Қаржы ұғымы және оның экономикалық маңыздылығы
ЖОСПАР
Кіріспе
I. Бөлім
Қаржы ұғымы және оның экономикалық маңыздылығы
1.1. Кәсіпорынның және оның қызмет түрлері
1.2. Қаржының мәні, функциялры және ролі
1.3. Қаржының кәсіпорынның экономикаға тигізген әсері
II. Бөлім
2.1. Кәсіпорынның қаржы механизмінің элементтері
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
2.3. Қаржы қорлары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
I. Бөлім
Қаржы ұғымы және оның экономикалық маңыздылығы
1.1. Кәсіпорынның және оның қызмет түрлері
1.2. Қаржының мәні, функциялры және ролі
1.3. Қаржының кәсіпорынның экономикаға тигізген әсері
II. Бөлім
2.1. Кәсіпорынның қаржы механизмінің элементтері
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
2.3. Қаржы қорлары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1. Кәсіпорын және оның қызмет түрлері
Кәсіпорын – белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет көрсететін заңды тұлға
Кәсіпорынның шаруашылық қызметерінің нәтижелігі - өнімді өткізу мен көрсетілген қызметпен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірісітік қорлардың көлемінен басқа да тұтыну қорларының жиынтығынан жиналған қаражаттардан және тағы басқаларадан көрінеді.
Кәсіпорын нарық экономикасы өндірістік және өндірісітен тыс қатынастардың жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есепмайлары, ақша қаражатты, бағалы қағаздары меншіктің материалдық емес қорлары, өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметерден түскен табыстар мен пайда. Олардың құндылық бағасы – кәсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Соңғысының әр түрлі себептері бар, атап айтқанда: -
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімдікті табу
2. Өндірілген өнімінің саны мен сапасы
3. Өткізу көлемі
4. Өткізуден түскен кірісі пайда
Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар айқындайды.
Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
Кәсіпорын – белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет көрсететін заңды тұлға
Кәсіпорынның шаруашылық қызметерінің нәтижелігі - өнімді өткізу мен көрсетілген қызметпен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірісітік қорлардың көлемінен басқа да тұтыну қорларының жиынтығынан жиналған қаражаттардан және тағы басқаларадан көрінеді.
Кәсіпорын нарық экономикасы өндірістік және өндірісітен тыс қатынастардың жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есепмайлары, ақша қаражатты, бағалы қағаздары меншіктің материалдық емес қорлары, өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметерден түскен табыстар мен пайда. Олардың құндылық бағасы – кәсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Соңғысының әр түрлі себептері бар, атап айтқанда: -
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімдікті табу
2. Өндірілген өнімінің саны мен сапасы
3. Өткізу көлемі
4. Өткізуден түскен кірісі пайда
Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар айқындайды.
Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Риски в современном бизнесе –М: Аланс.1994-200с
2. Финансовый бизнес – план. Учебное пообие/ Под ред.проф. В.Попова-М: Финансы и статистика. 2000-480с
3. Ипотечно – инвестиционный анализ. Уебное пособие / под ред. Проф. В.Е.Есипова – СПб, 1998-207с
4. Финансы. Учебник. Мельников В.Д.Ильясов К.К-Алматы: 2001-512с
1. Риски в современном бизнесе –М: Аланс.1994-200с
2. Финансовый бизнес – план. Учебное пообие/ Под ред.проф. В.Попова-М: Финансы и статистика. 2000-480с
3. Ипотечно – инвестиционный анализ. Уебное пособие / под ред. Проф. В.Е.Есипова – СПб, 1998-207с
4. Финансы. Учебник. Мельников В.Д.Ильясов К.К-Алматы: 2001-512с
ЖОСПАР
Кіріспе
I- Бөлім
Қаржы ұғымы және оның экономикалық маңыздылығы
1.1. Кәсіпорынның және оның қызмет түрлері
1.2. Қаржының мәні, функциялры және ролі
1.3. Қаржының кәсіпорынның экономикаға тигізген әсері
II- Бөлім
2.1. Кәсіпорынның қаржы механизмінің элементтері
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
2.3. Қаржы қорлары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1. Кәсіпорын және оның қызмет түрлері
Кәсіпорын – белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет
көрсететін заңды тұлға
Кәсіпорынның шаруашылық қызметерінің нәтижелігі - өнімді өткізу
мен көрсетілген қызметпен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар
өндірісітік қорлардың көлемінен басқа да тұтыну қорларының жиынтығынан
жиналған қаражаттардан және тағы басқаларадан көрінеді.
Кәсіпорын нарық экономикасы өндірістік және өндірісітен тыс
қатынастардың жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі
есепмайлары, ақша қаражатты, бағалы қағаздары меншіктің материалдық емес
қорлары, өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметерден түскен
табыстар мен пайда. Олардың құндылық бағасы – кәсіпорынның экономикалық
даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Соңғысының әр түрлі себептері бар, атап айтқанда: -
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімдікті
табу
2. Өндірілген өнімінің саны мен сапасы
3. Өткізу көлемі
4. Өткізуден түскен кірісі пайда
Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен
сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар
айқындайды.
Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз ету оған өндірісітік факторлар
а) Ғимарат, құрылыс
б) Құрал жабдық, аспаптар
в) Жер
г) Шикізат – материалдар
д) Отын
е) Жұмыс күші
ж) Ақпарат және т.б. жатады.
2. Кәсіпорынның экономикалық және техникалық дамуының қажетті
деңгейін қамтамасыз ету
а) Ғылыми – техникалық прогресс
б) Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру
в) Кадрлардың біліктілігін жетілдіру
г) Инновация мен инвестиция
3. Кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметтерінің коммерциялық
саласын қалыптастыру факторлары тиімідікоммерциялық және жабдықтау
қызметері.
Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары
1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор
табиғи байлық күнделікті пайдаланылады. Табиғи байлықтар орны
толатын және орны толмайтын болып бөлінеді.
2. Жұмыс күші - Өлі және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың тәжірибелік
және интеллектуалды құрамы.
3. Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек құралдары
арқылы өнім өндіріледі, тиісі қызмет көрсетіледі.
4. Кәсіпкерлік – меншікке негізделген несиеге алынған және басқа
мүмкіндіктерді пайдалану арқылы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
жүзеге асырылатын бастамалық, шаруашылықтың және басқа да қызмет.
5. Капитал – тұтыну заттарының көлеміне қарай шектелген ақша қаражаты.
Кәсіпкер – жеке тұлға
Ол: 1. Өндірістік – шаруашылық
2. Көтерме сауда
3. Инновация
4. Кеңестер беру
5. Коммерциялық делдалдар
6. Бағалы қағаз операциялары
Инновация – жаңа бұймдар мен озық технологияларды жасауға өндірге
дамытуға және саналық жағынан жетілдіруге бағыттталған күрделі құбылысы.
Ол үш кезеңді қамтиды.
1. Зерттеуді бастаудан өндірісте алғаш рет игеруге дейін.
2. Алғашқы игеруден бастап бұйымды тұтынушылардың қажетін қанағатандыру
мақсатында тиісті мөлшерде өндіруге дейін.
3. Одан соң бұйымды тұтынушы пайдаланады, күтеді, кәдесіне жатады.
Кәсіпорынның түрлері: кооператив бұл пайда табу мақсатында емес
мүшелерне көмек көрсету, қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын
қоғамдастық. Алайда, біздегі кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет
көрсету және сауда делдалдың салада дамып отыр.
Бюджеттік кәсіпорындар – бұлар заңды шаруашылық дербестігі жоқ ұйымдар
кіреді. Олар мемлекеттік - әкімшілік жүйе шеңберінде тікелей немесе
құрылымдық тұрғыда министрліктерге ведомостваларға немесе жергілікті
басқару органдарына бағынады.
Бұлардың кірісі мен шығысы мемлекеттік бюджет есебінен өтеді,
пайдадан салық төлеуге де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы көздерін
пайдаланады.
Кәсіпорын басшыларын мемлекеттік басшы органдар тағайындайды.
Мұндағы жұмыс істейтіндерді мемлекетік қызметкерлер деп атайды.
Мемлекеттік корпорациялар – кәсіптік немесе ортақ мүдделер принципінде
біріккен қоғам, адамдар тобы, капиталистер кеңінен қолданылатын
акционерлік қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорациялар
монополиялық бірлестіктердің негізгі түрі.
Ассоциациялар - шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі
басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың мекемелердің бірыңғай
экономикалық, әлеуметтік мәдени – мүдделер негізінде ерікті түрде заңды
ұйым ретінде бірігуі.
Ассоциациялар негізді түрлері мыналар:
1. Концерн салааралық: мемлекеттік бірлестік; шаруашылық ассоциациясы;
консарциум.
Концерн – қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шартар, қатысу үлесі,
патенттік – лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік
ынтымақтастық негізінде өзара тығыз байланысқан дербес кәсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе басқадай
сауда серіктестері түрінде заңды ұйымдар құқығы аяқталады.
2. Консерциум – капиталистік нысандарының бірі, қарыздарды бірлестіре
орналастыру үлкен көлемде қаржы немесе күрделі коммерциялық
операциялар жүргізу іріленген өнеркәсіп құрылысын жүзеге асыру,
белгілі бір өлім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту мақсатында
бірнеше бөлек немесе өнеркәсіп субьектілері арасында жасалып
қабылданатын уақытша келісім. Холдинг – басқа компанияларға бақылау
жасау мақсатында өзінің капиталын олардың акцияларының бақылау
пакеттерін сатып алу үшін пайдаланатын акционерлік компания.
Картель – біртектес өнімі біртұтас сауда кеңсесі арқылы бірігіп сату
жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық бірігу нысаны.
Синдикатқа қатысушылар коммерциялық дербестігін сақтамаса да,
өндірістік дербестігіні жоғалтпайды.
Треет – кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін кәсіпорындардың
өндірістік коммерциялық және заңдық дербестігін жойып, бірыңғай басқару
жүйесіне бағынумен ерекшеленеді.
1.2. Қаржының мәні, функциялары және ролі.
Қаржының мәні, іс- әрекет механизмі және рольі оның функцияларынан
айқын көрінеді.
Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттілігін ғана емес,
сонымен бірге қаржының қоғамдық орналымын яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға және қызмет
тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапасының өзіне тән категориялары
кескіннің айрықшылықты әдістерін білдіреді.
Функцияда категорияның қоғамдық арналымы қамтып көрсітіледі оның
экономикалық табиғаты ашылады. Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және
ұдайы өндірісітік тәрізді екі тұжырымдамасы танылып отыр.
Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы қоғамдық өндірістің екінші
стадиясында -ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің құнын бөлу процесінде
пайда болады, қаржының бөлгіштік және сипаты оның іс-әрекет етуінің
ерекшелігін көрсетеді деп санайды.бұл тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі
функция орындайды.
Бөлу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөілігі – ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
бөлу және қайта бөлу процесінде пайдланған кезде көрінеді. Бұл функцияны
қаржы өнімі өздігінше бөле береді деген мағына емес, қаржы тек жасалған
өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек.
Қаржының бөлгіштік функциясының қимылы оның мәнінен жиынтық қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және таза табыспен бөлумен және қайта болумен
байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден, табыстар мен қорланымдарды
қалыптаструдан, ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі немесе қайта бөлу болып
ажыратылады. Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен
орнын толтыру қоры шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн-ұлттық
табысты бөлудың нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның және халықың
алғашқы табыстры қалыптасады, олар бөлудің және қайта бөлудің күрделі
процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды рольді қаржы атқарады.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субьектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін
қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуральдық заттық нысандағы өнімді түпкілікті
тұтынуды қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларынң ақша
қаражаттарына деген әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандырып отырады. Бұл
орайда қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен
қалыптасады және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады.
Бірінші жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера
капиталынан, әлеуметтік лифрақұрылымның өндірістік емес қорларынан
болатын өндірістік қорлардың өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларды
жасау үшін пайдланылады. Тұтыну қоры бүкілхалықты оның ұдайы өндіріске
арналған түпкілікті табыстарын әлеуметтік сфераның мекемелерін ұстауға,
ғылымға, мәдениетке басқаруға елдің қорғанысына арналған ресурстарды
құрайды.
Қаржылық – бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады,
кредиттік банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдаруды және
қайтарымдық негізде кредитер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшерінің, тарифтердің аударымдардың және т.тт
көмегмен жүзеге асырылуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар
болып табылады:
Өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету: бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі, елдің жеке экономикалық аймақтары
арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу.
Қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айрықша дамуын
қамтамасыз ететін бөлім түрде салааралық бөлу.
Қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөліп, ол кәсіпорындардың
құбылмалы тиімділігімен ынталандырып отырады.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы бірдей
емес. Алғашқы бөлу кезнде жоғарыда атап өткендегі қаржы басқа экономикалық
категориялармен бағамен, еңбекақымен өзара іс –қимыл жасайды. Қаржыны
қолданудың негізгі сферасы – қайта бөлу, мұнда ол тектес экономикалық
категориямен кредитпен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының бөлгіштік функциясы
аумақаралық, саларалық, ішкісалалық, ішкішаруашылық бөліністі қамтиды.
Аумақаралық және салааралық қайта бөлінісі мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге
асырылды. Бұл кезде ақша қаражаттары шаруашлық жүргізуші субьектілердің
біріне алынып, қаржы ресурстарының жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған
әкімшілік – аумақтық бірліктер мен салларға беріледі. Қайта бөліністің бұл
түрлерінің арқасында бүкіл экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді. Бұл
Қазақстан жағдайында түпкілікті саллардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ
артына қалған аймақтарда экономика мен әлеуметтік тұрмыстық лифрақүрылымды
өрлету үшін өте-мөте көкейтесті болып табылады, ішкісалалық және
ішкішаруашылық қайта бөлу сферасы экономиканы қайта құрудың барысында
шаруашлық жүргізуші субьектінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет
ететін комерциялық есеп пен өзін-өзі қаржыланды әдістерінің енгізілуімен
байланысты біртіндеп таралып келеді.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті
табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
өндірістің басқа стадияларына - өндіріске, айырбасқа, тұтынысқа белсенді
ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы: қаржы өндіріске қалыптасытырылатын
ақша қорларының мөлшері арқылы санмен әсер етеді: бұл қорлардың көлемін
өзгерте отырып, өндіріске қааған бағыттта ықпал жасауға болады – не қолайлы
қаржы жағдайларын жасау жлымен экономикалық жеке құрылмдық бөлімшелерінің
дамуын түзетуге болады, не бұл өсудің қарқынын бояулатуға болады. Басқа
жағынан, егер көтермелеу қорларының көлемін өндірістің басқа стадияларына
да осылайша әсер етуге болады. Сөйтіп бөлгіштік функция арқылы
қаржының ұдайы өндірістің барлық процестерімен байланысы және бұл
категорияның өндірісінің барлық стадияларына белсенді әсер етуі
бақыланып отырылады. Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамаснң
жақтаушылары айқындамасындағы осал мезеті категориясының функциясы тап осы
категорияның өзіндік ерекшелігін қамтып көрсетуі тиіс деген жағдай болып
табылады. Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа
экономикалық категорияларға да бағаға да, еңбекақыға да, кредитке де тән.
Ұдайы өндірістік тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғандағы ұдайы өндірістің категориясы деп санайды.
өйткені, олардың пікірінше: қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары
бір-бірімен тығыз байланысқан. Қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына
материалдық өнідіріске, айналыс пен тұтыныс сферасына ене отрып ұдайы
өндірістің бір стадиясына ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет
көрсетеді.
Қаржы қоғамдық өндірісі қозғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табиғатын ақша қаражаттарынң қозғалысында анықтайтын
қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы ұдайы өндірістік
тұжырымдама бұл табиғатты ақша нысанындағы күн қозғалысныда анықтайды.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларынан қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функциялардлы береді.
1. Ақшалай табыстармен қорларды жасау
2. Ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану
3. Бақылау функциясы
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалды өндірісі сферасында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнының бір бөлігін алады.
Бұл процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын жасау арқылы
жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең алдымен,
мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті түрде
сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған, орталықтандырылмаған мақсатты
қорлар және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын нақтылы пайдалану қаржының екінші функциясы арқылы
жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің шығыстары саясатын
жүргізгенде көрінеді.
Ақша қорларының қаражаты қайта бөлу жолымен мемелекеттік аппаратты
ұстауға қоағмдық өндірістің ұтымды әрі тиімді құрылымын жасап
қолдауға, материалдық жағынан аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге
бағытталады.
Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану арқылы бөлу
экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші болады.
1.3. Қаржының кәсіпорын экономикасына тигізетін әсері
Кәсіпорын – экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
жұмысшы мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін
өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз өндірісітік – техникалық, ұйымдастыру -
әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндірісі бірлігі.
Кәсіпорындар белгілі бір өндірісі өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс
атқару үшін, әр түрлі қызметтер көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін
қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады.
Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.
Сыртқы ортаға – экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық,
әлеуметік экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға – еңбек ресурстары, тех және технологиялық жағдайлар
жатады. Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты - бәсекелеуге
қабілетті өнім шығару арқыл неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен
ең жоғары пайда табу негізнде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар
өнім шығару болып табылады.
Практикалық қызметінде кәсіпорын ең алдымен сатудың көлеміне және
пайда табуға бағыттайды. Сатудың жалпы мөлшері бұл тауарлар және қызмет
көрсетудің құны, тұтынушыларға сатылған мына формуламен анықтайды.
Q=5xN
Мұнда Q – сату мөлшері
5- тауардың бір өлшемінің бағасы (теңге)
N – сатылған тауардың мөлшері теңге
Жалпы пайда – нәтижесі ретінде сату мөлшерінен шегеріліп тасталған
сатымдық шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар және басқа да
өндіріс шығындары элементерінің құнын анықтайды.
Шектік таза пайда – бұл жалпы пайдадан шегеріліп тасталған үстеме шығындар
және амортизациялық аударым сомалары. Бұл көрсеткіш практикада бизнестің
барлық түрлеріне пайдаланылады.
Шектік таза өнім – бұл жалпы пайдаға қосылған еңбекақыға кеткен
шығындар немесе сатылған өнім мөлшерінің қызмет көрсетудің құны оларды
өндіруге жұмсалған ресурстардың құны арасындағы айырмасы.
Көрсетілген бағалық көрсеткіштердің тізбесі мынадай көрсеткіштермен
қаралады.
Кәсіпорын, фирма бақылауындағы өткізім нарығының үлесі
Өнім сапасының көрсеткіштері.
Тұтынушылардың қызмет көрсету деңгейінің көрсеткіштері
Кадрлардың дайындау, қайта даярлау көрсеткіштері
Есеп айырысуда ең күрделісі – сапа көрсеткіші болып табылады. Сол
себепті өнім сапасы оның міндетіне байланысты жалпы сату мөлшерінен
тұтынушылардың кепілдік қызмет көрсетудегі кері қайтарған бұйымдары,
тұтынушылардың кері қайтарған өнім мөлшері процент бойынша бағаланады.
Нарықтық экономикада басқа көрсеткіштердің ішіндегі кең таралғандары.
Өндіріс тиімділігінің көрсеткіштері
Өнідіріс шығындары құрылымның көрсеткіштері
Бірінші топқа жататын көрсеткіштер:
Кәсіпорынның жалпы сату мөлшеріндегі жалпы немесе шартты таза пайда
деңгейі
Сату көлеміндегі шартты таза өнім деңгейі.
Шартты таза пайда мөлшерінің еңбекақыға кеткен шығындардың
арақатынасы.
Екінші топқа жататындар.
Жалпы сатудағы капиталдың авансыланған және шартты таза пайда
деңгейі.
Тұтынылған материалдардың және жартылай фабрикаттардың жалпы құнының
қор деңгейі.
Кәсіпорын қызметін жүйелі және жан-жақты талдау мынадай мүмкіндік
береді.
Жалпы кәсіпорынның және оның бөлімше құрылымдарның шаруашылық
қызметіндегі нәтижелігін тез сапалы және кәсіптік бағалау.
Тауарлардың және қызмет көрсетудің нақтылы түрлерінен алынатын
пайдаға әсер ететін факторларды нақтылы және дер кезінде табу және есепке
алу.
Баға саясатын әзірлеуге қажетті өндіріс шығындарын және олардың
өзгерулерінің бет алысын анықтау жақын және алыс келешегіндегі өндіріс
шығындарын және олардың өзгертулерінің бет алысын анықтау. Жақын және
алыс келешегіндегі өндіріс шығындарын және олардың өзгерулерінің бет алысын
анықтау жақн және алыс келешегіндегі кәсіпорын және пайда табудың оңтайлы
жолдарын шешу проблемасын табу.
Әр уақытта мынаны естен шығармау керек, шаруашылық қызметінің мұндай
көрсеткіші болған емес, және өмірдің барлық жағын қамту да мүмкін емес.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан бөліп
алу үшін бұл экономикалық категориялар тән өзгеше белгілерді біліп алған
жөн.
Қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сиапты белгілерідің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады. Экономикалық категория ретнде қаржының
мазмұнын құрайтын қатынастардың өзгешелігі олардың көріністерінің әрқашан
ақшалай нысаны болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе
шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің әр түрлі субьектілері арасындағы
ақша және тек ақша қатынастарын ғана білдіреді. Сондықтан қаржы
қатынастарынң ақшалай сиапты – қаржының маңызды белгісі. Қаржының ақшалай
сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және қаржының құндық экономикалық
категорияларға тиістілігін баса көрсетеді. Ақша қаржының іс әрекет етуінің
міндетті шарты болып табылады.
Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға
байланысты болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай
отырып, капитал, яғни үдемелі күн немесе табыс әкелетін күн бола бастайды.
Ақша қаражаттары экономикалық өмірде, әдеттегідей баламалы, яғни
тауар және ақша нысандарындағы құнның қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалық белгісі басқа экономикалық категориялардың - бағаның,
еңбекақының кредиттің іс қимылына тән.
Ақша қорларының бүкіл ақша қаражаттарынан бөлініп тұратынын
ерекшелігі сол, олар экономкалық басқарудың барлық деңгейлеріне ақша
нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының негізінде жасалады.
Кез келген операциясы осындай ерекшелікпен аударылатын аударымдар,
шығыстарды қаржыландыру, субвенциялар және яғни баламасыздықпен
сипаталады. Салалық қаржыларды қорлардағы ақша қаражаттарының
ішкішаруашылық мақсатты оқшаулануының ұқсас қағидасы қолданылады.
Сөйтіп қаржының қалған өзгеше белгілері экономикалық категорияны ақша
қатынастарының бүкіл жиынтығынан мүлтіксіз бөліп алуға мүмкінідік береді,
әрі қаржының өзгешелігін, ерекшеліігін атап көрсетеді. Басқа бірде бір
құндық экономикалық категория белгілерінің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің (жоғарыда аталған жиынтығын) алғашқы
екеуі – қаржы қатынастарының ақшалай сипат мен бөлшектік сипаты қаржы
қатынастарының өрісін тежеп отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны
міндеті сипаты, біржақты тәртіптегі күн қозғалысының баламасыздық сипаты
экономикалық категория ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын
былайа тұжырымдауға болады. Қаржы – бұл қоғамдық өнімді бөлу және қайта
бөлу процесінде пайда болатын айрықша экономикалық қатынастардың жиынтығы,
мұның нәтижесінде ұдайы өндіріс қатысушыларының сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін олардың ақшалай табыстары, қорланымдары мен қорлары
жасалып пайдаланылады.
Қаржының қажеттілігі обьективті мән жайда тауар ақша қатнастарының
дамудың қажеттіліктерінен туындайды.
Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы
мемлекетпен шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржы ресурстардың
жұмсалуына бақылау жасау.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардың басқа шаруашылық процестерңді
ретеу жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан
мемлекеттің қарамағна қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай
жоғары – мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайзынан
астамы және жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы бөлінеді.
Сондықтан Қазақстан жағдайындағы қаржы саясатының міндеті
экономиканы өсудің территориясына көшіру, ұлттық шарашлық өмірді
тұрақтандыру кәсіпкерлік қызметті дамыту мемлекетік бөліктің үлесін
оңтайландыра отырып, меншікті реформалау, сыртқы экономикалық қызметі
ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде
шаралар жасап, оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I- Бөлім
Қаржы ұғымы және оның экономикалық маңыздылығы
1.1. Кәсіпорынның және оның қызмет түрлері
1.2. Қаржының мәні, функциялры және ролі
1.3. Қаржының кәсіпорынның экономикаға тигізген әсері
II- Бөлім
2.1. Кәсіпорынның қаржы механизмінің элементтері
2.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы
2.3. Қаржы қорлары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1. Кәсіпорын және оның қызмет түрлері
Кәсіпорын – белгілі бір өнім өндіретін немесе халыққа қызмет
көрсететін заңды тұлға
Кәсіпорынның шаруашылық қызметерінің нәтижелігі - өнімді өткізу
мен көрсетілген қызметпен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар
өндірісітік қорлардың көлемінен басқа да тұтыну қорларының жиынтығынан
жиналған қаражаттардан және тағы басқаларадан көрінеді.
Кәсіпорын нарық экономикасы өндірістік және өндірісітен тыс
қатынастардың жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі
есепмайлары, ақша қаражатты, бағалы қағаздары меншіктің материалдық емес
қорлары, өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметерден түскен
табыстар мен пайда. Олардың құндылық бағасы – кәсіпорынның экономикалық
даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады.
Соңғысының әр түрлі себептері бар, атап айтқанда: -
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімдікті
табу
2. Өндірілген өнімінің саны мен сапасы
3. Өткізу көлемі
4. Өткізуден түскен кірісі пайда
Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен
сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар
айқындайды.
Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:
1. Өндірісті қорлармен қамтамасыз ету оған өндірісітік факторлар
а) Ғимарат, құрылыс
б) Құрал жабдық, аспаптар
в) Жер
г) Шикізат – материалдар
д) Отын
е) Жұмыс күші
ж) Ақпарат және т.б. жатады.
2. Кәсіпорынның экономикалық және техникалық дамуының қажетті
деңгейін қамтамасыз ету
а) Ғылыми – техникалық прогресс
б) Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру
в) Кадрлардың біліктілігін жетілдіру
г) Инновация мен инвестиция
3. Кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметтерінің коммерциялық
саласын қалыптастыру факторлары тиімідікоммерциялық және жабдықтау
қызметері.
Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары
1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор
табиғи байлық күнделікті пайдаланылады. Табиғи байлықтар орны
толатын және орны толмайтын болып бөлінеді.
2. Жұмыс күші - Өлі және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың тәжірибелік
және интеллектуалды құрамы.
3. Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек құралдары
арқылы өнім өндіріледі, тиісі қызмет көрсетіледі.
4. Кәсіпкерлік – меншікке негізделген несиеге алынған және басқа
мүмкіндіктерді пайдалану арқылы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
жүзеге асырылатын бастамалық, шаруашылықтың және басқа да қызмет.
5. Капитал – тұтыну заттарының көлеміне қарай шектелген ақша қаражаты.
Кәсіпкер – жеке тұлға
Ол: 1. Өндірістік – шаруашылық
2. Көтерме сауда
3. Инновация
4. Кеңестер беру
5. Коммерциялық делдалдар
6. Бағалы қағаз операциялары
Инновация – жаңа бұймдар мен озық технологияларды жасауға өндірге
дамытуға және саналық жағынан жетілдіруге бағыттталған күрделі құбылысы.
Ол үш кезеңді қамтиды.
1. Зерттеуді бастаудан өндірісте алғаш рет игеруге дейін.
2. Алғашқы игеруден бастап бұйымды тұтынушылардың қажетін қанағатандыру
мақсатында тиісті мөлшерде өндіруге дейін.
3. Одан соң бұйымды тұтынушы пайдаланады, күтеді, кәдесіне жатады.
Кәсіпорынның түрлері: кооператив бұл пайда табу мақсатында емес
мүшелерне көмек көрсету, қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын
қоғамдастық. Алайда, біздегі кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет
көрсету және сауда делдалдың салада дамып отыр.
Бюджеттік кәсіпорындар – бұлар заңды шаруашылық дербестігі жоқ ұйымдар
кіреді. Олар мемлекеттік - әкімшілік жүйе шеңберінде тікелей немесе
құрылымдық тұрғыда министрліктерге ведомостваларға немесе жергілікті
басқару органдарына бағынады.
Бұлардың кірісі мен шығысы мемлекеттік бюджет есебінен өтеді,
пайдадан салық төлеуге де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы көздерін
пайдаланады.
Кәсіпорын басшыларын мемлекеттік басшы органдар тағайындайды.
Мұндағы жұмыс істейтіндерді мемлекетік қызметкерлер деп атайды.
Мемлекеттік корпорациялар – кәсіптік немесе ортақ мүдделер принципінде
біріккен қоғам, адамдар тобы, капиталистер кеңінен қолданылатын
акционерлік қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорациялар
монополиялық бірлестіктердің негізгі түрі.
Ассоциациялар - шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі
басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың мекемелердің бірыңғай
экономикалық, әлеуметтік мәдени – мүдделер негізінде ерікті түрде заңды
ұйым ретінде бірігуі.
Ассоциациялар негізді түрлері мыналар:
1. Концерн салааралық: мемлекеттік бірлестік; шаруашылық ассоциациясы;
консарциум.
Концерн – қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шартар, қатысу үлесі,
патенттік – лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік
ынтымақтастық негізінде өзара тығыз байланысқан дербес кәсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе басқадай
сауда серіктестері түрінде заңды ұйымдар құқығы аяқталады.
2. Консерциум – капиталистік нысандарының бірі, қарыздарды бірлестіре
орналастыру үлкен көлемде қаржы немесе күрделі коммерциялық
операциялар жүргізу іріленген өнеркәсіп құрылысын жүзеге асыру,
белгілі бір өлім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту мақсатында
бірнеше бөлек немесе өнеркәсіп субьектілері арасында жасалып
қабылданатын уақытша келісім. Холдинг – басқа компанияларға бақылау
жасау мақсатында өзінің капиталын олардың акцияларының бақылау
пакеттерін сатып алу үшін пайдаланатын акционерлік компания.
Картель – біртектес өнімі біртұтас сауда кеңсесі арқылы бірігіп сату
жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық бірігу нысаны.
Синдикатқа қатысушылар коммерциялық дербестігін сақтамаса да,
өндірістік дербестігіні жоғалтпайды.
Треет – кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін кәсіпорындардың
өндірістік коммерциялық және заңдық дербестігін жойып, бірыңғай басқару
жүйесіне бағынумен ерекшеленеді.
1.2. Қаржының мәні, функциялары және ролі.
Қаржының мәні, іс- әрекет механизмі және рольі оның функцияларынан
айқын көрінеді.
Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттілігін ғана емес,
сонымен бірге қаржының қоғамдық орналымын яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға және қызмет
тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапасының өзіне тән категориялары
кескіннің айрықшылықты әдістерін білдіреді.
Функцияда категорияның қоғамдық арналымы қамтып көрсітіледі оның
экономикалық табиғаты ашылады. Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және
ұдайы өндірісітік тәрізді екі тұжырымдамасы танылып отыр.
Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы қоғамдық өндірістің екінші
стадиясында -ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің құнын бөлу процесінде
пайда болады, қаржының бөлгіштік және сипаты оның іс-әрекет етуінің
ерекшелігін көрсетеді деп санайды.бұл тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі
функция орындайды.
Бөлу және бақылау.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөілігі – ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
бөлу және қайта бөлу процесінде пайдланған кезде көрінеді. Бұл функцияны
қаржы өнімі өздігінше бөле береді деген мағына емес, қаржы тек жасалған
өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады деп түсіну керек.
Қаржының бөлгіштік функциясының қимылы оның мәнінен жиынтық қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және таза табыспен бөлумен және қайта болумен
байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден, табыстар мен қорланымдарды
қалыптаструдан, ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі немесе қайта бөлу болып
ажыратылады. Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен
орнын толтыру қоры шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн-ұлттық
табысты бөлудың нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның және халықың
алғашқы табыстры қалыптасады, олар бөлудің және қайта бөлудің күрделі
процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды рольді қаржы атқарады.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субьектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін
қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуральдық заттық нысандағы өнімді түпкілікті
тұтынуды қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларынң ақша
қаражаттарына деген әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандырып отырады. Бұл
орайда қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен
қалыптасады және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады.
Бірінші жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера
капиталынан, әлеуметтік лифрақұрылымның өндірістік емес қорларынан
болатын өндірістік қорлардың өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларды
жасау үшін пайдланылады. Тұтыну қоры бүкілхалықты оның ұдайы өндіріске
арналған түпкілікті табыстарын әлеуметтік сфераның мекемелерін ұстауға,
ғылымға, мәдениетке басқаруға елдің қорғанысына арналған ресурстарды
құрайды.
Қаржылық – бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады,
кредиттік банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдаруды және
қайтарымдық негізде кредитер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшерінің, тарифтердің аударымдардың және т.тт
көмегмен жүзеге асырылуы мүмкін.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар
болып табылады:
Өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету: бұл салада
ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі, елдің жеке экономикалық аймақтары
арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу.
Қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айрықша дамуын
қамтамасыз ететін бөлім түрде салааралық бөлу.
Қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөліп, ол кәсіпорындардың
құбылмалы тиімділігімен ынталандырып отырады.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы бірдей
емес. Алғашқы бөлу кезнде жоғарыда атап өткендегі қаржы басқа экономикалық
категориялармен бағамен, еңбекақымен өзара іс –қимыл жасайды. Қаржыны
қолданудың негізгі сферасы – қайта бөлу, мұнда ол тектес экономикалық
категориямен кредитпен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының бөлгіштік функциясы
аумақаралық, саларалық, ішкісалалық, ішкішаруашылық бөліністі қамтиды.
Аумақаралық және салааралық қайта бөлінісі мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге
асырылды. Бұл кезде ақша қаражаттары шаруашлық жүргізуші субьектілердің
біріне алынып, қаржы ресурстарының жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған
әкімшілік – аумақтық бірліктер мен салларға беріледі. Қайта бөліністің бұл
түрлерінің арқасында бүкіл экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді. Бұл
Қазақстан жағдайында түпкілікті саллардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ
артына қалған аймақтарда экономика мен әлеуметтік тұрмыстық лифрақүрылымды
өрлету үшін өте-мөте көкейтесті болып табылады, ішкісалалық және
ішкішаруашылық қайта бөлу сферасы экономиканы қайта құрудың барысында
шаруашлық жүргізуші субьектінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет
ететін комерциялық есеп пен өзін-өзі қаржыланды әдістерінің енгізілуімен
байланысты біртіндеп таралып келеді.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті
табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы ұдайы
өндірістің басқа стадияларына - өндіріске, айырбасқа, тұтынысқа белсенді
ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы: қаржы өндіріске қалыптасытырылатын
ақша қорларының мөлшері арқылы санмен әсер етеді: бұл қорлардың көлемін
өзгерте отырып, өндіріске қааған бағыттта ықпал жасауға болады – не қолайлы
қаржы жағдайларын жасау жлымен экономикалық жеке құрылмдық бөлімшелерінің
дамуын түзетуге болады, не бұл өсудің қарқынын бояулатуға болады. Басқа
жағынан, егер көтермелеу қорларының көлемін өндірістің басқа стадияларына
да осылайша әсер етуге болады. Сөйтіп бөлгіштік функция арқылы
қаржының ұдайы өндірістің барлық процестерімен байланысы және бұл
категорияның өндірісінің барлық стадияларына белсенді әсер етуі
бақыланып отырылады. Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамаснң
жақтаушылары айқындамасындағы осал мезеті категориясының функциясы тап осы
категорияның өзіндік ерекшелігін қамтып көрсетуі тиіс деген жағдай болып
табылады. Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа
экономикалық категорияларға да бағаға да, еңбекақыға да, кредитке де тән.
Ұдайы өндірістік тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғандағы ұдайы өндірістің категориясы деп санайды.
өйткені, олардың пікірінше: қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары
бір-бірімен тығыз байланысқан. Қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына
материалдық өнідіріске, айналыс пен тұтыныс сферасына ене отрып ұдайы
өндірістің бір стадиясына ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет
көрсетеді.
Қаржы қоғамдық өндірісі қозғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табиғатын ақша қаражаттарынң қозғалысында анықтайтын
қаржының бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығы ұдайы өндірістік
тұжырымдама бұл табиғатты ақша нысанындағы күн қозғалысныда анықтайды.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларынан қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функциялардлы береді.
1. Ақшалай табыстармен қорларды жасау
2. Ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану
3. Бақылау функциясы
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалды өндірісі сферасында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнының бір бөлігін алады.
Бұл процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын жасау арқылы
жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең алдымен,
мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті түрде
сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған, орталықтандырылмаған мақсатты
қорлар және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын нақтылы пайдалану қаржының екінші функциясы арқылы
жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің шығыстары саясатын
жүргізгенде көрінеді.
Ақша қорларының қаражаты қайта бөлу жолымен мемелекеттік аппаратты
ұстауға қоағмдық өндірістің ұтымды әрі тиімді құрылымын жасап
қолдауға, материалдық жағынан аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге
бағытталады.
Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану арқылы бөлу
экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші болады.
1.3. Қаржының кәсіпорын экономикасына тигізетін әсері
Кәсіпорын – экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
жұмысшы мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін
өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз өндірісітік – техникалық, ұйымдастыру -
әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндірісі бірлігі.
Кәсіпорындар белгілі бір өндірісі өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс
атқару үшін, әр түрлі қызметтер көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін
қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады.
Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.
Сыртқы ортаға – экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық,
әлеуметік экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға – еңбек ресурстары, тех және технологиялық жағдайлар
жатады. Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты - бәсекелеуге
қабілетті өнім шығару арқыл неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен
ең жоғары пайда табу негізнде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар
өнім шығару болып табылады.
Практикалық қызметінде кәсіпорын ең алдымен сатудың көлеміне және
пайда табуға бағыттайды. Сатудың жалпы мөлшері бұл тауарлар және қызмет
көрсетудің құны, тұтынушыларға сатылған мына формуламен анықтайды.
Q=5xN
Мұнда Q – сату мөлшері
5- тауардың бір өлшемінің бағасы (теңге)
N – сатылған тауардың мөлшері теңге
Жалпы пайда – нәтижесі ретінде сату мөлшерінен шегеріліп тасталған
сатымдық шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар және басқа да
өндіріс шығындары элементерінің құнын анықтайды.
Шектік таза пайда – бұл жалпы пайдадан шегеріліп тасталған үстеме шығындар
және амортизациялық аударым сомалары. Бұл көрсеткіш практикада бизнестің
барлық түрлеріне пайдаланылады.
Шектік таза өнім – бұл жалпы пайдаға қосылған еңбекақыға кеткен
шығындар немесе сатылған өнім мөлшерінің қызмет көрсетудің құны оларды
өндіруге жұмсалған ресурстардың құны арасындағы айырмасы.
Көрсетілген бағалық көрсеткіштердің тізбесі мынадай көрсеткіштермен
қаралады.
Кәсіпорын, фирма бақылауындағы өткізім нарығының үлесі
Өнім сапасының көрсеткіштері.
Тұтынушылардың қызмет көрсету деңгейінің көрсеткіштері
Кадрлардың дайындау, қайта даярлау көрсеткіштері
Есеп айырысуда ең күрделісі – сапа көрсеткіші болып табылады. Сол
себепті өнім сапасы оның міндетіне байланысты жалпы сату мөлшерінен
тұтынушылардың кепілдік қызмет көрсетудегі кері қайтарған бұйымдары,
тұтынушылардың кері қайтарған өнім мөлшері процент бойынша бағаланады.
Нарықтық экономикада басқа көрсеткіштердің ішіндегі кең таралғандары.
Өндіріс тиімділігінің көрсеткіштері
Өнідіріс шығындары құрылымның көрсеткіштері
Бірінші топқа жататын көрсеткіштер:
Кәсіпорынның жалпы сату мөлшеріндегі жалпы немесе шартты таза пайда
деңгейі
Сату көлеміндегі шартты таза өнім деңгейі.
Шартты таза пайда мөлшерінің еңбекақыға кеткен шығындардың
арақатынасы.
Екінші топқа жататындар.
Жалпы сатудағы капиталдың авансыланған және шартты таза пайда
деңгейі.
Тұтынылған материалдардың және жартылай фабрикаттардың жалпы құнының
қор деңгейі.
Кәсіпорын қызметін жүйелі және жан-жақты талдау мынадай мүмкіндік
береді.
Жалпы кәсіпорынның және оның бөлімше құрылымдарның шаруашылық
қызметіндегі нәтижелігін тез сапалы және кәсіптік бағалау.
Тауарлардың және қызмет көрсетудің нақтылы түрлерінен алынатын
пайдаға әсер ететін факторларды нақтылы және дер кезінде табу және есепке
алу.
Баға саясатын әзірлеуге қажетті өндіріс шығындарын және олардың
өзгерулерінің бет алысын анықтау жақын және алыс келешегіндегі өндіріс
шығындарын және олардың өзгертулерінің бет алысын анықтау. Жақын және
алыс келешегіндегі өндіріс шығындарын және олардың өзгерулерінің бет алысын
анықтау жақн және алыс келешегіндегі кәсіпорын және пайда табудың оңтайлы
жолдарын шешу проблемасын табу.
Әр уақытта мынаны естен шығармау керек, шаруашылық қызметінің мұндай
көрсеткіші болған емес, және өмірдің барлық жағын қамту да мүмкін емес.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан бөліп
алу үшін бұл экономикалық категориялар тән өзгеше белгілерді біліп алған
жөн.
Қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сиапты белгілерідің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады. Экономикалық категория ретнде қаржының
мазмұнын құрайтын қатынастардың өзгешелігі олардың көріністерінің әрқашан
ақшалай нысаны болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе
шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің әр түрлі субьектілері арасындағы
ақша және тек ақша қатынастарын ғана білдіреді. Сондықтан қаржы
қатынастарынң ақшалай сиапты – қаржының маңызды белгісі. Қаржының ақшалай
сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және қаржының құндық экономикалық
категорияларға тиістілігін баса көрсетеді. Ақша қаржының іс әрекет етуінің
міндетті шарты болып табылады.
Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға
байланысты болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай
отырып, капитал, яғни үдемелі күн немесе табыс әкелетін күн бола бастайды.
Ақша қаражаттары экономикалық өмірде, әдеттегідей баламалы, яғни
тауар және ақша нысандарындағы құнның қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалық белгісі басқа экономикалық категориялардың - бағаның,
еңбекақының кредиттің іс қимылына тән.
Ақша қорларының бүкіл ақша қаражаттарынан бөлініп тұратынын
ерекшелігі сол, олар экономкалық басқарудың барлық деңгейлеріне ақша
нысанындағы құнның бір жақты қозғалысының негізінде жасалады.
Кез келген операциясы осындай ерекшелікпен аударылатын аударымдар,
шығыстарды қаржыландыру, субвенциялар және яғни баламасыздықпен
сипаталады. Салалық қаржыларды қорлардағы ақша қаражаттарының
ішкішаруашылық мақсатты оқшаулануының ұқсас қағидасы қолданылады.
Сөйтіп қаржының қалған өзгеше белгілері экономикалық категорияны ақша
қатынастарының бүкіл жиынтығынан мүлтіксіз бөліп алуға мүмкінідік береді,
әрі қаржының өзгешелігін, ерекшеліігін атап көрсетеді. Басқа бірде бір
құндық экономикалық категория белгілерінің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің (жоғарыда аталған жиынтығын) алғашқы
екеуі – қаржы қатынастарының ақшалай сипат мен бөлшектік сипаты қаржы
қатынастарының өрісін тежеп отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны
міндеті сипаты, біржақты тәртіптегі күн қозғалысының баламасыздық сипаты
экономикалық категория ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын
былайа тұжырымдауға болады. Қаржы – бұл қоғамдық өнімді бөлу және қайта
бөлу процесінде пайда болатын айрықша экономикалық қатынастардың жиынтығы,
мұның нәтижесінде ұдайы өндіріс қатысушыларының сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін олардың ақшалай табыстары, қорланымдары мен қорлары
жасалып пайдаланылады.
Қаржының қажеттілігі обьективті мән жайда тауар ақша қатнастарының
дамудың қажеттіліктерінен туындайды.
Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы
мемлекетпен шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржы ресурстардың
жұмсалуына бақылау жасау.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардың басқа шаруашылық процестерңді
ретеу жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан
мемлекеттің қарамағна қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай
жоғары – мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайзынан
астамы және жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы бөлінеді.
Сондықтан Қазақстан жағдайындағы қаржы саясатының міндеті
экономиканы өсудің территориясына көшіру, ұлттық шарашлық өмірді
тұрақтандыру кәсіпкерлік қызметті дамыту мемлекетік бөліктің үлесін
оңтайландыра отырып, меншікті реформалау, сыртқы экономикалық қызметі
ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде
шаралар жасап, оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz