Жеке мүліктік емес қатынастарды қорғаудың түсінігі және әдістері

Жоспар

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Азаматтық құқықтық корғалу объектісі ретіндегі жеке мүліктік емес қатынастардың түсінігі және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Жеке мүліктік емес қатынастардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жеке мүліктік емес қатынастардың құқықтық нысандары ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Жеке мүліктік емес қатынастардың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12

2. Қорғалу объектісі ретіндегі интеллектуалдык меншік құқығы ... ... ... ... ... ... 20
3. Жеке мүліктік емес қатынастарды қорғаудың түсінігі және әдістері ... ... ... ..29

3.1 Жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.2 Жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
4.Объектінің жекелеген түрлерін қорғау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
4.1 Ар.намыс, абырой мен іскерлік беделді қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
5. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау құралдарының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
5.1 Адам құқықтарын қорғау құралдарының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
5.2 Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтарын соттық қорғау ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Азаматтық құқықтық корғалу объектісі ретіндегі жеке
мүліктік емес қатынастардың түсінігі және
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Жеке мүліктік емес қатынастардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Жеке мүліктік емес қатынастардың құқықтық
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ...10
3. Жеке мүліктік емес қатынастардың
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..12

2. Қорғалу объектісі ретіндегі интеллектуалдык меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... 20
3. Жеке мүліктік емес қатынастарды қорғаудың түсінігі және
әдістері ... ... ... ..29

Жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
4.Объектінің жекелеген түрлерін қорғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...36
4.1 Ар-намыс, абырой мен іскерлік беделді
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..36
5. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау құралдарының
құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...45
Адам құқықтарын қорғау құралдарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтарын соттық қорғау ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 64

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Адам құқықтары - оның ажырамас қасиеттері. Егер адамның құқықтары
болмаса, оның адамдық болмысының табиғаты жойылар еді. Адам құқықтары
адамға тиесілі, сондықтан олар мемлекет "сыйы" ретінде қарастырыла
алмайды[1].
Адамның әлеуметтік және құқықтық қорғалуы ақырында қоғамның
экономикалық және мәдени дамуы деңгейімен анықталады.
Адам құқықтары - адамның ерікті орнын анықтаудың және ерікті өмір
сүруінің әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени және өзге де мүмкіндіктері.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі Халықаралық
пактіде, сонымен қатар азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық
пактіде ол құқықтар адамзат тұлғасына сай абыройдан туындайды делінген.
Абырой және одан туындайтын құқықтар адамнан ажыратылмайды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында адамзаттық әлеуметтің
барлық мүшелеріне тән абыройды тану және олардың тең, ажырамас құқықтарын
тану бостандықтың, әділеттіліктің және жалпы бейбітшіліктің негізі болып
табылады делінген.
Жекелеген тұлғаның да, қоғамның түгелдей де еркіндігі абсолютті
құндылық ретіндегі адам абыройын тануға негізделеді.
Еркін қоғамда адамның қоғамға келтіретін пайдасының белгілерін көрсету
тән емес.
Демократиялы ұйымдастырылған қоғамда ол үшін пайдалы және пайдасыз
тұлғалар болып бөліну орын алмайды.
Барлығы заң алдында тең және өз құқықтары мен мүдделерін қорғауда тең
құқылы.
Еліміздің азаматтық заңнамасымен азаматтық құқықтық қорғалу берілген
материалдық емес игіліктер шеңбері белгіленген.
Жоғарыда аталғандарға сүйене отырып, келтіретініміз келесі: әлемдік
стандарттарға сәйкес біздің ұлттық заңнама мүліктікпен байланысты және
байланысы жоқ жеке мүліктік емес құқықтарды қорғаудың шарттарын, тәртібін
және әдістерін белгілейді.
Ғылыми жаңалығы және практикалық маңыздылығы
Заң ғылымындағы азаматтардың мүліктік емес құқықтарын қорғауды
кешенді түрде зерттей отырып, оның маңызыдылығын көрсетті.
Азаматтық құқықтарды қорғау - құқықтың қол сұғылмаушылығының, оның
жүзеге асырылуын, бұзылған жағдайлардағы қалпына келтірілуін және бұзылу
салдарының жойылуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жүйесі.
Ғылыми проблеманы шешудің казіргі жағдайын бағалау
ҚР Азаматтық кодексіне алғаш рет мүліктікпен байланысты емес жеке
мүліктік емес құқықтарды реттеуге арналған арнайы тарау енгізілген.
Ол ең алдымен Азаматтық кодекстің 1 бабының 2 тармағының ережелеріне
негізделеді, онда айтылғандай мүліктікпен [1] байланысы жоқ жеке мүліктік
емес қатынастар азаматтық заңнамамен реттеледі, егер заңдармен өзгеше
белгіленбесе немесе өзгеше жағдай жеке мүліктік емес құқық мәнінен
туындамаса.
Мысалы, әлдекім әдеби шығарма жазса, оның автор ретендігі мүліктік
емес құқықтары туындап, белгіленген тәртіпте қорғалады.
Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты жоғарыда аталған игіліктерді
қорғау өзгеше сипатқа ие болды. Әдетте азаматтар өз құқықтарын қорғау үшін
сәйкес құзыетті органдарға әр кезде жүгіне бермейді, өздерінің жеке
мүліктік емес құқықтарының бұзылуы фактілерін әр кезде біле бермейді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев халыққа
Жолдауында былай деп көрсетті: ... Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен,
алаяқтықпен, заңдардың бұзылуымен, табанды да қатал күрес жүргізу керек.
Дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысы азаматтық құқықтағы азаматтық құқық объектілерінің ұғымы
мен түрлеріне арналған.
Жұмыстың негізгі мақсаты — азаматтық құқық объектілерінің ұғымын,
сонымен қатар объектілерді ерекшелейтін белгілерін көрсету және олардың
түрлеріне ашып көрсету және осының негізінде оны Қазақстан Респубикасының
Азаматтық Кодексіндегі жаңа тарауды талдап анықтау болып табылады. Бұл
жұмыста қазіргі жағдайдағы жеке мүліктік емес құқықтарды қорғаудың
түсінігін құралдарын және әдістерін анықтау талпынысы жасалған.
Қорғаудың ар-намыс, абырой мен іскерлік бедел сияқты жекелеген
объектілеріне көңіл бөлінген.
Дипломдық зерттеудің обьектісі-азаматтық құқықтық қорғалу объектісі
ретіндегі жеке мүліктік емес қатынастардың түсінігі және жүйесі.
Теориялық және методологиялық негізі
Теориялық маңызы зерттеу жұмысындағы шешімдер мен қорытындылар оқу
процесінде ҚР Азаматтық құқығы, ҚР Азаматтық іс жүргізу құқығы
пәндерін оқытуда қолдануға болады.
Методологиялық негізіне диалектикалық логика, философия, азаматтық
құқықтың арнаулы теориялық-құқықтық әдістері жатады.
Дипломдық жұмыстың рактикалык базасы: құқыққорғау органдары.

