банк кассасына қолма-қол
немесе аударымдар арқылы енгізіледі. Қарыз алушы өз еркі бойынша үлкен
сомада төлем жүргізе алады, яғни мерзімінен бұрын. Қарыз алушы кезекті
төлемді өтелмеген жағдайларда белгіленген мерзімде төлем мерзімі өткен
қызмет шотына аударылады. Қарызды пайдаланғаны үшін пайыздар белгіленген
ретте төленеді және саналады.
Қазіргі уақытта тұтыну несиесі төлем қабілеттілігі бар тұлғалардың
кепілділігі бойынша ұсынылу мүмкін.
Кепілдеме қарызды өтеуде және оның пайыздарын төлеуде гарант болып
табылады. Қамтамасыз ету ретінде банктер төмендегілерді белгілейді:
- тұрақты табыс көзі бар Қазақстан Республикасы азаматтарының
кепілдемесі
- төлем қабілеттігі бар кәсіпорындар мен ұйымдар, яғни банк
клиенттерінің кепілдемесі
- жеке тұлғалар мен кепілге берілетін ликвидтік бағалы қағаздар
- кепілге берілетін жылжымайтын мүлік объектілері, транспорттық
құралдар және басқа да мүліктер.
Әрбір қарыз алушыға берілетін несиелердің максималды көлемі оның төлем
қабілеттілігін бағалау негізінде және де несиенің қайтаруды қамсыздандыру
арқылы, бұрын алынған қарыз бойынша қалдық сенімділік есебі бойынша
анықталады. Максималды несие көлемі банк бекіткен шекті көлемінен аспау
тиіс.
Банктерінің несиелік саясаты, Қазақстан Республикасының Банктер және
банктік қызмет туралы заңына сәйкес, ҚР-ң заңды актілерімен, сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Жарлығына, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің нормативті құқықтық актілеріне, банк Үкіметіне сәйкес жасалады.
Несие ұсыну мен несиелік тәуекелділікті басқару процестерінің
барлығының негізін Несиелік саясат құрады. Ол банк қызметкерлері басшылық
етуге тиіс негізгі ережелерді, жарлықтарды, процедураларды анықтайды.
Тұтыну несиесін несиелеу процесі банктерімен бақылау және тәуелділікті
басқару, қайтарымдылық, мерзімділік, төлемділік, қамтамасыздандырылған және
мақсатқа жұмсалу шартында коммерциялық негізде жүзеге асады. [21\31\38]
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі
Тұтыну несиесінің және несиелеу объектілерінің жіктелуі белгілер ретіне
қарай, соның ішінде қарыз алушы типі, қамсыздандыру түрі, өтеу мерзімі,
өтеу әдісі, мақсатты жұмсалуына, несиелеу объектілеріне, көлеміне және де
т.б. арқылы жүргізіледі.Қолданылу бағытында қарай (несиелеу объектісін)
Қазақстанда тұтыну несиесінің өзі бірнеше несиелерге бөлінеді:
- кезек күттірмейтін мұқтаждықтарға
- құрылыс және үй алуға
- жеке тұрғын үйлерді жөндеуге
- үй салуға немесе сатып алуға
- банктер мұнымен қатар автомобиль және басқада ұзақ мерзімді
қолданыстағы тауарлар алуға, ұзақ мерзімді несиелер береді.
Несиелік келісім субъектері арқылы (кредитор мен қарыз алушыларының
келбетіне қарай) келесілерді ажыратуға болады:
- банктік тұтынатын несиелері
- халыққа сауда ұйымдары ұсынатын несиелер
- банктік емес типтегі несиелік мекемелердің тұтыну несиелері
(ломбардтар, жалға беру пунктері, өзара көмек кассалары, несиелік
кооперативтер, құрылыс қоғамдары зейнетақы қоры және т.б.)
- жеке тұлғалармен ұсынылатын жеке тұтыну несиелері
- қарыз алушының өздері жұмыс істейтін кәсіп орында және
ұйымдарында тікелей ұсынылатын тұтыну несиелері.
Несиелеу мерзіміне қарай тұтыну несиелері келесідей бөлінеді:
- қысқа мерзімді (1 күннен 1жылға дейін)
- орта мерзімді (1жылдан 3жылға дейін)
- ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары)
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасынлда жалпы экономикалық
тұрақсыздықпен байланысты тұтыну несиелердің мерзімге бөлу шарты сипатта.
Банктер несие ұсына отырып, әдетте, оларды қысқа мерзімді (1жылға дейін)
және ұзақ мерзімді (1жылдан жоғары) деп бөледі. Қысқа мерзімді несиені
белгілі бір мерзімге ғана жасатуға болады (1 жыл шеңберінде).
Берілуіне қарай несиелер мақсатты және мақсатсыз овердравт (кезек
күттірмейтін мұқтаждық) болып бөлінеді.
Қамтамасыздандырылуына байланысты несиелер қамтамассыз етілген және
қамтамасыз етілмеген. Банктің қамтамасыз етуді талап ететін негізгі себебі
– қарыз алушы қарызын мерзімінде және толық өтей алмаған жағдайда еріксіз
шығындалуы тәуекелі.
Қамтамасыздандыру қарыздың өтелуіне кепілдік бермейді, тәуекелділікті
төмендетеді. Себебі, банк ликвидация кезінде банк несиелерін қамтамасыз ету
қызметін атқаратын активтердің кез келген түріне қатысты кредиторлар
алдында ерекшелікке ие болады.
Өтелу әдістеріне қарай несиелер бір мезгілде өтелетін және төлемі
(кейінге қалдырылған) және ұзартылған болып бөлінеді.
Төлемі ұзартылған несиелерге төмендегілерді жатқызуға болады:
- бір қалыпты несиені кезеңдік өтеу (ай сайын, квартал
сайын және т.б.
- бір қалыпты кезеңдік өтелу қарызды өтеу сомасы белгілі бір
факторларға байланысты, мысалы, қарызды толықтай өтеу мерзімі
таяп қалғанда немесе бір қалыпсыз, кезеңсіз өтелу қарыздары
бойынша несиелік келісімнің аяқталуына байланысты өзгеріп отырады
(өседі немесе азаяды).
Мерзімі ұзартылған несиелерді беру кезінде келісім-шарт мерзімі
біткенше қарыз сомасы барлық кезеңдерге бөлшектеліп көшірілу принципі
қолданылады. Несиені өтеудің мұндай реті қарыз алушы үшін, қарызды бір
мерзімде өтеу сияқты асыра ауыр емес. Және де банк үшін несиенің келесі
мерзімінің барлық кезеңде өтелгені пайдалы, себебі, бұл несие айналымын
тездетеді және жаңа салымдар үшін несиелік ресурстарды босатады, бұл оның
өтімділігін жоғарлатады.
Пайыздар алу әдісі бойынша несиелер келесідей жіктеледі:
- дәл қарыз ұсынылған мерзімде пайыздар алынатын несиелер
- дәл несие өтелген мерзімде пайыздар төлемімен қоса берілетін
несиелер
- барлық қолданылған мерзімдерге бірдей салым арқылы пайыздар
төлемімен берілетін несиелер (квартал сайын, жарты жылда бір рет
немесе арнайы келісілген график бойынша).
Мұнымен қатар, аннуитеттік төлемімен берілетін қарыз деген ұғым бар,
яғни қарызды қолданғаны үшін бір мезгілде пайыздар төлемі жүргізу. Несие
құралдарының шеңбер айналымы сипаты бойынша бір реттік және жаңартылған
болып бөлінеді. Әдетте, несиенің жаңартпалы тобына клиенттердің несиені
несиелік карта арқылы ұсынуы немесе бірдей активті-пассивті шотты овердрафт
формасындағы қарыз жатады. Әлемдік банктік тәжірибеде жеке тұлғалардың
талап етуіне дейінгі шот арқылы несиелік бағыт көп таралмаған, бірақ, сол
несиелерге сәйкес несиелік карталар бойынша қолданылады. Клиенттер
шотындағы қалдық қаражатынан асып кеткен сомаға чек жазып (чектік несие)
бере алады, бірақ олар овердрафт қолданғаны үшін банкке пайыздар төлейді.
[8\14\34]
Әлемдік тәжірибеде несие беру туралы шешім қабылданғанда, несие
бюросы ұсынатын, қарызгердің несие тарихы мұқият қаралуы кең
таралған.
2004 жылы осы ұйымның қызметін реттемелейтін Несие бюросы және
несие тарихын қалыптастыру туралы заңға қол қойылды. 2006 жылдың
ақпанынан бастап Бірінші несие бюросы қарызгерлермен жұмыс істеуге
дайын екендігін мәлімдеді.
Елдегі несиелеуді дамытуға түрткі болатын жаңа жобаны Ұлттық
банктің және Қазақстан Қаржыгерлері қауымдастығының қолдауымен
Қазақстаннның жеті ірі банкі – Альянс Банк, АТФ Банк, Тұран Әлем
Банк, Банк Центр Кредит, Казкоммерцбанк, Қазақстан Халық Банкі,
Цеснабанк өмірге әкелді.
Бірыңғай деректер базасына соған сәйкес шартқа қол қойған және
ақпарат алмасу үшін өз деректерін берген барлық банктермен қаржылық
ұйымдар қол жеткізе алады.
Енді банктер қарыз алушылардың келісімімен олардың төлем
қабілеттілігі, сенімділігі және төлем тәртібі туралы ақпарат
алмаса алады.
Бірінші несие бюросының клиенттерді ақпараттарды үнемі жаңартып
отырады, ал тұтынушылар несие есебін несие алуға өтінім берген
әлеуетті қарызгерлер туралы осы ақпараттар негізінде бірнеше секунд
ішінде ала алады.
Бюроның деректер базасында қарызгер жөнінде ағымдағы
ақпараттарда, несие алу мақсатын, оның формасымен оны өтеу
кезеңдерін қосқанда, клиент жөніндегі тарихи анықтамаларда
сақталмақ. Қарызгер жөніндегі ақпараттар 10 жыл мерзімі көлемінде
сақталатын болады, қарызгер туралы ақпаратты оң және теріс деп
бөлмейді.
Несие бюросының жұмысы қарызгер жөніндегі ақпарат алмасуға ғана
емес,несие өтінімін едәуір тез өңдеуге мүмкіндік береді, бұл
банктердің шығындарын азайтуға ықпал етпек. Ал бұл өз кезегінде несие
бойынша мөлшерлемені төмендетуге әкеледі және тұтынушылық несиелеріне
тұрғындардың кең ауқымының қол жеткізе алуын арттыруға,
республикадағы несиелеуді дамытуға ықпал етеді.
