Екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығын сипаттайтын қаржылық жағдайын талдау

Жоспар

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ

1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығы, оның мәні мен мақсаты
1.2 Банк активтерінің саны мен сапасын бағалау
1.3 Екінші деңгейлі банктердің өтімділігін бағалау көрсеткіштері

2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН СИПАТТАЙТЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Банктердің өтімділігін бағалау («Қазақстан Халық Банкі» мысалында)
2.2 Банктердің тұрақтылығын сипаттайтын қаржылық көрсеткіштерді талдау (Альянс банк пен Каспий Банкі мысалында
3 БАНКТІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ
3.1 Қазақстан экономикасындағы банктердің қаржылық жағдайларын жақсарту мәселелері

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығы, оның мәні мен мақсаты ... .10
1.2 Банк активтерінің саны мен сапасын бағалау 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Екінші деңгейлі банктердің өтімділігін бағалау көрсеткіштері 27
... ... ... .
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН СИПАТТАЙТЫН ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Банктердің өтімділігін бағалау (Қазақстан Халық Банкі мысалында) 33
2.2 Банктердің тұрақтылығын сипаттайтын қаржылық көрсеткіштерді
талдау (Альянс банк пен Каспий Банкі мысалында) ... ... ... ... .. 56
3 БАНКТІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ
3.1 Қазақстан экономикасындағы банктердің қаржылық жағдайларын
жақсарту 71
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .

Куанышбаев ЭФ-04-6к1

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшумен байланысты
банктер жүйесінде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
елеулі өзгерістер болып жатқаны баршаға мәлім, сондықтан Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2008 жылдың 6 ақпанында Қазақстан
халқына Жолдауында былай деген болатын: ... банк секторының бәсекеге
қабілеттілігін және тұрақтылығын арттыру Агенттіктің Ұлттық Банкпен және
Қаржы министрлігімен бірлесе отырып атқаратын басты міндеті болуға
тиіс.[1] Қазіргі таңда нарықтық экономикаға бұрын өткен, зор жетістіктерге
қол жеткізген елдердің тәжірибиесін үйреніп, банк жүйесін халықаралық
стандарттарға көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан
Республикасының банк жүйесі реформалаудың ұзақ, әрі қиын кезеңін бастан
кешірді. Бұл кезеңде еліміздің банк жүйесінде тек сандық емес, сонымен
бірге сапалық өзгерістер де байқалды. 1995 жылы Қазақстан Республикасының
банктер және банк қызметі туралы Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттік
болып табылатын Ұлттық Банктің негізгі міндеттерімен қатар, экономикадағы
ақша-несиелік реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерінің түрлері,
коммерциялық банктердің қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері
анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезеңдерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты
қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында Заң күші
бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы; 1998 жылдың 28 сәуірінде Қазақстан
Республикасында вексель айналысы туралы; 1997 жылдың 11 шілдесінде Банк
қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдары және бірқатар
Пруденциалдық нормативтер туралы ережелер (Ұлттық банк Басқармасының
27.10.97 ж. №380, 28.08.98 ж. №157 қаулысы бойынша қосымшалар мен
өзгерістер енгізілді) қабылданды.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің тұрақтылығы, көбіне екінші
деңгейлі банктердің тұрақтылығымен байланысты болады. Жоғарыда атап өткен
себептерге қоса, төлемсіздік дағдарысы мен банктерге деген сенімсіздік
көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, оған төтеп бере алмаған
банктер банкроттыққа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шетел
банктерінің, олардың филиалдардың пайда болуы бәсекелестікті одан әрі
күшейтіп жіберді.
Несиелiк жүйенiң негізгі буыны xaлық шаруашылығына тiкелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізде кең көлемді қаржылық қызметтерді
жүзеге асыратын дербес банктiк мекемелер тобынан құралады. Банктер өз
кезегінде коммерциялық, кооперативтiк және акционерлік банктер сияқты
түрлерге бөлінеді.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (мінe
осыдан барып коммерциялық банк деген aтaуғa ие болды). Бiрақ өнеркәсiптiң
және басқа салалардың дамуымен бірге банктер экономиканың өзге де
сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктердің коммерциялық
деген атауы бастапқы мағынасын бiртiндеп жоғалтты. Ол банктiң іскер деген
сипатын бiлдiредi, оның шаруашылық агенттердiң барлық жұмыc түрлерiне
қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады.
Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялық қызметтер
көрсететін несиелік мекемелерінің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне жуық әр алуан өнімдер
мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық
банктерге өз клиенттерін толығымен сақтай отырып, қолайсыз жағдайдың
өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Қазіргі таңда, коммерциялық банктер ел экономикасының маңызды
салаларын несиелей отырып, экономикалық өсу мен дамуға өлшеусіз үлес
қосуда. Сонымен қатар, коммерциялық банктер экономика үшін маңызы зор –
кіші кәсіпкерлік субъектілерінің ашылуына, халыққа сапалы қызмет пен өнім
түрлерін ұсына алуға да ерекше үлес қосады.
Серпінді дамып келе жатқан банк жүйесіндегі маңызды көрсеткіштердің
бірі банктердің тұрақтылығы болып табылады. Банктің тұрақтылығы тұрақты
өзгерісте болатын көптеген факторлармен анықталынатын банк қызметінің
сапасын сипаттайды. Сондықтан банктің өтімділігі бірте-бірте қалыптасатын
және тұрақты факторлармен және әртүрлі тенденциялармен сипатталатын
динамикалық жағдайды білдіреді.
Жұмыстың негізгі мақсаты – экономиканың өскелең даму кезеңіндегі
Қазақстандық коммерциялық банктерінің ел экономикасындағы алатын орнын
анықтау, нарықтық экономикада олардың тұрақтылығын анықтайтын әр түрлі
көрсеткіштерді қарастыру, банктердің салыстырмалы талдамасын жасау.
Жұмыстың негізгі міндеті – Қазақстан экономикасының дамуының кепілі
ретіндегі екінші деңгейлі банктерінің тұрақтылығын жоғарылату және қаржылық
жағдайын жақсарту бағыттарын анықтау, нарықтық экономикада олардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету.

1. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ

1.1 Екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығы, оның мәні мен мақсаты

Нарықтық экономикада банктердің тұрақтылығы өте маңызды. Нарықта
халыққа адал, сенімді және тиімді жұмыс істеп тұрған банктер тұрақты
банктер болып саналады. Банктердің тұрақтылығын бірнеше көрсеткіштермен
сипаттауға болады. Мысалы, банктердің рентабельділігі, өтімділігі, төлем
қабілеттігі, табыстылығы мен шығыстылығы сияқты көрсеткіштермен
сипатталады. Егер банк өтімсіз болса, бұл жағдайда белгілі бір уақыт
мерзімінде түзеуге болады. Ал егер банк тұрақсыз болса, бұл жағдай банкті
міндетті түрде банкроттыққа алып келеді. Сондықтан да қазіргі банктердің
тұрақтылығын сақтау маңызды болып отыр.
Жалпы банктің дұрыс ұйымдастырылуын және банк тұрақтылығын
сипаттау үшін коммерциялық банк табыстылығын басқарудың құрамдас
элементтері анықталған, олар:
- Банктің табыстарын басқару;
- Банк пайдасының қалыптасуын бақылау;
- Сандық және сапалық позицияларға байланысты банктің пайдалығы мен
табыстылығы деңгейін бағалау;
- Банк бөлімшелерінің рентабельділігін бағалау;
- Банктің өнімдері мен қызмет көрсетулерінің пайдалығы мен нәтижелілігін
талдау;
- Банк қызметінің жекелеген бағыттарының тиімділігін бағалау.
Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерді
уақытында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен басқа да өтімді
активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада
жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өтімді банк болып табылады.
Банктердің тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі
банктің өтімділігі. Өтімділік - банктің сенімділігін қамтамасыз ететін,
оның қызметінің жалпы сипаттамаларының бірі.
Банк өтімділігі - бұл салымшылар мен қарыз берушілер алдында
банктің өз міндеттемелерін уақытында және шығынсыз орындау қабілеттігі.
Банктің міндеттемелері нақты және потенциалды деп екіге бөлінеді.
Банктің нақты міндеттемелері: талап ету депозиттері, мерзімді депозиттер,
тартылған банкаралық ресурстар, несие берушілердің қаражаттары түрінде
банктің балансында көрсетіледі. Ал потенциалды немесе баланстан тыс
міндеттемелерге: банктен берген кепілхаттар, клиенттерге несие желілерін
ашу, тағы басқалар жатады.
Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерді
уақытында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен басқа да өтімді
активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада
жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өтімді банк болып табылады.
Банк өтімділігі аталған барлық міндеттемелерді, сонымен бірге
болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындауын
сипаттайды. Міндеттемелерді орындау үшін кассадағы және корреспонденттік
шоттардағы (Орталық банкте және басқа коммерциялық банктерде) қалдықтарымен
сипатталатын банктік ақшалардың барлығы; қолма-қол ақшаға тез айналатын
активтер; банкаралық нарықтан немесе Орталық банктен алынатын банкаралық
несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады.
Осы аталған қаражат көздерін пайдалану банк үшін шығыстармен
байланысты болмау керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы
қағаздарды немесе басқа активтерді сату қалыпты тәртіпте алдын ала келісіп
қойған шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек.
Банк өтімділігі мынадай қызметтерді атқарады:
• депозиттерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты қанағаттандыру;
• тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамасыз ету;
• активтерді зиянсыз сату;
• тартылған қаражаттары бойынша төлей алмау тәуекелі үшін сыйақы
мөлшерін шектеу.
Банк тұрақтылығының екі формасы, яғни міндеттемелерді өз уақытында
және шығынсыз орындауы көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен
анықталады.
Ішкі факторлар қатарына мыналар жатады:
• банк капиталының базасы;
• банк активтерінің сапасы;
• депозиттердің сапасы;
• сыртқы қаражат көздеріне орташа тәуелдігі;
• мерзімі бойынша активтер мен пассивтердің өзара сәйкестігі;
• сауатты менеджмент;
• банктің жоғары дәрежелі беделі.
Банк капиталының базасы - бұл салымшылар қаражаттары мен
депозиттеріне кепіл беретін және олардың мүдделерін қорғайтын меншікті
капиталдың жеткілікті мөлшерін сипаттайды. Меншікті капиталдың көзіне:
жарғылық капитал және әр түрлі мақсаттар үшін бағытталған банктің басқа да
қорлары жатады. Банктің меншікті капиталы неғұрлым жоғары болса, оның
өтімділігі соғұрлым жоғары болады.
Банк активтерінің сапалылығы мынадай төрт критерийлермен
анықталады: өтімділік, тәуекелдік, табыстылық пен диверсификация.
Активтердің өтімділігі - бұл қарыз алушының, міндеттемелерді өтеу
немесе осы активтерді сату арқылы олардың қолма-қол ақшаларға айналу
қабілеті.
Активтердің өтімділік дәрежесі олардың айналымына байланысты.
Ақшалай формадағы банктің активтері төлем қызметін орындауға бағытталған.
Активтер тәуекелі критерийі, олардың ақшалай формаға айналдыру
кезінде шығындарға ұшырау мүмкіндігін сипаттайды. Активтердің тәуекел
дәрежесі, олардың әр түрі үшін ерекше көптеген факторлармен анықталады.
Мысалы, несиелік тәуекел қарыз алушының қаржылық жағдайына, қарыз көлеміне,
беру мен өтеу тәртібіне, т.б. факторларға байланысты.
Банк активтердің тәуекелі неғұрлым жоғары болған сайын, банктің
өтімділігі соғұрлым төмен болады.
Активтердің табыстылығының критерийі ретінде: активтердің жұмыс
жасау қабілеті, тиімділігі, яғни табысты әкелу қабілеті, сонымен қатар
банктің дамуы үшін қаражат көзін табу және банктің капитал базасын нығайту
қабілеті. Табыстылық дәрежесі бойынша активтер: табыс әкелетін және табыс
әкелмейтін болып екіге бөлінеді.
Активтердің диверсификациясы критерийі банктің ресурстарын әр түрлі
орналастыру аялары бойынша бөлу дәрежесін сипаттайды. Активтерді
диверсификациялау көрсеткіштері мынадай: ресурстарды орналастыру бағыттары
бойынша банк активтерінің құрылымы, объектілер мен субъектілері бойынша
несиелік жұмсалымдардың құрылымы; бағалы қағаздар портфелінің құрылымы,
валюталар құрылымы; банкпен корреспонденттік және несиелік қатынастарда
болатын басқа банктердің құрылымдық құрамы. Активтер неғұрлым көп
диверсификацияланса, соғұрлым банктің өтімділігі жоғары болады.
Банк өтімділігін анықтайтын фактор - банктің депозиттік базасының
сапалылығы. Депозиттік базаны мерзімді депозиттік және жинақ салымдары,
есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы қаражаттары ретінде банкте
жинақталған заңды және жеке тұлғалардың қаражаттары құрайды. Депозиттердің
сапалылығының басты критерийі олардың тұрақтылығын сипаттайды.
Депозиттердің тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі
соғұрлым жоғары болады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің
өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады. Талап етілгенге дейінгі депозиттер
жоғары тұрақтылыққа ие, өйткені бұл депозиттердің түрі сыйақы
мөлшерлемесіне байланыссыз. Банкте осы депозит түрінің көп болуы банктің
қызмет етуінің сапалылығы мен жылдамдығы, банктің клиентке жақын орналасуы
сияқты факторларға байланысты. Ал мерзімді және жинақ депозиттеріндегі
қалдықтары тұрақтылықтың төмен дәрежесіне ие, себебі оған банктің сыйақы
мөлшерлемесі ықпал етеді.
Банк өтімділігі оның сыртқы қаражат көздеріне, яғни банкаралық
несиелерге деген тәуелділігімен де сипатталады. Банкаралық несие өтімді
қаражаттарға деген қысқа мерзімді жетіспеушілікті жоя алады, бірақ осы
несиенің жалпы тартылған ресурстардың құрамындағы үлесі жоғары болса, онда
банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Егер банктің сыртқы көздерге тәуелділігі
жоғары болса, онда оның бизнес үшін өз базасының даму перспективаларының
жоқтығын көрсетеді.
Банк активтері мен пассивтерінің арасында мерзім мен сома бойынша
сәйкестілік те банк өтімділігін анықтайды. Банктің клиенттер алдында
міндеттемелерді орындауы инвестицияланатын ақша қаражаттары мерзімдері мен
салымшылары берген ақша қаражаттарының мерзімдері сәйкес болуын білдіреді.
Менеджмент, яғни жалпы банктің қызметін және өтімділігін басқару
жүйесі де банк өтімділігін анықтайтын ішкі факторлардың біріне жатады.
Банкті басқару сапасы мыналармен анықталады:
• банк саясатының болуы және оның мазмұны;
• стратегиялық және ағымдағы міндеттерді жоғары деңгейде шешуге
мүмкіндік беретін банктің аймақтық ұйымдастыру құрылымы;
• банктің активтері мен пассивтерін басқару механизмі;
• әр түрлі процедуралардың нақты мазмұнын анықтау;
• білікті мамандардың болуы;
• қажетті ақпарат базасының болуы;
• банк қызметін басқару жүйесінің ғылымилығы. Банктің беделі де банк
өтімділігін анықтайды. Жақсы беделі бар банк депозиттік базасының
тұрақтылығын оңай қамтамасыз ете алады.
Банк тұрақтылығының жағдайы бірқатар сыртқы факторларға, яғни банк
қызметінен тыс факторларға байланысты. Оларға мыналар жатады:
• елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай;
• бағалы қағаздар нарығының дамуы;
• банкаралық несие нарығының дамуы;
• қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастыру;
• Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділгі.
Елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының
дамуының және банк жүйесінің сәтті жұмыс істеуінің алғышарттарын
қалыптастырады, банктер қызметінің экономикалық негізінің тұрақтылығын
қамтамасыз етеді, банктерге деген отандық және шетелдік инвесторлардың
сенімділігін арттырады. Осы аталған жағдайларсыз банктердің тұрақты
депозиттік базаны құруы, операциялардың тиімділігіне қол жеткізуі, өз
құралдарын дамытуы, активтерінің сапалығын жоғарылатуы және басқару жүйесін
жетілдіруі мүмкін емес.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттар құрудың оңтайлы
нұсқасын қамтамасыз ете алады, себебі көптеген шетел мемлекеттерінде
банктің активтерін ақшалай қаражаттарға тез арада айналдыру жолы қор
нарығының жұмысымен байланысты.
Банкаралық нарықтың дамуы уақытша бос ақшалай ресурстарды банктер
арасында жылдам қайта бөлуге көмектеседі. Банк өз өтімділігін ұстап тұру
үшін банкаралық нарықтан әр түрлі мерзімге, сонымен қатар бір күнге болсын,
қаражаттарды тарта алады. Банкаралық нарықтан қаражаттарды тарту жылдамдығы
жалпы қаржылық конъюнктураға, банкаралық нарықтың ұйымдастырылуына және
банктің беделіне байланысты.
Орталық банкі коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру жүйесі
банктердің өтімді активтерін Орталық банктен алынған несиелер арқылы жабуға
мүмкіндік береді.
Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі өтімділікті
басқарудағы коммерциялық банктер мен мемлекеттік қадағалау органы
арасындағы қарым-қатынастың дәрежесін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктер
үшін өтімділіктің белгілі бір нормативтерін белгілеуге мүмкіндігі бар.
Көрсеткіштер банктің өтімділік жағдайын неғұрлым нақты көрсететін болса,
соғұрлым банктің өзі және қадағалау органы өтімділікпен байланысты
проблеманы уақытында шешуге мүмкіндігі бар.
Банктің өтімділігі тұрақты өзгерісте болатын көптеген факторларымен
анықталынатын банк қызметінің сапасын сипаттайды. Сондықтан банктің
өтімділігі бірте-бірте қалыптасатын және тұрақты факторлармен және әр түрлі
тенденцияларымен сипатталатын динамикалық жағдайды білдіреді.
Өтімділік терминімен қатар банктік тәжірибеде, әдебиеттерде
төлемқабілеттілік термині қолданылады. Екінші терминнің мән-мағынасын ашу
әр елде әр түрлі.
Бүкіләлемдік банк әдебиеттерінде төлем қабілеттілік түсінігі
меншікті капиталдың оңды көлемімен байланыстырылады, минус белгісімен
көрсетілген капитал төлем қабілетсіздік терминімен түсіндіріледі. Мұндай
түсінік беруде төлемқабілеттілік термині банк капиталына негізделеді, яғни
банктің өзіне алған міндеттемелерін жабуға бағытталған кепілдік беру қоры
болып табылады.
Басқа елдерде банктің төлемқабілеттілігін жеткіліктілігінің капитал
активтер тәуекелділігіне қатынасы ретінде анықтайды.
Қазақстандық экономикалық әдебиеттерде төлемқабілеттілік банктің
өтімділігіне қатысты барынша ортақ және барынша жақын категория ретінде
қарастырылады. Ортақ бір категория ретінде қарастырған жағдайда
төлемқабілеттілік ішкі және сыртқы факторлар жиынында қарастырылады. Кең
тараған көзқарас бойынша банк өтімділігі оның кредиторлар мен салымшылар
алдындағы міндеттемелерін өз уақытысында өзінің активтері мен пассивтерін
басқару арқылы жүзеге асыра алу мүмкіндігін көрсететін көрсететін
динамикалық жай-күйді білдіреді. Өтімділікпен салыстырғанда
төлемқабілеттілік белгілі бір нақты мерзімге барлық міндеттемелерін, соның
ішінде қаржылық, мысалы, салық бойынша бюджет алдындағы, жалақы бойынша
жұмысшылар алдындағы міндеттемелерді жүзеге асыру аспектісінде
қарастырылады. Төлемқабілеттіліктің критерийі ретінде корреспонденттік
шоттағы нақты мерзімге төлемді жүзеге асыру қаражаттарының жеткіліктілігін
айтуға болады.
Бұл көрсетілген өтімділік пен төлемқабілеттілік арасындағы қарым-
қатынас тәжірибе жүзінде мынаны түсіндіреді: банк кейде белгілі мерзімге
өзінің міндеттемелер бойынша төлемін жүзеге асыра алмауы мүмкін, бірақ
өтімді болып қала береді. Ал өтімділікті жоғалту өз кезегінде төлем
қабілетсіздікпен түсіндіріледі.
Банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-несие жүйесін
тұрақтандыру, салымшылардың мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық Банкпен
банктердің орындауларына міндетті экономикалық нормативтер бекітті.
Екінші деңгейлі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің
қызметінің қаржылық жағдайы мен нәтижесіне қатысты мынадай маңызды
сұрақтарды қамтиды:
1) капитал;
2) активтердің сапасы;
3) пайдалылық пен рентабельділік;
4) өтімділік.
Банк өтімділік жағдайы оның барлық қызметінің көрсеткіштеріне әсер
етеді. Қазіргі таңда Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі банктердің
экономикадағы рөлі жоғары, өйткені олар халыққа сапалы қызметтер ұсынуда.
Банктер тұрақтылығын бағалау үшін ең алдымен оларды сандық топтарға бөліп
көрсетеміз. Қазақстанның облыстарында тіркелген, жұмыс істеп тұрған банктер
мен олардың филиалдарының саны төмендегі 1- кестеде көрсетілген.

Кесте 1
Қазақстанның облыстарында тіркелген, жұмыс істеп тұрған банктер мен олардың
филиалдарының саны (2003-2007 жылдар аралығында)
кезеңнің соңына
Көрсеткіштер аталуы 2003 2004 2005 2006 2007

банктефилиалбанктефилиалбанкте филиалбанкте
р дар р дар р дар р
1 2 3 4 5 6 7 8
Жұмыс істеп тұрған қаржы 203 213 252 294 306 115 110
ұйымдары
1.Банктер 1) 44 38 36 36 36 34 32
оның ішінде
мемлекеттік 2 2 3 1 1 1 1
мемлекетаралық 1 - - - - - -
шетел капиталы қатысуымен 16 17 16 15 14 - -
онда: - 100%50%-тен аса 96 96 104 104 104 - -
оның ішінде еншілес 11 11 10 10 9 - -
2.Кредиттік серіктестіктер 19 29 52 83 93 - -
3.Ломбардтар 45 52 66 75 77 - -
4.Ипотекалық компаниялар 2 2 2 2 3 10 10
5.Сақтандыру ұйымдары 38 34 32 36 36 40 40
-шетел капиталы қатысқан 5 3 6 6 6 - -
-өмірді сақтандыру бойынша 1 1 1 2 2 - -
6.Жинақтау зейнетақы 14 16 16 16 14 14 14
қорлары
- ашық 12 14 14 14 13 13 13
- корпоративтік 2 2 2 2 1 1 1
7.Басқа ұйымдар 2) 41 42 48 46 47 17 17
Операциялар жүргізуге
лицензиясы бар банктер:
- шетел валютасында 42 38 35 35 35 34 34
- бағалы металдармен 12 12 13 13 13 13 13
Филиал жүйелері бар банктер25 24 24 26 26 28 28
Банк филиалдарының саны, 400 368 355 385 398 324 324
барлығы
онда.: Қазақстан 399 367 354 384 397 322 322
аймағындағы
оның ішінде
Халық Банкінің 166 167 149 148 148 19 19
Каспийский банктің - - 21 34 38 40 40
Казкоммерцбанктің - - - 23 23 23 22 22
Шетелдік 1 1 1 1 1 2 2
Банк операцияларын 8 6 3 - - - -
жүргізуге лицензиясы
қайтарылып алынған банктер
3)
іс-әрекетін кешіктіргені - - - - - - -
үшін
жұмысындағы кемшіліктері 5 3 - - - - -
үшін
Банкпен қосылды 1 - 2 - - - -
қайта құрылуға байланысты 2 3 1 - - - -
басқа себептер бойынша - - - - - - -
Тарату процесіндегі банктер39 24 15 14 14 12 12
мәжбүрлі соттан тыс түрде 18 3 - - - - -
соттың шешімі бойынша 19 20 15 14 14 12 12
ерікті түрде 2 1 - - - - -
Тарату процесіндегі банк 24 - - - - - -
филиалдары
Тарату процесі аяқталған 23 18 17 1 - 1 1
банктер 3)
Тарату процесіндегі СҰ - 18 16 12 11 5 5
- мәжбүрлі түрде - 18 16 12 11 5 5
- ерікті түрде - - - - - - -
Тарату процесі аяқталған СҰ- 5 4 5 1 3 3
3)
Анықтама
Шетел банктерінің 12 14 20 18 17 23 23
өкілдіктері
Шетел СҰ-ның өкілдіктері 2 2 2 2 2 2 2

Дерек көзі:ҚР қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау
жөніндегі Агенттігі
1) Қазақстан Даму Банкі есепке алынды
2) Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын, өкілетті
органдар лицензиялатын ұйымдар

2 - кестеде көрсетілгендей, банктер мен басқа да қаржы ұйымдарға
талдау жасалған. Талдауда көрсетілгендей, 2001 жылы жұмыс істеп тұрған
қаржы ұйымдарының саны 208, 2002 жылы 203, 2003 жылы 213, 2004 жылы 252,
2005 жылы 294, 2006 жылы 306-ға жетті. Яғни 2000 жылмен салыстырғанда 2005
қаржы ұйымдарының саны 98-ге, 47%-ға көбейген. 2006 жылда банк
филиалдарының саны 324 –ке теңболды.
2001 жылы банктер саны 48, 2002 жылы 44, 2003 жылы 38, 2004 жылы 36,
2005 жылы 36, 2006 жылы 34, 2007 жылы 32-ғе дейін төмендеді. Банктер саны
азайды. Сонда 2001 жылға қарағанда 2007 жылы банктердің саны 16-ға, яғни
66,6 %-ға қысқарған.
Кредиттік серіктестіктердің саны 2002 жылы 8, 2003 жылы 19, 2004 жылы
29, 2005 жылы 52, 2006 жылы 83, 2007 жылы 93 болды. Кредиттік
серіктестіктердің саны 2002 жылмен салыстырғанда 2007 жылы 85-ке, яғни
116,25%-ға көбейді.
Ломбардтар саны 2002 жылы 42, 2007 жылы 77-ге жетті, яғни 2002 жылмен
салыстырғанда 2007 жылы 35-ке, яғни 83,3 %-ға көбейген.
Ипотекалық компаниялар 2002 жылы болған жоқ, ал 2007 жылы олардың
саны 3-ке жетті.
Сақтандыру ұйымдарының саны 2002 жылы 42, 2007 жылы 36-ға жетті, яғни
2002 жылға қарағанда 6-ға, яғни 14,3%-ға азайған.
Жинақтау зейнетақы қорларының саны 2002 жылы 15, 2007 жылы 14-ке
жетті. Яғни 2002 жылмен салыстырғанда 2007 жылы олардың саны 1-ге, яғни
6,7%-ға азайған.
Кассалық есеп-айырысу бөлімі бар банктер саны 2002 жылы 12 болса,
2007 жылы 24-ке жетті, яғни 50%-ға көбейген. Банктердің есеп-айырысу
бөлімдерінің саны 2002 жылы 964, 2007 жылы 1148-ге жетті. Яғни 184 бөлімге,
19%-ға көбейген.
Сақтандыру ұйымдарының филиалдарының саны 2002 жылы 266, ал 2007 жылы
132 болды, сонда СҰ филиалдары 134-ке, 50,4%-ға азайған.
Тарату процесіндегі банктер 2002 жылы 60, 2007 жылы 14 болды.
Тарату процесіндегі банк филиалдары 2002 жылы 48, 2007 жылы ондай
филиалдар жоқ. Тарату процесі аяқталған банктер 2002 жылы 18, 2007 жылы
жоқ.
3 - кестеде аймақтар бойынша халыққа ипотекалық кредит беру көрсеткіштері
көрсетілген.

Кесте 3
Аймақтар бойынша халыққа ипотекалық несие беру көрсеткіштері

Млн.тенге, кезеңнің
Көрсеткіштер01.09.06 01.10.07
дің аталуы
Барлығы Оның ішінде Барлы Оның ішінде
ғы
қысқа ұзақ мерзімді қысқа ұзақ
мерзімді ** мерзімді мерзімді
ұлттық
валютада
Барлығы Оның ішінде Барлы Оның ішінде
ғы
қысқа ұзақ мерзімді қысқа ұзақ
мерзімді ** мерзімді мерзімд
і
ұлттық шетел ұлттық шетел
валютадавалютадавалютадавалютад а
1 2 3 4 5 6 7
Өнеркәсіп, 28 708 41 108 33 974 36 892 40 840 40 203
үлесі % 14,6 14,3 11,0 9,8 10,2 9,7
Ауыл шаруашылығы, 29 636 29 862 34 389 38 108 38 515 39 484
үлесі %
15,1 10,3 11,1 10,1 9,6 9,6
Құрылыс 20 171 39 806 43 797 58 146 63 922 65 763
үлесі % 10,3 13,8 14,1 15,4 16,0 15,9
Көлік 2 141 5 125 6 797 8 180 9 103 9 242
үлесі % 1,1 1,8 2,2 2,2 2,3 2,2
Байланыс 530 1 469 882 753 740 648
Үлесі % 0,3 0,5 0,3 0,2 0,2 0,2
Сауда 93037 119965 133 055 163 182 173 050 180 989
Үлесі % 47,4 41,6 43,0 43,2 43,3 43,8
Басқалар 21 990 51 032 56 759 72 006 73 309 76 657
Үлесі % 11,2 17,7 18,3 19,1 18,4 18,6
Қысқа мерзімді кредиттер
Экономика салалары 80583 97552 100841 122207 130014 136524
бойынша, барлығы
құрамында
Өнеркәсіп 6882 14182 10018 10996 12891 13441
Ауыл шаруашылығы
13324 11720 9338 10405 10129 11535
Құрылыс 6483 11357 14904 22421 24632 24372
Көлік 612 1486 2326 2095 2346 2390
Байланыс 281 398 92 148 131 49
Сауда 47653 49334 52873 62621 64993 68769
Басқалар 5348 9074 11290 13521 14922 15968
Ұзақ мерзімді
кредиттер
1 2 3 4 5 6 7
Экономика салалары 115629 190815 208812 255061 269464 276460
бойынша, барлығы
құрамында:
Өнеркәсіп 21826 26925 23956 25896 27949 26762
Ауыл шаруашылығы 16312 18142 25051 27702 28386 27948
Құрылыс 13688 28449 28893 35726 39289 41392
Көлік 1529 3639 4471 6085 6787 6852
Байланыс 249 1071 790 605 609 596
Сауда 45384 70631 80182 100561 108057 112220
Басқалар 16641 41958 45469 58486 58388 60690

Дерек көзі:ҚР қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау
жөніндегі Агенттігі

Үшінші орында өнеркәсіп саласы. Өнеркәсіп саласына 2004 жылдың қаңтар
айында 28 708 млн.тенгеге, 2005 жылдың қаңтарында 41 108, 2005 жылдың
наурызында 33 974 млн. тенге, маусым айында 36 892 млн. тенге, тамыз айында
40 840 млн.тенгеге жетті.
Кейінгі орында құрылыс саласы. 2004 жылдың қаңтар айында құрылыс
саласына 20 171 млн.тенгеге, 2005 жылдың қаңтарында 39 806, 2005 жылдың
наурызында 43 797 млн.тенге, маусым айында 58 146 млн. тенге, тамыз айында
63 922 млн.тенгеге, тамыз айында 65 763 млн.тенгеге шағын кәсіпкерлікке
несиелері берілді.
Осы жылы өнеркәсіп саласына бөлінген несиелер көлемі 30%-ға көбейді.
Ал құрылысты несиелендіру жыл бұрын 120%-ға өскен болса, бұл жылы ол бұдан
20%-ға көп өсті, яғни ол тәуекелдер деңгейінің төмен екендігін білдіреді.
Құрылысты несиелендіру банктің несиелік портфелінде аз ғана мөлшерде өсті.

2. Банк активтерінің саны мен сапасын бағалау

Банк активтері – пайда табу мақсатында банктік ресурстарды әр түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрлендірілуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Банктің несиелік портфельдің жағдайы – белгілі бір түрдегі банктің
қаржылық жағдайының индикаторы және оның сапасы өз активтерін орналастыру
бөлімінде банк саясатына байланысты, бірақ банктің негізгі табыс көзі бола
отырып несиелік портфель - өз қаражаттарын орналастыру ұшін негізгі тәуекел
көзі. Ұлттық Банктің нормативтік актілеріне байланысты қарыз портфелін
классификациялау мен несиелік қызметтен болған шығындарды жабу үшін
резервтерді қалыптастырудың бірегей тәртібі бекітілген. Белгілі бір
деңгейде бақылауды қамтамасыз ету үшін және өз қызметінің сенімділігін
қамтамасыз ету үшін жүргізілетін операциялардың сипаты мен масштабына
сәйкес банктер берілген несиелер мен басқа да активтердің топтарға
жіктелуін жүзеге асыруға міндетті. Банктердің клиенттеріне беретін
қарыздары сапасына қарай:
1. Стандартты несие – бұл қайтарылу мерзімі әлі жетпеген және сапасы
күмән туғызбайтын несие. Қарыз алушы меншікті капиталмен қамтамасыз
етілудің жоғары деңгейі бар қаржылық-тұрақты шаруашылық субьект. Оған Оған
банкте несие құжаттамасы бар. Беделді бағалау кезінде ерекше рөлді қарыз
алушының оның міндеттеріне қатынасы алады.
2. Стандартты емес – несиенің қайтарылуы 30 күнге кешіктірілуімен
байланысты тәуекелі аз және бір реттен артық емес ұзартылған несие.
3. Қанағаттанарлықсыз несие – ұзартылу мерзімі ұзартылған қарыз шотына
жатқызылған күннен бастап 30 бен 60 күн аралығында және бір реттен артық
емес ұзартылған несие. Несиелік құжаттамасы жоқ клиенттерге берілген
несиелер
4. Күмәнді несие – қарыздың ұзартылған қарыздар шотына жатқызылған күннен
бастап ұзартылу мерзімі 60 күннен 90 күнге дейінгі несие.
5. Шығынды несие – ұзартылу мерзімі 90 күннен артық. Пайыздар есептеу
қарыздың ұзартылған қарыздар шотына жазылған күннен бастап 90 күн өткен соң
тоқтатылады. Пайыздардың есептелуінің тоқтатылуы банктің балансында
есептелген пайыздардың өсуінің тоқталғанын білдіреді. Есептелген
пайыздардың есебі баланстан тыс жүргізіледі.
Банктердің қарыз портфельдерінің жіктелуі, оның сапасының жоғарылауы
және несиелік қызметтен болуы мүмкін шығындарды жабу үшін резервтер
(провизиялар) құру мақсатын көздейді және жалпы алғанда банктік жүйенің
тұрақты даму мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Коммерциялық банктің активтерін негізінен мынадай төрт топқа бөлуге
болады:
1) касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
2) несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалынатын инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдықтары.
Активтердің сапасы олардың өтімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына, активтердің
көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Банк өзінің міндеттемелерін күнделікті орындап отыруын қамтамасыз
етуі үшін активтердің құрылымы өтімділіктің қоятын талаптарына сәйкес
келуге тиіс. Осы мақсатта банк өзінің активтерін, олардың өтелу
мерзімдеріне байланысты және өтімділік дәрежесіне қарай жіктейді.
Өтімділігіне қарай банк активтері мынадай топтарға бөлінеді:
1) жоғары өтімді активтер;
2) өтімді активтер;
3) ұзақ мерзімді өтімді активтер.
Жоғары өтімді активтерге мыналар жатады:
- кассадағы қолма-қол ақшалар;
- орталық банктегі корршоттағы қаражаттар;
- мемлекеттің қарыздық міндеттемелері;
- ЭЫДҰ-на (экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) мүше елдер, яғни
бейрезиденттердің банктеріндегі тұрақты валютада салынған корршоттағы
қаражаттар;
- ішкі валюталық облигациялық заемдарға салынған қаражаттар.
Банктің бұл қаражаттары банктің айналымынан қажет уақытында алуға
мүмкіндік беретін активтерге жатады.
Банктің өтімді қаражаттарының құрылымына жоғарыда аталынғандарынан
басқалары, яғни қайтару мерзімі 30 күнді құрайтын, шетел валютасында берген
барлық несиелер, алдағы 30 күн ішінде аталған банкке келіп түсуге тиісті
басқа да төлемдер жатады.
Ұзақ мерзімді өтімді активтерге бір жылдан жоғары уақытқа берілген
несиелердің бәрі, сондай-ақ 50 (кепіл хат және кепілдікпен 1 жылдан жоғары
уақытқа берілген несиелер, Өкіметтің кепілхатымен, бағалы қағаздарды және
және бағалы металдарды кепілге алып берілген несиелерді шегеріп
тастағандағы мерзімі өткен несиелер.
Активтердің тиімді құрылымын жасай отырып, банктер өтімділікке
қойылатын талаптарды орындауға тиіс, демек, олардың жоғары өтімді, өтімді
және ұзақ мерзімді өтімді активтері міндеттемелердің мерзімдеріне,
сомаларына және типтеріне сәйкес келуі керек.
Кейбір шетелдік әдебиеттерде банк активтерін, олардың өтімділігі мен
пайдалылығына қарай 4 топқа бөледі:
Бірінші топқа алғашқы резервтер – бұл алынатын салымдарды төлеуге
және несиеге деген өтінішті қанағаттандыру үшін тез арада пайдаланылатын ең
өтімді активтер. Мұндай активтерге мыналар жатады:
- касса;
- Орталық банктегі корршоттағы және өзге де шоттардағы ақшалай қаражаттар;
- инкассациялау процесіндегі чектер және өзге де төлем құжаттары;
- басқа да коммерциялық банктердегі корршоттағы қаражаттар.
Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банктің өтімділігінің негізгі
көзі болып табылады.
Екінші топқа екінші реттегі резервтер – бұл банкке шамалы ғана табыс
әкелгенімен де жоғары өтімді активтер қатарына жатады. Себебі, оларды ең
төменгі тәуекелмен, кішкене ғана кешіктіріп, қолма-қол ақшаға айналдыру
болады. Оларға мыналар жатады:
- вексельдер және өзге де қысқа мерзімді бағалы қағаздар;
- талап етілетін несиелер (онкольдық);
- бірінші класты қарыз алушыға берілетін несиелер.
Бұл топтың активтерінің тағайындалуының басты мақсаты – алғашқы резервтерді
толықтыру көзі ретінде қызмет ету болып табылады.
Үшінші топқа банктік активтердің маңызды бөлігі – банктік несиелік
портфелі. Банктің несиелері біршама табысты және ең тәуекелді болып келеді.
Бұл топ банктің пайдасының басты көзін құрайды.
Төртінші топқа бұл топқа инвестициялық портфель жатады. Инвестициялық
портфельді қалыптастыру екі мақсатты көздейді: банкке табыс әкелу және ұзақ
мерзімді бағалы қағаздардың өтелу мерзімінің жақын қалуына байланысты,
сондай-ақ оларды қысқа мерзімге айналдыруда екінші реттегі активтерге
қосымша ретінде болу.
Ерекше көңіл тартылған ресурстар құрылымын талдау мен салымдық
базаның тұрақтылығына бөлінеді. Бұл кезде банктің ресурстық базасының
сапасын сипаттайтын көрсеткіштер тобы қарастырылады.
Тұрақтылық көзқарасынан депозиттер негізгі (тұрақты) және ұшқыш
(летучий) болып бөлінеді. Негізгі депозиттер – банктің өзінде бекітілген
депозиттер. Депозиттердің тұрақтылығы жоғары болған сайын банк өтімділігіде
жоғары, себебі олар өтімді активтерге қажеттіліктерді азайтады.
Негізгі депозиттер талап етілгенге дейінгі депозиттер арасында,
сонымен бірге мерзімді және жинақ шоттары мен салымдары арасында да болуы
мүмкін. Тәжірибие көрсеткендей, депозиттердің тұрақты бөлігі талап еткенге
дейінгі депозиттер арасында жоғары.
Мұндай жағдайлар мерзімді және жинақ салымдары бойынша пайыздары
талап еткенге дейінгі депозиттерден жоғары болады, мерзімді және жинақ
салымдары бойынша төлемдер ір банкте әр түрлі. Дәл осы депозиттер көп
қозғалыста болады, сондықтан оларға ұшқыш деген ат берген.
Депозиттердің үнемділігін, тұрақтылық деңгейін сипаттайтын көрсеткіш
негізгі депозиттер сомасының депозиттердіің жалпы сомасына қатынасы ретінде
есептеледі. Банк өтімділігі болып саналады, егер депозиттердің жалпы
сомасында негізгі депозиттердің үлесі 75%–дан кем болмаса.
Депозиттік базаның тұрақтылығын бейнелейтін басқа көрсеткіш мерзімді
және жинақ депозиттердің депозиттердің жалпы сомасына қатынасы болып
табылады.
Мерзімді және жинақ депозиттері жоғарыда айтылғандай, пайыз
мөлшерінің өзгеруіне сезімтал банк ресурстарына жатады.

1.3 Банктің өтімділігін бағалау көрсеткіштері

Коммерциялық банктердің өтімділігіне көп факторлар әсер ететін сапалық
жағдайы ретінде қиын өлшенеді.
Өтімділікті есептеудің 2 әдісі бар:
а) баланс бойынша есептелетін және баланстың өтімділігін бейнелейтін
қаржылық коэффициенттер негізінде;
б) белгілі бір мерзімде баланстың активтері мен пассивтері бойынша
айналымдарды талдауды есепке ала отырып өтімді қаражаттарға потенциалды
қажеттілікті анықтау негізінде.
Коэффициенттік әдіс, баланс баптары арасында белгілі сапалық
арақатынасын бекітуді қарастырады. Бұл елдерде бұл қатынастар үкіметтермен
бекітіледі, ал басқаларда – банктердің өздерімен енгізіледі және қолдау
табады.
Сонымен, АҚШ-та өтімділікті өлшеудің заңдастырылған жүйесі бар. Оны
анықтау мен қолдау банк басшылығының міндеті. Өтімділікті бағалау үшін
көрсеткіштерді таңдау мыналарға байланысты өзгеруі мүмкін:
- банк қызмет ететін нарыққа;
- банк типтері мен түрлеріне;
- банктік операциялардың мазмұны мен жиынына.
Сонымен бірге, банктермен жиналған тәжірибие келесі көрсеткіштердің
жиі қолданылуына шарт қойды.
Көрсеткіштердің бірінші тобы өтімді активтер мен салымдардың
қатынасын сипаттайды. Бұл кезде 2 көрсеткіш қолданылады. Олар (4), (5)
формулаларда көрсетілген.

Біріншілік резервтер (касса+Орталық банктегі (ОБ) корршот)
салымдар (4)

Біріншілік+Екіншілік (мемлекеттік бағалы қағаздар)
салымдар (5)

Көрсетілген көрсеткіштер арқылы орындалуға тиісті депозит түрінде
міндеттемелер мен өтімді активтер арасындағы байланыс бекітіледі.
Бірінші көрсеткіш деңгейі банк өтімділігін қамтамасыз ету үшін 5-10%, ал
екінші деңгейде – 15-25% болуы тиіс.
Екінші көрсеткіш Жапонияда қолданылады, оның деңгейі 30%-дан кем
болмауы керек.
АҚШ-та өтімділікті бағалау үшін бірнеше көрсеткіштер қолданылады.
Оның бірі - берілген несиелер мен депозиттер сомаларының қатынасы. Олардың
арасында мынадай тәуелділік бар: бұл қатынастың мәні неғұрлым 1-ден көп
болса, банк өтімділігі соғұрлым төмен болады. Сонымен қатар, несиелердін
жалпы активтер сомасындағы үлесі есептелінеді, ол активтердің
диверсификациясын көрсетеді. Бұл көрсеткіш 65 - 70% аралығында болуы керек
және активтің қолма-қол қаражаттарға тез алмастыру қабілетін бейнелейтін
көрсеткіш: өтімді активтердің жалпы активтер сомасына қатынасы арқылы
табылады.
Бір мезгілде активтердің бейнесі ретінде активтердің жалпы сомасында
несиелердің үлесі есептеледі және бағаланады. Бұл көрсеткішті 65-70%
шегінде деңгейде оптималды болып саналады.
Сонымен бірге өтімділікті бағалау үшін ақшаның қолма-қол ақшаға тез
айналу қабілетін бейнелейтін көрсеткіш қолданылады. Ол өтімді активтердің
жалпы активтер сомасына қатынасы ретінде есептеледі.
Сонымен бірге өтімді активтерге кассадағы қалдық қаражаттар, жолдағы,
валютадағы шоттардағы ақша қаражаттары, ОБ пен басқа банктегі Ностро
шоттары бойынша қалдықтар. Бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болған сайын
өтімділік жоғары, ал табыстылық аз. Сондықтан өтімділікті басқару облысында
менеджменттің мақсаты банк өтімділігі мен оның табыстылығы арасындағы
тиімді шекараны анықтау болып табылады.
Шетел тәжірибесінде коммерциялық банктің өтімділігі мынадай екі
әдіспен есептеледі:
- баланстың өтімділігін көрсететін және баланстар бойынша есептелінетін
қаржылық коэффициенттер негізінде;
- сәйкес кезеңдердегі банк балансының активтері мен пассивтері бойынша
айнымалдардың талдауын ескеріп, өтімді қаражаттарға потенциалды
қажеттілігін анықтау негізінде.
Банктің ресурс базасының сапасын сипаттайтын көрсеткіштер тобы да
қарастырылады.
Депозиттердің тұрақтылық дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш негізгі
депозиттер (талап ету депозиттері + жинақ шоттар) сомасының жалпы
депозиттер мөлшеріне қатынасы немесе тұрақсыз депозиттердің (мерзімді және
жинақ салымдары) тартылған ресурстар сомасындағы үлесі түрінде
есептелінеді. Егер негізгі депозиттердің үлесі 75 пайыздан жоғары болса,
онда банк өтімді болып есептелінеді.
Банктің ресурс базасының сапалығы коммерциялық банктің сыртқы
көздеріне банкаралық несиелерге шығу мүмкіндігі көрсеткішімен сипатталады,
ол (6) формуламен есептеледі:

Орталық банк және басқа да банктерден алынған қарыздар
Тартылған қаражаттар сомасы
(6)

Көптеген елдерде, мысалы Францияда, Ұлыбританияда, Германияда,
коммерциялық банктің өтімділік көрсеткіштері мерзім бойынша топтастырылған
баланстың активті және пассивті баптардың қатынасы негізінде есептелінеді.
Мысалы, 3 ай мерзімге салынған активтер осы мерзімге тартылған талап ету
депозиттерге, мерзімді депозиттерге және басқа да ресурстарға қатынасы
арқылы өтімділік коэффициенті шығарылады.
Бұл көрсеткіштердің бағалануы бір жақты емес. Бірқалыпты төлем
бойынша Орталық банктен және банкаралық нарықпен ресурстарды тез тарту
қажеттілігі, сол арқылы өтімді қаражаттардың уақытша кемшілігін жою
банктердің жоғары өтімділігі белгісі ретінде қарастырады. Сыртқы
қарыздардың үлкен үлесі банктердің әлсіздігі мен төмен рентабельділігін
білдіреді. Сондықтан қосымша мыналар талданады:
а) қарыздар алу жиілігі;
б) қарыз алу шарттары (кепілмен және кепілсіз);
в) қаражаттарды тарту себептері;
г) қарыздар бойынша пайыздар.
Банк өтімділігі динамизм жағдайында болатындығын ескеріп, шетел
сарапшыларының пікірлері бойынша, өтімділік деңгейі баланстың қатынастар
негізінде есептелген қаржылық коэффициенттерімен толық бағаланбайды.
Сондықтан банктің бар активтері мен пассивтері бойынша қолма-қол
қаражаттарының ағыны негізінде өтімділікті бағалау тәжірибесі біртіндеп
енгізілді.
Осы әдістің қиыншылығы - кейбір қаржылық құралдары бойынша төлем
мерзімдері талап етілгенге дейінгі депозиттер қарастырылмаған, ал екінші
қиыншылығы - бөлек қарыздарды өтеу перспективасын дұрыс бағалауда жатыр.
Сол себептен осы әдістің қолданылуы мынаны білдіреді:
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.