1. Азаматтық қорғалу обьектісі ретіндегі жеке мүліктік емес
қатынастардың түсінігі және жүйесі
1.1 Жеке мүліктік емес қатынастардың түсінігі

Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың бір түрі ретінде
заңды нормалар әсеріне түсетін жеке мүліктік емес қатынастарды келтіруге
болады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы жеке мүліктік емес
қатынастардың екі тобын реттейді.
1) мүліктікпен байланысты жеке мүліктік емес қатынастар (АК- ң 1
бабының, 1 тармағы);
2) мүліктікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес қатынастар.
"Байланыстылық" термині жеке қатынастардың мүліктік
қатынастарға тәуелділігін білдірмейді, ол олардың тұтас кешенде бірігуін
көрсетеді (авторлық, өнертабыстық, т.с.с).
Мысалы, ұйымның, өзге заңды тұлғаның тауар белгісін заңсыз пайдалануы
соңғысына шығын келтіруі мүмкін.
Атап кететін жағдай, жеке мүліктік емес қатынастың өмір сүруі автор
үшін мүліктік қатынастардың пайда болуын тілеумен байланысты. Сондықтан
мүліктікпен байланысты жеке мүліктік емес қатынастар азаматтық құқық
нормаларымен реттеледі.
Азаматтық құқық объектілері ішінде, яғни азаматтық құқық субъектілері
өзара қатынастарға түсетін материалдық және рухани игіліктер ішінде
Азаматтық Кодекстің 115 бабы интеллектуалдық қызмет нәтижелерін, соның
ішінде оларға деген ерекше құқықтарды келтіреді.
Бір мезгілде заң шығарушы оларды жалпылайтын "интеллектуалдық меншік"
түсінігін қолданады.
Қазіргі уақытта елдегі және шетелдік заң ғылымдарында қарастырылып
жатқан түсінікке екі негізгі көзқарас орын алып отыр. Бірқатар ғалымдар
аталған ұғымның заңда бекітілуін қолдап, заңшығарушының "интеллектуалдық
меншік" терминің қолдануын ғылыми емес деп таптайды. Басқа ғалымдардың
пікірінше, бұл термин о басынан нақты емес және ғылыми емес болып табылады,
оған байланысты ол тек саяси актілерде ғана, тәжірибелік бағыты бар
құқық нормаларында емес қолдана алынады [2].
Бұл дау бүгін пайда болған жоқ және түп тамырымен XIX ғ. соңына
барады.
Ол кездің өзінде-ақ әлемнің көптеген елдерінің заңдарында және маңызды
халықаралық конвенцияларда кеңінен қолданатын интеллектуалдық меншік және
оны құрайтын әдеби және өндірістік меншік ұғымдары бірқатар атақты ғалымдар
тарапынан катаң сынға түскен.
Бұл ұғым қарсыластары көрсеткендей және көрсетіп жүргендей,
материалдық заттар мен материалдық емес, объектілердің құқықтық
режимін теңдестіруге болмайды (мәні бойынша оларға авторлық туындылар
және техникалық жаңалықтар жатады); мерзімі шектелмеген және аумақтық
шектеулері жоқ меншік құқығынан ерекше, авторлар, өнертабысшылар құқықтары
о бастан уақытта және кеңістікте шектелген; меншік құқығын қорғауға
арналған құралдардан ерекше құқықтық құралдармен авторлық және патенттік
құқықтар қорғалады; шығармашылық нәтижеге құқық оны жасаушының жеке
тұлғасымен байланысты, т.с.с.
Әділетті болып табылатын бұл ескертулерге интеллектуалдық, меншік
теориясының жақтаушылары мұнда арнаулы реттеуді қажет ететін ерекше
нысандағы меншік жөнінде сөз болып тұр дейді, себебі патент иелерінің
авторлық құқықтар мен тауар белгілерінің субъектілерінің меншік құқығының
объектісі "денесі" жоқ, "ұсталмайтын заттар болады"[3].
Қазіргі уақытта авторлық және өнертабыстық құқықтардың екілік
табиғатын жоққа ешкім шығармайды.
Бір жағынан шығармашылық нәтижені жасаушы тұлғаға оны пайдалануға
ерекше сипаттағы құқығы бар және өзге тұлғаларға өткізіле алады (нәтижені
пайдалануға рұқсат беру).
Бұл құқық мүліктік құқықтар қатарына жатады және меншік құқығымен
ұқсас екінші жағынан, авторға жеке мүліктік емес (моральдық) құқықтар
жиынтығы тән, оларға авторлық құқығы, авторлық есімге құқық және т.с.с.
өзінің табиғатына орай оларды иеленушіден ажыратылмайтын құқықтар жатады.
Мұнда мүліктік және мүліктік емес қатынастар арасында қатаң шекара
жоқ, керісінше, олар өте тығыз өзара байланысты және ажырамас бірлікте
болады.
"Интеллектуалдық меншік" түсінігі 1967 ж. 14 шілдедегі
интеллектуалдық меншіктің бүкіләлемдік ұйымын құрайтын
Конвенцияның 2 бабының VIII тармағында неғұрлым толық
ашылады. Онда көрсетілгендей, интеллектуалдық меншік келесілерге жататын
құқықтарды қамтиды:
әдеби, көркем және ғылыми туындылар;
әртістердің орындаушылық қызметі, дыбыс жазба, радио - және
телевизиялық хабарлар;
адамзат қызметінің барлық салаларындағы өнертабыстар;
ғылыми жаңалықтар;
өнеркәсіптік үлгілер;
тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері, фирмалық атаулар және
коммерциялық белгілер;
заңсыз бәсекеге қарсы қорғауға жататын және өндірістік, ғылыми,
әдеби және көркем салалардан интеллектуалдық меншікке қатысты
барлық өзге құқықтар.
Азаматтық кодекстегі интеллектуалдық меншіктің қорғалатын
объектілерінің түрлерін нақты көрсетпеу сәйкес заңдарды қабылдау жолымен
немесе оларға өзгерістер енгізу арқылы оларға интеллектуалдық қызметтің
қайсібір нәтижелерін жатқызуға мүмкіндік береді, яғни АК-І өзгертпей,
неғұрлым жедел бұл мәселелерді шешуге болады.
Соңғы екі-үш онжылдықтардың әлемдік тәжірибесі көрсеткендей,
интеллектуалдық меншіктің қорғалатын нәтижелерінің саны және түрлері ұдайы
кеңеюде.
Қазақстандық заңнама да, халықаралық келісімдер де интеллектуалдық
меншік ретінде интеллектуалдық, бірінші кезекте, шығармашылық қызметінің
нәтижелеріне және нақты тізімі халықаралық міндеттемелерге сәйкес әр елдің
заңдарымен белгіленетін, оларға теңестірілген өзге объектілерге жеке және
мүліктік сипаттағы объектілердің жиынтығын келтіреді.
"Интеллектуалдық меншік" түсінігі заңнамада және заң әдебиетінде
қолданылатын "әдеби және көркем меншік" және "өнеркәсіптік меншік"
ұғымдарына жалпылаушы болып табылады.
Мүліктікпен байланысты емес жеке мүліктік емес қатынастардың екінші
түрі.
Мүліктік қатынастардың өзгеше басқа фактілер жөнінде және басқа
субъектілер арасында пайдаланылады.
Олар ақшалай бағалану пәні бола алмайтын адам тұлғасынан айырылмас
игіліктер жөнінде пайда болады.
Жеке мүліктік емес қатынастар 1995 жылғы Конституциямен реттелді,
ондағы II бөлім адам мен азаматтық ажырамас құқықтары мен бостандықтарына
арналған.
ҚР АК-ң 1 бабының 2 тармағына сай мүліктікпен байланысты емес жеке
мүліктік емес қатынастар азаматтың заңдармен реттеледі, өйткені басқа заң
актілерімен өзгеше жағдай қарастырылмаған, не жеке мүліктік емес қатынас
мәнінен туындамайды.
Демек, азаматтық құқықтың реттеу пәніне мүліктікпен байланысты емес
жеке мүліктік емес қатынастардың ашық шеңбері кіреді.
Яғни, заңшығарушының көлемді нысанын толтырып, онымен қамтылмайтын
жеке мүліктік емес байланыстарынан ажырату қажет.
Бүгінде азаматтық құқықтың пәні шеңберінен жеке мүліктік емес
қатынастар шығарылады, егер оларды өзгеше реттеу жөнінде заңда тікелей
көрсетілсе.
Бұл жағдайда заң шығарушы кең таралған заңды-техникалық амалды
қолданады, оны қолдану арқылы келесі қорытынды жасауға болады: отбасылық,
әкімшілік құқық және өзге де құқық салаларымен реттелетін жеке мүліктік
емес қатынастар азаматтық құқықтың реттелу пәніне кірмейді.
ҚР АК-ң 115 бабында азаматқа тиесілі жеке мүліктік емес маңызды
игіліктердің толық емес тізімі көрсетілген: өмір мен денсаулық, тұлғаның
абыройы, ар-намыс және игі есім, іскерлік бедел, жеке өмірдің қол
сұғылмаушылығы, жеке және отбасылық құпия, авторлыққа құқық, туындыға қол
сұғылмаушылыққа құқық және өзге де материалдық емес игіліктер мен құқықтар.
Онымен қоса азаматтарға орын ауыстыру еркіндігі, тұрғылықты жер таңдау
еркіндігі және өзге де материалдық емес игіліктер жөнінде пайда болатын
өзге мүліктік емес құқықтар тиесілі болады.
Заң шығарушы өмір, денсаулық, жеке басына қол сұғылмаушылықты, ар-
намыс, абырой, есім және т.с.с. игіліктерді бір деңгейдегі әлеуметтік
құндылықтар ретінде қарастырады.
Бұл материалдық емес игіліктерге оларға ие болумен байланысты пайда
болатын қоғамдық қатынастардың мәнін анықтайтын бірқатар ортақ белгілер
тән.
Алғаш рет жеке құқықтар термині азаматтық құқыққа 1938 жылы кірді.
Ол кезде М. Агорков оларға адам тұлғасынан ажыратылмайтын
игіліктерді жатқызды.
Біріншіден, өмір, денсаулық, жеке басына қол сұғылмаушылық, есім,
абырой, ар-намыс сияқты және өзге рухани игіліктерге ортақ экономикалық
емес табиғат тән.
Олардың барлығы адамға туылғанынан тән, біреулері өмірге келу
фактісінің өзіне байланысты болса, екіншілері - туылған тұлғаның белгілі
бір социумда туылғанына байланысты пайда болды.
Олардың бір бөлігі — денсаулық, жеке басына қол сұғылмаушылық - бір
игіліктің - өмірдің өзінің шектері, екінші белігі - есім, ар-намыс, абырой,
жеке өмір — адамға тән әлеуметтік ортадағы оөмір игіліктерінің көрініс
табуы.
Екіншіден, кез келген тірі жан (адам, жануар, жәндік) өзінің соңғы
дамылысына дейін өмір игілігіне ие, науқастық жағдайында өз денсаулығын
қолдауға талпынады және өзінің жеке қол сұғылмаушылығын қорғайды. Дегенмен,
тек қана адам өмірінің жеке құндылығын сезінеді және өзінің санасы күшімен
оған өмір бойы тиесілі болатын есім, ар-намыс, абырой сияқты жаңа рухани
құндылықтарды құрастырады.
Үшіншіден, жеке игіліктердің иесінен айырылмайтындығы, жеке тұлғамен
ажырамас байланысы олардың тұтас қызметтік қасиетін — тауар еместігін
айқындайды.
Мүліктікпен байланысты емес жеке мүліктік емес қатынастар
-экономикалық емес табиғаты бар, иеленушісі үшін жеке құндылықты болатын,
тауарлық емес қызметтік қасиетке ие, тұлғаға тиесілі және одан
ажыратылмайтын, рухани, материалдық игіліктер жөнінде пайда болатын
қоғамдық қатынастар.
Мүліктікпен байланысты жеке мүліктік емсс қатынастар жоғарыдағылардан
ерекше иеленушімен ажыратылмайтын байланыста болмайды.
Шығармашылық қатынастар келесідей сипатталады: әлеуметтік
байланыстарды тудыратын рухани (материалдық емес) игіліктерге өмірге келуі
оның шығармашылық әрекетіне байланысты болса да, тұлғаға тәуелді емес жеке
болмысы тән.
Нақты тұлғаның еңбегі объективтік нысандағы оны шығарушыға байланысты
болмайтын қайта шығаруға жол беретін белгілі шығармашылық нәтижеде
көрінетіндіктен, онымен тауар ретінде билік етуге мүмкіндік туындайды.
Өмір, денсаулық, ар-намыс, абырой қалыпты адамзат қоғамының өмір сүруі
мен дамуының ешқандай жағдайларында тауар болмайды.

1.2 Жеке мүліктік емес қатынастардың құқықтық нысандары

Жеке мүліктік емес қатынастардың сәйкес нысандары бар, себебі кез
келген қоғамдық қатынастарды реттеу, әсіресе оларды қорғау құқықтық
нысансыз жүзеге аспайды.
Оларға субъектілері сәйкесінше субъективтік құқықтар мен міндеттерге
ие болатын жеке мүліктік емес қатынастар жатады.
Сәйкес қоғамдық қатынастардың заңды нысаны бола отырып, жеке мүліктік
емес қатынастар ондай құқықтық байланыстардың әлеуметтік және заңды
мазмұнын анықтайтын бірқатар ерекшелейтін белгілерге ие болады [4.
Жеке мүліктік емес қатынастардың әлеуметтік мазмұнымен анықталатын
белгілер қарастырылып жатқан заңды қатынастардың атауының өзінде-ақ
көрінеді.
Аталған азаматтық құқықтық қатынастар жеке болып табылады, олар ерекше
санаттағы объсктілер жонінде, яғни нақты белгіленген жеке материалдық емес
сипаты бар материалдық емес игіліктер жөнінде пайда болады.
Аталған игіліктердің өмір сүруінің өзі нақты жеке тұлғамен байланысы
мүмкін емес.
Өмір және денсаулық, жеке қол сұғылмаушылық, есім және өзге де
материалдық емес игіліктер нақты алынған жеке индивидке тән, онымен
ажырамас байланыста.
Осыған байланысты оларға қайталанбас жекелік сипат тән.
Аталған құқықтық қатынастар мүліктік емес екендігін және мүліктік
қатынастармен ешқандай байланыста емес екендігін белгілеу қажет.
Өздерінің бұзылмаған кейпінде ар-намыс пен абыройға құқық, өмір мен
денсаулыққа, жеке басына қол сұғылмаушылыққа құқық және өзге де материалдық
емес құқықтар олардың иелерінің материалдық құқықтарының пайда болуына
алғышарт болмайды, себебі оларға жеке мүлікте емес қасиеттер тән. Аталған
құқықтар экономикалық (бағалық) мазмұнынан айырылған.
Тек қана олар бұзылған жағдайда ғана заңшығарушы келтірілген моральдық
зиянды ақшалай өтеуге жол береді, ол өз кезегінде
материалдық емес игіліктік бағалық эквиваленті болып табылмайды.
Жоғарыда келтірілген жағдайды екі мән-жай толықтырады.
Біріншіден, өздерінің құрылымы бойынша жеке мүліктік емес қатынастар
абсолютты болып табылады.
Мұндай қатынастардағы құқыққа ие тұлғаға қарсы анықталмаған тұлғалар
саны тұрады.
Соңғылары құқықтанған тұлғаның жеке мүліктік емсс құқықығын бұзуы
мүмкін әрекеттерді жасамауға тиіс.
Екіншіден, аталған субъективтік құқық ажырамайтын және берілмейтін
болып табылады.
Көрсетілген заңды ерекшелігі материалдық емес игіліктіктің
ажырамастығы фактісінен туындайды.
Заң шығарушы бұл мәселені ескереді және қарастырылып жатқан мүліктік
емес игіліктердің бір тұлғадан екіншіге ауысуын жоққа шығарып отырып, оны
құқық нормаларында көрсетеді.
Осының күшіне орай заңды түрде өзге тұлғаға өзінің есіміне құқықты,
жеке басына қол сұғылмаушылығы құқығын және т.с.с. құқықтарды ауыстыруға
болмайды.
Керісінше болған жағдайда аталған құқықтар өздерінің тек қана заңдық
емес әлеуметтік мәнін жоғалтар еді.
Тек қана ерекше жағдайларға, заңдармен қарастырылған ретте және
тәртіпте аталған санаттағы құқықтар өзге тұлғалармен, олардың ішінде құқық
иеленушінің мирасқорларымен қорғала ала алады.
Себебі ҚР АК-ң 145 бабының 1 тармағына сәйкес тұлғаның өз бейнесіне
құқығы оның өлімінен кейін де сақталады.
Бұл құқықтық қатынастардың субъектілері міндетті және құқықты тұлғалар
болады.
Жеке мүліктік емес қатынастардағы құқықтанған тұлға ретін кез келген
жеке тұлға бола алады.
Субъективтік құқықтардың иесі ретінде тек қана толық әрекет қабілетті
тұлғалар ғана емес, сонымен қатар салыстырмалы түрдегі әрекет қабілеттілер
(14 жастан 18 жасқа дейінгі тұлғалар) және әрекет қабілеттігі шектелген
тұлғалар да бола алады.
Тұлғалардың міндеттері екі санатта бола алады: жалпы және арнаулы.
Біріншіге құқықтанған тұлғадан өзге барлық тұлғалар жатады.
Өмірге, денсаулыққа, жеке басыпа қол сұғылмаушылыққа, ар-намысқа,
абыройға және басқа да құқықтарды бұзбау міндетіне кез келген тұлға ие бола
алады.
Арнаулы санаттағы субъектілерге заңмен белгіленген шектерде адамға,
оның өміріне, денсаулығына, жеке өмірі саласына қатыстылығы бар ұйымдар мен
оның белгілі бір ақпаратқа, мәселен, жеке өмір құпиясына байланысты
ақпаратқа ие бола алады.
Оларға медициналық мекеме жұмыскерлері, АХАЖ, нотариат органдарының
жұмыскерлері жатады.
Жеке мүліктік емес қатынастың заңды мазмұнын құқықтанған жеке тұлғаның
жеке мүліктік емес құқығы және онымен сәйкес келетін өзге тұлғалардың
субъективтік азаматтық міндеті құрайды.
Субъективтік жеке мүліктік емес құқық жалпы сипатында заңмен нақты
көзделген жағдайлардан өзге уақытта әр жеке тұлғаның өз өмірінің жолын өз
қалауымен басқа тұлғалардың ешқандай араласуынсыз анықтауға құқығын
білдіреді.
Аталған анықтама неғұрлым жалпы болып табылады, себебі абстрактілі
түрде мүліктік құқық (жалпы құқық) жоқ болғандықтан, жалпы жеке мүліктік
емес құқық та жоқ. Мәселе мынада, әр жеке тұлғаға әр кезде нақты жеке
мүліктік емес қатынастар тән (өз есіміне, ар-намысы мен абыройына, жеке
өмірінің және жеке басының қол сұғылмаушылығына құқықтар). Жеке тұлғалардың
өздеріне белгіленген шектерде оған тиесілі жеке мүліктік емес құқықтардың
мазмұнын анықтауға мүмкіндік беріледі. Азамат өз қалауымен өзіне тиесілі
субъективтік құқықтардың қайсысын, қашан, қай жерде және қалай
пайдаланатындығын анықтайды.

1. 3 Жеке мүліктік емес қатынастардың жүйесі

Қазіргі кезде істегі заңнамада да, цивилистік ғылымда да жеке мүліктік
емес қатынастардың біртұтас жүйесі қалыптаспады.
Жоғарыда аталғандай әуелден олар екі үлкен топқа бөлінеді:
мүліктікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес қатынастар;
мүліктікпен байланысты жеке мүліктік емес қатынастар.
Жеке мүліктікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес қатынастарды өз
кезегінде келесі топтарға жіктеуге болады:
азаматтың физикалық өмір сүруін қамтамасыз ететін жеке мүлік
емес құқықтар;
азаматтың әлеуметтік өмір сүруін қамтамасыз ететін жеке
мүліктік емес құқықтар.
Әр құқықтың өзі оны құрайтын элементтер болып табылатын өкілеттіктерді
қамтиды.
Бірінші топқа келесі құқықтар кіреді: өмірге құқық, денсаулыққа құқық,
салауатты қоршаған ортаға құқық, жеке басының қол сұғылмаушылығына және бас
бостандығына құқық.
Екінші топқа келесі құқықтар кіреді: есіміне құқық, жеке өмірге құқық,
орын ауыстыру еркіндігіне құқық, ар-намыс, абырой және іскерлік беделді
қорғауға құқық.
Әр адам өмір сүруге, бас бостандығына және жеке басыма қол
сұғылмаушылыққа құқылы.
Адамның барлық құқықтарының ішінде ең басты орындағы - оның өмір
сүруге құқығы.
Халықаралық құқық нормаларына сәйкес ҚР Конституциясының 15 бабы бұл
құқықты негізгі және ажырамайтын деп сипаттады. Бұрындары
Қазақстан аумағында әрекет еткен азаматтық кодекстер адамның өмірге құқығын
қамтымайтын.
ҚР АК-ң 115 бабының 3 тармағында алғаш рет өмірге құқық жеке мүліктік
емес құқық ретінде қарастырылған.
Өмірге құқықтың азаматтық құқықтық конструкциясының мәні бұл құқықтық
қатынастың абсолютті сипатында көрінеді.
Мұнда өмір сүретіннің барлығы болып табылатынын нақты белгіленген
құқылы тұлғаға міндетті тұлғалардың анықталмаған шеңбері қарсы тұрады.
Олардың міндеттерінің мазмұны бәсең сипатта болады, себебі құқылы
тұлғаның құқығын бұзатын әрекеттерді жасамаудан көрінеді.
Кез келген абсолюттік құқықтық қатынаста сияқты өмірге
құқыққа қатысты құқылы тұлғаға берілген мүмкіндіктерге акцент
жасалады, яғни кез келген өмір сүріп жатқан тұлғаға өзгелер қарсы
қойылады.
Олардың міндетінің мазмұны бәсең сипатта болады,
себебі қажеттілікке жетелейді.
Соңғысы бұл құқықты жүзеге асырудың нақты нысандары, әдістері туралы
мәселені жеке шешеді.
Бұл жерде ерекшелік ретінде құқықтың пайда болуы мен
тоқтатылуы көп жағдайда жаңа өмірдің туындауыпа немссе басталғанда алдын
ала тоқтатуға әсер ететін қайсібір тұлғалардың еркіне байланысты пайда
болады.
Сөйтіп, адам өзінің ұрпағын жалғастыру, жаңа өмірді тудыру жөнінде
шешімді өзі қабылдай алады.
Адам өмірінің аяқталуы да көбінесе оның еркіне тәуелсіз объективтік
табиғи себептерге (кәрілік, ауру) байланысты болады, сондықтан ол азаматтық
құқықтық реттеу шегінен тыс болады.
Бірақ заң әдебиетінде кеңінен талқыланып жатқан эвтаназияға байланысты
пайда болатын қатынастардың белгілі бір бөлігі азаматтық-құқықтық реттеу
саласымен қамтыла алады, себебі бұл жағдайлардағы адам өмірінің аяқталуы
тек объективті себептер әрекетіне ғана байланысты емес, қылмыс не өзін өзі
өлтіру нәтижесінде емес, медициналық жұмыскерлердің әрекетімен
(әрекетсіздігімен) тұлғаның өз еркімен жүзегс асырылады.
Сонымен, объективтік мағынадағы өмірге құқық - адам өмірін қорғауға
бағытталған, озбырлықпен өмірден айыруға жол берілмейтіндігін, белсенді
эвтаназияға жол берілмейтіндігін, жасанды ұрықтану мен эмбрионды
имплантанциялауға жол беретін, әйелдің аналық туралы мәселені жеке шешуіне
мүмкіндік беретін азаматтық-құқықтық нормалар жиынтығы.
Денсаулыққа құқық кең және тар мағынада түсіндіріледі.
Кең мағынада - адамның қалыпты өмір сүруін, оның физикалық және
психикалық сәттілігін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекетпен белгіленген
заң нормаларының жиынтығы.
Денсаулықтың өзі ауыстырылмайтын, ажыратылмайтын адамның жеке
мүліктік емес құқықтарына жатады.
Неғұрлым тар мағынадағы денсаулыққа үшін жеке мүліктік емес игілік -
адам денсаулығы бойынша қатынастарды реттейтін мемлекетпен белгіленген
реттеуші және қорғаушы азаматтық-құқықтық нормалар жиынтығы.
Бүгінгі күні денсаулыққа құқық мазмұнынына кіретін келесі элементтерді
ажыратуға болады.
Бірінші элементке білікті заң көмегін алуға құқықты жатқызуға болады.
Денсаулықты қорғау жөніндегі қазақстандық заңнамаға сәйкес науқастанған,
еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан және өзге жағдайларда азаматтар
медициналық-әлеуметтік көмекке құқылы, ол профилактикалық, емдеу-
диагностикалық, реабилитациялық, тіс протездік және өзге көмекке құқықты
қамтиды.
Уақтылы дәрілік көмекке құқық көбінесе сәйкес азаматтық-құқықтық
шарттарды жасау кезінде жүзеге асырылады: дайын дәрі-дәрмекті сату-сатып
алу жөніндегі немесе оны жасауды тапсыру жөніндегі шарт.
Білікті және уақтылы протездеуге құқық мазмұнына медициналық
мекеменің протездің сәйкес түрін жасау міндеті кіретін шарттық
міндеттеменің пайда болуын көздейді.
Өз кезегінде азамат аталған міндеттеменің орындалуын талай ете алады,
бірақ ол үшін жасалған протездердің құнын өтеу керек.
Емдік-косметологиялық емделуге құқық сәйкес түрдегі қызмет көрсет
бойынша қатынастарды көрсетеді.
Мұнда, сәйкес медициналық мекемеге жүгіне отырып, азамат онымен екі
жақты ақылы шарт жасасады, оған сәйкес дәрігерлік-косметологиялық
әрекеттердің тізімі анықталады.
Қазақстан Республикасындағы азаматтар денсаулығын қорғау туралы ҚР
заңымен реттелсді. 18 бен 60 жас аралығындағы кез келген азамат қан немесс
оның компоненттерінің доноры болуға құқылы.
Әр адамның қаны органдары (немесе ұлпалары) жалғыз, бірегей және
қайталанбас болып табылады. Ол оған туылу сәтінен бастап тиесілі және одан
арнайы медициналық арасусыз ажырамайтын жеке игіліктер болып табылады.
Органдардың және (немесе) ұлпалардың трансплантациялануы тек қана тірі
донор және әдетте реципиент келісімімен жүргізіледі [5].
Келесі жеке мүліктік емес құқыққа қолайлы қоршаған ортаға құқықты
жатқызамыз. Мемлекет адамның өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны
қорғауды мақсат етеді.
Анықталмаған тұлғалар шеңберінің міндеттерінің мазмұны бәсең сипатта
болады, себебі олар құқылы тұлғалардың құқықтарын бұзатын әсер етуді алыс
болу керек.
Демек, міндетті тұлғалар қоршаған ортаны бұзбауға, ластамауға
міндетті, себебі оның факторлары адам ағзасына зиянды әсер етуі
мүмкін.
Міндетті тұлғалар қатарына барлығы, яғни жеке және заңды тұлғалар
жатады, олар субъектінің қолайлы қоршаған ортаға құқығын бұзатын
әрекеттерден тартыну керек.
Еркіндік пен жеке басына қол сұғылмаушылық құқығы өмірге құқықпен
қатар өзінің конституциялық бекітілуін тапты.
Жеке бостандыққа құқық тұлғаның өзімен өзінің әрекеттерімен және
уақытымен өз бетінше билік етуге мумкіндікті және заңмен бекітілген азамат
тәртібінің шамасыи білдіреді.
Кез келген өзге субъективтік құқық сияқты жеке бостандыққа құқық
ешқандай шектеусіз әрекет етеді.
Дегенмен, соңғылары заңмен, ол белгілеген тәртіп бойынша орнатыла
алады.
Объективтік мағынадағы жеке басына қол сұғылмаушылық құқығы
— заңмен қарастырылған жағдайлардан өзге әлдекімнің тарапынан
тұлғаға ешқандай қол сұғушылыкты болдырмауды қарастыратын
азаматтық-құқықтық нормалар жиынтығы 6.
Әлдекімнің тарапынан бостандықты шектеуге тек заңмен көзделген
жағдайларда және негіздерде жол беріледі.
Адамның жеке басына қол сұғылмаушылығын шектейтін мемлекеттік
органдардың, лауазымды тұлғалардың немесе жекелеген азаматтардың адамның
жеке басына қол сұғылмаушылығын шектейтін әрекеттері бұл құқықтарды бұзу
болып саналып, азаматтық-құқықтықты қоса алғанда, құқықтық салдарға алып
келеді.
Жоғарыда корсетілгендей, жеке мүліктік емес қатынастардың екінші тобын
азаматтың әлеуметтік өмір сүруі қамтамасыз ететіндер құрайды.
Есімге құқық ҚР АК-ң 15 бабында бекітілген.
Ол заңды түрде азаматтың белгілі бір есімге ие болып, өзге тұлғалардан
осы есімге сәйкес жүгінуді талап етуге құқықты және оны белгіленген
тәртіпте ауыстыруға мүмкіндікті қамтамасыз етеді.
Бұл құқықтың объектісі — есім — ерекше болып табылады.
Азаматтың есімі деп оның атын және қалауынша, әкесінің атын айтамыз.
Есім өз иесін жекелейтін, тұлғаны формальды индивидуализациялайтын құрал
болып табылатын жеке игіліктерге жатады.
Бұл құқықтың ерекше мазмұны бар, оның құрамында бірқатар элементтер
ажыратылады:
1) Азаматтың өзге тұлғалардан өзінің атына, әкесімің атына және тегіне
сәйкес жүгінуді талап етуге құқығы.
Ол ерекше есімге субъективтік құқықтағы негізгі болып табылады. Солай,
азамат құқықтарға ие болып, міндеттерді атқарады өз есіміне сәйкес өзге
тұлға атынан құқықтар мен міндеттерге ие болуға жол берілмейді.
Азаматқа белгілі бір жағдайларда өз атым, әкесінің атын және тегін
өзгертуге құқық беріледі.
Алайда, сшқандай мемлексттік және қоғамдық ұйымдар есімді өз бетінше
өзгерте алмайды жөне оларды бұрмалауға құқықсыз.
Істегі заңнамаға сәйкес есімді ауыстыруға және өзгертуге әртүрлі
негіздер мен тәртіп белгіленеді.
Ол азаматпен, әдетте, белгілі бір заңды фактілер басталған жағдайда
іске асырылады.
Мәселен, тегін өзгертуге некеге тұру, некені айыру, асырап алу,
әкелікті анықтау негіз бола алады.
Есімді ауыстыруға себепті жағдайлар болған кезде 14 жасқан азаматтарға
рұқсат беріледі.
Ондай себептерге атының жағымсыздығын және қиын айтылатындығын
жатқызуга болады.
Азаматтың есімін ауыстыруы алдыңғы атында алыпған құқықтар мен
міндеттердің өзгеруіне алып келмейді.
Азамат өзінің есімінің өзгергендігі жөнінде өз несие берушілері мен
борышқорларына хабарлауға тиіс және оны дер кезінде хабарламау салдарынан
туатын тәуекелді көтереді.
Есімін өзгерткен азамат талабы бойынша оның бұрынғы есіміне
рәсімделген ресми құжаттарға өзгертулер енгізілуге тиіс.
Есімді құқықсыз пайдалануды тоқтату құқығы есімге құқық мазмұнының
құрамды элементі болып табылады.
Есімді осылай пайдалану нысандары әртүрлі болуы мүмкін. Оған өзгенің
атын заңсыз пайдаланудан бастап (кеңінен танымал тұлға туысы ретінде шығу),
азамат атын бұқаралық ақпарат құралдарында қолдану бостандығына дейін.
Соңғы жағдайда, егер таратылған мәліметтер жеке өмір туралы ақпаратты
қамтыса, азаматтың шын атын жариялауға рұқсатын алу керек.
Жеке өмірге субъективтік құқық жалпы түрде тұлғаның жеке өмірдегі өз
тәртібін өз қалауынша анықтауға және заңмен тікелей көзделген жағдайлардан
өзге жеке өміріне қол сұғылмаушылықты талай етуте жеке мүліктік емес құқығы
ретінде белгіленеді.
Бұл өзіне өзара байланысты құқықтардың екі тобын қамтиды. Олардың
біріншісі жеке өмірге қол сұғылмаушылықты қамтамасыз етсе, екіншісі ол
құпияларды қорғайды.
Жеке өмірдің қол сұғылмаушылығын қамтамасыз етуге байланысты
құқықтарға тұрғын жайға қол сұғылмаушылық құқығы, азаматтардың жеке
қатынастар құралдарына қол сұғылмаушылық құқығы, жеке бейнесіне құқығы,
жеке құжаттамасына қол сұғылмаушылық құқығы жатады.
Тұрғын жайға қол сұғылмаушылық құқығы Конституцияның 25 бабында заңды
бекітелгеп, оған сәйкес заңмен көзделген. Жағдайлардан өзге ешкім тұрғын
жайға кіріп, иесінің немесе тұрып жатқан тұлғалардың рұқсатынсыз оны
қарап, тінтуге құқықсыз болады.
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық жөнімде айтылған кезде оның физикалық
денесі туралы айтылмайты.
Көрсетілген қол сұғұмаушылық — жеке өмірге қол сұғылмаушылықтың бір
элементі болады.
Азаматтың тұрғын жайының қол сұғылмаушылығына құқығы жеке мүліктік
емес абсолюттік құқық болады, оған сәйкес құқылы тұлға өз тұрғын жайында
заңмен көзделген жағдайлардан өзге өз қалағанын жасайды және оған енуге
оқталуды кесе алады.
Ондағы тұрып жатқан тұлғалардың келісімісіз тұрғын-жайға ену
жағдайларын үш топқа бөлуге болады.
Біріншісі, төтенше жағдайдың болуымен сипатталады (өрт, газ жарылысы,
т.с.с).
Екінші топты тұрғын жайға ену фактілі қажеттіліктермен негізделген
жағдайлар, мысалы, профилактикалық шаралар жүргізу қажеттілігі құрайды.
Үшінші топқа тұрғын жайға ондағы тұлғалардың келісімісіз ену заңды
қажеттіліктерге негізделеді.
Ол қылмыстық іс жүргізу заңнамасы нормаларымсы реттелетін қажетті
процессуалдық әрекеттерді жүргізумен ұштасады.
Азаматтардың жеке қатынас құралдарына қол сұғылмаушылыққа құқығы
почталық байланыс, телеграфтық және өзге хабарлаулар, телефонмен сөйлесу
сияқты азаматтарды жеке хабарласу құралдарының барлығына таратылады.
Хат жазысу құпиясына құқық конституциялық деңгейде бекітілген ол
құқықтың мәніне сәйкес ешкім әр жағдайдағы азаматтың рұқсатынсыз оның жеке
хаттарымен, телефондық сөйлесулерімен, телеграфтық хабарлауларымен танысуға
құқықсыз.
Почталық жөнелтулер, телефондық сөйлесулер, телеграфтық және өзге
хабарлаулар туралы ақпарат және жөнелтулердің өздері тек жөнелтуші мен
адресатқа ғана немесе олардың заңды өкілдеріне тиесілі.
Почталық жөнелтулер мен құжаттамалық корреспондеицияны ұстап қалу,
қарау және алу, телефондық сөйлесулерді тыңдау және электробайланыс
хабарламаларымен танысу тек заң негізінде ғана жүзеге асырыла алады.
Өз бейнесіне құқықты бұзу жеке тұлғаға ешқандай физикалық, психикалық,
моральдық әсер етумен байланысгы емес.
Мұнда тұлғаның сыртқы сыртқы бейнесін заңсыз түсіріп, оларды кейіннен
қарау азаматтың жеке өміріне қол сұғушылық болып табылады. Мұндағы
бұзушылық адамның сыртқы бейнесі оның рұқсатынсыз түсірілгеннің өзінде орын
алып отыр.
Ешкім өзге тұлғаның бейнесін рұқсатсыз қолдана алмайды.
Өз бейнесіне құқық мәні келесіде: бейнелеу туындысын (сурет,
фотосурет, кинофильм және т.б.) жариялау, түсіру және тарату тек ондағы
бейнеленгеи тұлға рұқсаты бойынша ғана жүзеге асырылу керек.
Ол құқық кәсіби орындаушы болып табылмайтын барлық азаматтарға
тиесілі.
Объективте көрініп қалған өмірдегі оқиғалар тек ондағы тұлғалардың
келісімімен ғапа жариялана алады, өзгеше жағдайда, орындаушылардың емес,
азаматтың сыртқы бейнесіне қол сұғушылық құқығы бұзылады.
АК-ң 145 бабы жұмысты жариялауға, таратута тұлғаның келісімін қажет
етпейтін екі жағдайды қарастырады:
егер ол заң актілерімен белгіленсе;
егер тұлға ақы үшін суретке түссе.
Жеке құжаттамаға қол сұғылмаушылық құқығы күнделіктерді, хаттарды және
өзге құжаттарды жариялау автордың рұқсатымен ғана, ал хаттарды автор және
адресат рұқсатымен ғана жүзеге асырылатындығын білдіреді.
Олардың біреуіпің өлімі кезінде рұқсатты мирасқорлары беруге тиіс. Ол
құқық АК-ң 144 бабының 2 тармағында бекітілген.
Әрине, ол жеке құқықтық қорғалуды қажет етеді, себебі аталған
құжаттарға құқық ғылым, өнер, әдебиет туындыларына авторлық құқыққа тең
емес.
Жеке құжаттамаға қол сұғылмаушылық құқығы келесі құқықтарды қамтиды:
Нақты жеке құжатты белгілі бір тұлғамың жасағандығы фактісін
заңды көрсететін авторлық тиесілік құқығы. Меншік құқығы автордан
өзге тұлғаға өтсе де, авторлық тиесілік құқықтары онымен бірге қалады;
Қарастырылып жатқан құқықтың материалдық объектінің пайдалану
және онымен билік ету бойынша құқықтар. Аталған құқықтарды
жүзеге асыру ерекшеліктері бар, себебі жеке құжат тек зат қана емес,
сонымен қатар ол ондағы ақпаратты ұстаушы.
Осының күшіне орай жеке құжатты пайдалану және онымен билік ету объектіні
ғана емес, ондағы ақпаратты өткізуде тұрады;
3) диспозитивтік құқықтар, бір жағынан, авторға жеке
құжаттарды жасауда, жүргізуде және жинауда толық еркіндік береді, ал
екінші жағынан, азаматтың жеке өміріне оның жеке
құжаттамасына араласу арқылы қол сұғушылыққа жол бермейді.
Демек, жеке құжаттаманың қол сұғылмаушылығына құқық субъективтік
азаматтық жеке мүліктік емес құқық болып табылады, оның күшіне орай азамат
заңмен көзделген жағдайлардан өзге үшінші тұлғалар тарапынан көрсетілгеп
құжаттамаға ешқандай араласуды жоққа шығаратын, өз қалауы бойынша өзінің
жеке құжаттамасын құруға, жүргізуге, пайдалануға және билік етуге құқыққа
ие болады.
АК-ң 144 бабы азамат жеке өмірінің құпиясының, соның ішінде хат алысу
құпиясын, телефондық сөйлесулер, күнделіктер, жеке өмір, асырап
алу, туылу, дәрігерлік, адвокаттық, банк салымдары құпиясын
қорғауға құқылы деген жалпы норманы қамтиды.
ҚР АК-ң 144 бабының 1 пунктіне сай жеке өмір құпиясын ашуға тек заңмен
белгіленген жағдайларда ғана жол беріледі.
Жүріп-түру еркіндігіне құқық Конституцияның 21 бабында бекітілген,
оған сәйкес ҚР аумағында заңды жүрген әркім Қазақстан Республикасы бойынша
еркін жүріп түруға және тұрғылықты жерді еркін тандауға құқылы.
Жүріп-түру еркіндігіне құқық мәні келесіде: азаматтың өзі, өз қалауы
бойынша тұрғылықты жерін анықтап, қай жерге баратынын, қайда ұзақ, қайда
уақытша тұратындығын анықтайды.
Ұзақ уақыт бойынша еркін жүріп-түру бостандығына қатысты шектеулер
болып келген. КСРО-да, білетініміздей, тұрғын жер бойынша тіркелудің рұқсат
ету жүйесі әрекет етіп келді. Қазіргі уақытта еліміздің заңнамасы Адам
құқығының жалпыға бірдей Декларациясы нормасын қолданады.

2. Қорғалу объектісі ретіндегі интеллектуалдық меншік құқығы

Әр қоғам өмірінде материалдық өндірістен өзге рухани өмір маңызды
орынға ие болады.
Адам тумысынан ойлау және сөйлеу қабілетіне ие болады, ол ғылым мен
мәдениет туындыларын құру қабілетіне ие болады.
Мұндай қызмет нәтижелері әр елдің, мемлекеттің және түгелдей
адамзаттың рухани және интеллектуалдық потенциалын құрып, оны өсіреді.
Қоғамның ғылыми және рухани потенциалы дұрыс әлеуметтік-экономикалық
саясатпен қатар қоғамның өз алдына қойылған міндеттерін орындауды
қамтамасыз етеді.
Ол Қазақстан үшін аса міндетті, себебі мұнда ғылыми күрделі
өндірістерді дамыту қажет, еңбекті әлемдік технологиялық бөлудегі өз орнын
табу қажет, яғни тек энергияны алып жүрушілер мен шикізаттың шығарылуына
ғана сеніп отырмай.
Өз азаматтары мен фирмаларының шығармашылық интеллектуалдық қызметінің
ән мен әуен, фильмдер мен кітаптар, күрделі химиялық өнімдері, дәрі-
дәрмектер мен тамақ қапалары, үнемді эқологиялық таза технологиялар,
интегралды тапалар және ЭЕМ үшін бағдарламалық өнімдер сияқты нәтижелерімен
сауда жоғары дамыған елдердің табысының басты көзі болып табылады.
Бұл қатынаста АҚШ тәжірибесін айтута болады, онда бизнестің мыңдаған
бағыттары ішінде табыстылығы бойынша бесінші орында жыл сайын 80 миллиард
долларға жуық табыс алып келетін шоу-индустрия тұр.
Бірқатар бағалаулар бойынша Құрама Штаттардың патент, тауар белгілері,
авторлық құқық сияқты шығармашылық қызмет нәтижелерін рұқсатсыз пайдалану
салдарынан 300 миллиард долларды құрайды.
Шығармашылықтағы тұлғалар ғылыми, технологиялық, венчурлық фирмалар,
университеттер мен лабораториялар өз туындылары мен шығармаларын
материалдық объектілерді қорғауда қалай мұқтаж болса, солай мұқтаж болады.
Ол объектілердің нақты тұлғаларға тиесілігінің белгілі бір дәрежесін
белгілеу үшін шамамен 100-150 жыл бұрын интеллектуалдық меншік ұғымын заң
ғылыми мен тәжірибесін өңдеп шығарды.
Жиырмасыншы ғасыр бойы ол термин құқықтық қолдануға сіңіп кетті, ол
батыс елдерінде орын алған, ал біздің ел үшін ол жаңа болып табылады.
Бұрынғы әрекеттегі Азаматтық кодекс интеллектуалдық меншік ұғымын
білмеген, оның бір басты себебі ретінде бұрынғы Қазақ ССР-да, барлық
Кеңес Одағында сияқты интеллектуалдық шығармашылық қызмет нәтижесінің
абсолютті көбісін пайдалану жалпыланған және ол түгелімен мемлекетке және
мемлекеттік ұйымдарға тиесілі болды.
Яғни ол заманда мемлекетке тиесіліден басқа меншік жөнінде айту орын
алмаған, ал интеллектуалдық меншік термині буржуазиялық құқық белгісі
ретінде келтірілген.
Интеллектуалдық шығармашылық қызмет нәтижелерінің құқықтық режиміне
қатынас республика егемендікке ие болған кезден бастап өзгерді. 1991 жылғы
31 мамырдағы КСР Одағы және республикалар заңнамасының негіздері туындыны
және шығармаларды шығарушылардың құқықтарын оқшаулау үшін интеллектуалдық
меншік ұғымын енгізді және оны қорғау бойынша жалпы шаралар белгіледі.
Кейіннен интеллектуалдық меншікті қорғау бойынша Қазақстандық заңнама
қалыптасты.
Интеллектуалдық шығармашылық қызмет нәтижелерін құқықтық реттеу және
қорғау ерекше мәнге ие болады.
Мәселен, интеллектуалдық меншікті тиісті қорғау жөніндегі мәселе
экономикалық сипаттағы барлық мемлекетаралық және үкіметаралық
келісімдердің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Байланысты
интеллектуалдық меншік қорғалмайтын ел ескірген техника мен технологияға
ғана ие болады.
Мемлекеттің өзге елдердің азаматтарына тиесілі интеллектуалдық
меншікке қатынасы ол елдермен сауданың көлемі мен тиімділігіне тікелей әсер
етеді.
Мысалы, пират болып жарияланған (интеллектуалдық меншік құқығын
бұзушыларға ешқандай шаралар қолданбайтын ел) және интеллектуалдық меншік
құқықтары иелерінің Американдық Ассоцияциясымен ондай елдердің тиісті
тізіміне енгізілген ел АҚШ нарығына алып келінетін ол елдің барлық
тауарларына қатысты тиімділік режимінен айырыла алады.
Ондай құқықтық қорғау деңгейі әр елдің имиджіне, оның халықаралық
беделіне үлкен әсерін тигізеді.
Интеллектуалдық меншікке құқықтардың қорғалуы дәрежесі ел нарығын
өркениеттілігін көрсетеді және заңдылық пен құқық тәртіптің жағдайы мен
деңгейін көрсетеді.
Интеллектуалдық меншікті қорғаудың қазіргі кезеңде тиімді қызмет
ететін жүйесі орын алады.
Ол жүйенің сәйкес ішкі заңнаманың дамуына әсері мен беделіне өте
жоғары.
Қазақстан Республикасындағы нормативтік актілерде интеллектуалдық
меншік немесе интеллектуалдық меншік құқығының объектісі анықтамасын
қамтитын норма жоқ.
Ол, біздің ойымызша, Батыс елдерінің заңнамасына орай жасалған,
оларда, сонымен қатар халықаралық конвенцияларда да ондай анықтамалар
көрсетілмеген.
Бұл терминді қолдану кезінде пайда болатын даулы мәселелер жөнінде біз
жоғарыда айтып кеткенбіз.
Интеллектуалдық меншік мазмұнын неғұрлым толық түсіну үшін Азаматтық
кодекстің 14, 59, 115, 119, 125, 126 баптары көмектеседі.
ҚР АК-ң 115 бабы құқық объектілерін мүліктікке және мүліктік емеске
бөледі.
Дәстүрлі заттар мен құқықтармен қатар олармен тең санаттар ретінде заң
шығармашылық қызметтің объектіленген тәжижелерін, фирмалық атауларды, тауар
белгілерін және бұйымдарды жекелеудің өзге құралдарын атайды.
Оның барлық істің мәні бойынша интеллектуалдық меншік терминінің
мәнін ашады.
Интеллектуалдық меншік құқығы азаматтық құқыққабілеттіліктің элементі
болып табылады.
Интеллектуалдық меншік құқығының субъективті азаматтық құқықтар
жүйесіндегі орны анықталады.
ҚР АК-ң 125 бабы бойынша интеллектуалдық меншік құқығы ретінде
азаматтық немесе заңды тұлғаның өнімдерге, олардың орындайтын жұмыстары мен
қызметтеріне айрықша құқығы танылады.
Әрине, интеллектуалдық меншік құқығының объектісі ретіндегі айрықша
құқық ерекше заң конституциясы ретінде өзге қызметтерде де атқарады, бірақ
келтірген баптан оның субъективтік азаматтық құқық ретіндегі рөлі
келтірілген.
Қазақстан Республикасында интеллектуалдық меншік мәселелерін реттеу
негізі қалыптасқан, неғұрлым маңызды шығармашылық объектілерінің мәртебесі
анықталды, заңнаманың жаңа саласы қалыптасып, дамып жатыр. Бұл саладағы
нормативтік-құқықтық актілерді үш топқа бөлуге болады:
Қазақстан Республикасының Заңдары және оларға теңестірілген
халықаралық-құқықтық келісімдер.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері және
үкіметаралық келісімдер.
Министрліктердің және ведомстволардың нормативтік
актілер.
Бірінші топты ҚР Азаматтық кодексі, сонымен қатар келесі заң актілері
құрайды:
1) 1996 ж. 10 маусымдағы Авторлық және сабақтас құқықтар
туралы;
2) 1992 ж. 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының
Патенттік Заңы;
3) 1993 ж. 18 қаңтардағы Тауарлық белгілер, қызмет көрсету
белгілері және тауарлардың шығу жерлерінің атауы туралы;
4) 11 маусым 1991 жылғы Бәсекелестікті дамыту және
монополиялық қызметті шектеу туралы (19, 20 баптары);
1992 ж. 4 шілдедегі Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау
туралы (29, 30 баптары);
5 маусым 1992 жылғы Тұтынушылар құқықтарын қорғау
туралы (6, 11, 20 баптары).
ҚР Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімінде Интеллектуалдық меншік
құқығы деп аталатын V бөлім бар.
Ол нормалар патенттік заңнама мен тауарлық белгілер бойынша заңнаманы
жалпылаушы болып табылады.
Нормативтік актілердің екінші тобы да көп сандық, олардың маңыздылары:
ҚР Үкіметінің Қаулылары:
1992 ж. 20 қазаңдағы № 889 Өнертабысты, өнеркәсіптік
үлгілерді және пайдалы модельді патенттеу тауар белгілері мен
қызмет көрсету белгілерін тіркеу, тауардың шығу орны атауын
қолдануға құқықты тіркеу және беру үшін банк төлеудің тәртібі мен
мөлшерін бекіту туралы;
1992 ж. 11 қарашадағы № 949 КСРО қорғау құжаттарымен
қорғалған өнертабыстарға, өнеркәсіптік үлгілерге, тауар белгілерін
және қызмет көрсету белгілеріне қорғау құжаттарын беру тәртібін
бекіту туралы;
1994 ж. 11 тамыздағы № 896 Қазақстан Республикасында
құралатын қызметтік өнертабыстар, пайдалы модельдер және
өнеркәсіптік үлгілер туралы Ережені бекіту туралы;
1995 ж. 9 ақпандағы Әдебиет және өнер туындыларын жария
орындау және оларды өнеркәсіпте пайдалану туралы авторлық
сыйақы ставкалары туралы.
Заңдармен қатар республика аумағында интеллектуалдық меншікті қорғау
бойынша халықаралық конвенциялар да әрекет етеді.
1993 жылдың 16 ақпанынан бері Республика Премьер-Министрінің арнайы
декларациясына сәйкес Қазақстанда төрт маңызды әлемдік конвенция әрекет
етеді -
1983 ж. 20 наурыздағы өнеркәсіптік меншікті қорғау бойынша
Париж конвенциясы;
1891 ж. 14 сәуірдегі белгілерді халықаралық тіркеу бойынша
Мадрид келісімі;
3) 1967 ж. 14 шілдеде Стокгольмде қол
қойылған
интеллектуалдық меншіктің бүкіләлемдік ұйымын құратын
Конвенция;
4) 19 маусым 1970 ж. Вашингтонда қол қойылған патенттік
кооперациялар туралы шарт.
1995 жылдың 5 қарашасынан бері біздің елдің аумағында 1994 жылдың 9
қыркүйегінде Мәскеуде Үкімет басшыларымен қол қойылған Евразиялық патенттік
конвенция әрекет етіп келе жатыр.
КСРО-ның Халықаралық шарттары мен міндеттемелерінің құқықтық
мирасқорлығы тәртібінде Қазақстанда 1952 ж. 6 қыркүйегіндегі авторлық құқық
туралы Бүкіләлемдік (Женевалық) Конвенция әрекет етеді.
Қазақстан Республикасы үкіметінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.