Несие тарихы қарызгердің қарыз алу тәртібі мен несие мәмлесі
шарттарынан туындайтын міндеттемелерді (қарызды қалай қайтаратыны
және шоттарды қалай төлейтіні) орындау тәртібі туралы айтатын
деректерден қалыптасады. Яғни банк өз клиенттерінің қаржылық
жағдайына көз жеткізуі керек – қарызгердің несие бойынша төлеу
мүмкіндігі болу керек. [43\45]
1.3 Тұтыну несиесін ұсынудағы жалпы есептелінетін шығындар көлемі
Қазақстандықтар неліктен тұтыну несиесін алады, яғни халықты тауарлар
мен қызметтерге банктік несие есебінен сатып алуға ықыластандыратын
себептерді талдайтын зерттеулер мынаны көрсетті.
Бәрінен бұрын әлі алынбаған табысты жұмсауға, яғни қарызсыз
қол жеткізу мүмкін емес қымбат заттарды (пәтер, машина, жиһаз,
жөндеу жұмыстарын жүргізу) сатып алуға мүмкіндік беред, күтпеген
кездейсоқ шығындарды. Бұл халықтың өмір деңгейінің өсуімен
байланысты, яғни кейінге қалдырылған қажеттілікті қанағаттарныдру
мүмкіншілігінің болуы, басқаша айтқанда халықтың ақшаны
жинамай несиеге өмір сүру деңгейі байқалады. Бұл тұрақты
жұмысы бар тұтынушылардың несие арқылы
инвестициялауға дайын екендігін айқындайды.
Біріншіден, кез-келген сатып алушы не туралы ойлайды және
тауарларды немесе қызметті бірден өз ақшасына емес, несиеге алуды
ойлайды, бұл несиеге қол жеткізу. Ең алдымен қарыз алушы өзінің
сенімді және төлем жасаудағы қабілетті тұлға екендігіне толық
сенімді болуы керек. Яғни банк оң шешім қабылдау үшін, қарызгердің
банкке ай сайынғы төлемді төлеуге және қажетті тұрмыстық
шығыстарды жабуға мүмкіндік беретін тұрақты табыс көзі болуы керек.
Орташа алғанда несие ізденушісінің (оның және отбасы
мүшелерінің) таза табысы және отбасы шығындарын төлеуге қаражат
қалуы үшін, олар бойынша болжанып отырған ай сайынғы
төлемдерінен шамамен екі есеге артуы қажет. Тұтынушылар табысының
қанша бөлігін несиеге жұмсайтынын келесі диаграмма арқылы көруге
болады
1 – сурет. Несиені өтеуге бағытталған табыстың бөлігі
Диаграммандан көрсетілгендей халықтың 39 % несиені тұтынбайды
екен, ал несиені тұтынушылар бойынша яғни табысының
10 % несиені өтеуге жұмсайтын қарыз алушылардың
деңгейі 20 % көрсетуде, табысының 10 % - 30 % жұмсайтындардың
деңгейі 18 %, ал табысының 30 % - 50 % бойынша олардың деңгейі
14 % көрсетуде, табысының 50 % - нан көбін несиені өтеуге
жұмсайтын несие алушылардың деңгейі 9 % көрсетуде.
Бұл көрсеткіштер халықтан сұрау жүргізілу арқылы анықталды.
(2978 адамнан).
Бұл жерден айтып өтуге болады халықтың көп бөлігі несие
тұтынатындығында, бірақта бұл көрсеткіш тұрақты түрде қалуда емес яғни
күннен күнге несие алушылардың саны артуда, оған себеп еліміздің
жалпы жағдайы.
Егер қарыз алушының табысы жеткілікті болса, бірақ жалақысын
растай алмаса онда несиені қосымша қамтамасыз ету ұсынылады.
Қарызгердің немесе үшінші тұлғаның меншігіндегі басқа да жылжымалы
және жылжымайтын мүлікті кепілге қоя алады. [32\46]
Жеке тұлғаларды несиелендіру нарығының дамуы бірнеше
жағдайсыздықтарды туындатты. Олардың бірі – несиелендіру бойынша
жалпы шарттарының нақты түрде халыққа жетпеуі.
Бірақта ешқандай келеңсіздіктерге қарамастан ұсынылатын
несиелердің көлемі артып, жоғарғы қарқынмен дамуда. Несие алуға
өтініштің рәсімделуі барысында көптеген несиелік мекемелер несиенің
нақты бағасы бойынша болатын жалпы шығындарды жасырады.
Банктер несиелік өнімдерді жарнамалау барысында пайыздық
ставкілердің нақтылығын, комиссиялық және басқада қосымша несие бойыша
алынатын төлемдерді жасырады. Бұл әрекеттердің барлығы банк үшін
клиенттердің саныны көбейтіп, нарықта дәрежелі орынға ие болумен
сипатталады.
Сол төлемдерді диаграмма түрінде көрсетіп олардың
негізгі сипатталу жолдарын және анықталуын келесідей көруге
болады. Яғни ол төмендегідей суреттелген.
2 – сурет. Несие бойынша төленетін төлемнің құрылымы
Банктен қарыз алушы тұлға несие бойынша пайыздарды өтеу барысында
банкке несиені пайдаланғаны үшін төлейтін төлемдері 35 % құрайды.
Яғни бұл банкке несие бойынша қарыз алушыдан түскен түсімдері.
Қосымша төлемдер 13 % құрайды яғни несиенің рәсімделуі барысында қарыз
алушының банкке төлетін комисиондық төлемдерінің жиынтығы.
Диаграммада көрсеткенімізедей несие бойынша қызмет көрсету
барысында жалпы банк тарапынан ұсталатын шығындар жиынтығы келесідей
болады:
- несиені қолданғаны үшін ұсталатын пайыздар
- біржолғы комиссиялық төлемдер (мысалы: несиенің берілуі бойынша
біржолғы төлем 1-1,5 % мөлшерінде берілетін несие сомасынан
ұсталынады)
- сcуданы есеп шотқа енгізгені үшін комиссиялық төлемде(аталған
төлем жылына бір рет немесе ай сайын ұсталынып отырады)
- есеп-айырысу кассасында көрсетілген қызметтер үшін комиссиялық
төлемдер (несиені өтеу барысында қолма-қол ақшаның кассаға
төлену процесінде ұсталынатын комисиялық төлем)
- ақша қаражаттарын конвертациялау бойынша комиссиялық төлем
егерде несие валюта түрінде ұсынылса
- банктен алған несие бойынша төлем кейінге қалдырылып жүзеге
асырылса және уақытынан бұрын төлеу бойынша айып пұл
төлемдерін төлейді (несиені уақытынан бұрын немесе толық төлеу
үшін тиым салынады, егерде шартты бұзған жағдайда айып пұл
төленеді)
- төлемдер тұрақсыз түрде жүзеге асырылса (айып пұл, (пения)
өсім), мерзімінен асып кеткен төлемдер бойынша (әр бір күн
бойынша саналады)
- үшінші тұлғаға төленетін төлемдер (сақтандыру компаниялар,
нотариялды канторларға, бағалаушы компаниялар
Кейбір банктер жеке тұлғаларға несиені банктік карточкалар арқылы
ғана ұсынады. Бұл жағдайда қарыз алушы аталған комиссиялық төлемдерді
және қосымша келесі төлемдерді төлейді:
- карточкалық шоттың ашылуына
- бір жыл мерзім аралығында қызмет көрсеткені үшін төлем
- банкоматтан алған ақша қаражаттары бойынша немесе мекеме қарыз
алушыға несие сомасын қолма-қол түінде бергені үшін ұсталынатын
комиссиялық төлемдер
- карточка арқылы қолма-қолсыз төлемді жүргізгені үшін
ұсталынатын комиссиялық төлемдер
Жалпы осындай шығындарға қарамастан тұтынушылар өз
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында банктік өнімдерді тұтынуда.
Ол үшін банк өз тұтынушыларына барлық жағдайларды жасауда. [33\36]
2-Бөлім. Қазақстандағы тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы және
оны талдау
2.1 Тұтыну несиесінің берілуі, рәсімделуі және өтеу механизмі
Несиелік процестің ұйымдастыруын келесідей тізбектелген сатылар арқылы
көрсетуге болады:
1 несие бойынша қарыз алушыға бірінші ретті кеңестің берілуі және
оның тіркелуі
2 құжаттардың дұрыстығын тексеру сол бойынша қабылдау және несие
алу бойынша өтініштің рәсімделуі
3 андеррайтинг жүргізу және шешім қабылдау
4 несие алушымен келісім шартқа отыру
5 мониторинг жүргізу
Несиелік процесс қарыз алушыға бірінші ретті кеңес берілуден
басталады. Кеңес берілу кезінде яғни бірінші этапта келесі мәселелер
шешіледі:
- мәлімдеушінің, кепілгердің тұтыну несиесін алуға табыс көлемі
сәйкес келеме
- алынатын табыс көлеміне байланысты тұтынушы категориясын анықтау
- ұсынылатын несие бойынша барлық ақпараттармен таныстыру
- тұтыну неиесін ұсынуға байланысты және шешім қабылдау үшін керекті
құжаттар тізімін айқындау.
Мәлімдеуші банкке өзінің шешімін бергенен кейін банк керекті
құжаттар тізімін береді және алынған ақпараттарды растау үшін
аталған құжаттарды толығымен банкке ұсынуы тиіс.
Мәлімдеушіге\кепілгерге несиенің берілу кезінде жалпы жасы шамамен 20
жас аралығында болуы қажет. Ал несиелік келісім-шарттың аяқталу
кезінде жасы 65 жас аралығында болуы қажет.
Несие алу бойынаша өтініштің рәсімделуі керекті құжаттар тізімі
толығымен қабылданып, тексерілгеннен кейін ғана жүзеге асырада.
Тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі . Барлық қарыз
алушыларға ұсынылатын міндетті құжаттар:
- Жеке куәлік көшірмесі
- СТН көшірмесі
- Әлеументтік жеке код беру туралы куәлігінің көшірмесі
- Қарыз алушыға толтырылған сауалнама
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы анықтаманы несиелік бюроға
субъектінің келісімі бойынша беру
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы субъектінің келісімі бойынша
несиелік есептің берілуі
- Тұтыну несиесін алу бойынша зейнетақы қорынан алынатын
мәліметтерге қарыз алушының өтініші
- Клиенттің табысы жайлы толық ақпарат алу үшін
жинақтаушы зейнетақы қорындағы соңғы 12 ай мерзім аралығындағы
зейнетақы төлемдері бойынша мәліметтер алу
- Ағымдағы карточкалық есеп шот бойынша мәліметтердің көшірмесі
және міндетті түрде куәландырылады
- Қарыз алушының жалақысы жайлы мәліметтері
- Адрестік бюродан анықтама немесе азаматтық тіркеу кітабының
көшірмесі
Қарыз алушының несиелік досьесін құрайтын құжаттар тізімі
(ипотека)
- Жеке куәлік көшірмесі қарыз алушының\кепілгердің
- СТН көшірмесі қарыз алушының\кепілгердің
- Табысын растайтын құжаттар
- Кепіл заты бойынша заңды растайтын және заңды куәландыратын
сонымен қатар басқада құжаттар тізімі
- Неке куәлігі, жолдаасының және басқа да кәмелеттік жасқа толған
жанұя мүшелерінің үйді кепілдікке қоюға және сотсыз іске асыруға деген
нотариалды келісімі немесе мүлікті иемденуі барысында және мүлікті
банкке кепілдікке беруі барысында некеде отырмағандығы жайлы өтінішінің
нотариялыды түрде расталған түрі.
Банкте рәсімделетін құжаттар:
- Тұтыну несиесін алуға өтініш
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы анықтаманы несиелік бюроға
субъектінің келісімі бойынша беру
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы субъектінің келісімі бойынша
несиелік есептің берілуі
- Тұтыну несиесін алу бойынша зейнетақы қорынан алынатын
мәліметтерге қарыз алушының өтініші:
Өтініш бойынша банк тарапынан қабылданған шешімнен кейін
рәсімделетін құжаттар
- Несиелік келісім шарт
- Кепіл келісім шарты
- Сатып алу келісім шарты келісім шартта несиенің мақсаты
көрсетіледі (түп нұсқасы несиелік досьеге тіркеліп банк архивінде
сақталады, көшірмесі несиелік досьеде банктің бэк офисінде несиелік
администраторлада сақталдады)
- Мүлікті сатушымен есептесудің екі этапы бар біріншісі алғашқы
жарна, екіншісі несие сомасы
Міндетті түрде келісім шарттарға қол қойылғаннан кейін құжаттардың
ұсынылуы:
- Ипотекалық келісім шарттың түп нұсқасы мемлекеттік тіркеу
орталығынан тіркеледі
- Жеке тұлға мүлікті сатқан жағдайда келесі құжаттарды ұсынуы
қажет
- Жеке куәлігі
- Сатылатын мүлік бойынша заңды растайтын және заңды куәландыратын
құжаттар
- Мүліктің қамтамасыз етілмегендігі жайлы анықтама
- Мүлікті сату бойынша қамқорлық және қорғаншылық
органдарының рұқсаты егер пәтер иесі кәмелетке толмаған тұлға болса
- Мүлікті сату бойынша нотариялды түрде расталған жолдасының
келісімі (егер мүлікті сатушы некеде тұрса) немесе өзінің келісімі
Несиелік пакет – құжаттар пакеті электрондық тұрғыда шешім
қабылдау орталығына банктің өкілетті органдарына несиелік өтініш
бойынша шешім қабылдау үшін және резюме құру үшін WF бағдарламасы
арқылы қарастырылуға жіберіледі.
Несиелік пакет - Шешім қабылдау орталығына андеррайтерларға
қарастырылуы үшін ұсынылады. Ол тұтыну несиесін алу бойынша
өтініштен тұрады, керек болған жағдайда табыс көзін анықтау үшін
зейнетақы қорынан алынған ақпараттар арқылы анықталады.
Менеждерлер өтінішті жеке тұлғалар мен бірге толтырады. Толтырылған
анықтаманы Шешім қабылдау орталығына жібереді.
Кепілмен талап ету бойныша негізігі талаптар
Кепілмен қамтамсыз ету Қазақстан Республикасының заңымен
анықталады.
Банк тарапынан берілетін несие көлемі иемденетін мүліктің
бағаланған нарықтық бағасынан аспауы тиіс.
Мүлікті иемденуі үшін несиенің берілуі барысында иемденетін
мүліктің нарықтық бағасы, алғашқы жарнаны және кепілге қойылған
мүліктің нарықтық бағасы иемденетін мүліктің нарықтық бағасынан кем
болмауы қажет. Егерде кепілге берілетін мүлікті және алғашқы жарнаны
қосқандағы нарықтық баға иемденетін мүліктің нарықтық бағасынан аз
болса онда банк қарыз алушыдан қосымша кепілді талап етеді.
Қарыз алушы тарапынан алғашқы жарнаны қосқанда ұсынылаты кепілдің
және қосымша кепілдің нарықтық бағасы иемденетін мүліктің нарықтық
бағасынан аз болмауы қажет.
Аталған жолдар бойынша рәсімделгенен кейін несиенің берілуі
кепілді және меншік құқығын тіркеу сәйкесінше банктің өкілетті
органдарының рұқсаты арқылы жүзеге асырылады.
Егерде белгілі-бір уақыт ішінде кепілді рәсімдемеген жағдайда
тұтыну несиесінің кепіл саясатының нұсқауына байланысты қамтамасыз
етуге арналған құжаттардың толығымен тіркеліп рәсімделмегенінше несие
жүзеге асырылдмайды.
Тұтыну несиесі бойынша сақтандыру шаралары өнімнің шартына
байланысты жүзеге асырылады.
Заң қызметкерлерінің іс әрекеттері
Тұтныу несиесі бойынша заң депортаменті несие процесі бойынша тұтыну
несиесі өнімінің тәуелділігігне қарай несиелік келісім шартты жүзеге
асыру үшін түрлі келісім шарт формаларын дайындайды. Неселік мәмлені
жүзеге асыру барысында келісім-шарттық түрі және формасы сәйкесінше
банк басқармасының бекітуі бойынша жүзеге асырылады.
Несие алуда келесідей құжаттар талап етіледі:
- Банкке мәлімдеушінің, кепілгердің, гаранттың құжаттарының
түпнұсқасы, көшірмесі ұсынылады
- Несие алуға өтініш толығымен толтырылуы қажет
- Менеджер мәлімдеушіден, кепілгерден керекті құжаттарды толығымен
қабылдағаннан кейін өзінің аты жөнін, мөрін, уақытын жазуы тиіс
- Құжаттарды шешім қабылдау орталығына жібермес бұрын менеджер
барлық құжаттарда қол таңбасының барына көз жеткізуі керек олар
мәлімдеушінің несие алуға өтініш құжаты, жеке тұлғаның несиелік тарихы
жайлы анықтаманы несиелік бюроға субъектінің келісімі бойынша берілуі,
жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы субъектінің келісімі бойынша
несиелік есептің берілуі, тұтыну несиесін алу бойынша зейнетақы
қорынан алынатын мәліметтерге қарыз алушының өтінішінде қолтаңбасы болуы
қажет.
Құжаттардың және келісім шарттардың дайындалуы барысында несиелік
мәмлені жүзеге асыру үшін талап етілетін ұсынытар:
- келісім шарттарды дайындау үшін қабылданған құжаттар қатесіз
тұрде өткізілуі қажет
- заңды тұлғалардың атауы, мекен - жайы қысқартылмай толығымен
жазылуы қажет
- кепіл келісім шарттарының көлемі бірбеттен асатын болса, барлық
беттері тігіліп, мөр және банк қызметкерінің қолтаңбасы болуы қажет
- несиелік келісім шарттың барлық беттерінде мәлімдеушінің
қолтаңбасы болуы қажет
- жеке тұлғаның келісім шартқа қол қоюы барысында, екінші жақ банк
болып табылған жағдайда банк қызметкерінің қатысуымен жүзеге асырылады
және тұлғаның қол қою үлгісін текесеру барысында қол қою үлгісі бар
құжат арқылы тексеріледі. Ол құжатты жеке тұлға банкте толтырырады.
Келісім шартқа қол қоюы барысында жеке тұлға өзінің аты жөнін
толығымен жазуы қажет.
Қарыз алушыларды несиеленіру барысында жүргізілетін мониторинг
Қарыз алушылардың санына және алынған несиесіне байланысты тұтыну
несиесі бойынша мониторинг келесі бағытпен жүргізіледі
1. ағымдағы мониторинг портфелі
2. ұсынылған несиенің мақсатқа бағытталғанын тексеру
3. компания-жұмысшыларына ағымдағы мониторинг жүргізу
Банктің өкілетті орган қарыз алушының төлемқабілеттілігіне және
несиелікқабілеттілігіне мониторинг жүргізуге құқығы бар.
1 Ағымдағы мониторингті жүргізу барысында тұтыну портфеліне толық
мониторинг жүргізеді
- Уақытында банк тарапынан кепіл заты бойынша шешім қабылдау және
рәсімдеу
- Несиелік қаражаттарды мақсатты пайдалану
- Сақтандыру төлемдерін уақытында рәсімдеу
- График бойынша қарыздың өтелуі
- Құқығынрастайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-Бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің жеке
тұлғаларды тұтыну несиесімен несиелендірудің теориялық негізі ... ...
6
1.1 Тұтыну несиесінің мәні мен элементтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Тұтыну несиесін ұсынудағы жалпы есептелінетін шығындар
көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2-Бөлім. Қазақстандағы тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы және
оны талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Тұтыну несиесінің берілуі, рәсімделуі және өтеу механизмі
... ... 25
2.2 Несие мониторингінің тәртібі және мәселелік несиелермен
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақстандағы банктердің ұсынатын несиелері бойынша талдау ...
52
2.4 Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайына
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
3-Бөлім. Нарықтағы коммерциялық банктердегі тұтыну несиесінің даму
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының тұтыну несиесінің тиімді
жолдары және нарықтағы орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар экономиканы дамыту үшін ғана
емес, бүкіл қоғамдық өмір үшінде орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің осы жылдар ішінде атқарылған
жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді.
Қазақстанның банктік жүйесі бүгінгі таңда экономиканың дамушы
және серпімді салаларының бірі. Банктер ақшалай есеп айырысуды
жүргізіп экономиканы несиелеп, капиталдың қайта бөлінуінде делдал
ретінде өндірістің жалпы тиімділігін арттырады әрі елдің қорлануына
өз ықпалын тигізеді. Бүгінгі таңда, яғни осы заманғы жағдайда банк
жүйесінің құрылымы күрделене түсті. Қаржа мекемелерінің жаңа
түрлері, жаңа несие құралдары және клиентке қызмет көрсетудің жаңа
әдістері пайда болып үлгерді. Пайда алуға, коммерциялық жетістікке
бағдарланған, әр түрлі меншік формаларына негізделген серпімді әрі
икемді несие жүйесіне өту қолға алынады.
Қазіргі таңда Республикамызда екі деңгейлі банк жүйесі халыққа
қызымет көрсетуде. Бірінші деңгейлі банк яғни мемлекеттегі орталық
банк, ал коммерциялық банктер екінші деңгейлі банктер құрамына
жатады. Коммерциялық банктер – несие жүйесінің негізгі орталығы
болып табылады.
Бүгінгі таңда банктер өз клиенттеріне өте жоғары қызмет түрін
көрсетуде. Бұл банктердің клиенттерге ұсынатын қызметтердің
экономикалық функциясы несиелендіру, кәсіпорындардың инвестициялық
және тұтыну мақсатын қаржыландыруды жүзеге асыру, ұйымдар, жеке
тұлғалар, мемлекеттік тұлғалар.
Банктердің экономикалық қызметтерінің көрсеткіштері, тұтынушыларға
көрсетілген қызметтің жүйесіне байланысты анықталады. Нарықтық
шаруашылық жағдайында несиенің басты нысаны болып банктік несие
саналады яғни, коммерциялық банктер несиенің әрбір үлгісін және
түрін ұсынады.
Қазіргі кезеде Батысқа кеңінен таралған тұтыну несиесі өзекті мәселелердің
біріне айналған. Әсіресе тұтыну несиесі Қазақстанның нарықтық экономикаға
өту кезінде тіптен маңызды бола бастады. Тұтыну несиесі басқа несиелер
сияқты белгілі бір шаттарды орындау барысында алдымен, отбасы жағдайын
жақсартуға қосымша мүмкіндік береді, бұл халықтың тұрмыс деңгейін көтереді.
Осыған орай халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
банктің тарапынан ұсынылатын несиелері болып тұтыну несиесі табылады.
Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік,
қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және экономиканың
бос ақшалай қаражаттардың жұмылдыруын қамтитын несие капиталының
қозғалысы себепті экономикалық қарым қатынасты көрсетеді. Несие
объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды роль атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарыз
алушылардың арасындағы қарым қатынасты білдіреді. Тұтыну несиесі
бұл несие түрі халыққа оның ағымдағы сипаттағы қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін беріледі.
Несие халыққа тауарлы және ақшалай формада берілуі мүмкін.
Тауарлы форма халыққа тауарларды оның төлеу мерзімін ұзартумен
сатуда қолданылады, яғни бұл коммерциялық несие болып табылады, ал
ақшалай форма банк несиесі секілді халыққа тікелей немесе сауда
желісі арқылы жанама түрде беріледі. Тұтыну несиесінің қосарлы
қызметі бар: бір жағынан, тауар айналымы артатын болса, несие
мөлшері де өседі, тауар сұранысы несие сұранысынан тудырыды, екінші
жағынан халық неғұрлым несиеленетін боса, төлем қабілеті бар
сұранысты арттырады. Несиелеу объектісі бойынша қазақстанда тұтыну
несиесі мыналарға: кезек күттірмейтін қажеттілік несиеісіне,
құрылыс салу және тұрғын үй сатып алу несиесі, ұзақ пайдалануға
жарамды тауарларды сатып алуға арналған несиеге және шаруашылықты
ұйымдастырып, жүргізуге арналған несиеге бөлінеді. Тұтыну несиесі
көптеген елдерде маңызды роль атқарады және осыған байланысты
мемлекет тарапынан реттеліп, қадағаланады әр банктік және
коммерциялық несиелерге бақылау қояды.
Диломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Казкоммерцбанк Акционерлік
Қоғамының тәжірбиесін мысалға ала отырып тұтыну несиесін ұсынудың
Қазақстандық тәжірбиесін зерделеу келесідей тапсырмалар берілген:
- тұтыну несиесінің теориялық негізін ашу
- тұтыну несиесі түсінігі мен мәнін ашу
- тұтыну несиесінің жіктелуін анықтау
- экспресс несиені – тұтыну несиенің формасы ретінде қарастыру
- Қазақстандағы тұтыну несиенің жағдайы және оған талдау жасау
- Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының несиелік операцияларына
қысқаша мінездеме беру
- Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының басшылық етуімен құрастырылған
тұтыну несиесінің бағдарламасын сипаттау.
Жалпы дипломдық жұмыс тақырыбының мағынасын ашып көрсетуде
келесілерге тоқталынды: кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден.
Бірінші бөлімде тұтыну несиесінің мәнін ашып, олардың жіктелуіне
және банктердің несиені рәсімдеуі барысында ұсталатын шығындар
көлеміне тоқталдым.
Екінші бөлімде Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының тұтыну
несиесінің рәсімделуіне және банктердің несиелік және қаржылық
жағдайына талдау жасадым.
Үшінші бөлімде Казкоммерцбанк Акционерлік Қоғамының болашағына
болжанған жоспарды жүзеге асыру үшін бірнеше қағидалар шарттарына
тоқталып және тұтыну несиесінің жалпы дамуы үшін бірнеше ұсыныстарды
енгізуге болатыны айқындалды.
1-Бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің жеке
тұлғаларды тұтыну несиесімен несиелендірудің теориялық негізі
1.1 Тұтыну несиесінің мәні мен элементтері
Нарықты экономикалық елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы
әрі пайдалы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен роль
атқарады, сондықтанда ол мемлекет тарапынан белсенді түрде
реттеледі. Реттеу несие берудің және оны пайдаланудың деңгейінде
жүзеге асырылады әрі бұл реттеу несиеленетін операцияға өзіндік
қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі, процент мөлшерлемесі
арқылы түпкілікті тұтынушылардың несиеленуін мақұлдауда немесе
несиелеу режимін қатайтуда көрінеді.
Тұтыну несиесін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі рұқсатымен
анықталатын белгілі статусы бар банктер жүргізеді. Тұтыну несиесі Қазақстан
Республикасының келесідей заңдары мен нормативтік актілеріне сәйкес
орындалады: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім),
Азаматтық процессуалды кодекс, Салық кодексі, ҚР-ғы банктер және банк
іскерлігі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы № 2155
30.03.1995ж, Лицензилау туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы № 2200 17.04.1995ж, Жылжымайтын мүлік пен олармен мәміле жүргізу
құқығын мемлекеттік тіркеу туралы Президентінің Жарлығы № 2727
25.12.1997ж, Жылжымайтын кепіл мүлкін тіркеу туралы 30.06.1998 жылғы №
254 Қазақстан Республикасы Заңы, Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы
23.12.1995ж №2723 Президент Жарлығы; 22.12.1995жылғы Жер туралы № 2717
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы; 27.01.1996ж Жер қойнауы және
жер қойнауын пайдалану туралы № 2828 Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы; 19.06.1997ж Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы № 131-
1 ҚР Заңы; 29.06.1998ж Төлем және ақша аударымы туралы № 237-1 Қазақстан
Республикасы Заңы; Банк активтерінің классификациясы және шартты талаптары
және Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің онымен провизиялық
есеп айырысу Ережесі, Пруденциялық нормативтер туралы Ереже,
16.08.1999ж Екінші деңгейлі банктердің несиелік құжаттарын жүргізу
тәртібі № 276 Қазақстан Республикасы ҰББ Қаулысы, 25.07.1997ж Екінші
деңгейлі банктердің берген құжаттамаларының, кепілдіктері Қазақстан
Республикасы ҰБ тіркелу тәртібі туралы № 288 Қазақстан Республикасы ҰББ
Қаулысы; 08.04.1997ж Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктері
шағын кәсіпкерлікті несиелеудің ең төменгі мөлшері және несиелеудің төменгі
мөлшері № 100 ҚР ҰББ Қаулысы, 24.04.1997ж ҚР экспорттық-импорттық
валюталық бақылауды ұйымдастыру туралы № 229 ҚР ҰББ Қаулысы, 23.05.1997ж
ҚР валюталық операциялар жүргізу тәртібі туралы № 206 ҚР ҰББ Қаулысы,
сондай-ақ Екінші деңгейлі банктердің несие саясатына байланысты
құжаттамаларды жүргізу ережесі.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр
түрлі заңдар қолданылады, олардың бәріде баршаға ортақ нұсқама
біріктіреді: тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде
несиеге қол жеткізу.
Біздің елімізде қайта құру процесіне дейін экономикада екі
түрлі тұтыну несиесі басымдылыққа ие болды:
- ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға
арналған несие, (жанама сипатта болды, өйткені оны мемлекеттік
банктің делдалдылығы арқылы әртүрлі сауда ұйымдары беріп
келді)
- тұрғын үй құрылысының несиесі,(жеке және коперативтік),
несиесін несие мекемелері (Мемлекеттік банк және Құрылыс
банкі) тікелей берді.
Қазақстан экономикалық дағдарыс қызған кезде, көпшілікке
түсініксіз болған, тұтынушыларды несиелендіру басталды. БАҚ
кепілдікке несие алуды, халық тұтынатын тауарларды бөліп төлеуге аса
қымбат тұратын несиелер алуды белсенді түрде жарнамалай бастады.
Әрі бұл кезде, ресми статистика бойынша, еңбек адамының ай сайынғы
табысы айына 100 долларға да жетпейтін, ал елдің басым
көпшілігінің оданда аз болатын. [15\22]
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар тұтыну несиесінің кейбір
түрлерін беруді де жүзеге асырылды.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды
тұлғаларды несиелеуде қолданатын, атап айтқаны несиенің қайтарылуы,
несие мерзімі, несиенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және
қамтамасыз етілуі секілді принциптерді сақтай отырып берді.
Тұтыну несиесі – халықтың әр түрлі тұтынушылық қажеттілігін
қанағаттандырудың құралы ретінде қызмет етеді.
Тұтыну несиесіне қарыз алушыға жеке тұлғаға, ал несие берушіге
несие мекемесі, сондай-ақ әртүрлі меншік формасындағы кәсіпорындар
мен ұйымдар жатады.
Тұтыну несиесі коммерциялық банктердің жеке тұлғаларға
(тұрғындарға) автокөлік, жылжымайтын мүлік (ипотекалық несие беру),
тұтынатын заттарды сатып алуға қарыз беру. [19]
Несие есебінен ұзақ мерзімді қолданыстағы тауарларды – тұрмыстық
компьютерлік техника, жиһаздарды алуға болады; несие жеке сипаттағы
түрлі шығындарды (білім алу, медициналық қызмет көрсету, және т.б.)
қызметтерді төлеуге мүмкіндік береді. Яғни, банктің қарыз есебінен
төленетін тауарларға ұзақ мерзімде қолданылатын заттар немесе аса
қымбат тұратын қызметтер жатады.
Тұтыну несиесінің екінші бірі түрі - капиталдық шығындарға
арналған несие (ұзақ мерзімді), азаматтардың құрылыс салуда және
тұрғын үй сатып алуда көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын үй
несиесінің үш түрін ұсынады:
- алдағы тұрғын үй құрылысына жерді сатып алуға және
жайғастыруға арналған қысқа, орта мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелер
- тұрғын үй құрылысына, құрылыс жұмыстарына тікелей
қаржыландаруға арналған қысқа мерзімді несие
- тұрғын ұй сатып алуға арналған ұзақ мерзімді несие.
Тұрғын үй құрылысын несиелеу құрылысшыға белгіленген тәртіпте
жер учаскесін бөліп беру және тиісті органдардың тұрғын үй
құрылысына рұқсат ету шартымен жүзеге асырылады. Бұл жөніндегі
тиісті құжаттарды қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтінішімен
қоса өтінуі мүмкін.
Азаматтардың қамтамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын
мүлік кепілзатының келісімшартын, бір немесе оданды көп азаматтардың
сақтандыру компаниясының және өзгеде заңды тұлғалардың
кепілгерлігімен ұсынуға болады.
Кепілге салынатын затқа:
- қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арналған жер
учаскесі немесе өзгеде мүліктік құқық
- дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзгеде мүлік
түрлерімен кепілзат ретінде пайдалануға болатын, ҚР-дың қолданыстағы
заңына сәйкес келетін мүліктік құқық.
Кепілге салынған мүлікті кепілзат беруші одан айырылып қалмас
үшін сақтандыра алады.
Негізгі қарыздың сомасы және ссуда бойынша процент толық
өтелмейінше қарыз алушының жылжымайтын мүлікті үшінші тұлғаға
сатудын немесе оның мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша
келісімінсіз құқығы болмайды.
Банк тұрғын үй несиесін несиелеудің, атап айтқанда мақсатты
пайдаланылу, қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, қайтарылуы және
ақылылығы секілді негізгі принциптерін сақтай отырып береді.
Құрылыс салу үшін немесе тұрғын үй сатып алу үшін алынған
ссуданың өз мақсатында пайдаланылмағаны анықталған жағдайда банк
берілген несиені мерзіміненен бұрын қайтарып алуға құқығы бар, ал
қарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда банк несиені кепілге
салынған мүліктен немесе кепіл берушіден қайтарып алады.
Тұрғын үй несиесінің келесі түрі – құрылыс несиесі қарыз алушы
ашқан немесе желісінің негізінде беріледі.
Банк кезеңдері кейін инспекциялауымен құрылыс графигіне сәйкес
кезең сайын аванс беру арқылы жұмысты қаржыландыра алады.
Тауардарды несиеге сатуда барлық меншік формасындағы бөлшек
сауда кәсіпорындарды сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырылады.
Несиеге автокөлік және де басқада ұзақ уақытқа пайдаланылатын
тауарлар сатылады.
Несиеге алынатын тауардың қолма-қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай ақ бөліктеп төлеудің мерзімі тауардың құнына қарай
анықталады.
Ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды несиеге сатудың ережесіне
сәйкес несиелеудің шегі азаматтардың деңгейіне қарай анықталып
белгіленетін болады.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда
тауар құны мен несие соммасы арасындағы айырмашылық қолма-қол
ақшамен немесе ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет. [9\23]
Тұтыну несиенің қолданылатын механизмі келесідей элементтерден тұрады:
- несиелеу объектісі
- несие көлемі
- несиенің берілу шарты мен өтелу мерзімі және оның қарыз алушының
қызметінің жақсаруына әсері
- сыйақы бойынша қойылым
- қарыз алушының қарызды қайтаруды қамтамасыз ету міндеттемесі
(кепілдік)
- несиелеуге қажетті есеп – қисап тізімі мен ақпараттар, олардың қарыз
алушы мен белгіленетін мерзімі басқа да шарттары
- несиелік келісімнің шарттары екі жақтың бірімен бұзылған жағдайдағы
экономикалық әсер көлемі.
Банктегі несиелік комитет қарыз алушының таза табысы мен болжанған
шығындар көлемін қарыз алушы мен бірге отырып анықтайды, және барлық қарыз
түрлері осы көлемде беріледі. Қарыз меншік формасына қарамай несие
қабілеттігіне және қарыз алушы іс-әрекетінің қабілеттілігене біртұтасты
ұсынылады.
Қарыз алушының несиеқабілеттілігі дегеніміз жеке тұлғаның өз қарыз
міндеттемелерін дәл өтеу мерзімінде, толықтай төлеу қабілеттілігі болып
табылады.
Қарыз алушы кәсіп әрекетінің қабілеттілігі – бұл азаматтың өз іс -
әрекетімен азаматтық құқығын жүзеге асыру және өзіне азаматтық
міндеттемелер қойып, оны орындауы. Қабілеттілік кәмелетке толумен қатар
пайда болады.
Банктерде қарыз алушыларға ақша беру, ережеге сай, бұрын берілген
қарыздардан мерзімі өтіп кеткен болмаған жағдайда беріледі. Кейбір
жағдайларда банк жетекшісінің шешімімен несие бойынша мерзімі өткен, бірақ
жақын арада өтелуі мүмкін қарызы болған кезде де беріле береді. Әсіресе
банкке жоғары тәуекел туғызатын төменгі тұрақсыз табыс алатын қарыз
алушылар мен несиелік қатынас жасайтын ұйымдардың мәселелері мұқият қаралуы
тиіс.
Мұндай белгілі бір аймақтың әлеуметтік экономикалық қанағаттандыру
мақсатында несие алушыларға қарыз беру, тек қана, басқару органдарының
немесе жоғарғы звенолардың дәйекті өтінішіне сәйкес, осы қарыздың
қайтарылатындығына кепілдеме алған кезде ғана жүзеге асырылады.
Қиындатылған күдікті несиелермен жұмыс. Несие мониторингін жасау
барысында несиені қайтаруға және оған тиесілі сыйақыны төлеуге бағытталған,
қарыз алушыға несие бойынша міндеттемелерді орындамауға мүмкіндік бермейтін
заңдарға сәйкес жоспарлы саясат жүргізу қажет. Несиенің қайтармауына әсер
ету мүмкін мәселелердің тереңдеуіне жол беруге болмайды.
Несиенің қайтарылуы күдікті бола бастаса, бұл жағадайда талдау жүргізу
қажет, егер ол уақытша болып, рұқсат етілетін болса, онда Несие
мониторингінің реті жарлығына сәйкес оны болдырмайтын барлық нұсқаларды
қарастыру керек.
Мұндай нұсқалар ретінде ошушының дәйекті өтініш бойынша шешілетін,
берілген несиенің құрылымы (реструктуризация) мен пролонгация ұсыну
мәселесін қарастыруға болады. Талдау шешімі бойынша іскерліктің тек
проблема туына әсер еткен жақтары ғана күдікті болып табылады. Оның алдын-
алу жолдары несие құрылымы (реструктуризация), пролонгация кезеңіне ақша
ағымын болжауы мен байланысты. Бұдан басқа, несиені кепілдікпен
қамсыздандыруды қайта бағалау және қажетті қосымша қамтамассыз ету
жүргізіледі.
Несиенің құрылымы немесе пролонгация туралы шешімді одан әрі жүргізу
немесе бекіту нағыз несиелік саясатын, жалпылама тағайындалған ретте
жарлықтарға процедуралар мен өкілеттіліктерге сәйкес жүзеге асады.
Қабылданған оң шешімдерге сәйкес қарыз шарты (төлем графигіне
өзгертулер енгізілген) мен кепілдеме шартына (кепілдеме тіркеген ұйымға 1
дана ұсынуы мен) қосымша келісім хатталады.
Егер банкке қарызды өтеу кезінде кепілдеме қауіпсіздігімен байланысты
қарыз алушының адекватсыз әрекетінен проблемалар туындайтын болса, онда
несие күдікті деп саналады және ол арқылы төмендегідей операцияларды
орындау қажет:
- банк қауіпсіздік қызметін пайда болған проблемалар жайлы ескерту
- аталған қызметтің қызметшілерімен бірлесе отырып қарыз алушының
жақын арада осы мәселені шешуге нақты мүмкіндігін бар жоғын
анықтау
- кепілге алынған заттың жағдайын тексеру, оның нақты нарықтық
құнын және оған сұраныс деңгейін, басқа қайнар көздер болмаған
жағдайда қарызды өтеу үшін оны реализациялау мүмкіндігін анықтау
- күмәнді несиені сақтап қалу мүмкін болмаған жағдайда несиелік
саясатқа және Қазақстан Республика заңдарына сәйкес оны өтеу
шараларын қолдану қажет,
Мерзімі ұзартылған қарыздар пайда болып, өтелмеген жағдайда банк әр
айдың 1-ші күні Несиелеу департаминтіне қарыз алушының қарыз өтемеу
себептері мен оны қайтару үшін оны қолданып жатқан шаралар жайлы ақпараттар
ұсынып отырады.
Бұдан кейін қарызын өтеуде үлкен проблемалары болған қарыз алушыларға
несие тек несиелеу Департаментінің рұқсатымен ғана берілетін болады.
Шығынды несиелер бойынша пайыз (процент) қарыздың мерзімі өткен
несиелер есебіне енгізілгеннен кейін 90 күн бойы тоқтатылады. [10\13\17]
Бүгінгі таңда Қазақстандық банктер тұтыну несиелерін әр түрлі
мақсаттарға ұсынады
1. Тұтыну тауарларын алу үшін
Тұтыну тауарларына ұзақ мерзімде қолданыстағы өнеркәсіптік тауарлар
жатады:
- жиһаз
- сантехника
- аудио, видео және тұрмыстық техника
- компьютер және организациялық техника
- басқа да тұтыну тауарлары
Қарызды ұсынуының міндетті шарттарының біріне – біздің банкпен
анықталған сақтандыру компаниясында, алынған тауарды сақтандыру жатады.
Қарыз алушының тұтыну тауарларын Жарлық шеңберінде иемденуін банкке
серіктес компаниялар қадағалайды. Банк компьтермен келісім шартқа
отырғаннан кейін оларды өзіміздің банктің басқа да қызметтерін ұсыну
арқылы қызықтыру қажет.
Компания клиенттерге несиелеу шарттары мен қажетті құжаттар пакеті
туралы кеңес береді және банк талаптарына сәйкес клиенттерінің төлем
қабілеттілігіне алдын-ала минималды біліктілігі өткізіледі.
Тұтыну несиесін алуға жинақталған құжаттар пакетін банкке компания
немесе қарыз алушы жеткізеді.
Алынған тауарды бағалау алынған тауардың техникалық сипаттамасы мен
оның құны жайлы компанияның анықтамасы негізінде жүргізеді.
Алғашқы жарнамен несие беруге оң шешім қабылданған жағдайда клиент,
алғашқы жарнаны компания кассасына немесе банкте ашылған компаниның
ағымдағы шотына таңдалған тауар мен оның құны жайлы Компания анықтамасы мен
төлем енгізілгенін дәлелдейтін квитанциялардың түпнұсқасын банкке ұсына
отырып, алғашқы жарнаны енгізеді.
Қарыз келісімі мен кепілдеме келісіміне қол қойылып, басқа да құжаттар
хатталғаннан кейін, банк компаниның ағымдағы шотына ақшаны аударады және
компанияға төлем жасалғандығы жайлы хабарлайды. Кепілдеме шартын тіркеуді
қарыз алушының өкілдігі мен Бэк-офис жүргізеді.
2. Қызмет төлеміне ұсынылатын несие
Қызмет төлеміне қарыз санатына әр түрлі салтанат жиындарын өткізуге,
білімге, медициналық қызметке, демалыс, туризмге, тұрғын үйді жөндеу
жұмыстарын жүргізуге және т.б берілетін несиелер жатады, егер аталған
қызметтерге несие беру Несие саясатының басқа процедуралармен
регламенттелмесе.
Қарызды қамтамасыз етуде тиісті сипатта тіркелген, негізгі қарызды және
несиелеу кезегіне тиісті сыйақы сомасын жабатын ликвидті қамсыздандыру
қажет.Қарыз қолма қол түрінде және де қолма-қолсыз түрде, фирманың немесе
мекеменің шотына аударылу мүмкін.
Ссуда арқылы төлемдер төлем графигіне сәйкес банк кассасына қолма-қол
немесе аударымдар арқылы енгізіледі. Қарыз алушы өз еркі бойынша үлкен
сомада төлем жүргізе алады, яғни мерзімінен бұрын. Қарыз алушы кезекті
төлемді өтелмеген жағдайларда белгіленген мерзімде төлем мерзімі өткен
қызмет шотына аударылады. Қарызды пайдаланғаны үшін пайыздар белгіленген
ретте төленеді және саналады.
Қазіргі уақытта тұтыну несиесі төлем қабілеттілігі бар тұлғалардың
кепілділігі бойынша ұсынылу мүмкін.
Кепілдеме қарызды өтеуде және оның пайыздарын төлеуде гарант болып
табылады. Қамтамасыз ету ретінде банктер төмендегілерді белгілейді:
- тұрақты табыс көзі бар Қазақстан Республикасы азаматтарының
кепілдемесі
- төлем қабілеттігі бар кәсіпорындар мен ұйымдар, яғни банк
клиенттерінің кепілдемесі
- жеке тұлғалар мен кепілге берілетін ликвидтік бағалы қағаздар
- кепілге берілетін жылжымайтын мүлік объектілері, транспорттық
құралдар және басқа да мүліктер.
Әрбір қарыз алушыға берілетін несиелердің максималды көлемі оның төлем
қабілеттілігін бағалау негізінде және де несиенің қайтаруды қамсыздандыру
арқылы, бұрын алынған қарыз бойынша қалдық сенімділік есебі бойынша
анықталады. Максималды несие көлемі банк бекіткен шекті көлемінен аспау
тиіс.
Банктерінің несиелік саясаты, Қазақстан Республикасының Банктер және
банктік қызмет туралы заңына сәйкес, ҚР-ң заңды актілерімен, сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Жарлығына, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің нормативті құқықтық актілеріне, банк Үкіметіне сәйкес жасалады.
Несие ұсыну мен несиелік тәуекелділікті басқару процестерінің
барлығының негізін Несиелік саясат құрады. Ол банк қызметкерлері басшылық
етуге тиіс негізгі ережелерді, жарлықтарды, процедураларды анықтайды.
Тұтыну несиесін несиелеу процесі банктерімен бақылау және тәуелділікті
басқару, қайтарымдылық, мерзімділік, төлемділік, қамтамасыздандырылған және
мақсатқа жұмсалу шартында коммерциялық негізде жүзеге асады. [21\31\38]
1.2 Тұтыну несиесінің жіктелуі
Тұтыну несиесінің және несиелеу объектілерінің жіктелуі белгілер ретіне
қарай, соның ішінде қарыз алушы типі, қамсыздандыру түрі, өтеу мерзімі,
өтеу әдісі, мақсатты жұмсалуына, несиелеу объектілеріне, көлеміне және де
т.б. арқылы жүргізіледі.Қолданылу бағытында қарай (несиелеу объектісін)
Қазақстанда тұтыну несиесінің өзі бірнеше несиелерге бөлінеді:
- кезек күттірмейтін мұқтаждықтарға
- құрылыс және үй алуға
- жеке тұрғын үйлерді жөндеуге
- үй салуға немесе сатып алуға
- банктер мұнымен қатар автомобиль және басқада ұзақ мерзімді
қолданыстағы тауарлар алуға, ұзақ мерзімді несиелер береді.
Несиелік келісім субъектері арқылы (кредитор мен қарыз алушыларының
келбетіне қарай) келесілерді ажыратуға болады:
- банктік тұтынатын несиелері
- халыққа сауда ұйымдары ұсынатын несиелер
- банктік емес типтегі несиелік мекемелердің тұтыну несиелері
(ломбардтар, жалға беру пунктері, өзара көмек кассалары, несиелік
кооперативтер, құрылыс қоғамдары зейнетақы қоры және т.б.)
- жеке тұлғалармен ұсынылатын жеке тұтыну несиелері
- қарыз алушының өздері жұмыс істейтін кәсіп орында және
ұйымдарында тікелей ұсынылатын тұтыну несиелері.
Несиелеу мерзіміне қарай тұтыну несиелері келесідей бөлінеді:
- қысқа мерзімді (1 күннен 1жылға дейін)
- орта мерзімді (1жылдан 3жылға дейін)
- ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары)
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасынлда жалпы экономикалық
тұрақсыздықпен байланысты тұтыну несиелердің мерзімге бөлу шарты сипатта.
Банктер несие ұсына отырып, әдетте, оларды қысқа мерзімді (1жылға дейін)
және ұзақ мерзімді (1жылдан жоғары) деп бөледі. Қысқа мерзімді несиені
белгілі бір мерзімге ғана жасатуға болады (1 жыл шеңберінде).
Берілуіне қарай несиелер мақсатты және мақсатсыз овердравт (кезек
күттірмейтін мұқтаждық) болып бөлінеді.
Қамтамасыздандырылуына байланысты несиелер қамтамассыз етілген және
қамтамасыз етілмеген. Банктің қамтамасыз етуді талап ететін негізгі себебі
– қарыз алушы қарызын мерзімінде және толық өтей алмаған жағдайда еріксіз
шығындалуы тәуекелі.
Қамтамасыздандыру қарыздың өтелуіне кепілдік бермейді, тәуекелділікті
төмендетеді. Себебі, банк ликвидация кезінде банк несиелерін қамтамасыз ету
қызметін атқаратын активтердің кез келген түріне қатысты кредиторлар
алдында ерекшелікке ие болады.
Өтелу әдістеріне қарай несиелер бір мезгілде өтелетін және төлемі
(кейінге қалдырылған) және ұзартылған болып бөлінеді.
Төлемі ұзартылған несиелерге төмендегілерді жатқызуға болады:
- бір қалыпты несиені кезеңдік өтеу (ай сайын, квартал
сайын және т.б.
- бір қалыпты кезеңдік өтелу қарызды өтеу сомасы белгілі бір
факторларға байланысты, мысалы, қарызды толықтай өтеу мерзімі
таяп қалғанда немесе бір қалыпсыз, кезеңсіз өтелу қарыздары
бойынша несиелік келісімнің аяқталуына байланысты өзгеріп отырады
(өседі немесе азаяды).
Мерзімі ұзартылған несиелерді беру кезінде келісім-шарт мерзімі
біткенше қарыз сомасы барлық кезеңдерге бөлшектеліп көшірілу принципі
қолданылады. Несиені өтеудің мұндай реті қарыз алушы үшін, қарызды бір
мерзімде өтеу сияқты асыра ауыр емес. Және де банк үшін несиенің келесі
мерзімінің барлық кезеңде өтелгені пайдалы, себебі, бұл несие айналымын
тездетеді және жаңа салымдар үшін несиелік ресурстарды босатады, бұл оның
өтімділігін жоғарлатады.
Пайыздар алу әдісі бойынша несиелер келесідей жіктеледі:
- дәл қарыз ұсынылған мерзімде пайыздар алынатын несиелер
- дәл несие өтелген мерзімде пайыздар төлемімен қоса берілетін
несиелер
- барлық қолданылған мерзімдерге бірдей салым арқылы пайыздар
төлемімен берілетін несиелер (квартал сайын, жарты жылда бір рет
немесе арнайы келісілген график бойынша).
Мұнымен қатар, аннуитеттік төлемімен берілетін қарыз деген ұғым бар,
яғни қарызды қолданғаны үшін бір мезгілде пайыздар төлемі жүргізу. Несие
құралдарының шеңбер айналымы сипаты бойынша бір реттік және жаңартылған
болып бөлінеді. Әдетте, несиенің жаңартпалы тобына клиенттердің несиені
несиелік карта арқылы ұсынуы немесе бірдей активті-пассивті шотты овердрафт
формасындағы қарыз жатады. Әлемдік банктік тәжірибеде жеке тұлғалардың
талап етуіне дейінгі шот арқылы несиелік бағыт көп таралмаған, бірақ, сол
несиелерге сәйкес несиелік карталар бойынша қолданылады. Клиенттер
шотындағы қалдық қаражатынан асып кеткен сомаға чек жазып (чектік несие)
бере алады, бірақ олар овердрафт қолданғаны үшін банкке пайыздар төлейді.
[8\14\34]
Әлемдік тәжірибеде несие беру туралы шешім қабылданғанда, несие
бюросы ұсынатын, қарызгердің несие тарихы мұқият қаралуы кең
таралған.
2004 жылы осы ұйымның қызметін реттемелейтін Несие бюросы және
несие тарихын қалыптастыру туралы заңға қол қойылды. 2006 жылдың
ақпанынан бастап Бірінші несие бюросы қарызгерлермен жұмыс істеуге
дайын екендігін мәлімдеді.
Елдегі несиелеуді дамытуға түрткі болатын жаңа жобаны Ұлттық
банктің және Қазақстан Қаржыгерлері қауымдастығының қолдауымен
Қазақстаннның жеті ірі банкі – Альянс Банк, АТФ Банк, Тұран Әлем
Банк, Банк Центр Кредит, Казкоммерцбанк, Қазақстан Халық Банкі,
Цеснабанк өмірге әкелді.
Бірыңғай деректер базасына соған сәйкес шартқа қол қойған және
ақпарат алмасу үшін өз деректерін берген барлық банктермен қаржылық
ұйымдар қол жеткізе алады.
Енді банктер қарыз алушылардың келісімімен олардың төлем
қабілеттілігі, сенімділігі және төлем тәртібі туралы ақпарат
алмаса алады.
Бірінші несие бюросының клиенттерді ақпараттарды үнемі жаңартып
отырады, ал тұтынушылар несие есебін несие алуға өтінім берген
әлеуетті қарызгерлер туралы осы ақпараттар негізінде бірнеше секунд
ішінде ала алады.
Бюроның деректер базасында қарызгер жөнінде ағымдағы
ақпараттарда, несие алу мақсатын, оның формасымен оны өтеу
кезеңдерін қосқанда, клиент жөніндегі тарихи анықтамаларда
сақталмақ. Қарызгер жөніндегі ақпараттар 10 жыл мерзімі көлемінде
сақталатын болады, қарызгер туралы ақпаратты оң және теріс деп
бөлмейді.
Несие бюросының жұмысы қарызгер жөніндегі ақпарат алмасуға ғана
емес,несие өтінімін едәуір тез өңдеуге мүмкіндік береді, бұл
банктердің шығындарын азайтуға ықпал етпек. Ал бұл өз кезегінде несие
бойынша мөлшерлемені төмендетуге әкеледі және тұтынушылық несиелеріне
тұрғындардың кең ауқымының қол жеткізе алуын арттыруға,
республикадағы несиелеуді дамытуға ықпал етеді.
Несие тарихы қарызгердің қарыз алу тәртібі мен несие мәмлесі
шарттарынан туындайтын міндеттемелерді (қарызды қалай қайтаратыны
және шоттарды қалай төлейтіні) орындау тәртібі туралы айтатын
деректерден қалыптасады. Яғни банк өз клиенттерінің қаржылық
жағдайына көз жеткізуі керек – қарызгердің несие бойынша төлеу
мүмкіндігі болу керек. [43\45]
1.3 Тұтыну несиесін ұсынудағы жалпы есептелінетін шығындар көлемі
Қазақстандықтар неліктен тұтыну несиесін алады, яғни халықты тауарлар
мен қызметтерге банктік несие есебінен сатып алуға ықыластандыратын
себептерді талдайтын зерттеулер мынаны көрсетті.
Бәрінен бұрын әлі алынбаған табысты жұмсауға, яғни қарызсыз
қол жеткізу мүмкін емес қымбат заттарды (пәтер, машина, жиһаз,
жөндеу жұмыстарын жүргізу) сатып алуға мүмкіндік беред, күтпеген
кездейсоқ шығындарды. Бұл халықтың өмір деңгейінің өсуімен
байланысты, яғни кейінге қалдырылған қажеттілікті қанағаттарныдру
мүмкіншілігінің болуы, басқаша айтқанда халықтың ақшаны
жинамай несиеге өмір сүру деңгейі байқалады. Бұл тұрақты
жұмысы бар тұтынушылардың несие арқылы
инвестициялауға дайын екендігін айқындайды.
Біріншіден, кез-келген сатып алушы не туралы ойлайды және
тауарларды немесе қызметті бірден өз ақшасына емес, несиеге алуды
ойлайды, бұл несиеге қол жеткізу. Ең алдымен қарыз алушы өзінің
сенімді және төлем жасаудағы қабілетті тұлға екендігіне толық
сенімді болуы керек. Яғни банк оң шешім қабылдау үшін, қарызгердің
банкке ай сайынғы төлемді төлеуге және қажетті тұрмыстық
шығыстарды жабуға мүмкіндік беретін тұрақты табыс көзі болуы керек.
Орташа алғанда несие ізденушісінің (оның және отбасы
мүшелерінің) таза табысы және отбасы шығындарын төлеуге қаражат
қалуы үшін, олар бойынша болжанып отырған ай сайынғы
төлемдерінен шамамен екі есеге артуы қажет. Тұтынушылар табысының
қанша бөлігін несиеге жұмсайтынын келесі диаграмма арқылы көруге
болады
1 – сурет. Несиені өтеуге бағытталған табыстың бөлігі
Диаграммандан көрсетілгендей халықтың 39 % несиені тұтынбайды
екен, ал несиені тұтынушылар бойынша яғни табысының
10 % несиені өтеуге жұмсайтын қарыз алушылардың
деңгейі 20 % көрсетуде, табысының 10 % - 30 % жұмсайтындардың
деңгейі 18 %, ал табысының 30 % - 50 % бойынша олардың деңгейі
14 % көрсетуде, табысының 50 % - нан көбін несиені өтеуге
жұмсайтын несие алушылардың деңгейі 9 % көрсетуде.
Бұл көрсеткіштер халықтан сұрау жүргізілу арқылы анықталды.
(2978 адамнан).
Бұл жерден айтып өтуге болады халықтың көп бөлігі несие
тұтынатындығында, бірақта бұл көрсеткіш тұрақты түрде қалуда емес яғни
күннен күнге несие алушылардың саны артуда, оған себеп еліміздің
жалпы жағдайы.
Егер қарыз алушының табысы жеткілікті болса, бірақ жалақысын
растай алмаса онда несиені қосымша қамтамасыз ету ұсынылады.
Қарызгердің немесе үшінші тұлғаның меншігіндегі басқа да жылжымалы
және жылжымайтын мүлікті кепілге қоя алады. [32\46]
Жеке тұлғаларды несиелендіру нарығының дамуы бірнеше
жағдайсыздықтарды туындатты. Олардың бірі – несиелендіру бойынша
жалпы шарттарының нақты түрде халыққа жетпеуі.
Бірақта ешқандай келеңсіздіктерге қарамастан ұсынылатын
несиелердің көлемі артып, жоғарғы қарқынмен дамуда. Несие алуға
өтініштің рәсімделуі барысында көптеген несиелік мекемелер несиенің
нақты бағасы бойынша болатын жалпы шығындарды жасырады.
Банктер несиелік өнімдерді жарнамалау барысында пайыздық
ставкілердің нақтылығын, комиссиялық және басқада қосымша несие бойыша
алынатын төлемдерді жасырады. Бұл әрекеттердің барлығы банк үшін
клиенттердің саныны көбейтіп, нарықта дәрежелі орынға ие болумен
сипатталады.
Сол төлемдерді диаграмма түрінде көрсетіп олардың
негізгі сипатталу жолдарын және анықталуын келесідей көруге
болады. Яғни ол төмендегідей суреттелген.
2 – сурет. Несие бойынша төленетін төлемнің құрылымы
Банктен қарыз алушы тұлға несие бойынша пайыздарды өтеу барысында
банкке несиені пайдаланғаны үшін төлейтін төлемдері 35 % құрайды.
Яғни бұл банкке несие бойынша қарыз алушыдан түскен түсімдері.
Қосымша төлемдер 13 % құрайды яғни несиенің рәсімделуі барысында қарыз
алушының банкке төлетін комисиондық төлемдерінің жиынтығы.
Диаграммада көрсеткенімізедей несие бойынша қызмет көрсету
барысында жалпы банк тарапынан ұсталатын шығындар жиынтығы келесідей
болады:
- несиені қолданғаны үшін ұсталатын пайыздар
- біржолғы комиссиялық төлемдер (мысалы: несиенің берілуі бойынша
біржолғы төлем 1-1,5 % мөлшерінде берілетін несие сомасынан
ұсталынады)
- сcуданы есеп шотқа енгізгені үшін комиссиялық төлемде(аталған
төлем жылына бір рет немесе ай сайын ұсталынып отырады)
- есеп-айырысу кассасында көрсетілген қызметтер үшін комиссиялық
төлемдер (несиені өтеу барысында қолма-қол ақшаның кассаға
төлену процесінде ұсталынатын комисиялық төлем)
- ақша қаражаттарын конвертациялау бойынша комиссиялық төлем
егерде несие валюта түрінде ұсынылса
- банктен алған несие бойынша төлем кейінге қалдырылып жүзеге
асырылса және уақытынан бұрын төлеу бойынша айып пұл
төлемдерін төлейді (несиені уақытынан бұрын немесе толық төлеу
үшін тиым салынады, егерде шартты бұзған жағдайда айып пұл
төленеді)
- төлемдер тұрақсыз түрде жүзеге асырылса (айып пұл, (пения)
өсім), мерзімінен асып кеткен төлемдер бойынша (әр бір күн
бойынша саналады)
- үшінші тұлғаға төленетін төлемдер (сақтандыру компаниялар,
нотариялды канторларға, бағалаушы компаниялар
Кейбір банктер жеке тұлғаларға несиені банктік карточкалар арқылы
ғана ұсынады. Бұл жағдайда қарыз алушы аталған комиссиялық төлемдерді
және қосымша келесі төлемдерді төлейді:
- карточкалық шоттың ашылуына
- бір жыл мерзім аралығында қызмет көрсеткені үшін төлем
- банкоматтан алған ақша қаражаттары бойынша немесе мекеме қарыз
алушыға несие сомасын қолма-қол түінде бергені үшін ұсталынатын
комиссиялық төлемдер
- карточка арқылы қолма-қолсыз төлемді жүргізгені үшін
ұсталынатын комиссиялық төлемдер
Жалпы осындай шығындарға қарамастан тұтынушылар өз
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында банктік өнімдерді тұтынуда.
Ол үшін банк өз тұтынушыларына барлық жағдайларды жасауда. [33\36]
2-Бөлім. Қазақстандағы тұтыну несиесінің қазіргі жағдайы және
оны талдау
2.1 Тұтыну несиесінің берілуі, рәсімделуі және өтеу механизмі
Несиелік процестің ұйымдастыруын келесідей тізбектелген сатылар арқылы
көрсетуге болады:
1 несие бойынша қарыз алушыға бірінші ретті кеңестің берілуі және
оның тіркелуі
2 құжаттардың дұрыстығын тексеру сол бойынша қабылдау және несие
алу бойынша өтініштің рәсімделуі
3 андеррайтинг жүргізу және шешім қабылдау
4 несие алушымен келісім шартқа отыру
5 мониторинг жүргізу
Несиелік процесс қарыз алушыға бірінші ретті кеңес берілуден
басталады. Кеңес берілу кезінде яғни бірінші этапта келесі мәселелер
шешіледі:
- мәлімдеушінің, кепілгердің тұтыну несиесін алуға табыс көлемі
сәйкес келеме
- алынатын табыс көлеміне байланысты тұтынушы категориясын анықтау
- ұсынылатын несие бойынша барлық ақпараттармен таныстыру
- тұтыну неиесін ұсынуға байланысты және шешім қабылдау үшін керекті
құжаттар тізімін айқындау.
Мәлімдеуші банкке өзінің шешімін бергенен кейін банк керекті
құжаттар тізімін береді және алынған ақпараттарды растау үшін
аталған құжаттарды толығымен банкке ұсынуы тиіс.
Мәлімдеушіге\кепілгерге несиенің берілу кезінде жалпы жасы шамамен 20
жас аралығында болуы қажет. Ал несиелік келісім-шарттың аяқталу
кезінде жасы 65 жас аралығында болуы қажет.
Несие алу бойынаша өтініштің рәсімделуі керекті құжаттар тізімі
толығымен қабылданып, тексерілгеннен кейін ғана жүзеге асырада.
Тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі . Барлық қарыз
алушыларға ұсынылатын міндетті құжаттар:
- Жеке куәлік көшірмесі
- СТН көшірмесі
- Әлеументтік жеке код беру туралы куәлігінің көшірмесі
- Қарыз алушыға толтырылған сауалнама
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы анықтаманы несиелік бюроға
субъектінің келісімі бойынша беру
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы субъектінің келісімі бойынша
несиелік есептің берілуі
- Тұтыну несиесін алу бойынша зейнетақы қорынан алынатын
мәліметтерге қарыз алушының өтініші
- Клиенттің табысы жайлы толық ақпарат алу үшін
жинақтаушы зейнетақы қорындағы соңғы 12 ай мерзім аралығындағы
зейнетақы төлемдері бойынша мәліметтер алу
- Ағымдағы карточкалық есеп шот бойынша мәліметтердің көшірмесі
және міндетті түрде куәландырылады
- Қарыз алушының жалақысы жайлы мәліметтері
- Адрестік бюродан анықтама немесе азаматтық тіркеу кітабының
көшірмесі
Қарыз алушының несиелік досьесін құрайтын құжаттар тізімі
(ипотека)
- Жеке куәлік көшірмесі қарыз алушының\кепілгердің
- СТН көшірмесі қарыз алушының\кепілгердің
- Табысын растайтын құжаттар
- Кепіл заты бойынша заңды растайтын және заңды куәландыратын
сонымен қатар басқада құжаттар тізімі
- Неке куәлігі, жолдаасының және басқа да кәмелеттік жасқа толған
жанұя мүшелерінің үйді кепілдікке қоюға және сотсыз іске асыруға деген
нотариалды келісімі немесе мүлікті иемденуі барысында және мүлікті
банкке кепілдікке беруі барысында некеде отырмағандығы жайлы өтінішінің
нотариялыды түрде расталған түрі.
Банкте рәсімделетін құжаттар:
- Тұтыну несиесін алуға өтініш
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы анықтаманы несиелік бюроға
субъектінің келісімі бойынша беру
- Жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы субъектінің келісімі бойынша
несиелік есептің берілуі
- Тұтыну несиесін алу бойынша зейнетақы қорынан алынатын
мәліметтерге қарыз алушының өтініші:
Өтініш бойынша банк тарапынан қабылданған шешімнен кейін
рәсімделетін құжаттар
- Несиелік келісім шарт
- Кепіл келісім шарты
- Сатып алу келісім шарты келісім шартта несиенің мақсаты
көрсетіледі (түп нұсқасы несиелік досьеге тіркеліп банк архивінде
сақталады, көшірмесі несиелік досьеде банктің бэк офисінде несиелік
администраторлада сақталдады)
- Мүлікті сатушымен есептесудің екі этапы бар біріншісі алғашқы
жарна, екіншісі несие сомасы
Міндетті түрде келісім шарттарға қол қойылғаннан кейін құжаттардың
ұсынылуы:
- Ипотекалық келісім шарттың түп нұсқасы мемлекеттік тіркеу
орталығынан тіркеледі
- Жеке тұлға мүлікті сатқан жағдайда келесі құжаттарды ұсынуы
қажет
- Жеке куәлігі
- Сатылатын мүлік бойынша заңды растайтын және заңды куәландыратын
құжаттар
- Мүліктің қамтамасыз етілмегендігі жайлы анықтама
- Мүлікті сату бойынша қамқорлық және қорғаншылық
органдарының рұқсаты егер пәтер иесі кәмелетке толмаған тұлға болса
- Мүлікті сату бойынша нотариялды түрде расталған жолдасының
келісімі (егер мүлікті сатушы некеде тұрса) немесе өзінің келісімі
Несиелік пакет – құжаттар пакеті электрондық тұрғыда шешім
қабылдау орталығына банктің өкілетті органдарына несиелік өтініш
бойынша шешім қабылдау үшін және резюме құру үшін WF бағдарламасы
арқылы қарастырылуға жіберіледі.
Несиелік пакет - Шешім қабылдау орталығына андеррайтерларға
қарастырылуы үшін ұсынылады. Ол тұтыну несиесін алу бойынша
өтініштен тұрады, керек болған жағдайда табыс көзін анықтау үшін
зейнетақы қорынан алынған ақпараттар арқылы анықталады.
Менеждерлер өтінішті жеке тұлғалар мен бірге толтырады. Толтырылған
анықтаманы Шешім қабылдау орталығына жібереді.
Кепілмен талап ету бойныша негізігі талаптар
Кепілмен қамтамсыз ету Қазақстан Республикасының заңымен
анықталады.
Банк тарапынан берілетін несие көлемі иемденетін мүліктің
бағаланған нарықтық бағасынан аспауы тиіс.
Мүлікті иемденуі үшін несиенің берілуі барысында иемденетін
мүліктің нарықтық бағасы, алғашқы жарнаны және кепілге қойылған
мүліктің нарықтық бағасы иемденетін мүліктің нарықтық бағасынан кем
болмауы қажет. Егерде кепілге берілетін мүлікті және алғашқы жарнаны
қосқандағы нарықтық баға иемденетін мүліктің нарықтық бағасынан аз
болса онда банк қарыз алушыдан қосымша кепілді талап етеді.
Қарыз алушы тарапынан алғашқы жарнаны қосқанда ұсынылаты кепілдің
және қосымша кепілдің нарықтық бағасы иемденетін мүліктің нарықтық
бағасынан аз болмауы қажет.
Аталған жолдар бойынша рәсімделгенен кейін несиенің берілуі
кепілді және меншік құқығын тіркеу сәйкесінше банктің өкілетті
органдарының рұқсаты арқылы жүзеге асырылады.
Егерде белгілі-бір уақыт ішінде кепілді рәсімдемеген жағдайда
тұтыну несиесінің кепіл саясатының нұсқауына байланысты қамтамасыз
етуге арналған құжаттардың толығымен тіркеліп рәсімделмегенінше несие
жүзеге асырылдмайды.
Тұтыну несиесі бойынша сақтандыру шаралары өнімнің шартына
байланысты жүзеге асырылады.
Заң қызметкерлерінің іс әрекеттері
Тұтныу несиесі бойынша заң депортаменті несие процесі бойынша тұтыну
несиесі өнімінің тәуелділігігне қарай несиелік келісім шартты жүзеге
асыру үшін түрлі келісім шарт формаларын дайындайды. Неселік мәмлені
жүзеге асыру барысында келісім-шарттық түрі және формасы сәйкесінше
банк басқармасының бекітуі бойынша жүзеге асырылады.
Несие алуда келесідей құжаттар талап етіледі:
- Банкке мәлімдеушінің, кепілгердің, гаранттың құжаттарының
түпнұсқасы, көшірмесі ұсынылады
- Несие алуға өтініш толығымен толтырылуы қажет
- Менеджер мәлімдеушіден, кепілгерден керекті құжаттарды толығымен
қабылдағаннан кейін өзінің аты жөнін, мөрін, уақытын жазуы тиіс
- Құжаттарды шешім қабылдау орталығына жібермес бұрын менеджер
барлық құжаттарда қол таңбасының барына көз жеткізуі керек олар
мәлімдеушінің несие алуға өтініш құжаты, жеке тұлғаның несиелік тарихы
жайлы анықтаманы несиелік бюроға субъектінің келісімі бойынша берілуі,
жеке тұлғаның несиелік тарихы жайлы субъектінің келісімі бойынша
несиелік есептің берілуі, тұтыну несиесін алу бойынша зейнетақы
қорынан алынатын мәліметтерге қарыз алушының өтінішінде қолтаңбасы болуы
қажет.
Құжаттардың және келісім шарттардың дайындалуы барысында несиелік
мәмлені жүзеге асыру үшін талап етілетін ұсынытар:
- келісім шарттарды дайындау үшін қабылданған құжаттар қатесіз
тұрде өткізілуі қажет
- заңды тұлғалардың атауы, мекен - жайы қысқартылмай толығымен
жазылуы қажет
- кепіл келісім шарттарының көлемі бірбеттен асатын болса, барлық
беттері тігіліп, мөр және банк қызметкерінің қолтаңбасы болуы қажет
- несиелік келісім шарттың барлық беттерінде мәлімдеушінің
қолтаңбасы болуы қажет
- жеке тұлғаның келісім шартқа қол қоюы барысында, екінші жақ банк
болып табылған жағдайда банк қызметкерінің қатысуымен жүзеге асырылады
және тұлғаның қол қою үлгісін текесеру барысында қол қою үлгісі бар
құжат арқылы тексеріледі. Ол құжатты жеке тұлға банкте толтырырады.
Келісім шартқа қол қоюы барысында жеке тұлға өзінің аты жөнін
толығымен жазуы қажет.
Қарыз алушыларды несиеленіру барысында жүргізілетін мониторинг
Қарыз алушылардың санына және алынған несиесіне байланысты тұтыну
несиесі бойынша мониторинг келесі бағытпен жүргізіледі
1. ағымдағы мониторинг портфелі
2. ұсынылған несиенің мақсатқа бағытталғанын тексеру
3. компания-жұмысшыларына ағымдағы мониторинг жүргізу
Банктің өкілетті орган қарыз алушының төлемқабілеттілігіне және
несиелікқабілеттілігіне мониторинг жүргізуге құқығы бар.
1 Ағымдағы мониторингті жүргізу барысында тұтыну портфеліне толық
мониторинг жүргізеді
- Уақытында банк тарапынан кепіл заты бойынша шешім қабылдау және
рәсімдеу
- Несиелік қаражаттарды мақсатты пайдалану
- Сақтандыру төлемдерін уақытында рәсімдеу
- График бойынша қарыздың өтелуі
- Құқығынрастайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz