Нарық жағдайындағы кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау жасау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорын табысы және оны қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... .6
1.1 Кәсіпорынның табысы түсінігі және оның атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер түрлері ... ...15
1.3 Кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі ... ... .21
2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау жасау ... ... ... ...26
2.1 Кәсіпорын табыстылығының абсолюттік көрсеткіштеріне талдау жасау ... 26
2.2 Кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ..35
2.3 Нарықтық қатынастар жағдайында маржиналды табысты талдау ... ... ... ... 48
3 Кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау және төмендету жолдары . кәсіпорын табыстылығы мен тиімділігін арттырудың негізгі құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Кәсіпорын табысы және оны қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... .6
1.1 Кәсіпорынның табысы түсінігі және оның атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер түрлері ... ...15
1.3 Кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі ... ... .21
2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау жасау ... ... ... ...26
2.1 Кәсіпорын табыстылығының абсолюттік көрсеткіштеріне талдау жасау ... 26
2.2 Кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ..35
2.3 Нарықтық қатынастар жағдайында маржиналды табысты талдау ... ... ... ... 48
3 Кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау және төмендету жолдары . кәсіпорын табыстылығы мен тиімділігін арттырудың негізгі құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорын табысы және оны қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.1Кәсіпорынның табысы түсінігі және оның атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2Түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер түрлері ... ...15
1.3Кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі ... ... .21
2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .26
2.1Кәсіпорын табыстылығының абсолюттік көрсеткіштеріне талдау жасау ... 26
2.2Кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ..35
2.3Нарықтық қатынастар жағдайында маржиналды табысты
талдау ... ... ... ... 48
3 Кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау және төмендету жолдары – кәсіпорын
табыстылығы мен тиімділігін арттырудың негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..74
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 77
Кіріспе
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Табыс табу кез келген кәсіпорынның
қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл
принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның
өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын
өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен
жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген
қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді
ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал
салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Шетелдік тәжірибеде табыстар ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Кәсіпорын табыстылығының экономикалық мәні өнімнің бірлігіне кететін
нақты және заттай еңбектің шығынымен ғана шектелмейді. Өндіріс үдерісіне
қатынасатын қаражаттардың көлемі өнімді дайындауға кеткен шығындар
қосындысынан елеулі айырмашылығы болады. Өндіріс үдерісінде ғимарат,
құрылыс, құрал-жабдық және саймандар түрінде болатын негізгі қор біраз
мөлшері қатысады. Өндіріс шығындарының құрамына тек амортизациялық
аударымдар ғана қосылады, яғни белгілі бір уақытта өндіріп отырған өнімнің
өзіндік құнына біртіндеп қосылатын олардың құнының белгілі бір үлесі ғана
айналым қорының құны өнімді дайындау кезінде пайдаланылған көлемінде ғана
қосылады. Бизнестің кез-келген түрімен айналысқан кәсіпорын табыстылығын
есептеп, бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі құрамнан:
бағадан және шығындардан тұрады. Баға сұраныс пен ұсыныстың қарым-
қатынасына тәуелді екені белгілі. Сол себепті өз қалауымызша бағаны көтере
алмаймыз. Шығындар жөнінде басқаша оның шамасы пайдаланып жатқан еңбек,
материалды ресурстарға, техниканың деңгейіне, өндірісті және еңбекті
техникалық жағынан ұйымдастыруға және т.б. байланысты. Осыдан көрініп
тұрғандай, оларды тиімді басқаруға күш салу керек екені көрініп тұр.
Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі табыстылық болып
саналады. Табыстылық – бұл өндіріс кәсіпорын жұмысының сапасын сипаттайтын
жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайданың көлеміне қарамай, кәсіпорынның
өндірістік-шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек табыстылықтың
деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің
өзіндік құнына қатынасын білдіреді. Табыстылықтың көрсеткіші өндіріске
кеткен шығын мен табысты салыстыра отырып, өндірістің тиімділігін
бағалайды.
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектісі бәсекелес жағдайында өндірісті
қарқынды дамытуға, нақты тауарды нарық тұғырында ұстап тұруға, оның нарықта
тұрақты жұмыс атқаруына мүмкіндік жасау үшін барынша көп пайда табуға
тырысады. Бұл міндетті орындау үшін пайданың қалыптастыру көзін біліп қана
қоймай, оларды қалай оңтайлы пайдалану әдістерін білу қажет. Пайданы
басқару қаржылық саясаттың іргелік бағыттарының бірден-бір негізі болып
табылады, ол қаржылық нәтижелердің бар көздерін барынша молайтудан басқа,
сонымен қатар осы көздердің жалпы номенклатурасын ұлғайту қажеттігі артады.
Осыған орай кәсіпорынның табыстылығын арттыру мәселелері айрықша
көкейтестілікке ие, бұл таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындай түседі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтық қатынастар жағдайындағы
кәсіпорынның табыстылығын және оны талдау көрсеткіштерінің жүйесін
экономикалық тұрғыдан ашып көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер беріліп, шешу
жолдары қарастырылады:
- табыс түсінігін және атқаратын қызметін экономикалық тұрғыдан
негіздеу;
- табыстылықтың экономикалық ролін және түрлерін сипаттау;
- кәсіпорынның табыстылық деңгейін анықтайтын көрсеткіштер жүйесін ашып
көрсету;
- табыстылықтың абсолютті және қатынасты көрсеткіштерін және есептелу
жолдарын талдау;
- нарық жағдайында кәсіпорын табыстылығы мен тиімділігін арттыру
жолдарын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні кәсіпорын табысын қалыптастыру мен
табыстылықты талдау әдістерін зерттеулердің теориялық, әдістемелік және
тәжірибелік аспектілерінің жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Нұрым ЖШС алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында кәсіпорынның табысы түсінігі және
оның атқаратын ролі, түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер
түрлері, кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі
теориялық тұрғыдан сипатталады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында кәсіпорын табыстылығының абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштері сипатталып, нарықтық қатынастар жағдайында
маржиналды табысты талдаудың әдіс-тәсілдері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында кәсіпорын табыстылығын арттыру
жолдары, сонымен қатар кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау және төмендету
жолдары баяндалады.
Жалпы, бұл дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шет елдік
экономист-ғалымдардың кәсіпорынның табыстылығына байланысты жазған
еңбектері, сондай-ақ осы зерттеліп отырған мәселеге қатысты Қазақстан
Республикасының заңдық және нормативтік актілері пайдаланылды. Сонымен
бірге, Бухгалтерлік бюллетень, Аль-Пари, Қаржы-қаражат, Қазақстан
іскері, Егемен Қазақстан атты мерзімді басылымдар дипломдық жұмыстың
қайнар көздері болып табылады.
1 Кәсіпорын табысы және оны қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1Кәсіпорынның табысы түсінігі және оның атқаратын ролі
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Мәселен жоспарлы-
директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс
табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетілді.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне
айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды:
нені, қалай және кім үшін өндіру керек екендігін.
Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып
қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және
әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі
шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық
базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және
күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді.
Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы
шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады. Ол оның іскерлік белсенділігі мен
қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржылардың
қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың
табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы зерттеулерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады.
Сондықтан, ол тек екі қызмет атқарады:
мемлекеттік бюджет табысының көзі;
кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Бизнестің кез-келген түрімен айналысқан кәсіпорын табыстылығын есептеп,
бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі құрамнан: бағадан
және шығындардан тұрады. Баға сұраныс пен ұсыныстың қарым-қатынасына
тәуелді екені белгілі. Сол себепті өз қалауымызша бағаны көтере алмаймыз.
Шығындар жөнінде басқаша – оның шамасы пайдаланып жатқан еңбек, материалды
ресурстарға, техниканың деңгейіне, өндірісті және еңбекті техникалық
жағынан ұйымдастыруға және т.б. байланысты. Осыдан көрініп тұрғандай,
оларды тиімді басқаруға күш салу керек екені көрініп тұр.
Өндірістік, инвестициялық және қаржылық іс-әрекеттер қаржылық нәтижелер
түрінде байқалады.
Нарық жағдайында әрбір шаруашылықпен айналысатын субъект өз алдына дара
тауар өндіруші болып саналады, ол экономика және заңдылық жағынан тәуелсіз
болады. Шаруашылықпен айналысатын субъект бизнес түрін таңдағанда, тауарлар
ассортиментін қалыптастырғанда тәуелсіз болады, шығындарды өзі анықтайды,
бағаларды өзі қалыптастырады, тауарды сатқаннан түскен табысты өзі есепке
алады, солай болғандықтан іс-әрекеттің нәтижесінен болған пайда немесе
залалды айқындайды. Өндіріспен айналысатын шаруашылық субъектінің басты
мақсаты: нарық жағдайында пайда табу болып саналады. Бұл мақсатты қоғам
қажеттілігін өзінің тұтыну қасиеті бойынша қамтамасыз ететін тауарды
шығарғанда ғана іске асыруға болады. Қоғамға теңгелік балама қажет емес,
оған нақты тауарлы-материалдық құндылықтар қажет. Егер өндірілген өнім
өткен болса, онда оны қоғам қабылдады дегенді білдіреді. Өндірілген және
өткен тауар үшін алынған табыс пайданың табылғандығын көрсетпейді.
Қаржылық нәтижені анықтау үшін тауарды сатқаннан түскен табысты
өндіріске және сатуға кеткен шығындардан көп болса, онда қаржылық нәтижесі
пайда алынғанын көрсетеді. Егер табыспен шығындар тең болса, онда пайданың
болмағаны, соның себебінен шаруашылық субъект өндірісті дамыту үшін
қаражаты жоқ деген сөз. Егер шығындар табыстан асып түссе шаруашылықпен
айналысатын субъект залал шеккенін білдіреді, осының әсерінен ол банкрот
болуы да мүмкін. Бұл залалдар өндірісті ұйымдастыруда, басқаруда және
өнімді өткізуде кеткен қателіктерді айқын көрсетеді. Пайда қаржылық
нәтиженің оң шамасын білдіреді. Пайданы алуға ұмтылу тауар өндірушілерді
өндірістің көлемін көбейтуге, шығындарды азайтуға итермелейді. Бұл жеке
шаруашылық жүргізуші субъектінің мақсатын іске асырып қана қоймай, бұл
салаға инвестицияны, жұмсауды ынталандырады [8].
Пайда өндірілген және міндетті түрде өткізілген қосымша затты
білдіреді. Ол қайта жаңғырту циклінің барлық сатысында өндіріледі, алайда
өзінің ерекше нысанын өнімді өткізу сатысында табады. Пайда таза табыстың
негізгі түрі болып табылады.
Пайда шамасына, оның өсу қарқынына шаруашылықпен айналысатын
субъектінің қимылына байланысты және байланысы жоқ факторлар әсер етеді.
Ішкі ортадағы факторлар көбінесе белгілі және оларды зерттеуге
мүмкіндік болады, сондықтан пайданы өсіру мақсатында ықпал жасалынады. Ішкі
факторларға шаруашылықты жүргізу деңгейі, менеджерлердің біліктілігі,
өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, еңбекақының деңгейі, өткізілген өнім
бағасының деңгейі, өндірісті және еңбекті ұйымдастыруы жатады.
Іс жүзінде реттеуге келмейтін сыртқы ортаның факторлары: пайдалануға
қажетті ресурстар бағасының деңгейі, бәсекелік орта, нарыққа ену
кедергілері, салық жүйесі, мемлекеттік басқару органдары, саяси,
әлеуметтік, мәдени, діни мәселелері және т.б. жатады.
Пайда қаржылық іс-әрекет нәтижесі түрінде белгілі бір функцияларды
орындайды. Пайда шаруашылық субъектінің іс-әрекеті арқасында алынған
экономикалық нәтижені көрсетеді. Ол шаруашылық субъектінің экономикалық
дамуы үшін басты негіз болып табылады. Пайда арқылы кәсіпорынның бюджет
алдындағы, банктер мен басқа ұйымдар алдындағы міндеттемесі орындалады.
Пайда жалғыз қаржылық нәтиже түрінде ғана емес, сонымен қатар қаржылық
ресурстардың негізгі бөлігі болып саналады. Осыдан барып, қайта жаңғырту,
ынталандыру және бөлу функциялары туындайды. Ол іскерлік белсенділіктің
дәрежесін және кәсіпорынның қаржылық сәттілігін сипаттайды. Пайданың
көлеміне қарай активтерге жұмсалған қаражаттардың қайтарым деңгейі
сипатталады.
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектісі бәсекелес жағдайында өндірісті
қарқынды дамытуға, нақты тауарды нарық тұғырында ұстап тұруға, оның нарықта
тұрақты жұмыс атқаруына мүмкіндік жасау үшін барынша көп пайда табуға
тырысады. Бұл міндетті орындау үшін пайданың қалыптастыру көзін біліп қана
қоймай, оларды қалай оңтайлы пайдалану әдістерін білу қажет. Пайданы
басқару қаржылық саясаттың іргелік бағыттарының бірден-бір негізі болып
табылады, ол қаржылық нәтижелердің бар көздерін барынша молайтудан басқа,
сонымен қатар осы көздердің жалпы номенклатурасын ұлғайту керек болады.
Қазіргі жағдайда пайданы көбейтудің бірден-бір көзі болып инновациялық
іс-әрекет жатады. Бұл көзді іске асыру үшін өнімнің, жұмыстың және
қызметтің тұтыну қасиетін тұрақты дамытып отыру керек.
Жыл бойы негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық
жиынтық табысты құрайды. Табыс, сондай-ақ тауарлы-материалдық қорларды
сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға
беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсетілген
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған
келісімшартта анықталады. Ал мәміледен шығатын табыс сомасы бағасынан
немесе сату кезінде қолданылатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың
құндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын
сату құны сату деп атайды. Тауарды сатқаннан кейін түскен табыс келесі
жағдайды сақтаған кезде ғана табыс деп саналады: табыс сомасын жоғары
деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан
кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай соманы сатып алушы
төлейтіндігін білген жағдайда; мәмілемен байланысты экономикалық олжаны
және соны субъектінің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін. Ал бұл сатушының
сатқан тауары үшін келісімшартта көрсетілген (айтылған) соманы сатып
алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді [10].
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте өнім берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік
иесі ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған
болып танылмайды; мәміле бойынша күтілетін шығын мүмкіншілігіне қарай ең
төмен деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
- есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі жоғары деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
- мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығындары да, мәмілені аяқтау үшін
қажет шығындары да жоғары деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Егер ол мәмілеге қатысушылармен төлем жағдайы және оның тәсіліне,
күтілетін өтеліміне әрбір тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізе алатын болса, онда субъект барынша
жоғары дәлдік деңгейде табысын анықтай алады.
Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін анықтаған кезде мына
әдістердің бірін пайдаланады:
- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған төлемдердің пайыздық
қатынасы;
- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтің пайыздық
қатынасы;
- орындалған жұмысты талдау.
Алдын ала төленген төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған аванстар
табыс болып табылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде жоғары деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда табыс жұмсалған шығын
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығынның орнын жабады.
Жылдық жиынтық табысқа келесілер кіреді:
1. Тауарларды (жұмыс, қызмет көрсету) сатудан түскен табыс.
2. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизацияға
жатпайтын активтерді сатқандағы бағаның өсуінен түскен табыс.
3. міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс.
4. Күмәнді міндеттемелердің орындалмауына байланысты түскен табыс.
5. Мүлікті жалға беруден түскен табыс.
6. Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рұқсат
етілген банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түскен табыстар.
7. Қарызды талап етуді басқа біреуге тапсырудан түскен табыс.
8. Кәсіпкерлік іс-әрекетті шектеу немесе тоқтатуға келскеннен түскен
табыс.
9. Ішкі топтағы құндық теңдестігінде бағадан істен шыққан активтердің
бағасының жоғары болуынан түскен табыс.
10. Кен орындарын игергенде пайда болған зардаптарда жою үшін кеткен
нақты шығындар сомасынан оны жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар.
11. Ортақ меншікті бөлгендегі табыс.
12. Бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
жазалау шаралардың (санкциялардың) басқа да түрлері, егер бұрын осы сомалар
шегеріліп тасталмаған болса.
13. Бұрын жасалған шегерімдер бойынша өтелімнен түскен табыс.
14. Тегін алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер.
15. Дивидендтер.
16. Пайыздар түріндегі табыс.
17. Оң бағамдық айырмасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып түсуі.
18. Ұтыстар.
19. Роялти.
20. Табыстың әлеуметтік саладағы нысандарды пайдалануға кеткен
шығындардан артып түсуі.
21. Басқа да табыстар.
Жылдық жиынтық табыстың түрлері болып келесілер табылады:
1. Тауарларды (жұмысты, қызмет көрсетуді) сатудан түскен табыстар.
Егер мемлекеттік бақылау жасау мәселелері жөніндегі заңдарында өзгеше
көзделмесе, қосылған құн салығы мен акцизді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының трансферттік бағаларды қолдану кезінде, сатылған
тауарлардың, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің құны оларды
сатудан түскен табыс болып табылады.
Тауарларды (жұмысты, қызмет көрсетуді) сатудан түскен табыс:
тауарлар толық немесе ішінара қайтарылған кезде;
мәміле шарттары өзгергенде;
сатылған тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) үшін бағалар, өтемдер өзгерген
кезінде;
теңгемен төлеген кезде сатылған тауарлардың (жұмыс, қызмет көрсету)
құнындағы айырма алынған жағдайларда түзетілуі тиіс.
Табысты түзету аталған өзгерістер болған салық кезеңінің қорытындысы
бойынша жүргізіледі.
2. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амартизацияға
жатпайтын активтерді сақтағандағы бағаның өсуінен түскен табыстар.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер
үшін сатып алынған активтерді қоспағанда, құн өсімінен түсетін табысы
үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, амортизацияға жатпайтын басқа да
активтерді сату кезінде пайда болады.
Амортизацияға жатпайтын активтерге:
жер телімдері;
құрылысы аяқталмаған нысандар;
орнатылмаған құрал-жабдықтар;
салық төлеушінің тауарларды өндіруде, жұмыстарды орындауды, қызметтерді
көрсетуде пайдаланбайтын негізгі капиталы мен материалдық емес активтері;
құнды қағаздар;
кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлғаға, консорциумдарға қатысу
үлесі;
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған салық
заңдарына сәйкес бұрын толық құны шегерімге жатқызылған негізгі капитал;
Инвестициялық салық преференциялары бойынша құны шегерімге жатқызылған,
инвестициялық жлба шеңберінде пайдалануға берілген және тіркелген активтер
жатады.
Активтерді сатқандағы бағаның өсімі аталған активтерді сату құны мен
олардың теңдестік құнының арасындағы айырма шамасында анықталады.
Активтер сатылған айдың бірінші күнінде бухгалтерлік теңдестікте
көрсетілген құны олардың теңдестік құны деп аталады.
Кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды
сату кезінде құн өсімі сату құны мен салық есебінде айқындалатын қалдық
құнның арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Құнды қағаздарды сату кезіндегі құн өсімі мыналар:
Борыштық құнды қағаздарды қоспағанда, құнды қағаздар бойынша – сату құны
мен иемденіп алу құны арасындағы оң айырмасы;
борыштық оң қағаздар бойынша – сату күніндегі дисконт амортизациясы және
сыйлықақы ескерілген, сату құны мен иемденіп алу құны арасындағы купон
есепке алынбаған оң айырма.
3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар
Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстарға жататындар:
салық төлеушінің кредиторлар алдындағы міндеттемелерін есептен шығару
арқылы табылатын табыстар;
күмәнді деп танылған міндеттемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
заң актілерінде белгіленген талап қою мерзімінің өтуіне байланысты
міндеттемелерді есептен шығару;
сот шешімі бойынша міндеттемелерді есептен шығару.
Міндеттемелерді есептен шығару нәтижесінде алынған табыс сомасы есептен
шығарылған кредиторлық берешек сомасына тең болады.
4. Күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар.
Туындаған кезінен бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған
міндеттемелер күмәнді деп аталады. Кредиторлық берешек туындаған кезде
қабылданған мөлшерлеме бойынша бюджетпен өзара есеп айырысуды қалпына
келтіруге тиіс. Қосылған құн салығын қоспағанда, салық төлеушінің жылдық
жиынтық табысына қосылуға тиіс.
5. Мүлікті жалға беруден түсетін табыстар. Заңды тұлғалар қосымша салық
салу нысандарын (мәселен, жылжымайтын мүліктер: ғимарат, қойма, гараждарды
және жылжитын мүліктер) жалға беруден де табыс табады.
6. Банктер жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар.
Борышкер банктің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымның талабын орындаған кезде, бұрын шегерімге жатқызылған
провизиялар сомалары жасалған провизиялардың мөлшерінен аз болған жағдайда
банк қосымша табыс табады. Сондықтан оны провизиялардың мөлшерін азайтудан
түскен табыс деп атайды. Бұл ретте, борышкер орындаған талап сомасына
барабар мөлшердегі провизиялар сомасы табысқа енгізіледі. Сондай-ақ, цессия
шартын жасау жолымен жол беру туралы шарт, жаңалық шарты, талап құқығын
басқаға қайта беру негізінде және Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген өзге де негіздерде борышкерге талаптар мөлшерін азайту кезінде
бұрын шегерімге жатқызылған провизиялар сомасы да табыстар деп танылады.
Сонымен қатар талаптарды қайта саралау кезінде бұрын шегерімдерге
жатқызылған провизиялардың азайтылған сомасы да табыстар деп танылады.
7. Борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар. Салық
төлеушінің негізгі борышты талап етуі бойынша борышкер төлейтін сома, ол
негізгі борыштан тыс төлейтін соманы қоса және салық төлеушінің борышты
иемденіп алу құны арасындағы оң айырма түрінде айқындалатын табыстары
борышты талап етуін басқаға беруден түсетін табыстар деп аталады.
8. Кәсіпкерлік іс-әрекетті шектеу немесе тоқтатуға келіскеннен түскен
табыстар.
9. Ішкі топтағы құндық теңдестіктегі бағадан істен шыққан активтердің
бағасының жоғары болуынан түскен табыстар.
10. Кен орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығындар
сомасынан кен орындар игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып
түсуінен алынатын табыстар.
Егер кен орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығындар
аталған қорға жасалған аударымдардан төмен болса, айырма жер қойнауын
пайдаланушының жер жылдық жиынтық табысына енгізіледі.
Егер жер қойнауын пайдаланушы тиісті мемлекеттік уәкілетті орган
бекіткен кен орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударымдар сомалары
олар жүргізілуге тиіс салық кезеңнің жылдық жиынтық табысына енгізіледі.
11. Ортақ меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар.
Қатысу үлесі – жеке және заңды тұлғалардың бірлесіп құрайтын ұйымдарға,
консорциумдарға, акционерлік қоғамдарды қоспағанда, мүлкімен қатысу үлесі.
12. Бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа,
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
жазалау шаралардың (санкциялардың) басқа да түрлері, егер бұрын осы сомалар
шегеріліп тасталмаған болса.
13. Бұрын жасалған шегерімдер бойынша алынған өтемдер. Бұрын жасалған
шегерімдер бойынша алынған өтем түрінде алынған табыстарға:
- бұрын шегерімдерге жатқызылған және кейінгі салық кезеңдерінде
өтелген күмәнді деп танылған талаптардың сомалары;
- мемлекеттік бюджет қаражатынан шығындарды өтеуге арнап алынған
сомалар;
- бұрын шегерімдерге жатқызылған шығындарды (залалдарды) өтеу бойынша
алынған басқа да өтемдер жатады.
Алынған өтем ол өтелген салық кезеңінің табысы болып табылады.
Сақтандыру ұйымының сақтанушыға жинақтаушы емес сақтандыру шартының
әрекеті аяқталғаннан кейін немесе оны мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда
қайтаруға тиіс және сақтанушы бұрын шегерімге жатқызған сақтандыру
сыйақыларының сомалары олар сақтанушыға қайтарылған есепті салық кезеңінің
жылдық жиынтық табысына жатқызылады, сақтандыру ұйымы уәкілетті мемлекеттің
орган белгілеген тәртіп пен нысанда өзінің тіркелген жері бойынша салық
органдарын табыстың пайда болуы туралы міндетті түрде хабардар етеді.
14. Тегін алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер.
Тегін алынған мүлік – салық төлеушінің ақысыз алған кез келген мүлік,
сондай-ақ орындалған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері.
Салық төлеуші тегін алған кез келген мүлік, сондай-ақ жұмыстар мен
көрсетілген қызметтері оның табысы болып табылады.
Мыналар:
- жарғылық капиталға салым ретінде алынған мүлік;
- мемлекеттік бюджет қаражатынан алынған субсидиялар табыс ретінде
қаралмайды.
15. Дивидендтер. Бұл – акциялар бойынша төленуге тиісті табыс; заңды
тұлға өз қатысушылары, құрылтайшылары арасында бөлетін таза пайданың бір
бөлігі; заңды тұлғаны тарату кезінде, сондай-ақ құрылтайшының, қатысушының
заңды тұлғаға қатысу үлесін алып қойған кезде, құрылтайшының, қатысушының
жарғылық капиталға салым ретінде енгізген мүлкін қоспағанда, мүлікті
бөлуден түсетін табыстар.
16. Пайыздар түріндегі табыс.
Пайыздар түріндегі табыс – несиелер үшін; қаржы лизингі бойынша немесе
сенімгерлік басқаруға берілген мүлік үшін; депозиттер бойынша; жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша; борыштық бағалы қағаздар бойынша төлемдер-
дисконт, не купон.
17. Оң бағамдық айырма сомасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып
кетуі.
Бағамдық айырма (оң, теріс) – шетелдің валютасымен жасалған операциялар
бойынша пайда болатын айырма.
Бұл айырма бухгалтерлік есепте шетелдік валютамен жасалған операцияны
көрсету нәтижесінде операция жасалған құны мен осы операция бойынша есеп
айырысқан құнның арасында пайда болады.
18. Ұтыстар. Бұл – конкурстарда, жұмыстарда, фестивальдарда, лотереялар
бойынша, салымдар мен борыштық құнды қағаздар бойынша ойындарды қосқанда,
ұтыс ойындары бойынша салық төлеушілер алатын заттай және ақшалай түрдегі
табыстардың кез келген түрлері.
19. Роялти. Бұл– мынадай құқықтар үшін төленеді:
біріншіден, пайдалы қазбаларды өндіру және техногендік құралымдарды қайта
өңдеу үдерісінде жер қойнауынан пайдалану құқығы үшін;
екіншіден, авторлық, бағдарламалық құқықтарды қамтамасыз етуді,
патенттерді, сызбаларды, үлгілерді, тауар белгілерін және басқа да осыған
ұқсас құқық түрлерін пайдаланғаны немесе пайдалану құқығы үшін; өнеркәсіп,
сауда немесе ғылыми-зерттеу жабдықтарын пайдаланғаны немесе пайдалану
құқығы үшін; ноухауды пайдаланғаны үшін; кинофильмдерді, бейнефильмдерді,
дыбыс жазу немесе өзге де жазу құралдарын пайдаланғаны немесе пайдалану
құқығы үшін төленетін төлем [12].
20. Әлеуметтік сала нысандарын пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығындардан артығы да табыс болып саналады.
Қазақстан Республикасының 2008 жылы 10 желтоқсанындағы Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексіне
сәйкес жылдық жиынтық табысқа табыстың барлық түрлері, оның ішінде:
1) еңбекақы түрінде алынған табыс;
2) кәсіпкерлік қызметтен алынған табыс;
3) жеке тұлғалардың мүліктік табысы деп үш топқа топтаған.
Ал, енді жылдық жиынтық табысқа салық кодексі бойынша келесі түзетулер
жасалуға тиісті:
Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғасының алған дивиденттері;
эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде олардың құнының номиналдық
құнынан асқан мөлшері және өз акцияларын сатқан кезіндегі құнның өсімі;
қор биржасының А және В ресми тізімдерінде тұрған акциялар мен
облигацияларды сату кезінде пайда болған құн өсімінен алынған табыс;
мемлекеттік құнды қағаздармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туындаған кезінде
ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдаланылған мүліктің
құны;
мемлекеттік органнан немесе Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік
кәсіпорынның ақысыз алынған негізгі капиталдың құны;
Қазақстан Республикасының зейнетақы мен қамсыздандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына құйылған инвестициялық
табыстар;
Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының активтерін
ұлғайтуға жіберілген инвестициялық табыстар алып тасталуға тиіс.
1.2Түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер түрлері
Салық төлеушінің жылдық жиынтық табыс алуымен байланысты салық
салынатын табыстың базасын анықтау үшін түзетілген жылдық жиынтық табыстан
болған шығындары алып тасталынады және оны шегерім деп атайды.
Шегерім жылдық жиынтық табысты алуға байланысты шығындарды растайтын
құжаттары болған кезде ғана шегерімдерді салық төлеуші өзі анықтайды. Бұл
шығындар болашақтағы кезеңдердің шығындарын қоспағанда, олар нақты
жүргізілген салық кезеңінде шегеруге жатады. Болашақтағы кезеңдердің
шығындары қай салық кезеңіне қатысты болса, сол кезеңде шегеріледі. Егер
шығындар бірнеше баптар бойынша көрсетілетін болса, онда ол салық салынатын
пайданы есептеу кезінде тек бір рет қана шегеріледі [14].
Мемлекеттік бюджетке енгізілуге тиістілерін қоспағанда, жылдық жиынтық
табыс табуға байланысты салынған немесе танылған айыппұлдар, өсімпұлдар,
тұрақсыздық айыбы шегеріп тасталады.
Шегерімге жататындар:
1. Қызмет бабындағы іс-сапарлар кезіндегі және өкілдік шығындар
бойынша өтемдер сомаларын шегеру.
2. Сыйақы бойынша шегерімдер.
3. Төленген күмәнді міндеттемелер бойынша шегерімдер.
4. Күмәнді талаптар бойынша шегерімдер.
5. Резервтік қорларға аударымдар бойынша шегерімдер.
6. Ғылыми-зерттеу, жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық
жұмыстарға жұмсалатын шығындар бойынша шегерімдер.
7. Сақтандыру сыйлықақылары бойынша шығындарды шегеру.
8. Әлеуметтік төлемдерге жұмсалған шығындарды шегеру.
9. Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндіруге
әзірлік жұмыстарына жұмсалған шығындар бойынша шегерімдер және жер
қойнауын пайдаланушылардың басқа да шегерімдері.
10. Теріс бағамдық айырма бойынша шегерімдер.
11. Салықтар шегерімі.
Шегерім түрлері болып келесілер табылады:
1. Қызмет бабындағы іс-сапарлар кезіндегі және өкілдік шығындар
бойынша өтемдер сомаларын шегеру.
Қызметтік іс-сапарлар кезіндегі шегерімге жататын өтемдерге:
а) бронь үшін төлем ақысын қоса алғанда, іс-сапарға баратын жерге
жетуге және қайтаруға нақты болған шығындар;
ә) бронь үшін төлем ақысын қоса алғанда, түрғын үй-жайды жалдауға нақты
болған төлемдер;
б) Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде іс-сапарда болған
уақытында тәулігіне екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын мөлшерде
төленетін тәуліктік ақы;
в) Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде іс-сапарда болған
кезде Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген мөлшерлер шегінде
төленетін тәуліктік ақы жатады.
Салық төлеушінің өзара ынтымақтастық орнату немесе оны қолдау
мақсатындағы өкілдік шығындарға жататындар:
адамдарды қабылдау және оларға қызмет көрсету;
акционерлер жиналысын және директорлар кеңесін өткізу;
тексеру комиссиясының отырысына келген қатысушыларды қабылдауға және оларға
қызмет көрсетуге жұмсаған шығындары;
аталған адамдарды ресми қабылдауды өткізу;
оларды көлікпен қамтамасыз ету;
келіссөз кезінде дәмхана (фуршет) қызметін көрсету;
ұйым штатында тұрмайтын аудармашылардың қызметіне ақы төлеу жөніндегі
төлемдер.
Өкілдік шығындарға жатпайтындар:
банкеттерді өткізуге керекті қаражаттар;
бос уақытта ойын-сауық жасауға кеткен қаражаттар,
демалыстар ұйымдастыруға жұмсалған шығындар.
Бұл аталған төлемдер шегерімге жатпайды. Өкілдік шығындар Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген мөлшерлер шегінде шегерімге жатқызылады.
2. Сыйақы бойынша шегерімдер. Мыналар сыйақылар бойынша шегерімдерге
жатады:
1) құрылысқа алынған және құрылыс кезеңінде төленетін несиелер бойынша
сыйақыны қоспағанда, алынған несиелер бойынша, оның ішінде қаржы лизингі
түріндегі сыйақы;
2) борыштық бағалы қағаздар иесіне оларды шығару және орналастыру
шарттарына сәйкес эмитент төлейтін дисконт не купон (дисконты не
сыйлықақыларды есепке ала отырып);
3) салымдар (депозиттер) бойынша сыйақы. Сыйақы бойынша шегерімдер
мынадай мөлшерде:
салық кезеңі үшін салық төлеушінің резидентке төлейтін сыйақы сомасы;
қосу меншікті капиталдың орташа жылдық сомасы міндеттемелердің орташа
жылдық сомасына қатынасының, шекті коэффициент және салық кезеңі үшін салық
төлеушінің резидент емеске төлейтін салық сомасының көбейтіндісі ретінде
есептелетін сома шегінде жүргізіледі.
Аталған қосу мақсаттары үшін:
меншікті капиталдың орташа жылдық сомасы міндеттемелердің орташажылдық
сомасына есепті салық кезеңінің әрбір айының соңындағы меншікті капиталдың
сомаларының орташа арифметикалық шамасына тең;
міндеттемелердің орташа жылдық сомасы есепті салық кезеңінің әрбір айының
ішінде олар бойынша сыйақы төленетін міндеттемелердің ең жоғары сомасының
орташа арифметикалық шамасына тең;
қаржы ұйымдары үшін шекті коэффициент – 7-ге тең, өзге заңды тұлғалар үшін
– 4-ке тең.
3. Төленген күмәнді міндеттемелер бойынша шегерімдер. Егер салық
төлеуші бұрын табыс деп танылған күмәнді міндеттемелерді несие берушіге
төлеген жағдайда, жүргізілген төлемнің шамасында шегерім жасауға жол
беріледі.
Мұндай шегерім салық кезеңінде жасалған төлемнің табыстарға жатқызылған
шамасының көлемінде ғана жүргізіледі.
4. Күмәнді талаптар бойынша шегерімдер. Күмәнді талаптар дегеніміз:
біріншіден, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары мен жеке
кәсіпкерлеріне, сондай-ақ тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасында
қызметті жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаларға тауарлар өткізу,
жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету нәтижесінде туындаған және туындаған
кезден бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар;
екіншіден, өткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар, кқрсетілген қызметтер
бойынша туындаған және салық төлеуші-дебиторды Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған
талаптар.
Салық кодексіне сәйкес күмәнді деп танылған талаптар шегерімге жатады.
Салық төлеушінің күмәнді талаптарды шегерімге жатқызуы мына шарттарды
сақтағанда ғана жүзеге асырылады:
1) шегерімге жатқызған кезде, олар бухгалтерлік есепте көрсетілген
жағдайда;
2) белгіленген тәртіппен ресімделген мына құжаттар: шот-фактуралар;
салық төлеушінің тіркелген жері бойынша салық органының осы төлемдерді
шегерімге жатқызу туралы жазбаша хабарламасы болған жағдайда жүргізіледі.
Дебитор банкрот деп танылған жағдайда, жоғарыда көрсетілген құжаттардан
басқа, дебиторды банкрот деп тану туралы сот шешімі мен оны Мемлекеттік
тіркелімнен шығару туралы әділет органдарының шешімін қосымша тапсыру
қажет.
Салық төлеуші жоғарыда аталған жағдайлар сағталған кезде, салық төлеуші-
дебитор банкрот деп танылған салық кезеңінің қорытындылары бойынша күмәнді
талаптың сомасын шегерімге жатқызуға құқылы.
5. Резервтік қорларға аударымдар бойынша шегерімдер. Өзінің қызметін
заңдарға сәйкес жасалған келісімшарт негізінде жүзеге асыратын жер қойнауын
пайдаланушы кен орнында жер қойнауын пайдалану жөнінде операциялардың
ақталуына байланысты сол кен орнын игеру салдарын жою қорына (резервтік
қорға) аударымдар сомаларын шегерімге жатқызады.
Кен орындарын игеру салдарын жою қорына аударымдардың мөлшері мен
тәртібі жер қойнауын пайдалану келісімшартымен белгіленеді.
Аффилирленген (қосылма) тұлғалардың пайдасына аффилирленген емес
тұлғалардың міндеттемелері бойынша үшінші тұлғаларға берілген (несиелік
серіктестіктердің активтері мен шарттық міндеттемелерінен басқа) активтер
мен шарттың міндеттемелерді қоспағанда, банктер мен банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар төмендегі күмәнді және үмітсіз
активтерге, шартты міндеттемелерге:
басқа банктерде орналастырылған корреспонденттік шоттарға қалдықтарды қоса
депозиттерге;
басқа банктер мен клиенттерге берген несиелерге (қаржы лизингін
қоспағанда);
құжаттамалық есептер мен кепілдіктер бойынша дебиторлық берешекке;
шығарылған немесе кепілдіктермен расталған өтелмеген аккредитивтер бойынша
шартты міндеттемелерге қарсы провизиялар (резервтер) жасау жөніндегі
қаражаттар сомасын шегеруге құқығы бар.
Активтер мен шартты міндеттемелерді күмәнді санатқа жатқызу тәртібін
уәкілетті мемлекеттік органмен келісе отырып, Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі анықтайды.
Осы аталғандардың мақсаттары үшін:
1) банктің және Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның
аффилирленген тұлғасы;
2) Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банкпен ерекше
қатынастармен байланысты тұлға;
3) бірінші және екіншіде аталған адамдардың жұбайы;
4) бірінші, екінші және үшіншіде аталған адамдар ірі қатысушы және
бірінші басшы болып табылатын заңды тұлға;
5) ірі қатысушы және бірінші басшы, бірінші, екінші және үшіншіде аталған
адамдардың жақын туысы, жұбайы болып табылатын адам аффилирленген
тұлға болып табылады.
Жоғарыда көзделген шегерімдерді қоспағанда, резервтік қорларға
бағытталған аударымдар бойынша шегерімдер жасалмайды.
6. Ғылыми-зерттеу, жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық
жұмыстарға жұмсалатын қаражаттар бойынша шегерімдер. Негізгі капиталды
сатып алуға, оларды орнатуға жұмсалатын қаражаттарды және күрделі сипаттағы
басқа да төлемдерді қоспағанда, табыс алуға байланысты ғылыми-зерттеу,
жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарына жұмсалатын
қаражаттар шегерімге жатады.
Жобалау-сметалық құжаттама, орындалған жұмыстар актісі және тиісті
ғылыми-зерттеу, жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық жұмыстары
жүргізілгенін растайтын басқа да құжаттар осындай төлемдерді шегерімге
жатқызу үшін негіз бола алады.
7. Сақтандыру сыйлыақылары бойынша төлемдерді шегеру. Жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру сыйлықтарын қоспағанда, сақтанушының
сақтандыру шарттары бойынша төленуге тиісті (төленген) сақтандыру
сыйлықтары қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті орган
Қазақстан Республикасының Қаржы министрілігімен келісе отырып, белгіленген
шектерде сақтандыру сыныптары бойынша шегеріледі.
Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) ұжымдық кепілдендіру
(сақтандыру) жүйесіне қатысушы банктер жеке тұлғалардың салымдарын
кепілдендіруге (сақтандыруға) байланысты аударылған міндетті күнтізбелік,
қосымша және төтенше жараналарының сомаларын шегерімге жатқызуға құқылы.
8. Әлеуметтік төлемдерде жұмсалған қаражаттарды шегеру. Бұл шегерімге
Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалатын мөлшерде:
қызметкерлердің уақытша еңбекке жарамсыздығына байланысты ақы төлеуге
есептелген;
екі қабат болуына және босануына байланысты демалысына ақы төлеуге
есептелген;
өзінің еңбек (қызмет) міндеттерін орындауы кезінде мертігуіне немесе
денсаулығының өзге де зақымдануына байланысты қызметкерге (бұрынғы
қызметкерге) келтірілген зиянды өтеуге бағытталған;
мемлекеттік әлеметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар бойынша
есептелген төлемдер жатады.
Салық төлеушінің зейнетақы мен қамсыздандыру туралы шарттар бойыша
ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен төленген ерікті кәсіпті
зейнетақы жарналары Қазақстан Республикасының зейнетақы мен қамсыздандыру
туралы заңдарында белгіленген мөлшерде шегерімге жатады.
9. Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндіруге
әзірлік жұмыстарына жұмсалған қаражаттар бойынша шегерімдер және жер
қойнауын пайдаланушылардың басқа да шегерімдері. Бағалау және абаттандыру
кезеңінде пайдалы қазбаларды геологиялық зерттеуге, барлауға және оларды
өндіруге әзірлік жұмыстарын жүргізуге жер қойнауын пайдаланушы жұмсаған
қаражаттар, жалпы әкімшілік шығындар, төленген қол қойылатын бонус пен
коммерциялық табу бонусының сомалары жеке топты құрап, жер қойнауын
пайдаланушының қалауы бойынша айқындалады, бірақ 25 пайыз мөлшеріндегі
амортизацияның шекті шамасынан аспайтын мөлшерлер бойынша пайдалы
қазбаларды өндіру басталған кезден бері амортизациялық аударымдар түрінде
жылдық жиынтық табыстан шегеріп тасталады.
Жеке топ құрылғаннан кейін болған осындай шығындар оның ұлғаюына
жатқызылады.
Осы шығындар табиғи ресурстарға геологиялық зерттеу және оларды
өндіруге әзірлік жұмыстарын жүргізу кезеңінде жасалған келісімшарт
шеңберінде жүзеге асырылатын жер қойнауын пайдаланушының қызметі бойынша
алған табыстар сомасына оларды азайту жолымен түзетуге жатады, оған:
1) пайдалы қазбаларды өткізу кезінде алынған табыстар;
2) жылдық жиынтық табысты түзетуге байланысты алып тасталуға тиіс
табыстар қосылмайды.
Осы белгіленген тәртіп табиғи ресурстарды геологиялық зерттеу, игеру
немесе пайдалану құқығын иеленуге байланысты салық төлеушінің материалдық
емес активтерге жұмсаған шығындарына да қолданылады.
Жер қойнауын пайдаланушының қазақстандық кадрларды оқытуға және
аймақтардың әлеуметтік саласын дамытуға нақты жұмсаған қаражаттары жер
қойнауын пайдалану келісімшарттарында белгіленген сомалар көлемінде
шегерімге жатады.
10. Теріс бағамдық айырма бойынша шегерімдер. Теріс бағамдық айырма
сомасының оң бағамдық айырма сомасынан асып кеткен жағдайда артық теріс
бағамдық сомасы шегерімге жатқызылады.
11. Салықтар шегерімі.
Есептелген шектерде мемлекеттік бюджетке төленген салықтар шегерімге
жатады, оларға:
1) жылдық жиынтық табыс анықталғанға дейін есептен шығарылатын
салықтар;
2) басқа мемлекеттерде төленген корпорациялық табыс салығы мен
Қазақстан Республикасының аумағында төленген табыс салығы;
3) үстеме пайдаға салынатын салық қосылмайды.
Өткен салық кезеңі үшін ағымдағы салық кезеңінде төленген салықтар
төлем жүргізілген салық кезеңінде шегерімге жатады.
Шегерімге жатпайтын төлемдер. Мына аталған төлемдер шегерімге жатпайды:
1) жылдық жиынтық табыс алуға байланысты емес төлемдер;
2) құрылысқа және тіркелген активтерді иемденіп алуға жұмсалған
төлемдер мен күрделі сипаттағы басқа да төлемдер;
3) мемлекеттік бюджетке енгізуге жататын (енгізілген) айыппұлдар мен
өсімпұлдар;
4) шегерімдерге жатқызудың Салық кодексінде белгіленген мөлшерінде асып
түсетін жылдық жиынтық табыс алуға байланысты төлемдер;
5) Қазақстан Республикасының нормативтік – құқықтық актілерінде
белгіленген мөлшерден артық төленуге тиіс (төленген) бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер сомасы;
6) кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын нысандарды салу, пайдалану мен
күтіп-ұстау жөніндегі құжаттар;
7) салық төлеушінің өтеусіз негізге берген мүлкінің, орындаған
жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің құны;
8) қызметін өнімді бөлу жөніндегі келісімшарт бойынша жүзеге асыратын
жер қойнауын пайдаланушының қосымша төлеген төлем сомасы.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру
және олардың айналысы үдерісінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті
қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ келесі қызмет
түрлеріне акциз салынады:
1) спирттің барлық түрлері;
2) алкоголь өнімі;
3) темекі бұйымдары;
4) құрамында темекі бар басқа бұйымдары;
7) бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны;
8) жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен
басқарылатын автомобильдерден басқа);
9) шикі мұнай, газ конденсаты акцизделетін тауарлар болып табылады.
10) ойын бизнесі;
11) лотереяны ұйымдастыру мен өткізу.
1.3Кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі
Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі табыстылық болып
саналады. Табыстылық – бұл өндіріс кәсіпорын жұмысының сапасын сипаттайтын
жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайданың көлеміне қарамай, кәсіпорынның
өндірістік-шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек табыстылықтың
деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің
өзіндік құнына қатынасын білдіреді. Табыстылықтың көрсеткіші өндіріске
кеткен шығын мен табысты салыстыра отырып, өндірістің тиімділігін
бағалайды.
Кәсіпорындарда табыстылық деңгейінің жоғарылауына тікелей әсер ететін
негізгі факторларға келесілер жатады:
- өндірілген өнім көлемінің өсуі;
- өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
- өндірістік негізгі қорлар мен айналым қаражаттарының айналым
уақытының қысқаруы;
- пайда көлемінің өсуі;
- қорлардың дұрыс пайдалануы;
- құрал-жабдықтарға, ғимаратқа және құрылысқа деген бағаны дұрыс
қалыптастыратын баға жүйесі;
- материалдық ресурстардың, аяқталмаған өндірістің және дайын өнімнің
запас мөлшерлерін дұрыс анықтау және оны тиянақты ұстап тұру;
- жоспарлы және жүйелі түрде ғылым мен техниканың алдыңғы қатарлы
жетістіктерін ендіру;
- еңбек ресурстары мен өндіріс қорларын тиімді пайдалану.
Санау әдісі бойынша халық шаруашылығында кәсіпорын табыстылығы Тбөнд
және өнім табыстылығы Тбөнм болып екіге бөлінеді. Бірінші көрсеткіш
пайданың П өндірістік негізгі қорлар НҚ мен айналым қаражаттарының АҚ
орташа жылдық құнына қатынасын білдіреді [15]:
Тбөнд =П×100(НҚ+АҚ),% (1)
Екінші көрсеткіш пайданың П өнімнің өзіндік құнына ӨҚ қатынасын
көрсетеді:
Тбөнм =П×100ӨҚ,% (2)
Табыстылықты анықтайтын әдістер көрсетіп отырғандай, табыстылықтың
деңгейі және оның өзгеруі өндіріс өнімдерінің бағасына тікелей байланысты
екенін көрсетіп отыр. Сондықтан бағаны қалыптастыратын жүйенің шынайы
болғаны көп жағдайда табыстылықтың деңгейін дәлелді анықтауға мүмкіндік
береді, сонымен қатар оның өзгеруі өнімнің бағасына байланысты болады.
Сөйтіп, табыстылықты анықтау және жоспарлау әдістерінің дәлелділігі баға
қалыптастыру жүйесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорын табысы және оны қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.1Кәсіпорынның табысы түсінігі және оның атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2Түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер түрлері ... ...15
1.3Кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі ... ... .21
2 Нарық жағдайындағы кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштеріне талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .26
2.1Кәсіпорын табыстылығының абсолюттік көрсеткіштеріне талдау жасау ... 26
2.2Кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ..35
2.3Нарықтық қатынастар жағдайында маржиналды табысты
талдау ... ... ... ... 48
3 Кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау және төмендету жолдары – кәсіпорын
табыстылығы мен тиімділігін арттырудың негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..74
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 77
Кіріспе
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Табыс табу кез келген кәсіпорынның
қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл
принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның
өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын
өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен
жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген
қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді
ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал
салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Шетелдік тәжірибеде табыстар ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Кәсіпорын табыстылығының экономикалық мәні өнімнің бірлігіне кететін
нақты және заттай еңбектің шығынымен ғана шектелмейді. Өндіріс үдерісіне
қатынасатын қаражаттардың көлемі өнімді дайындауға кеткен шығындар
қосындысынан елеулі айырмашылығы болады. Өндіріс үдерісінде ғимарат,
құрылыс, құрал-жабдық және саймандар түрінде болатын негізгі қор біраз
мөлшері қатысады. Өндіріс шығындарының құрамына тек амортизациялық
аударымдар ғана қосылады, яғни белгілі бір уақытта өндіріп отырған өнімнің
өзіндік құнына біртіндеп қосылатын олардың құнының белгілі бір үлесі ғана
айналым қорының құны өнімді дайындау кезінде пайдаланылған көлемінде ғана
қосылады. Бизнестің кез-келген түрімен айналысқан кәсіпорын табыстылығын
есептеп, бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі құрамнан:
бағадан және шығындардан тұрады. Баға сұраныс пен ұсыныстың қарым-
қатынасына тәуелді екені белгілі. Сол себепті өз қалауымызша бағаны көтере
алмаймыз. Шығындар жөнінде басқаша оның шамасы пайдаланып жатқан еңбек,
материалды ресурстарға, техниканың деңгейіне, өндірісті және еңбекті
техникалық жағынан ұйымдастыруға және т.б. байланысты. Осыдан көрініп
тұрғандай, оларды тиімді басқаруға күш салу керек екені көрініп тұр.
Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі табыстылық болып
саналады. Табыстылық – бұл өндіріс кәсіпорын жұмысының сапасын сипаттайтын
жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайданың көлеміне қарамай, кәсіпорынның
өндірістік-шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек табыстылықтың
деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің
өзіндік құнына қатынасын білдіреді. Табыстылықтың көрсеткіші өндіріске
кеткен шығын мен табысты салыстыра отырып, өндірістің тиімділігін
бағалайды.
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектісі бәсекелес жағдайында өндірісті
қарқынды дамытуға, нақты тауарды нарық тұғырында ұстап тұруға, оның нарықта
тұрақты жұмыс атқаруына мүмкіндік жасау үшін барынша көп пайда табуға
тырысады. Бұл міндетті орындау үшін пайданың қалыптастыру көзін біліп қана
қоймай, оларды қалай оңтайлы пайдалану әдістерін білу қажет. Пайданы
басқару қаржылық саясаттың іргелік бағыттарының бірден-бір негізі болып
табылады, ол қаржылық нәтижелердің бар көздерін барынша молайтудан басқа,
сонымен қатар осы көздердің жалпы номенклатурасын ұлғайту қажеттігі артады.
Осыған орай кәсіпорынның табыстылығын арттыру мәселелері айрықша
көкейтестілікке ие, бұл таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындай түседі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтық қатынастар жағдайындағы
кәсіпорынның табыстылығын және оны талдау көрсеткіштерінің жүйесін
экономикалық тұрғыдан ашып көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер беріліп, шешу
жолдары қарастырылады:
- табыс түсінігін және атқаратын қызметін экономикалық тұрғыдан
негіздеу;
- табыстылықтың экономикалық ролін және түрлерін сипаттау;
- кәсіпорынның табыстылық деңгейін анықтайтын көрсеткіштер жүйесін ашып
көрсету;
- табыстылықтың абсолютті және қатынасты көрсеткіштерін және есептелу
жолдарын талдау;
- нарық жағдайында кәсіпорын табыстылығы мен тиімділігін арттыру
жолдарын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні кәсіпорын табысын қалыптастыру мен
табыстылықты талдау әдістерін зерттеулердің теориялық, әдістемелік және
тәжірибелік аспектілерінің жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Нұрым ЖШС алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында кәсіпорынның табысы түсінігі және
оның атқаратын ролі, түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер
түрлері, кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі
теориялық тұрғыдан сипатталады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында кәсіпорын табыстылығының абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштері сипатталып, нарықтық қатынастар жағдайында
маржиналды табысты талдаудың әдіс-тәсілдері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында кәсіпорын табыстылығын арттыру
жолдары, сонымен қатар кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау және төмендету
жолдары баяндалады.
Жалпы, бұл дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шет елдік
экономист-ғалымдардың кәсіпорынның табыстылығына байланысты жазған
еңбектері, сондай-ақ осы зерттеліп отырған мәселеге қатысты Қазақстан
Республикасының заңдық және нормативтік актілері пайдаланылды. Сонымен
бірге, Бухгалтерлік бюллетень, Аль-Пари, Қаржы-қаражат, Қазақстан
іскері, Егемен Қазақстан атты мерзімді басылымдар дипломдық жұмыстың
қайнар көздері болып табылады.
1 Кәсіпорын табысы және оны қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1Кәсіпорынның табысы түсінігі және оның атқаратын ролі
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Мәселен жоспарлы-
директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс
табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетілді.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне
айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды:
нені, қалай және кім үшін өндіру керек екендігін.
Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып
қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және
әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі
шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық
базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және
күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді.
Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы
шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады. Ол оның іскерлік белсенділігі мен
қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржылардың
қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың
табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы зерттеулерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады.
Сондықтан, ол тек екі қызмет атқарады:
мемлекеттік бюджет табысының көзі;
кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Бизнестің кез-келген түрімен айналысқан кәсіпорын табыстылығын есептеп,
бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі құрамнан: бағадан
және шығындардан тұрады. Баға сұраныс пен ұсыныстың қарым-қатынасына
тәуелді екені белгілі. Сол себепті өз қалауымызша бағаны көтере алмаймыз.
Шығындар жөнінде басқаша – оның шамасы пайдаланып жатқан еңбек, материалды
ресурстарға, техниканың деңгейіне, өндірісті және еңбекті техникалық
жағынан ұйымдастыруға және т.б. байланысты. Осыдан көрініп тұрғандай,
оларды тиімді басқаруға күш салу керек екені көрініп тұр.
Өндірістік, инвестициялық және қаржылық іс-әрекеттер қаржылық нәтижелер
түрінде байқалады.
Нарық жағдайында әрбір шаруашылықпен айналысатын субъект өз алдына дара
тауар өндіруші болып саналады, ол экономика және заңдылық жағынан тәуелсіз
болады. Шаруашылықпен айналысатын субъект бизнес түрін таңдағанда, тауарлар
ассортиментін қалыптастырғанда тәуелсіз болады, шығындарды өзі анықтайды,
бағаларды өзі қалыптастырады, тауарды сатқаннан түскен табысты өзі есепке
алады, солай болғандықтан іс-әрекеттің нәтижесінен болған пайда немесе
залалды айқындайды. Өндіріспен айналысатын шаруашылық субъектінің басты
мақсаты: нарық жағдайында пайда табу болып саналады. Бұл мақсатты қоғам
қажеттілігін өзінің тұтыну қасиеті бойынша қамтамасыз ететін тауарды
шығарғанда ғана іске асыруға болады. Қоғамға теңгелік балама қажет емес,
оған нақты тауарлы-материалдық құндылықтар қажет. Егер өндірілген өнім
өткен болса, онда оны қоғам қабылдады дегенді білдіреді. Өндірілген және
өткен тауар үшін алынған табыс пайданың табылғандығын көрсетпейді.
Қаржылық нәтижені анықтау үшін тауарды сатқаннан түскен табысты
өндіріске және сатуға кеткен шығындардан көп болса, онда қаржылық нәтижесі
пайда алынғанын көрсетеді. Егер табыспен шығындар тең болса, онда пайданың
болмағаны, соның себебінен шаруашылық субъект өндірісті дамыту үшін
қаражаты жоқ деген сөз. Егер шығындар табыстан асып түссе шаруашылықпен
айналысатын субъект залал шеккенін білдіреді, осының әсерінен ол банкрот
болуы да мүмкін. Бұл залалдар өндірісті ұйымдастыруда, басқаруда және
өнімді өткізуде кеткен қателіктерді айқын көрсетеді. Пайда қаржылық
нәтиженің оң шамасын білдіреді. Пайданы алуға ұмтылу тауар өндірушілерді
өндірістің көлемін көбейтуге, шығындарды азайтуға итермелейді. Бұл жеке
шаруашылық жүргізуші субъектінің мақсатын іске асырып қана қоймай, бұл
салаға инвестицияны, жұмсауды ынталандырады [8].
Пайда өндірілген және міндетті түрде өткізілген қосымша затты
білдіреді. Ол қайта жаңғырту циклінің барлық сатысында өндіріледі, алайда
өзінің ерекше нысанын өнімді өткізу сатысында табады. Пайда таза табыстың
негізгі түрі болып табылады.
Пайда шамасына, оның өсу қарқынына шаруашылықпен айналысатын
субъектінің қимылына байланысты және байланысы жоқ факторлар әсер етеді.
Ішкі ортадағы факторлар көбінесе белгілі және оларды зерттеуге
мүмкіндік болады, сондықтан пайданы өсіру мақсатында ықпал жасалынады. Ішкі
факторларға шаруашылықты жүргізу деңгейі, менеджерлердің біліктілігі,
өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, еңбекақының деңгейі, өткізілген өнім
бағасының деңгейі, өндірісті және еңбекті ұйымдастыруы жатады.
Іс жүзінде реттеуге келмейтін сыртқы ортаның факторлары: пайдалануға
қажетті ресурстар бағасының деңгейі, бәсекелік орта, нарыққа ену
кедергілері, салық жүйесі, мемлекеттік басқару органдары, саяси,
әлеуметтік, мәдени, діни мәселелері және т.б. жатады.
Пайда қаржылық іс-әрекет нәтижесі түрінде белгілі бір функцияларды
орындайды. Пайда шаруашылық субъектінің іс-әрекеті арқасында алынған
экономикалық нәтижені көрсетеді. Ол шаруашылық субъектінің экономикалық
дамуы үшін басты негіз болып табылады. Пайда арқылы кәсіпорынның бюджет
алдындағы, банктер мен басқа ұйымдар алдындағы міндеттемесі орындалады.
Пайда жалғыз қаржылық нәтиже түрінде ғана емес, сонымен қатар қаржылық
ресурстардың негізгі бөлігі болып саналады. Осыдан барып, қайта жаңғырту,
ынталандыру және бөлу функциялары туындайды. Ол іскерлік белсенділіктің
дәрежесін және кәсіпорынның қаржылық сәттілігін сипаттайды. Пайданың
көлеміне қарай активтерге жұмсалған қаражаттардың қайтарым деңгейі
сипатталады.
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектісі бәсекелес жағдайында өндірісті
қарқынды дамытуға, нақты тауарды нарық тұғырында ұстап тұруға, оның нарықта
тұрақты жұмыс атқаруына мүмкіндік жасау үшін барынша көп пайда табуға
тырысады. Бұл міндетті орындау үшін пайданың қалыптастыру көзін біліп қана
қоймай, оларды қалай оңтайлы пайдалану әдістерін білу қажет. Пайданы
басқару қаржылық саясаттың іргелік бағыттарының бірден-бір негізі болып
табылады, ол қаржылық нәтижелердің бар көздерін барынша молайтудан басқа,
сонымен қатар осы көздердің жалпы номенклатурасын ұлғайту керек болады.
Қазіргі жағдайда пайданы көбейтудің бірден-бір көзі болып инновациялық
іс-әрекет жатады. Бұл көзді іске асыру үшін өнімнің, жұмыстың және
қызметтің тұтыну қасиетін тұрақты дамытып отыру керек.
Жыл бойы негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық
жиынтық табысты құрайды. Табыс, сондай-ақ тауарлы-материалдық қорларды
сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға
беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсетілген
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған
келісімшартта анықталады. Ал мәміледен шығатын табыс сомасы бағасынан
немесе сату кезінде қолданылатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың
құндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын
сату құны сату деп атайды. Тауарды сатқаннан кейін түскен табыс келесі
жағдайды сақтаған кезде ғана табыс деп саналады: табыс сомасын жоғары
деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан
кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай соманы сатып алушы
төлейтіндігін білген жағдайда; мәмілемен байланысты экономикалық олжаны
және соны субъектінің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін. Ал бұл сатушының
сатқан тауары үшін келісімшартта көрсетілген (айтылған) соманы сатып
алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді [10].
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте өнім берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік
иесі ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған
болып танылмайды; мәміле бойынша күтілетін шығын мүмкіншілігіне қарай ең
төмен деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
- есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі жоғары деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
- мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығындары да, мәмілені аяқтау үшін
қажет шығындары да жоғары деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Егер ол мәмілеге қатысушылармен төлем жағдайы және оның тәсіліне,
күтілетін өтеліміне әрбір тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізе алатын болса, онда субъект барынша
жоғары дәлдік деңгейде табысын анықтай алады.
Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін анықтаған кезде мына
әдістердің бірін пайдаланады:
- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған төлемдердің пайыздық
қатынасы;
- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтің пайыздық
қатынасы;
- орындалған жұмысты талдау.
Алдын ала төленген төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған аванстар
табыс болып табылмайды.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде жоғары деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда табыс жұмсалған шығын
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығынның орнын жабады.
Жылдық жиынтық табысқа келесілер кіреді:
1. Тауарларды (жұмыс, қызмет көрсету) сатудан түскен табыс.
2. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизацияға
жатпайтын активтерді сатқандағы бағаның өсуінен түскен табыс.
3. міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс.
4. Күмәнді міндеттемелердің орындалмауына байланысты түскен табыс.
5. Мүлікті жалға беруден түскен табыс.
6. Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рұқсат
етілген банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түскен табыстар.
7. Қарызды талап етуді басқа біреуге тапсырудан түскен табыс.
8. Кәсіпкерлік іс-әрекетті шектеу немесе тоқтатуға келскеннен түскен
табыс.
9. Ішкі топтағы құндық теңдестігінде бағадан істен шыққан активтердің
бағасының жоғары болуынан түскен табыс.
10. Кен орындарын игергенде пайда болған зардаптарда жою үшін кеткен
нақты шығындар сомасынан оны жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар.
11. Ортақ меншікті бөлгендегі табыс.
12. Бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
жазалау шаралардың (санкциялардың) басқа да түрлері, егер бұрын осы сомалар
шегеріліп тасталмаған болса.
13. Бұрын жасалған шегерімдер бойынша өтелімнен түскен табыс.
14. Тегін алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер.
15. Дивидендтер.
16. Пайыздар түріндегі табыс.
17. Оң бағамдық айырмасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып түсуі.
18. Ұтыстар.
19. Роялти.
20. Табыстың әлеуметтік саладағы нысандарды пайдалануға кеткен
шығындардан артып түсуі.
21. Басқа да табыстар.
Жылдық жиынтық табыстың түрлері болып келесілер табылады:
1. Тауарларды (жұмысты, қызмет көрсетуді) сатудан түскен табыстар.
Егер мемлекеттік бақылау жасау мәселелері жөніндегі заңдарында өзгеше
көзделмесе, қосылған құн салығы мен акцизді қоспағанда, Қазақстан
Республикасының трансферттік бағаларды қолдану кезінде, сатылған
тауарлардың, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің құны оларды
сатудан түскен табыс болып табылады.
Тауарларды (жұмысты, қызмет көрсетуді) сатудан түскен табыс:
тауарлар толық немесе ішінара қайтарылған кезде;
мәміле шарттары өзгергенде;
сатылған тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) үшін бағалар, өтемдер өзгерген
кезінде;
теңгемен төлеген кезде сатылған тауарлардың (жұмыс, қызмет көрсету)
құнындағы айырма алынған жағдайларда түзетілуі тиіс.
Табысты түзету аталған өзгерістер болған салық кезеңінің қорытындысы
бойынша жүргізіледі.
2. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амартизацияға
жатпайтын активтерді сақтағандағы бағаның өсуінен түскен табыстар.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік қажеттіліктер
үшін сатып алынған активтерді қоспағанда, құн өсімінен түсетін табысы
үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, амортизацияға жатпайтын басқа да
активтерді сату кезінде пайда болады.
Амортизацияға жатпайтын активтерге:
жер телімдері;
құрылысы аяқталмаған нысандар;
орнатылмаған құрал-жабдықтар;
салық төлеушінің тауарларды өндіруде, жұмыстарды орындауды, қызметтерді
көрсетуде пайдаланбайтын негізгі капиталы мен материалдық емес активтері;
құнды қағаздар;
кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлғаға, консорциумдарға қатысу
үлесі;
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған салық
заңдарына сәйкес бұрын толық құны шегерімге жатқызылған негізгі капитал;
Инвестициялық салық преференциялары бойынша құны шегерімге жатқызылған,
инвестициялық жлба шеңберінде пайдалануға берілген және тіркелген активтер
жатады.
Активтерді сатқандағы бағаның өсімі аталған активтерді сату құны мен
олардың теңдестік құнының арасындағы айырма шамасында анықталады.
Активтер сатылған айдың бірінші күнінде бухгалтерлік теңдестікте
көрсетілген құны олардың теңдестік құны деп аталады.
Кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды
сату кезінде құн өсімі сату құны мен салық есебінде айқындалатын қалдық
құнның арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Құнды қағаздарды сату кезіндегі құн өсімі мыналар:
Борыштық құнды қағаздарды қоспағанда, құнды қағаздар бойынша – сату құны
мен иемденіп алу құны арасындағы оң айырмасы;
борыштық оң қағаздар бойынша – сату күніндегі дисконт амортизациясы және
сыйлықақы ескерілген, сату құны мен иемденіп алу құны арасындағы купон
есепке алынбаған оң айырма.
3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар
Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстарға жататындар:
салық төлеушінің кредиторлар алдындағы міндеттемелерін есептен шығару
арқылы табылатын табыстар;
күмәнді деп танылған міндеттемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
заң актілерінде белгіленген талап қою мерзімінің өтуіне байланысты
міндеттемелерді есептен шығару;
сот шешімі бойынша міндеттемелерді есептен шығару.
Міндеттемелерді есептен шығару нәтижесінде алынған табыс сомасы есептен
шығарылған кредиторлық берешек сомасына тең болады.
4. Күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар.
Туындаған кезінен бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған
міндеттемелер күмәнді деп аталады. Кредиторлық берешек туындаған кезде
қабылданған мөлшерлеме бойынша бюджетпен өзара есеп айырысуды қалпына
келтіруге тиіс. Қосылған құн салығын қоспағанда, салық төлеушінің жылдық
жиынтық табысына қосылуға тиіс.
5. Мүлікті жалға беруден түсетін табыстар. Заңды тұлғалар қосымша салық
салу нысандарын (мәселен, жылжымайтын мүліктер: ғимарат, қойма, гараждарды
және жылжитын мүліктер) жалға беруден де табыс табады.
6. Банктер жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар.
Борышкер банктің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымның талабын орындаған кезде, бұрын шегерімге жатқызылған
провизиялар сомалары жасалған провизиялардың мөлшерінен аз болған жағдайда
банк қосымша табыс табады. Сондықтан оны провизиялардың мөлшерін азайтудан
түскен табыс деп атайды. Бұл ретте, борышкер орындаған талап сомасына
барабар мөлшердегі провизиялар сомасы табысқа енгізіледі. Сондай-ақ, цессия
шартын жасау жолымен жол беру туралы шарт, жаңалық шарты, талап құқығын
басқаға қайта беру негізінде және Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген өзге де негіздерде борышкерге талаптар мөлшерін азайту кезінде
бұрын шегерімге жатқызылған провизиялар сомасы да табыстар деп танылады.
Сонымен қатар талаптарды қайта саралау кезінде бұрын шегерімдерге
жатқызылған провизиялардың азайтылған сомасы да табыстар деп танылады.
7. Борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар. Салық
төлеушінің негізгі борышты талап етуі бойынша борышкер төлейтін сома, ол
негізгі борыштан тыс төлейтін соманы қоса және салық төлеушінің борышты
иемденіп алу құны арасындағы оң айырма түрінде айқындалатын табыстары
борышты талап етуін басқаға беруден түсетін табыстар деп аталады.
8. Кәсіпкерлік іс-әрекетті шектеу немесе тоқтатуға келіскеннен түскен
табыстар.
9. Ішкі топтағы құндық теңдестіктегі бағадан істен шыққан активтердің
бағасының жоғары болуынан түскен табыстар.
10. Кен орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығындар
сомасынан кен орындар игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып
түсуінен алынатын табыстар.
Егер кен орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығындар
аталған қорға жасалған аударымдардан төмен болса, айырма жер қойнауын
пайдаланушының жер жылдық жиынтық табысына енгізіледі.
Егер жер қойнауын пайдаланушы тиісті мемлекеттік уәкілетті орган
бекіткен кен орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударымдар сомалары
олар жүргізілуге тиіс салық кезеңнің жылдық жиынтық табысына енгізіледі.
11. Ортақ меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар.
Қатысу үлесі – жеке және заңды тұлғалардың бірлесіп құрайтын ұйымдарға,
консорциумдарға, акционерлік қоғамдарды қоспағанда, мүлкімен қатысу үлесі.
12. Бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа,
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
жазалау шаралардың (санкциялардың) басқа да түрлері, егер бұрын осы сомалар
шегеріліп тасталмаған болса.
13. Бұрын жасалған шегерімдер бойынша алынған өтемдер. Бұрын жасалған
шегерімдер бойынша алынған өтем түрінде алынған табыстарға:
- бұрын шегерімдерге жатқызылған және кейінгі салық кезеңдерінде
өтелген күмәнді деп танылған талаптардың сомалары;
- мемлекеттік бюджет қаражатынан шығындарды өтеуге арнап алынған
сомалар;
- бұрын шегерімдерге жатқызылған шығындарды (залалдарды) өтеу бойынша
алынған басқа да өтемдер жатады.
Алынған өтем ол өтелген салық кезеңінің табысы болып табылады.
Сақтандыру ұйымының сақтанушыға жинақтаушы емес сақтандыру шартының
әрекеті аяқталғаннан кейін немесе оны мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда
қайтаруға тиіс және сақтанушы бұрын шегерімге жатқызған сақтандыру
сыйақыларының сомалары олар сақтанушыға қайтарылған есепті салық кезеңінің
жылдық жиынтық табысына жатқызылады, сақтандыру ұйымы уәкілетті мемлекеттің
орган белгілеген тәртіп пен нысанда өзінің тіркелген жері бойынша салық
органдарын табыстың пайда болуы туралы міндетті түрде хабардар етеді.
14. Тегін алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер.
Тегін алынған мүлік – салық төлеушінің ақысыз алған кез келген мүлік,
сондай-ақ орындалған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері.
Салық төлеуші тегін алған кез келген мүлік, сондай-ақ жұмыстар мен
көрсетілген қызметтері оның табысы болып табылады.
Мыналар:
- жарғылық капиталға салым ретінде алынған мүлік;
- мемлекеттік бюджет қаражатынан алынған субсидиялар табыс ретінде
қаралмайды.
15. Дивидендтер. Бұл – акциялар бойынша төленуге тиісті табыс; заңды
тұлға өз қатысушылары, құрылтайшылары арасында бөлетін таза пайданың бір
бөлігі; заңды тұлғаны тарату кезінде, сондай-ақ құрылтайшының, қатысушының
заңды тұлғаға қатысу үлесін алып қойған кезде, құрылтайшының, қатысушының
жарғылық капиталға салым ретінде енгізген мүлкін қоспағанда, мүлікті
бөлуден түсетін табыстар.
16. Пайыздар түріндегі табыс.
Пайыздар түріндегі табыс – несиелер үшін; қаржы лизингі бойынша немесе
сенімгерлік басқаруға берілген мүлік үшін; депозиттер бойынша; жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша; борыштық бағалы қағаздар бойынша төлемдер-
дисконт, не купон.
17. Оң бағамдық айырма сомасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып
кетуі.
Бағамдық айырма (оң, теріс) – шетелдің валютасымен жасалған операциялар
бойынша пайда болатын айырма.
Бұл айырма бухгалтерлік есепте шетелдік валютамен жасалған операцияны
көрсету нәтижесінде операция жасалған құны мен осы операция бойынша есеп
айырысқан құнның арасында пайда болады.
18. Ұтыстар. Бұл – конкурстарда, жұмыстарда, фестивальдарда, лотереялар
бойынша, салымдар мен борыштық құнды қағаздар бойынша ойындарды қосқанда,
ұтыс ойындары бойынша салық төлеушілер алатын заттай және ақшалай түрдегі
табыстардың кез келген түрлері.
19. Роялти. Бұл– мынадай құқықтар үшін төленеді:
біріншіден, пайдалы қазбаларды өндіру және техногендік құралымдарды қайта
өңдеу үдерісінде жер қойнауынан пайдалану құқығы үшін;
екіншіден, авторлық, бағдарламалық құқықтарды қамтамасыз етуді,
патенттерді, сызбаларды, үлгілерді, тауар белгілерін және басқа да осыған
ұқсас құқық түрлерін пайдаланғаны немесе пайдалану құқығы үшін; өнеркәсіп,
сауда немесе ғылыми-зерттеу жабдықтарын пайдаланғаны немесе пайдалану
құқығы үшін; ноухауды пайдаланғаны үшін; кинофильмдерді, бейнефильмдерді,
дыбыс жазу немесе өзге де жазу құралдарын пайдаланғаны немесе пайдалану
құқығы үшін төленетін төлем [12].
20. Әлеуметтік сала нысандарын пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығындардан артығы да табыс болып саналады.
Қазақстан Республикасының 2008 жылы 10 желтоқсанындағы Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексіне
сәйкес жылдық жиынтық табысқа табыстың барлық түрлері, оның ішінде:
1) еңбекақы түрінде алынған табыс;
2) кәсіпкерлік қызметтен алынған табыс;
3) жеке тұлғалардың мүліктік табысы деп үш топқа топтаған.
Ал, енді жылдық жиынтық табысқа салық кодексі бойынша келесі түзетулер
жасалуға тиісті:
Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған, Қазақстан
Республикасының резидент заңды тұлғасының алған дивиденттері;
эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде олардың құнының номиналдық
құнынан асқан мөлшері және өз акцияларын сатқан кезіндегі құнның өсімі;
қор биржасының А және В ресми тізімдерінде тұрған акциялар мен
облигацияларды сату кезінде пайда болған құн өсімінен алынған табыс;
мемлекеттік құнды қағаздармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туындаған кезінде
ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдаланылған мүліктің
құны;
мемлекеттік органнан немесе Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік
кәсіпорынның ақысыз алынған негізгі капиталдың құны;
Қазақстан Республикасының зейнетақы мен қамсыздандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына құйылған инвестициялық
табыстар;
Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының активтерін
ұлғайтуға жіберілген инвестициялық табыстар алып тасталуға тиіс.
1.2Түзетілген жылдық жиынтық табыстан алынатын шегерімдер түрлері
Салық төлеушінің жылдық жиынтық табыс алуымен байланысты салық
салынатын табыстың базасын анықтау үшін түзетілген жылдық жиынтық табыстан
болған шығындары алып тасталынады және оны шегерім деп атайды.
Шегерім жылдық жиынтық табысты алуға байланысты шығындарды растайтын
құжаттары болған кезде ғана шегерімдерді салық төлеуші өзі анықтайды. Бұл
шығындар болашақтағы кезеңдердің шығындарын қоспағанда, олар нақты
жүргізілген салық кезеңінде шегеруге жатады. Болашақтағы кезеңдердің
шығындары қай салық кезеңіне қатысты болса, сол кезеңде шегеріледі. Егер
шығындар бірнеше баптар бойынша көрсетілетін болса, онда ол салық салынатын
пайданы есептеу кезінде тек бір рет қана шегеріледі [14].
Мемлекеттік бюджетке енгізілуге тиістілерін қоспағанда, жылдық жиынтық
табыс табуға байланысты салынған немесе танылған айыппұлдар, өсімпұлдар,
тұрақсыздық айыбы шегеріп тасталады.
Шегерімге жататындар:
1. Қызмет бабындағы іс-сапарлар кезіндегі және өкілдік шығындар
бойынша өтемдер сомаларын шегеру.
2. Сыйақы бойынша шегерімдер.
3. Төленген күмәнді міндеттемелер бойынша шегерімдер.
4. Күмәнді талаптар бойынша шегерімдер.
5. Резервтік қорларға аударымдар бойынша шегерімдер.
6. Ғылыми-зерттеу, жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық
жұмыстарға жұмсалатын шығындар бойынша шегерімдер.
7. Сақтандыру сыйлықақылары бойынша шығындарды шегеру.
8. Әлеуметтік төлемдерге жұмсалған шығындарды шегеру.
9. Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндіруге
әзірлік жұмыстарына жұмсалған шығындар бойынша шегерімдер және жер
қойнауын пайдаланушылардың басқа да шегерімдері.
10. Теріс бағамдық айырма бойынша шегерімдер.
11. Салықтар шегерімі.
Шегерім түрлері болып келесілер табылады:
1. Қызмет бабындағы іс-сапарлар кезіндегі және өкілдік шығындар
бойынша өтемдер сомаларын шегеру.
Қызметтік іс-сапарлар кезіндегі шегерімге жататын өтемдерге:
а) бронь үшін төлем ақысын қоса алғанда, іс-сапарға баратын жерге
жетуге және қайтаруға нақты болған шығындар;
ә) бронь үшін төлем ақысын қоса алғанда, түрғын үй-жайды жалдауға нақты
болған төлемдер;
б) Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде іс-сапарда болған
уақытында тәулігіне екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын мөлшерде
төленетін тәуліктік ақы;
в) Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде іс-сапарда болған
кезде Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген мөлшерлер шегінде
төленетін тәуліктік ақы жатады.
Салық төлеушінің өзара ынтымақтастық орнату немесе оны қолдау
мақсатындағы өкілдік шығындарға жататындар:
адамдарды қабылдау және оларға қызмет көрсету;
акционерлер жиналысын және директорлар кеңесін өткізу;
тексеру комиссиясының отырысына келген қатысушыларды қабылдауға және оларға
қызмет көрсетуге жұмсаған шығындары;
аталған адамдарды ресми қабылдауды өткізу;
оларды көлікпен қамтамасыз ету;
келіссөз кезінде дәмхана (фуршет) қызметін көрсету;
ұйым штатында тұрмайтын аудармашылардың қызметіне ақы төлеу жөніндегі
төлемдер.
Өкілдік шығындарға жатпайтындар:
банкеттерді өткізуге керекті қаражаттар;
бос уақытта ойын-сауық жасауға кеткен қаражаттар,
демалыстар ұйымдастыруға жұмсалған шығындар.
Бұл аталған төлемдер шегерімге жатпайды. Өкілдік шығындар Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген мөлшерлер шегінде шегерімге жатқызылады.
2. Сыйақы бойынша шегерімдер. Мыналар сыйақылар бойынша шегерімдерге
жатады:
1) құрылысқа алынған және құрылыс кезеңінде төленетін несиелер бойынша
сыйақыны қоспағанда, алынған несиелер бойынша, оның ішінде қаржы лизингі
түріндегі сыйақы;
2) борыштық бағалы қағаздар иесіне оларды шығару және орналастыру
шарттарына сәйкес эмитент төлейтін дисконт не купон (дисконты не
сыйлықақыларды есепке ала отырып);
3) салымдар (депозиттер) бойынша сыйақы. Сыйақы бойынша шегерімдер
мынадай мөлшерде:
салық кезеңі үшін салық төлеушінің резидентке төлейтін сыйақы сомасы;
қосу меншікті капиталдың орташа жылдық сомасы міндеттемелердің орташа
жылдық сомасына қатынасының, шекті коэффициент және салық кезеңі үшін салық
төлеушінің резидент емеске төлейтін салық сомасының көбейтіндісі ретінде
есептелетін сома шегінде жүргізіледі.
Аталған қосу мақсаттары үшін:
меншікті капиталдың орташа жылдық сомасы міндеттемелердің орташажылдық
сомасына есепті салық кезеңінің әрбір айының соңындағы меншікті капиталдың
сомаларының орташа арифметикалық шамасына тең;
міндеттемелердің орташа жылдық сомасы есепті салық кезеңінің әрбір айының
ішінде олар бойынша сыйақы төленетін міндеттемелердің ең жоғары сомасының
орташа арифметикалық шамасына тең;
қаржы ұйымдары үшін шекті коэффициент – 7-ге тең, өзге заңды тұлғалар үшін
– 4-ке тең.
3. Төленген күмәнді міндеттемелер бойынша шегерімдер. Егер салық
төлеуші бұрын табыс деп танылған күмәнді міндеттемелерді несие берушіге
төлеген жағдайда, жүргізілген төлемнің шамасында шегерім жасауға жол
беріледі.
Мұндай шегерім салық кезеңінде жасалған төлемнің табыстарға жатқызылған
шамасының көлемінде ғана жүргізіледі.
4. Күмәнді талаптар бойынша шегерімдер. Күмәнді талаптар дегеніміз:
біріншіден, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары мен жеке
кәсіпкерлеріне, сондай-ақ тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасында
қызметті жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаларға тауарлар өткізу,
жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету нәтижесінде туындаған және туындаған
кезден бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар;
екіншіден, өткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар, кқрсетілген қызметтер
бойынша туындаған және салық төлеуші-дебиторды Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған
талаптар.
Салық кодексіне сәйкес күмәнді деп танылған талаптар шегерімге жатады.
Салық төлеушінің күмәнді талаптарды шегерімге жатқызуы мына шарттарды
сақтағанда ғана жүзеге асырылады:
1) шегерімге жатқызған кезде, олар бухгалтерлік есепте көрсетілген
жағдайда;
2) белгіленген тәртіппен ресімделген мына құжаттар: шот-фактуралар;
салық төлеушінің тіркелген жері бойынша салық органының осы төлемдерді
шегерімге жатқызу туралы жазбаша хабарламасы болған жағдайда жүргізіледі.
Дебитор банкрот деп танылған жағдайда, жоғарыда көрсетілген құжаттардан
басқа, дебиторды банкрот деп тану туралы сот шешімі мен оны Мемлекеттік
тіркелімнен шығару туралы әділет органдарының шешімін қосымша тапсыру
қажет.
Салық төлеуші жоғарыда аталған жағдайлар сағталған кезде, салық төлеуші-
дебитор банкрот деп танылған салық кезеңінің қорытындылары бойынша күмәнді
талаптың сомасын шегерімге жатқызуға құқылы.
5. Резервтік қорларға аударымдар бойынша шегерімдер. Өзінің қызметін
заңдарға сәйкес жасалған келісімшарт негізінде жүзеге асыратын жер қойнауын
пайдаланушы кен орнында жер қойнауын пайдалану жөнінде операциялардың
ақталуына байланысты сол кен орнын игеру салдарын жою қорына (резервтік
қорға) аударымдар сомаларын шегерімге жатқызады.
Кен орындарын игеру салдарын жою қорына аударымдардың мөлшері мен
тәртібі жер қойнауын пайдалану келісімшартымен белгіленеді.
Аффилирленген (қосылма) тұлғалардың пайдасына аффилирленген емес
тұлғалардың міндеттемелері бойынша үшінші тұлғаларға берілген (несиелік
серіктестіктердің активтері мен шарттық міндеттемелерінен басқа) активтер
мен шарттың міндеттемелерді қоспағанда, банктер мен банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар төмендегі күмәнді және үмітсіз
активтерге, шартты міндеттемелерге:
басқа банктерде орналастырылған корреспонденттік шоттарға қалдықтарды қоса
депозиттерге;
басқа банктер мен клиенттерге берген несиелерге (қаржы лизингін
қоспағанда);
құжаттамалық есептер мен кепілдіктер бойынша дебиторлық берешекке;
шығарылған немесе кепілдіктермен расталған өтелмеген аккредитивтер бойынша
шартты міндеттемелерге қарсы провизиялар (резервтер) жасау жөніндегі
қаражаттар сомасын шегеруге құқығы бар.
Активтер мен шартты міндеттемелерді күмәнді санатқа жатқызу тәртібін
уәкілетті мемлекеттік органмен келісе отырып, Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі анықтайды.
Осы аталғандардың мақсаттары үшін:
1) банктің және Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның
аффилирленген тұлғасы;
2) Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес банкпен ерекше
қатынастармен байланысты тұлға;
3) бірінші және екіншіде аталған адамдардың жұбайы;
4) бірінші, екінші және үшіншіде аталған адамдар ірі қатысушы және
бірінші басшы болып табылатын заңды тұлға;
5) ірі қатысушы және бірінші басшы, бірінші, екінші және үшіншіде аталған
адамдардың жақын туысы, жұбайы болып табылатын адам аффилирленген
тұлға болып табылады.
Жоғарыда көзделген шегерімдерді қоспағанда, резервтік қорларға
бағытталған аударымдар бойынша шегерімдер жасалмайды.
6. Ғылыми-зерттеу, жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық
жұмыстарға жұмсалатын қаражаттар бойынша шегерімдер. Негізгі капиталды
сатып алуға, оларды орнатуға жұмсалатын қаражаттарды және күрделі сипаттағы
басқа да төлемдерді қоспағанда, табыс алуға байланысты ғылыми-зерттеу,
жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарына жұмсалатын
қаражаттар шегерімге жатады.
Жобалау-сметалық құжаттама, орындалған жұмыстар актісі және тиісті
ғылыми-зерттеу, жобалау, іздену және тәжірибе-конструкторлық жұмыстары
жүргізілгенін растайтын басқа да құжаттар осындай төлемдерді шегерімге
жатқызу үшін негіз бола алады.
7. Сақтандыру сыйлыақылары бойынша төлемдерді шегеру. Жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру сыйлықтарын қоспағанда, сақтанушының
сақтандыру шарттары бойынша төленуге тиісті (төленген) сақтандыру
сыйлықтары қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті орган
Қазақстан Республикасының Қаржы министрілігімен келісе отырып, белгіленген
шектерде сақтандыру сыныптары бойынша шегеріледі.
Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) ұжымдық кепілдендіру
(сақтандыру) жүйесіне қатысушы банктер жеке тұлғалардың салымдарын
кепілдендіруге (сақтандыруға) байланысты аударылған міндетті күнтізбелік,
қосымша және төтенше жараналарының сомаларын шегерімге жатқызуға құқылы.
8. Әлеуметтік төлемдерде жұмсалған қаражаттарды шегеру. Бұл шегерімге
Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалатын мөлшерде:
қызметкерлердің уақытша еңбекке жарамсыздығына байланысты ақы төлеуге
есептелген;
екі қабат болуына және босануына байланысты демалысына ақы төлеуге
есептелген;
өзінің еңбек (қызмет) міндеттерін орындауы кезінде мертігуіне немесе
денсаулығының өзге де зақымдануына байланысты қызметкерге (бұрынғы
қызметкерге) келтірілген зиянды өтеуге бағытталған;
мемлекеттік әлеметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар бойынша
есептелген төлемдер жатады.
Салық төлеушінің зейнетақы мен қамсыздандыру туралы шарттар бойыша
ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен төленген ерікті кәсіпті
зейнетақы жарналары Қазақстан Республикасының зейнетақы мен қамсыздандыру
туралы заңдарында белгіленген мөлшерде шегерімге жатады.
9. Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндіруге
әзірлік жұмыстарына жұмсалған қаражаттар бойынша шегерімдер және жер
қойнауын пайдаланушылардың басқа да шегерімдері. Бағалау және абаттандыру
кезеңінде пайдалы қазбаларды геологиялық зерттеуге, барлауға және оларды
өндіруге әзірлік жұмыстарын жүргізуге жер қойнауын пайдаланушы жұмсаған
қаражаттар, жалпы әкімшілік шығындар, төленген қол қойылатын бонус пен
коммерциялық табу бонусының сомалары жеке топты құрап, жер қойнауын
пайдаланушының қалауы бойынша айқындалады, бірақ 25 пайыз мөлшеріндегі
амортизацияның шекті шамасынан аспайтын мөлшерлер бойынша пайдалы
қазбаларды өндіру басталған кезден бері амортизациялық аударымдар түрінде
жылдық жиынтық табыстан шегеріп тасталады.
Жеке топ құрылғаннан кейін болған осындай шығындар оның ұлғаюына
жатқызылады.
Осы шығындар табиғи ресурстарға геологиялық зерттеу және оларды
өндіруге әзірлік жұмыстарын жүргізу кезеңінде жасалған келісімшарт
шеңберінде жүзеге асырылатын жер қойнауын пайдаланушының қызметі бойынша
алған табыстар сомасына оларды азайту жолымен түзетуге жатады, оған:
1) пайдалы қазбаларды өткізу кезінде алынған табыстар;
2) жылдық жиынтық табысты түзетуге байланысты алып тасталуға тиіс
табыстар қосылмайды.
Осы белгіленген тәртіп табиғи ресурстарды геологиялық зерттеу, игеру
немесе пайдалану құқығын иеленуге байланысты салық төлеушінің материалдық
емес активтерге жұмсаған шығындарына да қолданылады.
Жер қойнауын пайдаланушының қазақстандық кадрларды оқытуға және
аймақтардың әлеуметтік саласын дамытуға нақты жұмсаған қаражаттары жер
қойнауын пайдалану келісімшарттарында белгіленген сомалар көлемінде
шегерімге жатады.
10. Теріс бағамдық айырма бойынша шегерімдер. Теріс бағамдық айырма
сомасының оң бағамдық айырма сомасынан асып кеткен жағдайда артық теріс
бағамдық сомасы шегерімге жатқызылады.
11. Салықтар шегерімі.
Есептелген шектерде мемлекеттік бюджетке төленген салықтар шегерімге
жатады, оларға:
1) жылдық жиынтық табыс анықталғанға дейін есептен шығарылатын
салықтар;
2) басқа мемлекеттерде төленген корпорациялық табыс салығы мен
Қазақстан Республикасының аумағында төленген табыс салығы;
3) үстеме пайдаға салынатын салық қосылмайды.
Өткен салық кезеңі үшін ағымдағы салық кезеңінде төленген салықтар
төлем жүргізілген салық кезеңінде шегерімге жатады.
Шегерімге жатпайтын төлемдер. Мына аталған төлемдер шегерімге жатпайды:
1) жылдық жиынтық табыс алуға байланысты емес төлемдер;
2) құрылысқа және тіркелген активтерді иемденіп алуға жұмсалған
төлемдер мен күрделі сипаттағы басқа да төлемдер;
3) мемлекеттік бюджетке енгізуге жататын (енгізілген) айыппұлдар мен
өсімпұлдар;
4) шегерімдерге жатқызудың Салық кодексінде белгіленген мөлшерінде асып
түсетін жылдық жиынтық табыс алуға байланысты төлемдер;
5) Қазақстан Республикасының нормативтік – құқықтық актілерінде
белгіленген мөлшерден артық төленуге тиіс (төленген) бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер сомасы;
6) кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын нысандарды салу, пайдалану мен
күтіп-ұстау жөніндегі құжаттар;
7) салық төлеушінің өтеусіз негізге берген мүлкінің, орындаған
жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің құны;
8) қызметін өнімді бөлу жөніндегі келісімшарт бойынша жүзеге асыратын
жер қойнауын пайдаланушының қосымша төлеген төлем сомасы.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру
және олардың айналысы үдерісінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті
қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін
төленуге тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ келесі қызмет
түрлеріне акциз салынады:
1) спирттің барлық түрлері;
2) алкоголь өнімі;
3) темекі бұйымдары;
4) құрамында темекі бар басқа бұйымдары;
7) бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны;
8) жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен
басқарылатын автомобильдерден басқа);
9) шикі мұнай, газ конденсаты акцизделетін тауарлар болып табылады.
10) ойын бизнесі;
11) лотереяны ұйымдастыру мен өткізу.
1.3Кәсіпорын табыстылық деңгейін айқындайтын көрсеткіштер жүйесі
Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі табыстылық болып
саналады. Табыстылық – бұл өндіріс кәсіпорын жұмысының сапасын сипаттайтын
жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайданың көлеміне қарамай, кәсіпорынның
өндірістік-шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек табыстылықтың
деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің
өзіндік құнына қатынасын білдіреді. Табыстылықтың көрсеткіші өндіріске
кеткен шығын мен табысты салыстыра отырып, өндірістің тиімділігін
бағалайды.
Кәсіпорындарда табыстылық деңгейінің жоғарылауына тікелей әсер ететін
негізгі факторларға келесілер жатады:
- өндірілген өнім көлемінің өсуі;
- өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
- өндірістік негізгі қорлар мен айналым қаражаттарының айналым
уақытының қысқаруы;
- пайда көлемінің өсуі;
- қорлардың дұрыс пайдалануы;
- құрал-жабдықтарға, ғимаратқа және құрылысқа деген бағаны дұрыс
қалыптастыратын баға жүйесі;
- материалдық ресурстардың, аяқталмаған өндірістің және дайын өнімнің
запас мөлшерлерін дұрыс анықтау және оны тиянақты ұстап тұру;
- жоспарлы және жүйелі түрде ғылым мен техниканың алдыңғы қатарлы
жетістіктерін ендіру;
- еңбек ресурстары мен өндіріс қорларын тиімді пайдалану.
Санау әдісі бойынша халық шаруашылығында кәсіпорын табыстылығы Тбөнд
және өнім табыстылығы Тбөнм болып екіге бөлінеді. Бірінші көрсеткіш
пайданың П өндірістік негізгі қорлар НҚ мен айналым қаражаттарының АҚ
орташа жылдық құнына қатынасын білдіреді [15]:
Тбөнд =П×100(НҚ+АҚ),% (1)
Екінші көрсеткіш пайданың П өнімнің өзіндік құнына ӨҚ қатынасын
көрсетеді:
Тбөнм =П×100ӨҚ,% (2)
Табыстылықты анықтайтын әдістер көрсетіп отырғандай, табыстылықтың
деңгейі және оның өзгеруі өндіріс өнімдерінің бағасына тікелей байланысты
екенін көрсетіп отыр. Сондықтан бағаны қалыптастыратын жүйенің шынайы
болғаны көп жағдайда табыстылықтың деңгейін дәлелді анықтауға мүмкіндік
береді, сонымен қатар оның өзгеруі өнімнің бағасына байланысты болады.
Сөйтіп, табыстылықты анықтау және жоспарлау әдістерінің дәлелділігі баға
қалыптастыру жүйесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz