Жерді пайдалану құқығын жүзеге асырудың құқықтық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. Жерді пайдалану құқығының мәні мен қоғамдағы маңыздылығы ... ... ... ... .12
1.1 Жерді пайдалану құқығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Жерді пайдалану құқығының режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1.3 Жерді пайдалану құқығының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2. Жерді пайдалану құқығын жүзеге асырудың құқықтық негіздері ... ... ... ... .40
2.1 Қазақстан Республикасының жерді пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдары және олардың қызметі ... .40
2.2 Жерді пайдалану құқығының субъектілері және олардың құқықтары мен міндеттері ... ... ..62
2.3 Жерді пайдалану құқығын жетілдірудің өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. Жерді пайдалану құқығының мәні мен қоғамдағы маңыздылығы ... ... ... ... .12
1.1 Жерді пайдалану құқығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Жерді пайдалану құқығының режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1.3 Жерді пайдалану құқығының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2. Жерді пайдалану құқығын жүзеге асырудың құқықтық негіздері ... ... ... ... .40
2.1 Қазақстан Республикасының жерді пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдары және олардың қызметі ... .40
2.2 Жерді пайдалану құқығының субъектілері және олардың құқықтары мен міндеттері ... ... ..62
2.3 Жерді пайдалану құқығын жетілдірудің өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 92 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 92 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. Жерді пайдалану құқығының мәні мен қоғамдағы
маңыздылығы ... ... ... ... .12
1. Жерді пайдалану құқығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. Жерді пайдалану құқығының
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3. Жерді пайдалану құқығының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
7
2. Жерді пайдалану құқығын жүзеге асырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... .40
1. Қазақстан Республикасының жерді пайдалану мен қорғау саласындағы
мемлекеттік басқару органдары және олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Жерді пайдалану құқығының субъектілері және олардың құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3. Жерді пайдалану құқығын жетілдірудің өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..96
Аннотация
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы жерді ұтымды
түрде пайдалану құқығының құқықтық реттелу тәжірибесін талдап, қорыту,
заңдарымыздағы кемшіліктерді, жетіспеушіліктерді көрсете отырып, теориялық
қорытындыларды негіздеу және жер пайдалану құқықтарын реттеуді қамтитын жер
заңдарын жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау, осы жұмыста
ашып көрсетілді.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи,
салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістері қарастырылды. Зерттеудің теориялық
негізін заңгер ғылымдардың жерді ұтымды түрде пайдаланудың құқықтық
қатынастары және жерге меншік құқығы туралы ғылыми тұжырымдамалары мен
ұсыныстары, сонымен қатар нормативті-құқықтық деректермен, жалпы құқық
теориясы бойынша бұрынғы Кеңестер Одағы және басқа шетелдік ғалымдардың
теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектерін зерттеп қарастырдым.
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана, 2009 – 25
б.
2. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. Алматы: Юрист, 2009
– 88 б.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы 2010
4. Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер учаскелерін беру
тәртібі туралы ҚР Үкіметінің Қаулысы 08.04.1996 ж.
5. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003 ж.
6. Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 8 мамырда қабылданған
№576 Мемлекеттік жер пайдалану және жеке меншікке сатудың
құнын белгілеу Үкіметінің Қаулысы.
Анықтамалар
Жер – табиғи байлық ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы,
азаматтардың қызметі мен өмірінің негізгі.
Жерді пайдалану құқығы дегеніміз – бұл жер учаскесіне неліктен шығару
құқығынсыз (сату, сыйлау және с.с.) түрлі нысандарда пайда алу үшін жалдау
шарты негізінде билік ету (иелену және пайдалану) мүмкіндігі болып
табылады.
Жерді пайдалану құқығының режимі дегеніміз – Қазақстан
Республикасындағы жерлерді ұтымды, әрі кешенді пайдалану және олардың
құқықтық тұрғыда қорғалуын қамтамасыз ету болып табылады.
Меншік – материалдық иелікке иелік етудің тарихи құбылыс ретінде
қоғамдық қатынастардың белгілі формасы
Зат – жаратылыстағы табиғи қалпында тұрған немесе адамның еңбегімен
жасалған, мүліктік құқық қарым-қатынасында негізгі объектісі болып
саналатын сыртқы әлемнің заты, нәрсесі.
Жерді пайдалану құқығының субъектілері деп – құқық қабілеттілігі мен
құқық әрекеттілігі бар, заңда көрсетілген құқықтар мен міндеттерді атқара
алатын Қазақстан Республикасының азаматтары мен мемлекеттік емес заңды
тұлғалар, азаматтар танылады.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ЖК – Қазақстан Республикасының Жер Кодексі
ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҰҒА – Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚСРО – Қазақ Советтік Республика Одағы
ВКП – Жалпыодақтық Коммунистік Партия
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Халықымыз Елбасымыздың жолдауларын жыл сайын
асыға күтеді. Себебі, Елбасымыздың жолдаулары ел дамуының бағыт-
бағдарларын, басымдылықпен мән берілетін мәселелерін айқындап, алға жаңа
міндеттер қояды және болашаққа үлкен жол сілтейді. Елбасымыз өзінің 2010
жылғы жолдаған жолдауында, жер реформасын жүзеге асыру барысында оның қоғам
дамуына қатысты рөлін бағалай келе Жер табиғи байлықтармен және
жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған жағдайлардың бірі
болып табылады деп атап кеткен болатын. Тәуелсіздік алған жылдардан бері
Мемлекет басшылығының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес
Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе
жатқан жер реформасы қазіргі таңда өзінің шешуші сәтіне аяқ басты деуге
болады. Елімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап,
тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың
маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы қалыптасты. Міне, осы
тұлға біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте
ұстауымыз қажет. Жер – өндіріс құралы. Адамдар жерді пайдаланып жұмыс
істейді. Оның үстіне ол – өндіргіш күш. Себебі, жерге бидай ұрығын ексең,
ол күзде бірнеше есе көбейіп шығады. Осындай үлкен ерекшеліктеріне
байланысты адамдардың жермен қарым-қатынасы бірнеше заңдылықтар бойынша
реттеледі. Жерді сақтау, қорғау және ұтымды пайдалану мәселесін көбінесе
Жер кодексі қозғайды. Бұл жұмыс Жер ресурстарын басқару агенттігі құзырына,
мемлекеттік стратегияға сай оның міндеттерін анықтап, оның орындалуын
қамтамасыз етеді. Ал, бұл міндеттер мен іс-шаралардың орындалуын жер
заңдарының шеңберінде және белгіленген құзыреті жер ресурстарын басқаратын
орталық қамтамасыз етеді. Өмірдің серпінді дамуына ауылшаруашылығының үлесі
мол, еншісі қомақты. Ал, жер ресурстары осы саланың өндіріс құралы болып
табылады. Статистикка бойынша халқымыздың 45 пайыздан астамы ауылдық
жерлерде тұрады екен. Олар жер байлығын пайдаланып, ауылшаруашылық
өндірісінің дамуына, халықымыздың ұлттық қадір-қасиетінің сақталуына үлес
қосып отыр. Елбасымыз ұстанған сара саясаттың арқасында ауылдық жердің
ажары кіріп, шаруа адамның тұрмысы түзеле бастағаны шындық. Елбасы
айтқандай, қай салада да әркім елдікті түсініп өмір сүрсе, ертеңіміз
бұданда жарқын болатынына сенімім мол. Жолдаудағы жоба-жоспарлар, ой-
түйіндер түсінген адамға осыны аңғартады.
Болашаққа серпін беретін Жолдауда көрсетілген аса маңызды мәселелердің
бірі, ол жер ресурстарын, оның ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді
ұтымды, әрі нысанды пайдалану, оны бақылау және қорғау болып табылады. Осы
мәселелер бойынша Елбасы Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында Жер ресурстарын
басқару агенттігіне бірқатар міндеттер жүктеген болатын. Мұндағы негізгі
проблема – ол жер ресурстарының әлеуетін тиімді, ұтымды пайдалану және
қорғау.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңда нарықтық
қатынастардың дамуы, жер пайдалану құқығының артуы, экологиялық жағдайдың
шиеленісуі, жерді пайдалануда және жерді қорғау саласындағы заңдарды және
басқару органдарының қызметтерін реформалауды талап етуде, осыған
байланысты жер реформасына заңгер ретінде үлес қосу.
Жұмыстың объектісі. Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастардың дамындағы
жерлерді ұтымды түрде пайдалану құқығы болып табылады.
2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасы елдің 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық жүйесі
дамуының негізгі бағыттарын айқындады.
Өткен жылдары мемлекеттік және қоғамдық институттардың қарыштап дамуына
ықпал ететін, Қазақстанның орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуын
қамтамасыз ететін бір қатар аса маңызды заңнамалық актілер қабылданды.
Тұжырымдаманы іске асырудың басты қорытындылары ұлттық заңнаманың
негізгі салаларының (конститутциялық, әкімшілік, азаматтық, банктік, салық,
қаржы, кеден, экологиялық, қылмыстық заңнама) айтарлықтай жаңаруы болды.
Жаңа кодификациялық актілер: 2003 жылы – Орман, Жер, Кеден, Су
кодекстері; 2007 жылы – Еңбек, Экологиялық кодекстер; 2010 жылы – Бюджет,
Салық кодекстері әзірлеп, қабылданды. Бірқатар өңірлерде экологиялық қиын
жағдай орын алған біздің ел ішін ең өзекті мәселе табиғат қорғау
заңнамасын, оның ішінде халықаралық міндеттемелер мен дамыту болып
табылады.
Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану (жерді ұтымды пайдалану) қызметінің
тиімділігін арттыру мақсатында табиғи ресурстарды пайдалану және оларды
қорғауды құқықтық реттеу тетіктерінің нақты аражігін ажырату керек.
Күннен-күнге жер дауларының көптен кездесуіне байланысты жерді
пайдалану мен қорғау саласындағы заңдарды реформалау барысы әлі де жалғасын
табуда.
Қазақстан Республикасында жер пайдалану құқығын зерттеуге арналған
еңбектер аз десек қателеспейміз және олар негізінен жерді ұтымды
пайдалануды құқықтық түрде реттеудің жалпы мәселелерін қарастырады.
Дегенменде Қазақстандық ғалымдардың құнды ғылыми еңбектері бар. Олардың
ішінен Ә.Е.Еренов, Ә.С.Стамқұлов, С.Б.Байсалов, К.А.Шайбеков,
Н.Б.Мухитдинов, Ә.Е.Бектұрғанов, Д.Л.Байдельдинов, Л.К.Еркінбаева,
Ж.Х.Қосанов, А.Х.Хаджиев, С.Т.Культелеев, Б.Ж.Абдіраимов, Е.Ш.Дүсіпов,
Ә.Ерәли, Н.Батырбаев, Б.Бегалиев, С.Мұстафаев және т.б. бөліп айтуға
болады.
Жерді пайдалану құқығын төмендегідей ресейлік ғалымдар зерттеген
Иконицкая И.А.,Краснов Н.И., Ерофеев Б.В., Фомина Л.П., Карамышева О.В.,
Топорнин Б.Н., Сыроедов Н.А., Быстров К.Е, Боголюбов С.А., Волков Г.А.,
Крассов О.И., Камышанскийлер және т.б. айтуға болады.
Дипломның зерттеу объектісі болып – республикамыздағы нарықтық
қатынастар мен құқықтық реформаның жүргізілуіне байланысты, жерді ұтымды
түрде пайдаланудың құқықтық реттелуі, жер пайдалану құқығы және онымен
тығыз байланыстағы жер және азаматтық құқықтық қатынастар танылады. Ал,
зерттеу пәні – жер пайдалану құқығы туралы ұғым, жер пайдалану құқығының
объектілері, осы құқық институтының субъектілері және олардың құзіреттері,
құзіреттерінің құқықтық жағдайы, олардың қызметтерін жүзеге асырудың
құқықтық нысандары болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы жер ұтымды
түрде пайдалану құқығының құқықтық реттелу тәжірибесін талдап, қорыту,
заңдарымыздағы кемшіліктерді, жетіспеушіліктерді көрсете отырып, теориялық
қорытындыларды негіздеу және жер пайдалану құқықтарын реттеуді қамтитын жер
заңдарын жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау, мен үшін
болашақ заңгер ретінде алға қойған мақсат болып отыр.
Мен, зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи,
салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістермен қарастырғандыжөн санадым.
Зерттеудің теориялық негізін заңгер ғылымдардың жерді ұтымды түрде
пайдаланудың құқықтық қатынастары және жерге меншік құқығы туралы ғылыми
тұжырымдамалары мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативті-құқықтық
деректермен, жалпы құқық теориясы бойынша бұрынғы Кеңестер Одағы және басқа
шетелдік ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектерін
зерттеп қарастырдым.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Жер туралы қабылданған
еліміздің заңдары, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, Азаматтық заң актілері, сонымен бірге бұрынғы Кеңестер Одағы мен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің нормативті-құқықтық
актілері зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы жерді
ұтымды түрде пайдалануды құқықтық реттеудің теориялық және тәжірибелік
мәселелері – зерттеудің негізгі нәтижелерінің бірі. Жұмыста жаңа немесе
жаңашылдық сипаттағы өзіндік қорытындылар мен ұсыныстар назарға ұсынылады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі мыналардан тұрады: Кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Жерді пайдалану құқығының мәні мен қоғамдағы маңыздылығы
1. Жерді пайдалану құқығының жалпы сипаттамасы
Жерді пайдалану құқығы дегеніміз – бұл жер учаскесіне неліктен шығару
құқығынсыз (сату, сыйлау және с.с.) түрлі нысандарда пайда алу үшін жалдау
шарты негізінде билік ету (иелену және пайдалану) мүмкіндігі болып
табылады.
Жер пайдалану құқығы мынадай жағдайларда жүзеге асырылады:
• мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың
актілері негізінде тікелей мемлекеттен жалға алу;
• жер учаскелерінің жекеше (мемлекеттік емес) иелерімен жалдау
шартын жасасу нәтижесінде жер пайдалану құқығын алу;
• жер пайдалану құқығын әмбебаптың мирасқорлық немесе заңды
тұлғаның қайта ұйымдастырылуы тәртібімен алу нәтижесінде
туындайды.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың актілері
негізінде тікелей мемлекеттен жалға уақытша өтеулі жер пайдалану құқығы
жеке және заңды тұлғаларға, сондай-ақ халықаралық ұйымдарға беріледі.
Жер пайдаланудың мынадай түрлері бар:
• уақытша өтеулі жер пайдалану:
- қысқа мерзімді (5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан 49 жылға дейін) болуы мүмкін;
• өтеусіз негізіндегі уақытша жер пайдалану (ақысыз беріледі) түрі,
бұл ретте уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығын беру мерзімі 5
жылдан аспауы тиіс, (жер учаскелерін қызметтік жер телімі түрінде
және тозған әрі бүлінген жерді қалпына келтіру үшін берілетін
жағдайларды қоспағанда);
Жер кодексінде немесе заттық құқытық мәніне қайшы келмейтіндіктен, жер
пайдалану құқығына меншік құқығы туралы нормалар қолданылады.
Жердің тұлғаның меншігінде болуы оның экономикалық және әлеуметтік
жағдайына ықпал етіп, аса маңызды рөл атқарғанын қоғамдық даму үрдісінін
тарихы дәлелдеп отыр. Сондықтан да болар, барлық кезеңде және барлық
халықтар арасында жерге иелік ету құқығы үшін күрес бір сәт те толастаған
емес. Бұл күрес әлемдегі көптеген төңкерістің қозғаушы күшінің негізі
болды. Ендеше осы тұста тарихқа көз жүгіртіп көрсек. Қоғамдық қатынастар
жүйесінде жерге деген құқықтық қатынас адамзат қоғамының даму сатыларының
ерте бастауының өзінде аса маңызды орын алған. Ақиқатына келер болсақ, құл
иеленуші қоғамда да, сондай-ақ, феодалдық қоғамда да жерге деген құқықтық
қатынас аталған құқықтық жүйесінің негізгі мәселесі болып табылады [1-бет].
Сондықтан да жер құрылымы мәселесі, жерге меншік формасының мәселелері,
жерге қауымдық иелік формасы, ең аяғы жеке меншіктік жер иелігінің маңызы
мен ерекшелігі – көне дәуір мен феодализмді зерттеуде аса маңызды орын
алды. Ең алдымен құл иеленуші қоғамдағы жер қатынастарының екі типін – көне
Шығыстағы жер қатынастары мен антикалық дәуірдегі жер қатынастарын ажырата
білу қажет. Құл иеленуші қоғамдағы жер қатынастарының мысалы ретінде Көне
Вавилондағы жер қатынастары мен антикалық Римдегі жер қатынастарын
келтіруге болады.
Көне Вавилондағы мемлекет пен құқық жер қатынастарын зерттеуде өте
қажетті мәлімет беретін ерекшелегімен өзіне назар аудартады, атап айтсақ,
Көне Вавилон көне шығыс құл иеленуші қоғамының типтік мысалы бола алады.
Бұл құл иеленушілік қоғам, сол қоғамға сай, антикалық құл иеленуші
қоғамынан оның өзгешілігін көрсететін бірқатар өзіне тән ерекшелігі бар
(Грекия, Рим).
Көне Қосөзендегі мемлекеттің қалыптасу процесі, бұл роцестің сыртқы
фрмасы тұрғысынан алып қарағанда, жеке қоғамдардың бірлесуінен қалыптасты.
Яғни, олардың үстінен қараған патша, жердің ең жоғарғы иесі ретінде
танылды. Шындығына, кейбір жеке қауымда мұра етіп қалдарығанға иелік
еткенде ол жалғыз өзі жеке-дара барлық меншікке иелік етті. Қауымдық меншік
мемлекеттік меншікке айналып, нақтылап айтқанда, соған бірігіп, сіңіп,
тұтасып кетеді. Осының негізінде біртіндеп, Сарай (Орда патшалық)
шаруашылығы үшән арнайы жер – патеси және патша үшін – патшалық жер
бөлінеді, және, әдетте оған, храмдық жер де қосылады. Патша мен храмдарға
қарасты жерлер мемлекет қарамағындағы құлдардың күшімен өңделетін, соның
нәтижесінде ұжымдық құл иеленудің өзі жоғарғыдағы азғана топтың пайдасына
қызмет етті. Сол ортадан, яғни пайдаланып отырған азғана топтың арасынан
құл иеленуші кластың өкілдері шықты, солар алғашқы жекеменшік жер иелері
болды [2-бет].
Көне вавилондық патшалықта жердің төмендегідей бөлініс категориялары
болды:
- сарай иелігіндегі жерлер;
- храм иелігіндегі жерлер;
- қауымдық иеліктегі жерлер;
- жекеменшік иелігіндегі жерлер.
Соңғысы өз кезегінде іштей бірнеше түрге бөлінді. Жоғарыда көрсетілген
түрлі категориялық жерлер өзіндік құқықтық режимге бағынды. Барлық бұл
категориялар Хаммураби Кодексіне белгілі, дегенмен Кодекс дамыған құл
иеленуші шаруашылық негізінде ақша-тауар қатынасы мен тауар айналымының
дауымуына байланысты өрістеген жерге жекеменшіктің болуына байланысты
мәселелерді тереңдетіп қарастырған.
Хаммураби дәуіріндегі түрлі категориядағы жерлерге құқықтық режим
мынадай көрініс тапқан.
Сарай иелігіндегі жерлер сол сарай шаруашылығын қамтамасыз етуге қызмет
етті. Бұл жер тікелей патша иелігіндегі жерлер болды, оны қалай пайдалану
керек екенін патша өзі шешетін, бірақ тікелей мемлекет те пайдаланды және
бұл жерлер тікелей мемлекет шенеуніктері бақылауы арқылы, құлдар күшімен
өңделді. Хаммураби дәуірінде сарай иелігіндегі жерлер аса иол кеңістікті
алып жатты, әсіресе оңтүстік аймақта. Храм иелігіндегі жерлер де құқықтық
талабы жағынан да және ұжымдық құл иелену көмегі арқылы жерді пайдалану
жүйесі жағынан да сарай иелігіндегі жерлерді пайдалану үрдісіне ұқсас
келеді. Храм иелігіндегі жерлер сол храм шаруашылығын ұйымдастыруға қызмет
етті. Осы бағдарда, атап айтатын мәселе, көптеген храмдар патша иелігінде
болды және патша храмдары деп есептелетін. Храм иелігіндегі жерлер жалпы
мемлекеттік иелікке жатпайтын [3-бет].
Қоғамдық иеліктегі жерлер ерекше категориядағы жерлер болып табылатын.
Яғни, бұрынғы рулық-тайпалық қауымдар территориялық қауымға айналып, жерді
бірігіп пайдаланудан жеке пайдалануға көшкенінен көрініс тапты. Қауым
ішіндегі жерлерде жекелеген үлкен отбастарының бөліктері болды. Бұл қауымда
жерді пайдаланудың жекешеденуі мен таптық бөліністің нәтижесінде жерге
иелік етуде теңсіздік пайда болды.
Соған қарамастан қауымдық байланыс сақталды. Қауымдық байланыс сақтауда
аса маңызды рөл атқарған мәселе, ортақ суды пайдалану жүйесі болды.
Суармалы жүйені шаруашылықта бірігіп пайдалану, бірігіп су бөлісін жүргізу
де қауымдық байланысты сақтаудың негізгі тіректері ретінде көрініс тапты.
Хаммурапи дәуірінде жекеменшік жер иеліктері жердің ерекше
категориясы ретінде аса маңызға ие болды. Қалай болғанда да Хаммурапи
Кодексі жердің бұл категориясына ерекше көңіл бөледі, атап айтар болсақ,
одан ертеректе болған суммерлік Кодекске қарағанда жеке жер иеліктерінің
құқықтық нормаларын кеңітіп және дамытуға барынша күшін салды. Сонымен
қатар, жеке меншік жер иелігі құрамына түрлі құқықтық режимдегі жер
иеліктері де кіреді.
Жеке меншік жер иелігі құрамында ең үлкен категоряны сыйға берген жер
құрайды. Бұл жерлер, патшаның шенеуніктер мен әскери қызметкерлерге өзін
асырауға деп бөлген жерлері. Олардың иелік жүргізу құқығы Хаммураби
Кодексінде кеңінен таратылып айтылған. Бұл жеке меншік иелігі шартты болып
есептеледі. Өйткені, бұл жеке меншік иелігі оның әскери қызметімен тікелей
байланысты. Әскери қызметкерлердің ұлы патшалық әскери қызметте әкесінің
қызметін жалғастырған жағдайда ғана аталған құқық сақталады. Сонымен қатар,
жоғарыда көрсетілген жағдайға қатысты иелікке берілген жерлер толығымен
азаматтық айналымнан шығарылып тасталған. Әскери қызметінің өтеуіне қатысты
алған жері мен бау-бақшасы, сондай-ақ, мүлік илка деп аталатын, оларды
сатуға немесе басқа да мәміле жасауға әскери қызметкер құқылы емес еді.
Илка деп аталатын жер иелігін шеттететін кез-келген мәміле заңсыз және
жарамсыз деп танылды [4-бет].
Жеке меншік жер иелігінің екінші түрі – бұл салық алуға арналған
жерлер, яғни мемлекеттік салық алу үшін жерге иелік етіп, оны пайдалануы.
Бұл жерлерді де иеліктен шығару жоғарыдағы әскери қызметкер мен
шенеуніктердің илка жеріне қатысты қолданылатын құқықтық ережелерге
бағындырылған. Олар да әскери қызметкерлер мен шенеуніктер жерлеріне
қатысты Кодекстегі баптармен реттеледі. Екеуінің айырмашылығы сол қалыпта
көрсетілген мақсатта ғана көрініс тапқан. Біріншісінде. Патшалық қызметке
адал болып, соны дұрыс атқару жатса, екінші бағдарда салықтық жердің
мақсаты басқа, яғни патша қазынасына салықтың дұрыс, уақытында түсіп тұруын
қамтамасыз етеді. Салықтық жерлер – бұл шаруа-қауымдастық жеке иелігіндегі
жерлер және салық алу үшін анықталған жерлер. Ең соңында, жеке меншік
иелігіндегі жердің түрін еркін сатуға болатын жер категорялары құрайды. Бұл
жерлер салықтық жерлерге қарама-қарсы қойылады. Міндетті етіп берілген
жерге жеке меншіктік иелік ету, міндетті етіп берілмеген еркін жерге иелік
етуден көп айырмашылығымен ерекшеленеді. Біріншісі иеліктен тіптен
шығарылмайды, ал екіншісі азаматтық айналымда еркін жүреді. Бұның барлығы
әскери қызметкердің әскери қызметі үшін алған жерплерін және басқа да
мүліктерін сатуға тыйым салатын Кодекс баптарында көрініс тапқан. Алайда,
аталған субъектілер сатып алу және сату шарты арқылы алған жерлерін еркін
пайдалануға құқылы, оған Кодекстің өзінде де рұқсат берілген.
Жерге байланысты құқықтық қатынастар Көне Вавилонда жерге мемлекеттік
меншіктің экономикалық мазмұнына байланысты айқындалатын. Жерге мемлекеттік
меншікті пайдаланудың экономикалық нысаны анықталып, оның басында Вавилон
патшасының иөзі тұрды. Бұның өзі ұжымдық құл иеленуге тікелей байланысты
болды және жеке меншік құл иелену мен ұжымдық құл иеленудің жанды
байланысын көрсетеді. Сонымен қатар, көрсетілген экономикалық мазмұнға
байланысты жер қатыстарының құқықтық мазмұны да айқындалды. Жоғарғы меншік
иесі Вавилон патшасы еді, ал жекелеген қауымдастықтың және басқа да жер
иелерінің жерге меншіктік құқығы болмады, олар тек сол жерді пайдалануға
құқылы болды [5-бет].
Лев Исаакович Дембоның пікірі бойынша, дәл осы жағдайда мәселе жерге
иелік ету жайында болып отыр, ал біздің пікірімізше жерді пайдалану құқығы
ғана көрініс тапқан. Олай дейтініміз жерге билік, иелік жүргізу мәселесі
көрініс таппаған, тек қана жердің пайдалы қасиетін пайдалану және одан
кіріс кіргізу мәселесі ғана көрініс тапқан. Жерге меншік құқығының
субъектісі Вавилон патшасы, өйткені жерге қатысты барлық реттеу жүйесі,
иелік ету құқығы соның қолында болды. Жер рентасы, соған сәйкес үстеме
еңбектің пайдасына иелік етіп, оны жұмсау мүмкіншілігін де Вавилон патшасы
шешетін.
Жекелеген жер иелерінің құқықтық мүмкіндігі, сонымен қатар
қауымдастықтың, храмдардың, жеке жер иелерінің де жерге құқықтық мүмкіндігі
жерді пайдалануда ары аспайтын. Олар жерге жеке меншік құқығына ие
болмайтын. Соның нәтижесінде жерге иелік етушілердің жерді пайдаланамын,
өзім білемін (сатамын т.б.) дейтіндей құқығы болмайтын.
Тауар-ақша қатынасының дамуы, шаруалардың жерден айырылуы және
дифференцияланып, топтардың ара жігі айқындалуы – Көне Вавилон патшалығында
арендалық (жалға беру) қатынастың дамуына ықпал жасады. Хаммураби Кодексі
жерді жалға беру мәселесіне көптеген өзінің баптарын арнаған, онда екі
жақтың қарым-қатынасы кеңінен айтылған. Соның өзінде кодекс әр уақытта
жерді жалға берушінің мүддесін қорғауға ықыласты екенін көрсетіп отырады.
Кодекс жерді жалға берудің түрлі формасын біледі [6-бет].
Хаммурапи Кодексінің талдауы мен оның өте ертедегі заңдарымен салыстыра
зерттеуі, сөз жоқ, Көне Вавилон патшалғығ дәуірінде жеке меншік жер
иелігінің қарқынды дамығанын көрсетеді. Тауар-ақша қатынасы мен жалға
берудің өсуімен қатар, көне шығыс құл иелену қоғамының негізі ретінде,
жерге мемлекеттік меншікті де сақтады.
Жерге жеке меншік нысаны рим құқығында қандай болды және оның
ерекшелігі неде деген заңды сұраққа жауап берместен бұрын, осы мемлекеттің
тарихына шолу жасайық. Көне Римдегі жер құрылымының ерекшелігін,
классикалық-антикалық форма ретінде көрсету үшін, алдымен рим
қауымдастығы мен оның өзіндік ерекшелігін танып, білу қажет. Мемлекет –
қала құру жағдайындағы, рим қауымдастығының өзіндік ерекшелігін, атап айтар
болсақ, ол – рим қауымдастығы ерекше саяси ұйым ретінде көрінді, яғни,
қауымдастық жері, рим жері ретінде екіұдай формада көрініс тапты:
мемлекеттік жер ретінде, сондай-ақ, жеке меншік жер ретінде. Өйткені, рим
азаматы – ақсүйек, мемлекет – қала қауымдастығының мүшесі ретінде, рим
азаматы ретінде жеке меншік иесі боп танылды [7-бет].
Көне римде рулық қауымдастықтың ыдырауына байланысты, жер патрицийлер
қауымдастығына өтті және ұжымдық жерге иелік етуден жерді жеке-дара өңдеуге
өткен тұста, жекелеген, ақсүйек отбасына алғашында жеке иелік етуге тек
қана үй жанындағы жер ғана бөлінген болатын. Алғашында тек осы үй жанындағы
жер ғана мұра (heredium) ретінде ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Барлық қалған
жер түгелімен, ақсүйек қауымдастығы иелігінде болды және ager publicus деп
аталатын жерге иелік түрін қалыптастырды.
Бұл қауымдастық жері мемлекеттік меншік болып есептеледі. Бұл жерден
әрбір рим азаматы (алғашында тек қана патрицийлер) өзіне қанша жер қажет,
қанша жерді өңдей алады, сонша басып қалатын. Бұндай басып алуға рұқсат
етілгендер: жерді басып қалғандар, сол жерге иелік (possessio) ету
құқықғына ие болды. Олардың жерге иелік етуі қорғалды. Иелікке алынған
жерлер ерекше категория – ager occupatorius қалыптастырды. Рим өзінің бұдан
кейінгі барлық ұзақ тарихи жағдайында, әрбір жаңа басып алған жерлерін рим
жері, яғни рим мемлекетінің жері - ager publicus деп танылды. Рим
мемлекетінің жері - ager publicus пайдалану тарихы, рим республикасындағы
жер қатынастарының дамуының тарихы болып табылады. Римдіктер әркез өздері
жаулап алған территорияның үштен бірін тартып алып отырды. Ең жақсы
өңделген жерлерді мемлекет өзіне қалдырды (ager limitati), тек қана, содан
кейін колония тұрғындары үшін жер бөлінді (ager quaestorii). Өңделген
жерлер, алым (ager vestidales) түрінде жалға берілді және еркін жаулап
алуға мүмкіндік берілді (ager occupatosii).
Ager occupatosius – бұл атаумен, римдіктер ертеден ager publicus
бөлігін атады, яғни өңделмеген жерлер, бөлініске де түспеді, сатылмады,
жалға да берілмеді. Бұл жерлер,кім қанша өңдей алады, сол мөлшерде еркін
иелік ету мүмкіншілігі берілген. Бұл жерлердің иелері, формалды түрде бұл
жерге иелік еткені туралы меншік құқығын алмады, олар тек қана оны
пайдалануға иелік етуге (possessio) құқығына ие болды, ал меншік иесі
ретіндегі құқық мемлекеттің өзіне қалды. Алайда, жерді пайдалану мүмкіндігі
белгілі бір мерзіммен шектелмеді және жер учаскілері атадан балаға мұра
ретінде өтетін және еркін сатылатын. Аger publicus құрамында аger
occupatosius каиегориясы рим жер категориясында ерекше - аger compascuus
бар, бұл жер де мемлекеттік берақта жеке иелік ету үшін арнайы бөлінген [8-
бет].
Барлық жерлер, ager publicus құрайтын қағида, рим халқының иелігіндегі
(popul us romanus), ең басынан өзіндік ерекшелігі болды плебей жеке меншік
құқында жер учаскесіне иелік етті және бұл квириттік жерге иелік ету,
басында азғана плебейлік, крестьяндық жер бөліктері еді, плебейлерге
берілген немесе оларға күнкөріс үшін қалдырылған жерлер еді. Сонымен, рим
республикасы тарихының алғашқы кезеңінде жер қатынастары сол кездегі жерге
иелік етудің екі нысанында көрініс тапқанын байқатады: а) жаулап алу құқы
арқылы ірі жерге иелік ету; б) квириттік меншік құқық аясында шағын және
орташа иелік ету.
Рим заңгерлері, солардың ізімен барлық батыс заң ғылымы жер
қатынастарына байланысты алғашқы нысанын, иелік ету құқығы (possessio)
деп таниды, тек қана екінші нысанын, жеке меншік құқығы ретінде, бұрынғы
кеңес заңгерлері, мұндай қағиданы ешқандай да дұрыс емес деп таныған.
Бірінші және екінші нысаны да, олардың пікірінше, көне Римдегі құл иелену
дәуіріндегі жерге меншіктік құқығының екі формасының көрініс деп таныды.
Тіпті, одан әрі таратып айтар болсақ, жерге иелік етудің бірінші формасы,
ірі жер иелері жоғары билік тобы класының қалыптасуына негіз болып, соған
қызмет етті. Ал, жерге иелік етудің екінші формасына келетін болсақ, оның
негізін рим крестьяндары құрайтынын ескерсек, олар римнің әскери ұйымының
қызмет етуін қамтамасыз етті, өйткені рим крестьяны ең бірінші әскер
болатын.
Гракхов жер реформасы аger occupatosius жер иелігі түрінің өмір сүруін
тоқтатты, сонымен қатар, ager publicus жер иелігі түрі де жойылды, яғни бұл
жерлердің бәрі квириттік меншік түріне айналды. Одан әрі қарай жерді
жауалап алу тоқтатылды және ager publicus жер иелігі түрінің қалдығы,
ендігіде, ерекше тұрақты төлем, салық – vectidal алу арқылы тек қана жалға
берілетін болды.
Рим империясының кейінгі дәуірінде, эмфитевзис, жалға берудің мұралық
ерекше формасы ретінде кеңінен таралым көрді. Эмфитевзис, аты айтып
тұрғандай, өзінің пайда болу жағынан эллинистік Шығыстан шыққан, алғашында
астықтық алқапты жерлері бар аймақтарда қолданылған. Эмфитевзис, жалға
берудің түрі ретінде, ірі кәсіпкерлер өз жерлерін жекелеген ұсақ шаруаларға
жалға беру үшін қолданылды.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстанның тарих ғылымында көшпелі қазақтардың
феодализм негізін малға жеке меншік құрады, ал жер ешкімдікі болған емес
деген пікір кеңінен орын алды. Бұл салада өткір қадамды отандық ғалым,
Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның академигі Әбдуәли Еренұлы Еренов жасады.
Ғалымның дәлелдеуі бойынша көшпелі малшылардың өндірістік қатынастар
жүйесінде анықтаушы орынды жеке меншік қатынастары айқындайды.
Қоғамдық меншіктен жеке меншікке айналған жердің бірнеше объектісі, кең
мағынада алсақ сол жерде өскен төрт түлік мал болды. Жердің табиғи өнімі
(мал) алғашында рудың, тайпаның ұжымдық меншігі болса, кейіннен жекелеген
тұлғаның қолына еркін өтіп, жеке меншікке айналды. Отбасы, тек қана
тұрмыстық қатынастарда ғана дараланбады, иелік ету саласында да дараланды.
Малы көп, бай отбасының пайда болуы, малға жеке меншік иелік етудің бастауы
болып, соның негізін қалады. Ғалымдардың көбі малға жеке меншік иелік
құқығының белгісі ретінде, халық арасында тараған түрлі аңыздарға сүйеп,
малға соғылатын түрлі таңбаның пайда болуымен байланыстырды [9-бет].
Төрт түлік малдың жеке меншік объектісіне айналуы, сол кездегі
қалыптасып, орныққан жерге меншіктің қауымдық түрімен қайшылыққа ұшырады.
Өйткені, жерге меншіктің бұндай түрі дараланып, жекеленген мал
шаруашылығының дамуына белгілі мөлшерде кедергі жасады. Бұл күресте жеңіс
қашанда ірі мал иелері жағында болды, өйткеніолар өздерінің малдарын
жайылыммен қамтамасыз етулері керек еді. Мал басының қарқындап өсуі және
мал шаруашылығының дамуы, жайылымды кеңейтіп, оны өзінің қарамағына алуға
ірі байлар әрекет жасап отырды. Сонымен қатар, кезең-кезеңімен, әлсін-әлсін
қайталанып отырған жұт, табиғи апаттар, малдың жаппай қырылуына әкеп соғып,
малшылардың ауыр жағдайға қалдырған кездерде болды. Сондықтан да, бай мал
иелері табиғи апат, жұттан мал басын аман сақтап қалудың ең оңтайлы жолы,
малға жайлы, құнарлы жайлым мен (жайлау, қыстау, күзеу) жыл он екі ай
қамтамасыз ету керек екенін біліп, соны өзі иелігіне айналдыруға ұмтылды.
Қауымдық жер қатынастарының ыдырауына объектінің жеке меншікке айналуы
ықпал етті. Бұл бағдарда, ең бастысы қысқы жайылымға ие болу дейді,
көшпенді түркілердің көне тарихын зерттеуші-ғалым.
Қыстақ, қыста жайылым жерлерінен кейінгі маңызды жер, жазғы жайылым,
жайлауды жеке меншікке айналдыру ірі байлардың, белгілі адамдардың
құзырында болды.
Белгілі ру, тайпадан шыққан ірі мал иелері, қауымдық жерлерді
ығыстырып, өзіне қарату арқылы, қарапайым қауым мүшелерінің ығысып, басқа
жерлерді басып алуына апарып соқтырды. Аздаған қауымдық иелігіндегі жерлер
біртіндеп, сол байлардың қолына көшуі керек еді. Бұның өзі дала
ақсүйектерінің көшпелі мал шаруашылығын жеке-дара жүргізуге материалдық
негіз ретінде қалыптастыру мақсатына сай келді.
Кейбір кеңес дәуірі ғалымдарының пікірі бойынша, Қазақстанның көшпелі
аудан жағдайында ХХ ғасырға дейін жерге феодалдық меншіктің қалыптасуы
мүмкін емес деп таниды. Бұл көзқараспен, академик С.З.Зиманов келіспейтінін
айтады. Оның пікірінше, бұл көзқарас тарихи шындыққа қайшы келеді [10-бет].
Көшпеліліердің төңкеріске дейінгі жерге иелік ету туралы мәліметтің
аздығына қарамастан, жерге феодалдық меншіктің болғаны, оның өзі бастауын
орта ғасырдан алатыны жөнінде деректер жоқ емес. Тарих ғылымының дәлелдеуі
бойынша, қоғамның феодалдық қатынасқа көшуі Орталық және Шығыс Қазақстан,
сондай-ақ батыс Қазақстанға қарағанда, Оңтүстік Қазақстанда қарқынды жүріп,
ертерек қалыптасқан. Бұның өзі, сол өңірде тұратын тайпалардың экономикалық
және саяси даму деңгейінің тұрақты даму процесінің нәтижесі деп танылады.
Сондай-ақ, ерекше атап өтетін мәселе бұл аймақтың адамдары таза
көшпелілер емес еді. Халықтың белгілі мөлшері отырықшы күн кешті, немесе
жартылай отырықшы еді. Халықтың отырықшы бөлігі жер өңдеумен айналысты.
Көбінесе, табиғи емес, еңбектеніп суармалы жерлер жасап, соны өңдеуді және
бұл еңбектері мал шаруашылығымен үндестіре жүргізеді [11-бет].
Жер шаруашылығы жағдайында жерді пайдалану төңірегіндегі мәселелер алға
шығып, тез пісіп жетіледі. Қолдан суармалы жерлерде жерге иелік етуді
жекешелендіре жүргізу аса маңызды мәнге ие болды. Қолдан өңделіп, суармалы
жерлерге айналған жер шаруашылығында, сол жерлерге әкелінетін судың рөлі де
ерекше орын алады. Өйткені, суармалы, өңделген жерлерді суландыру көздері
өнімнің негізгі, басты құралы болып табылады. Қауымдық жерлерді
узурпациялау тартып алу суландыру жүйесіне де иелік етуге апарып соқтырды.
Сонымен, бұл процесс жерге феодалдық меншіктің қалыптасуын көрсетіп берді.
Қазақстандағы жер қатынастарының қалыптасуы туралы айтқан кезде, моңғол
шапқыншылығын айтпай кетуге болмайды. Сол шапқыншылық салдарынан Қазақстан
территориясының барлығы дерлік және әлемнің үлкен бөлігі Шыңғыс
тұқымдарының қол астында қалды.
Б.Я.Владимирцев моңғолдардың феодалдық қарым-қатынасының негізін
көптеген құқық нормасы мен жазу түрінде қалған қолжазбалар арқылы ашқан.
Шыңғыс хан әмірін жүргізіп тұрған дәуірде көшіп-қонуға жарамды жердің иесі
кім болды деген сұраққа жауап бере отырып, ол былай деп жазды: Біздің,
зерттеп тапқан деректеріміз бойынша көшіп-қонуға жарайтын nutyg (yurt),
яғни жер кеңістігіне поуап – мырза, немесе патша баласы, ханзада (Kobegun),
сондай-ақ, мыңбасы, жүзбасылар иелік етті. Сеньор – мырза, адамдарға иелік
етіп, билік жүргізгендіктен, олардың көшіп-қонып жүрген жеріне де иелік
етті. Сондықтан да, әрбір сеньор – мырза өзінің иелігіне не басқару халық –
ulus алған кезде міндетті түрде онымен қатар, өз билігіне берілген
көшпенділердің өмір сүруіне қажетті жерді, яғни nutyg (жұртты) қатар алды.
Xubi негізінен екі бөлімнен тұрады: белгілі бір мөлшердегі көшпенділер
отбасын (ulus) және солардың өмір сүру қабілетіне қажетті жайылым мен аң
аулайтын жер (nutug).
Феодалдық жер қатынастарын моңғолдар өздері жаулап алған мемлекеттерге
күштеп енгізді.
ХІІІ-ХІҮ ғасырларда Қазақстанның барлық жерінде негізінен феодалдық жер
қатынастары толығымен орнықты. Егерде көшпелі қазақтар өмірінде малға
меншіктік қатынас алғашқы қауымдық құрылымның ыдырауына ықпал етсе, ал
жерге феодалдық меншіктің қалыптасуы феодалдық құрылымның қалыптасуына
ықпал етті.
Социолистік жер қатынастары Ресейде 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін
орнықты. Большевиктердің помещиктер жерін конфискациалау және барлық жерді
мемлекет мүлкіне айналдыру туралы бағдарламалық талаптар 1917 жылдың 26-
қарашасында (8-қазанда) қабылданған жер туралы Декретінде нақтылы жүзеге
асты [12-бет].
Декреттің негізгі ережелері жерге жеке меншікті жоюға бағытталды және
жерді ортақ халық байлығына айналдырамыз деген ұранмен жүргізілді.
Сөйтіп, Декретте жер туралы мыналар ресми жарияланды:
- жерге помещиктік меншік ешқандай төлемсіз бірден жойылсын.
- помещиктік имение (иелігіндегі жер), соған тең монастыр, шіркеу
иелігіндегі жерлер, барлық жанды және жансыз инвентарьлары,
усадьбалық құрылыстар, ішіндегі болыстық жер комитеттері мен
крестьян депутаттары уездік Кеңестеріне, жер туралы мәселені
Құрылтай жиналысында шешкенге дейін өтеді.
- қандай да бір тәркіленген мүлік, бұдан былай барлық халықтың ортақ
байлығы болып есептелетіндіктен, оны бүлдіру жарамсыз ету ауыр
қылмыс деп танылып, төңкеріс сотымен жазаланады. Крестьян
депутаттарының уездік Кеңесі помещиктердің имениелерін тәркілеу
барысында тәртіптің болып,барлық қажетті шаралардың қатаң сақталуы
талап етіледі. Бұның бәрі қайсы мүлік тәркілеуге жатады және олардың
барлығын нақтылы хаттау, ондағы мал, мүлік, тамақ, құрылыс бәрін
қатаң төңкеріс күзеті сақтайды.
1918 жылдың 27-қаңтарында жұмысшы, солдат және крестьян депутаттарының
Бүкіл ресейлік Орталық Атқару Комитеті Жерді социализациялау туралы
Декретті қабылдап, онда мынадай міндеттерді белгіледі:
- Ресей Федерациясы Кеңес Республикасы шеңберіндегі жерге, жер
қойнауындағы байлыққа, суға, орманға және табиғатта тіршілік ететін
барлық сайлыққа деген қандай да болмасын меншік мүлде жойылсын.
- Жер ешқандай төлемсіз (ашық немесе жабық) барлық еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
- Жерді пайдалану құқы, кім сол жерді өз еңбегімен өңдейді, соның
пайдалануына беріледі, тек қана сол заңда көрсетілген ерекше
жағдайда болмаса ғана.
- Құнарлы жерден алғаг өнімнің артығы және рынокқа өткізуге ыңғайлы
жерде орналасқандардың артық өнімі Кеңес үкіметі ұйымдарына ортақ
қоғамдық қажетке пайдалану үшін өткізіледі.
- Ауылшаруашылық машиналары мен тұқыммен сауда жасауға Кеңес
үкіметінің ұйымдары манаполиялық иелік жасайды.
- Астықпен сауда жасау, іште және сыртқа шығаруда мемлекет
монополиясында болмақ [13-бет].
Бұл ережелер КСРО-да жер қатынастарын реттеуде барлық кеңес заңдарының
негізін құрайды. Жер қатынастарына байланысты ірі өзгерістер, жерді
мемлекет иелігіне айналдырып, оны социализациялаудың теориялық негізін
жасауды талап етті.
Көрнекті орыс ғалымы, экономист Н.Д.Кондратьев жерді социализациялаудың
негізгі ережелерін төмендегідей тұжырымдайды:
Жерге жеке меншік жойылады және жер ортақ байлыққа айналады. Бұның өзі
жерге қол жеткізуді жеңілдетеді,тұрақты пайдалануға жол ашылады, сондай-ақ
басы артық жер бір адамның қолына өтуіне жол бермейді.
1) Әркәм жерді пайдалануға еңбек құқы бар, тек қана оны сатуға, біреге
беруге, жалға өткізуге, кепілдікке қоюға басқа да еңбексіз пайда
табуға апаратын әрекеттерге жол берілмейді;
2) Жерді шаруашылыққа пайдалану мен одан өнім алуға сырттан кедергі
келтіріп, ешкімнің араласуына құқы жоқ.
3) Жерді пайдаланудан алынған өнімнің барлығына меншік құқығы
сақталады.
4) Жерді тегін пайдалану барысында, ерекше салық түрінде жер рентасы
алынады.
5) Жерді бөлуді жүзеге асырушы халық атынан өкілеттігі бар мемлекеттік
жоғарғы басқарма және ол өзін-өзі басқаратын ұйым болып табылады.
Тағы бір көрнекті ғалым, экономист-аграрник А.В.Чаянов жерді мемлекет
мүлкіне айналдырудың негізгі қағидаларын айқындап берді. Жерді мемлекет
мүлкіне айналдыру барысында жер меншік ретінде жалғыз меншік иесі –
мемлекетке қарайды. Жалпы мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында мемлекет
барлық мемлекет жерін басқарып, билік ету құқына ие. Мемлекет өз құқығына
сүйене отырып, барлық жерді еңбек адамдарына, жалға беру түрінде жақын
нысанда пайдалануға береді. Сонымен қатар, мемлекет шаруашылықтың ішкі
мәселесіне араласпайды. Олар өзін-өзі басқару қағидасымен құрылған.
Көрсетілген қағидаларды саралап, қарастырудан байқағанымыз жерді
мемлекеттік иелікке беру ұлттанлыру мен социализациялау арасында
айтарлықтай айырмашылық жоқ [14-бет].
Көрсетілген жер құрылымы жүйелерінің басты өзгешеліктері негіздеу мен
түйіндеудегі көзқарастардан көрінеді, ал нақтылы жерді пайдалану жағдайында
айырмашылық жоқ десе де болады.
Аталған қағидаларды тәжірибеде пайдалану барысында өрескел бұзылған.
1927 жылдың желтоқсанында ВКП (б) ХҮ съезі селоны коллективтендіру туралы
шешім қабылдады. Сол шешімге сәйкес аграрлық саясатта әскери-әкімшілік жол
таңдалды. Бұл шешім бойынша шаруалар өздеріне бөлінген жерлерімен күштеп
колхоздарға біріктірілді. Енді өндірілген өнім колхоздың әрбір мүшесінің
меншігі болудан қалды. Өнімге иелік ету, оны бөлу процесі толығымен
мемлекет шенеуніктерінің қолына өтті.
Сонымен, Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде жер туралы заңдарда жерді
пайдаланушының кең негіздегі құқы мен оған кепілдік формалды түрде ғана
жарияланды. Ал шындығына келсек, күштен енгізген колхоз-совхоз құрылымының
нәтижесінде, жерді пайдаланушы өзінің негізгі өндіріс құралы жерден
алшақтатылады. Сондай-ақ, өз еңбегінің өнімінен, негізгі жылжымалы
мүліктерінен де айырылды.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі Қазақстандағы жер қатынастары
өзгерістеріндегі негізгі бағытта төмендегідей.
Жер және жер-су жөніндегі комитеттер жер мәселесі бойынша 1920 жылдың
қазанында қабылданған арнайы шешімін басшылыққа ала отырып, Кеңестің 1-
жалпы қазақстандық құрылтай съезінде шаруашылық аралық жерді орналастыру
бойынша ірі жұмыстар жүргізді. Негізінен, байлар мен помещиктерден тәркілеу
арқылы алынған жерлерді шаруа мен алшыларға жүйелеуге күш салынды. Келесі
кезегінде, көшпелі және жартылай көшпелі қазақтардың отырықшы өмір сүру
салтына көшіру мақсаты туралы.
ВКП (б)-ның ХҮ съезі (1927-жыл, желтоқсан) лениндік кооператив жоспарын
басшылыққа ала отырып, коллективтендіруді өрістету туралы шешім қабылдады.
Жеке шаруа қожалықтарын біріктіру арқылы ірі коллективтік шаруашылықтар
құру қолға алынды. 1928-1935 жылдары жерге орналастыру ұйымдарының алдында
күрделі мәселе тұрды. Ол, әлемдік тәжірибеде жоқ, жерді пайдалануда бірден
бір ірі социалистік бірегей басқару жүйесін құру болды [15-бет].
Осы кезде ВКП (б) Орталық комитетінің шілде Пленумының және ВКП (б) ХҮ
съезінің (1930) шешіміне сәйкес республикада астық және мал шаруашылығы
совхоздарын құру жұмысы кең етек алды. Астық және мал шаруашылығы
совхоздарына бөлінген жерлер барлық жоспарланған ұсыныстардан асып түсті.
1928 жыл мен 1931 жылдар арасында ауыл шаруашылығына пайдалануға 40 млн.
гектардан астам жер бөлінді.
Одан әрі колхоз және совхоз шаруашылығын дамыту 1935-1941 жылдар
арасында жүрді. 1935 жылдың ақпанында өткен 11-ші Жалпы одақтық үздік
колхозшылар съезі жаңа Үлгілі ауыл шаруашылық артел жарғысын бекітті. Одан
ауыл шаруашылық артелі алып отырған жер оларға тегін, мәңгілік пайдалануға
берілді делінген. Жерді пайдалану құқығын айқындайтын заңды құжат ретінде
мемлекеттік акт танылды. Ол актіні әрбір ауыл шаруашылық артелдеріне
еңбекшілер депутаттарының аудандық Кеңесінің атқару комитеті берді.
Бұл саяси міндетті жүзеге асыруды соғыс алдындағы жылдардағы жерге
орналастыру мазмұны айқындайды.
Мемлекеттік актіні колхоз бен совхоздарға бере отырып, жерге
орналастыру ұйымдары сол жерлерді дұрыс пайдалану жұмыстарына араласып
отырды. Жердің алыстығы, ала-құлалығы т.б. ерекшеліктері ескеріліп, кейбір
әлсіз колхоздар біріктіріліп, күшейтіледі. Сөйтіп, 1937-1940 жылдар
арасында колхоз саны 7653-тен 6841-ге дейін қысқарып, іріленді.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан ауыл шаруашылығына әскер мен халықты
тамақпен қамтамасыз ету жауапкершілігі жүктелді. Елімізге ет, сүт, жүн көп
мөлшерде қажет болды. Бірақта, республикада мал шаруашылығын тез көтеруге
шынайы мүмкіндіктер болмады: техника, жұмыс күші жетпеді, шөп дайындаумен
айналысатын күш аз болды. Малға жем-шөп дайындау да оңай болған жоқ.
Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті қалыптасқан қиын
жағдайды ескере отырып, мал шаруашылығын сырт жайылым арқылы дамытуды қолға
алды. Соғыс жылдары 20 млн. гектар жер мал шаруашылығына арналған сырт
жайылым, жайлау, қысқа шөп дайындайтын жер ретінде игерілді. Соғыс
жылдарына кейінгі қалпына келтіру кезеңінде жерге орналастыру жұмыстарының
мазмұны мына бағытта жүргізілді. Экономикалық тұрғыдан әлсіз колхоздар
біріктіріліп, ірілендірілді, сондай-ақ, сырт жайылымға, жайлау, қыстау үшін
жерді ұзақ мерзімге пайдалануға беріліп, мал шаруашылығының дамуына қолдау
көсетілді. Сондықтан да 1945-жылдан 1953-жылдар арасында колхоздар саны
республикада 6758-ден 3092-ге дейін қысқарып, азайды. Яғни, біріктіріліп,
ірілендірілді [16-бет].
Жер құрылымын реттеудегі одан кейінгі реформалар колхоздарды таратып,
оларды біріктіріп мемлекеттік шаруашылық-колхоздарға айналдыру процесі
арқылы жүзеге асырылды. Бұл процесс әсіресе Қазақстанда ерекше қарқынмен
жүрді, оған дәйекті дәліл ретінде 1990-жылдың 1-қаңтарындағы жағдайға
сүйенсек, мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген жер
көлемі 205 млн. гектар болды. Бұл басқаша айтқанда, республиканың барлық
жерінің 92,2 пайызы еді. Социалистік дәуірдегі жер қатынастарын реттеудегі
мемлекеттік-әкімшілік әдіс КСРО мен Одақ республикасының жер туралы заңдары
ережеде толық, жан-жақты жазылып, бекітілген. Оның өзі одақтас
республикалардың әрқайсысында жер туралы кодексті дайындау үшін базалық
(негізгі) қызмет атқарды. Осы жер туралы заңда ірі мемлекеттік ауыл
шаруашылығында жерді пайдалануға басым мүмкіншілік беріп, соны негізгі
бағыт деп таныды. Жер қатынастарына сырттан біреудің араласуы мүмкін
болмады. Барлық жер мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. Жерді пайдалану құқығының мәні мен қоғамдағы
маңыздылығы ... ... ... ... .12
1. Жерді пайдалану құқығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. Жерді пайдалану құқығының
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3. Жерді пайдалану құқығының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
7
2. Жерді пайдалану құқығын жүзеге асырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... .40
1. Қазақстан Республикасының жерді пайдалану мен қорғау саласындағы
мемлекеттік басқару органдары және олардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Жерді пайдалану құқығының субъектілері және олардың құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3. Жерді пайдалану құқығын жетілдірудің өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..96
Аннотация
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы жерді ұтымды
түрде пайдалану құқығының құқықтық реттелу тәжірибесін талдап, қорыту,
заңдарымыздағы кемшіліктерді, жетіспеушіліктерді көрсете отырып, теориялық
қорытындыларды негіздеу және жер пайдалану құқықтарын реттеуді қамтитын жер
заңдарын жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау, осы жұмыста
ашып көрсетілді.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи,
салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістері қарастырылды. Зерттеудің теориялық
негізін заңгер ғылымдардың жерді ұтымды түрде пайдаланудың құқықтық
қатынастары және жерге меншік құқығы туралы ғылыми тұжырымдамалары мен
ұсыныстары, сонымен қатар нормативті-құқықтық деректермен, жалпы құқық
теориясы бойынша бұрынғы Кеңестер Одағы және басқа шетелдік ғалымдардың
теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектерін зерттеп қарастырдым.
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана, 2009 – 25
б.
2. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. Алматы: Юрист, 2009
– 88 б.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы 2010
4. Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер учаскелерін беру
тәртібі туралы ҚР Үкіметінің Қаулысы 08.04.1996 ж.
5. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003 ж.
6. Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 8 мамырда қабылданған
№576 Мемлекеттік жер пайдалану және жеке меншікке сатудың
құнын белгілеу Үкіметінің Қаулысы.
Анықтамалар
Жер – табиғи байлық ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы,
азаматтардың қызметі мен өмірінің негізгі.
Жерді пайдалану құқығы дегеніміз – бұл жер учаскесіне неліктен шығару
құқығынсыз (сату, сыйлау және с.с.) түрлі нысандарда пайда алу үшін жалдау
шарты негізінде билік ету (иелену және пайдалану) мүмкіндігі болып
табылады.
Жерді пайдалану құқығының режимі дегеніміз – Қазақстан
Республикасындағы жерлерді ұтымды, әрі кешенді пайдалану және олардың
құқықтық тұрғыда қорғалуын қамтамасыз ету болып табылады.
Меншік – материалдық иелікке иелік етудің тарихи құбылыс ретінде
қоғамдық қатынастардың белгілі формасы
Зат – жаратылыстағы табиғи қалпында тұрған немесе адамның еңбегімен
жасалған, мүліктік құқық қарым-қатынасында негізгі объектісі болып
саналатын сыртқы әлемнің заты, нәрсесі.
Жерді пайдалану құқығының субъектілері деп – құқық қабілеттілігі мен
құқық әрекеттілігі бар, заңда көрсетілген құқықтар мен міндеттерді атқара
алатын Қазақстан Республикасының азаматтары мен мемлекеттік емес заңды
тұлғалар, азаматтар танылады.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ЖК – Қазақстан Республикасының Жер Кодексі
ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҰҒА – Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚСРО – Қазақ Советтік Республика Одағы
ВКП – Жалпыодақтық Коммунистік Партия
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Халықымыз Елбасымыздың жолдауларын жыл сайын
асыға күтеді. Себебі, Елбасымыздың жолдаулары ел дамуының бағыт-
бағдарларын, басымдылықпен мән берілетін мәселелерін айқындап, алға жаңа
міндеттер қояды және болашаққа үлкен жол сілтейді. Елбасымыз өзінің 2010
жылғы жолдаған жолдауында, жер реформасын жүзеге асыру барысында оның қоғам
дамуына қатысты рөлін бағалай келе Жер табиғи байлықтармен және
жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған жағдайлардың бірі
болып табылады деп атап кеткен болатын. Тәуелсіздік алған жылдардан бері
Мемлекет басшылығының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес
Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе
жатқан жер реформасы қазіргі таңда өзінің шешуші сәтіне аяқ басты деуге
болады. Елімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап,
тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың
маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы қалыптасты. Міне, осы
тұлға біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте
ұстауымыз қажет. Жер – өндіріс құралы. Адамдар жерді пайдаланып жұмыс
істейді. Оның үстіне ол – өндіргіш күш. Себебі, жерге бидай ұрығын ексең,
ол күзде бірнеше есе көбейіп шығады. Осындай үлкен ерекшеліктеріне
байланысты адамдардың жермен қарым-қатынасы бірнеше заңдылықтар бойынша
реттеледі. Жерді сақтау, қорғау және ұтымды пайдалану мәселесін көбінесе
Жер кодексі қозғайды. Бұл жұмыс Жер ресурстарын басқару агенттігі құзырына,
мемлекеттік стратегияға сай оның міндеттерін анықтап, оның орындалуын
қамтамасыз етеді. Ал, бұл міндеттер мен іс-шаралардың орындалуын жер
заңдарының шеңберінде және белгіленген құзыреті жер ресурстарын басқаратын
орталық қамтамасыз етеді. Өмірдің серпінді дамуына ауылшаруашылығының үлесі
мол, еншісі қомақты. Ал, жер ресурстары осы саланың өндіріс құралы болып
табылады. Статистикка бойынша халқымыздың 45 пайыздан астамы ауылдық
жерлерде тұрады екен. Олар жер байлығын пайдаланып, ауылшаруашылық
өндірісінің дамуына, халықымыздың ұлттық қадір-қасиетінің сақталуына үлес
қосып отыр. Елбасымыз ұстанған сара саясаттың арқасында ауылдық жердің
ажары кіріп, шаруа адамның тұрмысы түзеле бастағаны шындық. Елбасы
айтқандай, қай салада да әркім елдікті түсініп өмір сүрсе, ертеңіміз
бұданда жарқын болатынына сенімім мол. Жолдаудағы жоба-жоспарлар, ой-
түйіндер түсінген адамға осыны аңғартады.
Болашаққа серпін беретін Жолдауда көрсетілген аса маңызды мәселелердің
бірі, ол жер ресурстарын, оның ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді
ұтымды, әрі нысанды пайдалану, оны бақылау және қорғау болып табылады. Осы
мәселелер бойынша Елбасы Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында Жер ресурстарын
басқару агенттігіне бірқатар міндеттер жүктеген болатын. Мұндағы негізгі
проблема – ол жер ресурстарының әлеуетін тиімді, ұтымды пайдалану және
қорғау.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңда нарықтық
қатынастардың дамуы, жер пайдалану құқығының артуы, экологиялық жағдайдың
шиеленісуі, жерді пайдалануда және жерді қорғау саласындағы заңдарды және
басқару органдарының қызметтерін реформалауды талап етуде, осыған
байланысты жер реформасына заңгер ретінде үлес қосу.
Жұмыстың объектісі. Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастардың дамындағы
жерлерді ұтымды түрде пайдалану құқығы болып табылады.
2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасы елдің 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық жүйесі
дамуының негізгі бағыттарын айқындады.
Өткен жылдары мемлекеттік және қоғамдық институттардың қарыштап дамуына
ықпал ететін, Қазақстанның орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуын
қамтамасыз ететін бір қатар аса маңызды заңнамалық актілер қабылданды.
Тұжырымдаманы іске асырудың басты қорытындылары ұлттық заңнаманың
негізгі салаларының (конститутциялық, әкімшілік, азаматтық, банктік, салық,
қаржы, кеден, экологиялық, қылмыстық заңнама) айтарлықтай жаңаруы болды.
Жаңа кодификациялық актілер: 2003 жылы – Орман, Жер, Кеден, Су
кодекстері; 2007 жылы – Еңбек, Экологиялық кодекстер; 2010 жылы – Бюджет,
Салық кодекстері әзірлеп, қабылданды. Бірқатар өңірлерде экологиялық қиын
жағдай орын алған біздің ел ішін ең өзекті мәселе табиғат қорғау
заңнамасын, оның ішінде халықаралық міндеттемелер мен дамыту болып
табылады.
Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану (жерді ұтымды пайдалану) қызметінің
тиімділігін арттыру мақсатында табиғи ресурстарды пайдалану және оларды
қорғауды құқықтық реттеу тетіктерінің нақты аражігін ажырату керек.
Күннен-күнге жер дауларының көптен кездесуіне байланысты жерді
пайдалану мен қорғау саласындағы заңдарды реформалау барысы әлі де жалғасын
табуда.
Қазақстан Республикасында жер пайдалану құқығын зерттеуге арналған
еңбектер аз десек қателеспейміз және олар негізінен жерді ұтымды
пайдалануды құқықтық түрде реттеудің жалпы мәселелерін қарастырады.
Дегенменде Қазақстандық ғалымдардың құнды ғылыми еңбектері бар. Олардың
ішінен Ә.Е.Еренов, Ә.С.Стамқұлов, С.Б.Байсалов, К.А.Шайбеков,
Н.Б.Мухитдинов, Ә.Е.Бектұрғанов, Д.Л.Байдельдинов, Л.К.Еркінбаева,
Ж.Х.Қосанов, А.Х.Хаджиев, С.Т.Культелеев, Б.Ж.Абдіраимов, Е.Ш.Дүсіпов,
Ә.Ерәли, Н.Батырбаев, Б.Бегалиев, С.Мұстафаев және т.б. бөліп айтуға
болады.
Жерді пайдалану құқығын төмендегідей ресейлік ғалымдар зерттеген
Иконицкая И.А.,Краснов Н.И., Ерофеев Б.В., Фомина Л.П., Карамышева О.В.,
Топорнин Б.Н., Сыроедов Н.А., Быстров К.Е, Боголюбов С.А., Волков Г.А.,
Крассов О.И., Камышанскийлер және т.б. айтуға болады.
Дипломның зерттеу объектісі болып – республикамыздағы нарықтық
қатынастар мен құқықтық реформаның жүргізілуіне байланысты, жерді ұтымды
түрде пайдаланудың құқықтық реттелуі, жер пайдалану құқығы және онымен
тығыз байланыстағы жер және азаматтық құқықтық қатынастар танылады. Ал,
зерттеу пәні – жер пайдалану құқығы туралы ұғым, жер пайдалану құқығының
объектілері, осы құқық институтының субъектілері және олардың құзіреттері,
құзіреттерінің құқықтық жағдайы, олардың қызметтерін жүзеге асырудың
құқықтық нысандары болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы жер ұтымды
түрде пайдалану құқығының құқықтық реттелу тәжірибесін талдап, қорыту,
заңдарымыздағы кемшіліктерді, жетіспеушіліктерді көрсете отырып, теориялық
қорытындыларды негіздеу және жер пайдалану құқықтарын реттеуді қамтитын жер
заңдарын жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау, мен үшін
болашақ заңгер ретінде алға қойған мақсат болып отыр.
Мен, зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи,
салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістермен қарастырғандыжөн санадым.
Зерттеудің теориялық негізін заңгер ғылымдардың жерді ұтымды түрде
пайдаланудың құқықтық қатынастары және жерге меншік құқығы туралы ғылыми
тұжырымдамалары мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативті-құқықтық
деректермен, жалпы құқық теориясы бойынша бұрынғы Кеңестер Одағы және басқа
шетелдік ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектерін
зерттеп қарастырдым.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Жер туралы қабылданған
еліміздің заңдары, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, Азаматтық заң актілері, сонымен бірге бұрынғы Кеңестер Одағы мен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің нормативті-құқықтық
актілері зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы жерді
ұтымды түрде пайдалануды құқықтық реттеудің теориялық және тәжірибелік
мәселелері – зерттеудің негізгі нәтижелерінің бірі. Жұмыста жаңа немесе
жаңашылдық сипаттағы өзіндік қорытындылар мен ұсыныстар назарға ұсынылады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі мыналардан тұрады: Кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Жерді пайдалану құқығының мәні мен қоғамдағы маңыздылығы
1. Жерді пайдалану құқығының жалпы сипаттамасы
Жерді пайдалану құқығы дегеніміз – бұл жер учаскесіне неліктен шығару
құқығынсыз (сату, сыйлау және с.с.) түрлі нысандарда пайда алу үшін жалдау
шарты негізінде билік ету (иелену және пайдалану) мүмкіндігі болып
табылады.
Жер пайдалану құқығы мынадай жағдайларда жүзеге асырылады:
• мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың
актілері негізінде тікелей мемлекеттен жалға алу;
• жер учаскелерінің жекеше (мемлекеттік емес) иелерімен жалдау
шартын жасасу нәтижесінде жер пайдалану құқығын алу;
• жер пайдалану құқығын әмбебаптың мирасқорлық немесе заңды
тұлғаның қайта ұйымдастырылуы тәртібімен алу нәтижесінде
туындайды.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың актілері
негізінде тікелей мемлекеттен жалға уақытша өтеулі жер пайдалану құқығы
жеке және заңды тұлғаларға, сондай-ақ халықаралық ұйымдарға беріледі.
Жер пайдаланудың мынадай түрлері бар:
• уақытша өтеулі жер пайдалану:
- қысқа мерзімді (5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан 49 жылға дейін) болуы мүмкін;
• өтеусіз негізіндегі уақытша жер пайдалану (ақысыз беріледі) түрі,
бұл ретте уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығын беру мерзімі 5
жылдан аспауы тиіс, (жер учаскелерін қызметтік жер телімі түрінде
және тозған әрі бүлінген жерді қалпына келтіру үшін берілетін
жағдайларды қоспағанда);
Жер кодексінде немесе заттық құқытық мәніне қайшы келмейтіндіктен, жер
пайдалану құқығына меншік құқығы туралы нормалар қолданылады.
Жердің тұлғаның меншігінде болуы оның экономикалық және әлеуметтік
жағдайына ықпал етіп, аса маңызды рөл атқарғанын қоғамдық даму үрдісінін
тарихы дәлелдеп отыр. Сондықтан да болар, барлық кезеңде және барлық
халықтар арасында жерге иелік ету құқығы үшін күрес бір сәт те толастаған
емес. Бұл күрес әлемдегі көптеген төңкерістің қозғаушы күшінің негізі
болды. Ендеше осы тұста тарихқа көз жүгіртіп көрсек. Қоғамдық қатынастар
жүйесінде жерге деген құқықтық қатынас адамзат қоғамының даму сатыларының
ерте бастауының өзінде аса маңызды орын алған. Ақиқатына келер болсақ, құл
иеленуші қоғамда да, сондай-ақ, феодалдық қоғамда да жерге деген құқықтық
қатынас аталған құқықтық жүйесінің негізгі мәселесі болып табылады [1-бет].
Сондықтан да жер құрылымы мәселесі, жерге меншік формасының мәселелері,
жерге қауымдық иелік формасы, ең аяғы жеке меншіктік жер иелігінің маңызы
мен ерекшелігі – көне дәуір мен феодализмді зерттеуде аса маңызды орын
алды. Ең алдымен құл иеленуші қоғамдағы жер қатынастарының екі типін – көне
Шығыстағы жер қатынастары мен антикалық дәуірдегі жер қатынастарын ажырата
білу қажет. Құл иеленуші қоғамдағы жер қатынастарының мысалы ретінде Көне
Вавилондағы жер қатынастары мен антикалық Римдегі жер қатынастарын
келтіруге болады.
Көне Вавилондағы мемлекет пен құқық жер қатынастарын зерттеуде өте
қажетті мәлімет беретін ерекшелегімен өзіне назар аудартады, атап айтсақ,
Көне Вавилон көне шығыс құл иеленуші қоғамының типтік мысалы бола алады.
Бұл құл иеленушілік қоғам, сол қоғамға сай, антикалық құл иеленуші
қоғамынан оның өзгешілігін көрсететін бірқатар өзіне тән ерекшелігі бар
(Грекия, Рим).
Көне Қосөзендегі мемлекеттің қалыптасу процесі, бұл роцестің сыртқы
фрмасы тұрғысынан алып қарағанда, жеке қоғамдардың бірлесуінен қалыптасты.
Яғни, олардың үстінен қараған патша, жердің ең жоғарғы иесі ретінде
танылды. Шындығына, кейбір жеке қауымда мұра етіп қалдарығанға иелік
еткенде ол жалғыз өзі жеке-дара барлық меншікке иелік етті. Қауымдық меншік
мемлекеттік меншікке айналып, нақтылап айтқанда, соған бірігіп, сіңіп,
тұтасып кетеді. Осының негізінде біртіндеп, Сарай (Орда патшалық)
шаруашылығы үшән арнайы жер – патеси және патша үшін – патшалық жер
бөлінеді, және, әдетте оған, храмдық жер де қосылады. Патша мен храмдарға
қарасты жерлер мемлекет қарамағындағы құлдардың күшімен өңделетін, соның
нәтижесінде ұжымдық құл иеленудің өзі жоғарғыдағы азғана топтың пайдасына
қызмет етті. Сол ортадан, яғни пайдаланып отырған азғана топтың арасынан
құл иеленуші кластың өкілдері шықты, солар алғашқы жекеменшік жер иелері
болды [2-бет].
Көне вавилондық патшалықта жердің төмендегідей бөлініс категориялары
болды:
- сарай иелігіндегі жерлер;
- храм иелігіндегі жерлер;
- қауымдық иеліктегі жерлер;
- жекеменшік иелігіндегі жерлер.
Соңғысы өз кезегінде іштей бірнеше түрге бөлінді. Жоғарыда көрсетілген
түрлі категориялық жерлер өзіндік құқықтық режимге бағынды. Барлық бұл
категориялар Хаммураби Кодексіне белгілі, дегенмен Кодекс дамыған құл
иеленуші шаруашылық негізінде ақша-тауар қатынасы мен тауар айналымының
дауымуына байланысты өрістеген жерге жекеменшіктің болуына байланысты
мәселелерді тереңдетіп қарастырған.
Хаммураби дәуіріндегі түрлі категориядағы жерлерге құқықтық режим
мынадай көрініс тапқан.
Сарай иелігіндегі жерлер сол сарай шаруашылығын қамтамасыз етуге қызмет
етті. Бұл жер тікелей патша иелігіндегі жерлер болды, оны қалай пайдалану
керек екенін патша өзі шешетін, бірақ тікелей мемлекет те пайдаланды және
бұл жерлер тікелей мемлекет шенеуніктері бақылауы арқылы, құлдар күшімен
өңделді. Хаммураби дәуірінде сарай иелігіндегі жерлер аса иол кеңістікті
алып жатты, әсіресе оңтүстік аймақта. Храм иелігіндегі жерлер де құқықтық
талабы жағынан да және ұжымдық құл иелену көмегі арқылы жерді пайдалану
жүйесі жағынан да сарай иелігіндегі жерлерді пайдалану үрдісіне ұқсас
келеді. Храм иелігіндегі жерлер сол храм шаруашылығын ұйымдастыруға қызмет
етті. Осы бағдарда, атап айтатын мәселе, көптеген храмдар патша иелігінде
болды және патша храмдары деп есептелетін. Храм иелігіндегі жерлер жалпы
мемлекеттік иелікке жатпайтын [3-бет].
Қоғамдық иеліктегі жерлер ерекше категориядағы жерлер болып табылатын.
Яғни, бұрынғы рулық-тайпалық қауымдар территориялық қауымға айналып, жерді
бірігіп пайдаланудан жеке пайдалануға көшкенінен көрініс тапты. Қауым
ішіндегі жерлерде жекелеген үлкен отбастарының бөліктері болды. Бұл қауымда
жерді пайдаланудың жекешеденуі мен таптық бөліністің нәтижесінде жерге
иелік етуде теңсіздік пайда болды.
Соған қарамастан қауымдық байланыс сақталды. Қауымдық байланыс сақтауда
аса маңызды рөл атқарған мәселе, ортақ суды пайдалану жүйесі болды.
Суармалы жүйені шаруашылықта бірігіп пайдалану, бірігіп су бөлісін жүргізу
де қауымдық байланысты сақтаудың негізгі тіректері ретінде көрініс тапты.
Хаммурапи дәуірінде жекеменшік жер иеліктері жердің ерекше
категориясы ретінде аса маңызға ие болды. Қалай болғанда да Хаммурапи
Кодексі жердің бұл категориясына ерекше көңіл бөледі, атап айтар болсақ,
одан ертеректе болған суммерлік Кодекске қарағанда жеке жер иеліктерінің
құқықтық нормаларын кеңітіп және дамытуға барынша күшін салды. Сонымен
қатар, жеке меншік жер иелігі құрамына түрлі құқықтық режимдегі жер
иеліктері де кіреді.
Жеке меншік жер иелігі құрамында ең үлкен категоряны сыйға берген жер
құрайды. Бұл жерлер, патшаның шенеуніктер мен әскери қызметкерлерге өзін
асырауға деп бөлген жерлері. Олардың иелік жүргізу құқығы Хаммураби
Кодексінде кеңінен таратылып айтылған. Бұл жеке меншік иелігі шартты болып
есептеледі. Өйткені, бұл жеке меншік иелігі оның әскери қызметімен тікелей
байланысты. Әскери қызметкерлердің ұлы патшалық әскери қызметте әкесінің
қызметін жалғастырған жағдайда ғана аталған құқық сақталады. Сонымен қатар,
жоғарыда көрсетілген жағдайға қатысты иелікке берілген жерлер толығымен
азаматтық айналымнан шығарылып тасталған. Әскери қызметінің өтеуіне қатысты
алған жері мен бау-бақшасы, сондай-ақ, мүлік илка деп аталатын, оларды
сатуға немесе басқа да мәміле жасауға әскери қызметкер құқылы емес еді.
Илка деп аталатын жер иелігін шеттететін кез-келген мәміле заңсыз және
жарамсыз деп танылды [4-бет].
Жеке меншік жер иелігінің екінші түрі – бұл салық алуға арналған
жерлер, яғни мемлекеттік салық алу үшін жерге иелік етіп, оны пайдалануы.
Бұл жерлерді де иеліктен шығару жоғарыдағы әскери қызметкер мен
шенеуніктердің илка жеріне қатысты қолданылатын құқықтық ережелерге
бағындырылған. Олар да әскери қызметкерлер мен шенеуніктер жерлеріне
қатысты Кодекстегі баптармен реттеледі. Екеуінің айырмашылығы сол қалыпта
көрсетілген мақсатта ғана көрініс тапқан. Біріншісінде. Патшалық қызметке
адал болып, соны дұрыс атқару жатса, екінші бағдарда салықтық жердің
мақсаты басқа, яғни патша қазынасына салықтың дұрыс, уақытында түсіп тұруын
қамтамасыз етеді. Салықтық жерлер – бұл шаруа-қауымдастық жеке иелігіндегі
жерлер және салық алу үшін анықталған жерлер. Ең соңында, жеке меншік
иелігіндегі жердің түрін еркін сатуға болатын жер категорялары құрайды. Бұл
жерлер салықтық жерлерге қарама-қарсы қойылады. Міндетті етіп берілген
жерге жеке меншіктік иелік ету, міндетті етіп берілмеген еркін жерге иелік
етуден көп айырмашылығымен ерекшеленеді. Біріншісі иеліктен тіптен
шығарылмайды, ал екіншісі азаматтық айналымда еркін жүреді. Бұның барлығы
әскери қызметкердің әскери қызметі үшін алған жерплерін және басқа да
мүліктерін сатуға тыйым салатын Кодекс баптарында көрініс тапқан. Алайда,
аталған субъектілер сатып алу және сату шарты арқылы алған жерлерін еркін
пайдалануға құқылы, оған Кодекстің өзінде де рұқсат берілген.
Жерге байланысты құқықтық қатынастар Көне Вавилонда жерге мемлекеттік
меншіктің экономикалық мазмұнына байланысты айқындалатын. Жерге мемлекеттік
меншікті пайдаланудың экономикалық нысаны анықталып, оның басында Вавилон
патшасының иөзі тұрды. Бұның өзі ұжымдық құл иеленуге тікелей байланысты
болды және жеке меншік құл иелену мен ұжымдық құл иеленудің жанды
байланысын көрсетеді. Сонымен қатар, көрсетілген экономикалық мазмұнға
байланысты жер қатыстарының құқықтық мазмұны да айқындалды. Жоғарғы меншік
иесі Вавилон патшасы еді, ал жекелеген қауымдастықтың және басқа да жер
иелерінің жерге меншіктік құқығы болмады, олар тек сол жерді пайдалануға
құқылы болды [5-бет].
Лев Исаакович Дембоның пікірі бойынша, дәл осы жағдайда мәселе жерге
иелік ету жайында болып отыр, ал біздің пікірімізше жерді пайдалану құқығы
ғана көрініс тапқан. Олай дейтініміз жерге билік, иелік жүргізу мәселесі
көрініс таппаған, тек қана жердің пайдалы қасиетін пайдалану және одан
кіріс кіргізу мәселесі ғана көрініс тапқан. Жерге меншік құқығының
субъектісі Вавилон патшасы, өйткені жерге қатысты барлық реттеу жүйесі,
иелік ету құқығы соның қолында болды. Жер рентасы, соған сәйкес үстеме
еңбектің пайдасына иелік етіп, оны жұмсау мүмкіншілігін де Вавилон патшасы
шешетін.
Жекелеген жер иелерінің құқықтық мүмкіндігі, сонымен қатар
қауымдастықтың, храмдардың, жеке жер иелерінің де жерге құқықтық мүмкіндігі
жерді пайдалануда ары аспайтын. Олар жерге жеке меншік құқығына ие
болмайтын. Соның нәтижесінде жерге иелік етушілердің жерді пайдаланамын,
өзім білемін (сатамын т.б.) дейтіндей құқығы болмайтын.
Тауар-ақша қатынасының дамуы, шаруалардың жерден айырылуы және
дифференцияланып, топтардың ара жігі айқындалуы – Көне Вавилон патшалығында
арендалық (жалға беру) қатынастың дамуына ықпал жасады. Хаммураби Кодексі
жерді жалға беру мәселесіне көптеген өзінің баптарын арнаған, онда екі
жақтың қарым-қатынасы кеңінен айтылған. Соның өзінде кодекс әр уақытта
жерді жалға берушінің мүддесін қорғауға ықыласты екенін көрсетіп отырады.
Кодекс жерді жалға берудің түрлі формасын біледі [6-бет].
Хаммурапи Кодексінің талдауы мен оның өте ертедегі заңдарымен салыстыра
зерттеуі, сөз жоқ, Көне Вавилон патшалғығ дәуірінде жеке меншік жер
иелігінің қарқынды дамығанын көрсетеді. Тауар-ақша қатынасы мен жалға
берудің өсуімен қатар, көне шығыс құл иелену қоғамының негізі ретінде,
жерге мемлекеттік меншікті де сақтады.
Жерге жеке меншік нысаны рим құқығында қандай болды және оның
ерекшелігі неде деген заңды сұраққа жауап берместен бұрын, осы мемлекеттің
тарихына шолу жасайық. Көне Римдегі жер құрылымының ерекшелігін,
классикалық-антикалық форма ретінде көрсету үшін, алдымен рим
қауымдастығы мен оның өзіндік ерекшелігін танып, білу қажет. Мемлекет –
қала құру жағдайындағы, рим қауымдастығының өзіндік ерекшелігін, атап айтар
болсақ, ол – рим қауымдастығы ерекше саяси ұйым ретінде көрінді, яғни,
қауымдастық жері, рим жері ретінде екіұдай формада көрініс тапты:
мемлекеттік жер ретінде, сондай-ақ, жеке меншік жер ретінде. Өйткені, рим
азаматы – ақсүйек, мемлекет – қала қауымдастығының мүшесі ретінде, рим
азаматы ретінде жеке меншік иесі боп танылды [7-бет].
Көне римде рулық қауымдастықтың ыдырауына байланысты, жер патрицийлер
қауымдастығына өтті және ұжымдық жерге иелік етуден жерді жеке-дара өңдеуге
өткен тұста, жекелеген, ақсүйек отбасына алғашында жеке иелік етуге тек
қана үй жанындағы жер ғана бөлінген болатын. Алғашында тек осы үй жанындағы
жер ғана мұра (heredium) ретінде ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Барлық қалған
жер түгелімен, ақсүйек қауымдастығы иелігінде болды және ager publicus деп
аталатын жерге иелік түрін қалыптастырды.
Бұл қауымдастық жері мемлекеттік меншік болып есептеледі. Бұл жерден
әрбір рим азаматы (алғашында тек қана патрицийлер) өзіне қанша жер қажет,
қанша жерді өңдей алады, сонша басып қалатын. Бұндай басып алуға рұқсат
етілгендер: жерді басып қалғандар, сол жерге иелік (possessio) ету
құқықғына ие болды. Олардың жерге иелік етуі қорғалды. Иелікке алынған
жерлер ерекше категория – ager occupatorius қалыптастырды. Рим өзінің бұдан
кейінгі барлық ұзақ тарихи жағдайында, әрбір жаңа басып алған жерлерін рим
жері, яғни рим мемлекетінің жері - ager publicus деп танылды. Рим
мемлекетінің жері - ager publicus пайдалану тарихы, рим республикасындағы
жер қатынастарының дамуының тарихы болып табылады. Римдіктер әркез өздері
жаулап алған территорияның үштен бірін тартып алып отырды. Ең жақсы
өңделген жерлерді мемлекет өзіне қалдырды (ager limitati), тек қана, содан
кейін колония тұрғындары үшін жер бөлінді (ager quaestorii). Өңделген
жерлер, алым (ager vestidales) түрінде жалға берілді және еркін жаулап
алуға мүмкіндік берілді (ager occupatosii).
Ager occupatosius – бұл атаумен, римдіктер ертеден ager publicus
бөлігін атады, яғни өңделмеген жерлер, бөлініске де түспеді, сатылмады,
жалға да берілмеді. Бұл жерлер,кім қанша өңдей алады, сол мөлшерде еркін
иелік ету мүмкіншілігі берілген. Бұл жерлердің иелері, формалды түрде бұл
жерге иелік еткені туралы меншік құқығын алмады, олар тек қана оны
пайдалануға иелік етуге (possessio) құқығына ие болды, ал меншік иесі
ретіндегі құқық мемлекеттің өзіне қалды. Алайда, жерді пайдалану мүмкіндігі
белгілі бір мерзіммен шектелмеді және жер учаскілері атадан балаға мұра
ретінде өтетін және еркін сатылатын. Аger publicus құрамында аger
occupatosius каиегориясы рим жер категориясында ерекше - аger compascuus
бар, бұл жер де мемлекеттік берақта жеке иелік ету үшін арнайы бөлінген [8-
бет].
Барлық жерлер, ager publicus құрайтын қағида, рим халқының иелігіндегі
(popul us romanus), ең басынан өзіндік ерекшелігі болды плебей жеке меншік
құқында жер учаскесіне иелік етті және бұл квириттік жерге иелік ету,
басында азғана плебейлік, крестьяндық жер бөліктері еді, плебейлерге
берілген немесе оларға күнкөріс үшін қалдырылған жерлер еді. Сонымен, рим
республикасы тарихының алғашқы кезеңінде жер қатынастары сол кездегі жерге
иелік етудің екі нысанында көрініс тапқанын байқатады: а) жаулап алу құқы
арқылы ірі жерге иелік ету; б) квириттік меншік құқық аясында шағын және
орташа иелік ету.
Рим заңгерлері, солардың ізімен барлық батыс заң ғылымы жер
қатынастарына байланысты алғашқы нысанын, иелік ету құқығы (possessio)
деп таниды, тек қана екінші нысанын, жеке меншік құқығы ретінде, бұрынғы
кеңес заңгерлері, мұндай қағиданы ешқандай да дұрыс емес деп таныған.
Бірінші және екінші нысаны да, олардың пікірінше, көне Римдегі құл иелену
дәуіріндегі жерге меншіктік құқығының екі формасының көрініс деп таныды.
Тіпті, одан әрі таратып айтар болсақ, жерге иелік етудің бірінші формасы,
ірі жер иелері жоғары билік тобы класының қалыптасуына негіз болып, соған
қызмет етті. Ал, жерге иелік етудің екінші формасына келетін болсақ, оның
негізін рим крестьяндары құрайтынын ескерсек, олар римнің әскери ұйымының
қызмет етуін қамтамасыз етті, өйткені рим крестьяны ең бірінші әскер
болатын.
Гракхов жер реформасы аger occupatosius жер иелігі түрінің өмір сүруін
тоқтатты, сонымен қатар, ager publicus жер иелігі түрі де жойылды, яғни бұл
жерлердің бәрі квириттік меншік түріне айналды. Одан әрі қарай жерді
жауалап алу тоқтатылды және ager publicus жер иелігі түрінің қалдығы,
ендігіде, ерекше тұрақты төлем, салық – vectidal алу арқылы тек қана жалға
берілетін болды.
Рим империясының кейінгі дәуірінде, эмфитевзис, жалға берудің мұралық
ерекше формасы ретінде кеңінен таралым көрді. Эмфитевзис, аты айтып
тұрғандай, өзінің пайда болу жағынан эллинистік Шығыстан шыққан, алғашында
астықтық алқапты жерлері бар аймақтарда қолданылған. Эмфитевзис, жалға
берудің түрі ретінде, ірі кәсіпкерлер өз жерлерін жекелеген ұсақ шаруаларға
жалға беру үшін қолданылды.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстанның тарих ғылымында көшпелі қазақтардың
феодализм негізін малға жеке меншік құрады, ал жер ешкімдікі болған емес
деген пікір кеңінен орын алды. Бұл салада өткір қадамды отандық ғалым,
Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның академигі Әбдуәли Еренұлы Еренов жасады.
Ғалымның дәлелдеуі бойынша көшпелі малшылардың өндірістік қатынастар
жүйесінде анықтаушы орынды жеке меншік қатынастары айқындайды.
Қоғамдық меншіктен жеке меншікке айналған жердің бірнеше объектісі, кең
мағынада алсақ сол жерде өскен төрт түлік мал болды. Жердің табиғи өнімі
(мал) алғашында рудың, тайпаның ұжымдық меншігі болса, кейіннен жекелеген
тұлғаның қолына еркін өтіп, жеке меншікке айналды. Отбасы, тек қана
тұрмыстық қатынастарда ғана дараланбады, иелік ету саласында да дараланды.
Малы көп, бай отбасының пайда болуы, малға жеке меншік иелік етудің бастауы
болып, соның негізін қалады. Ғалымдардың көбі малға жеке меншік иелік
құқығының белгісі ретінде, халық арасында тараған түрлі аңыздарға сүйеп,
малға соғылатын түрлі таңбаның пайда болуымен байланыстырды [9-бет].
Төрт түлік малдың жеке меншік объектісіне айналуы, сол кездегі
қалыптасып, орныққан жерге меншіктің қауымдық түрімен қайшылыққа ұшырады.
Өйткені, жерге меншіктің бұндай түрі дараланып, жекеленген мал
шаруашылығының дамуына белгілі мөлшерде кедергі жасады. Бұл күресте жеңіс
қашанда ірі мал иелері жағында болды, өйткеніолар өздерінің малдарын
жайылыммен қамтамасыз етулері керек еді. Мал басының қарқындап өсуі және
мал шаруашылығының дамуы, жайылымды кеңейтіп, оны өзінің қарамағына алуға
ірі байлар әрекет жасап отырды. Сонымен қатар, кезең-кезеңімен, әлсін-әлсін
қайталанып отырған жұт, табиғи апаттар, малдың жаппай қырылуына әкеп соғып,
малшылардың ауыр жағдайға қалдырған кездерде болды. Сондықтан да, бай мал
иелері табиғи апат, жұттан мал басын аман сақтап қалудың ең оңтайлы жолы,
малға жайлы, құнарлы жайлым мен (жайлау, қыстау, күзеу) жыл он екі ай
қамтамасыз ету керек екенін біліп, соны өзі иелігіне айналдыруға ұмтылды.
Қауымдық жер қатынастарының ыдырауына объектінің жеке меншікке айналуы
ықпал етті. Бұл бағдарда, ең бастысы қысқы жайылымға ие болу дейді,
көшпенді түркілердің көне тарихын зерттеуші-ғалым.
Қыстақ, қыста жайылым жерлерінен кейінгі маңызды жер, жазғы жайылым,
жайлауды жеке меншікке айналдыру ірі байлардың, белгілі адамдардың
құзырында болды.
Белгілі ру, тайпадан шыққан ірі мал иелері, қауымдық жерлерді
ығыстырып, өзіне қарату арқылы, қарапайым қауым мүшелерінің ығысып, басқа
жерлерді басып алуына апарып соқтырды. Аздаған қауымдық иелігіндегі жерлер
біртіндеп, сол байлардың қолына көшуі керек еді. Бұның өзі дала
ақсүйектерінің көшпелі мал шаруашылығын жеке-дара жүргізуге материалдық
негіз ретінде қалыптастыру мақсатына сай келді.
Кейбір кеңес дәуірі ғалымдарының пікірі бойынша, Қазақстанның көшпелі
аудан жағдайында ХХ ғасырға дейін жерге феодалдық меншіктің қалыптасуы
мүмкін емес деп таниды. Бұл көзқараспен, академик С.З.Зиманов келіспейтінін
айтады. Оның пікірінше, бұл көзқарас тарихи шындыққа қайшы келеді [10-бет].
Көшпеліліердің төңкеріске дейінгі жерге иелік ету туралы мәліметтің
аздығына қарамастан, жерге феодалдық меншіктің болғаны, оның өзі бастауын
орта ғасырдан алатыны жөнінде деректер жоқ емес. Тарих ғылымының дәлелдеуі
бойынша, қоғамның феодалдық қатынасқа көшуі Орталық және Шығыс Қазақстан,
сондай-ақ батыс Қазақстанға қарағанда, Оңтүстік Қазақстанда қарқынды жүріп,
ертерек қалыптасқан. Бұның өзі, сол өңірде тұратын тайпалардың экономикалық
және саяси даму деңгейінің тұрақты даму процесінің нәтижесі деп танылады.
Сондай-ақ, ерекше атап өтетін мәселе бұл аймақтың адамдары таза
көшпелілер емес еді. Халықтың белгілі мөлшері отырықшы күн кешті, немесе
жартылай отырықшы еді. Халықтың отырықшы бөлігі жер өңдеумен айналысты.
Көбінесе, табиғи емес, еңбектеніп суармалы жерлер жасап, соны өңдеуді және
бұл еңбектері мал шаруашылығымен үндестіре жүргізеді [11-бет].
Жер шаруашылығы жағдайында жерді пайдалану төңірегіндегі мәселелер алға
шығып, тез пісіп жетіледі. Қолдан суармалы жерлерде жерге иелік етуді
жекешелендіре жүргізу аса маңызды мәнге ие болды. Қолдан өңделіп, суармалы
жерлерге айналған жер шаруашылығында, сол жерлерге әкелінетін судың рөлі де
ерекше орын алады. Өйткені, суармалы, өңделген жерлерді суландыру көздері
өнімнің негізгі, басты құралы болып табылады. Қауымдық жерлерді
узурпациялау тартып алу суландыру жүйесіне де иелік етуге апарып соқтырды.
Сонымен, бұл процесс жерге феодалдық меншіктің қалыптасуын көрсетіп берді.
Қазақстандағы жер қатынастарының қалыптасуы туралы айтқан кезде, моңғол
шапқыншылығын айтпай кетуге болмайды. Сол шапқыншылық салдарынан Қазақстан
территориясының барлығы дерлік және әлемнің үлкен бөлігі Шыңғыс
тұқымдарының қол астында қалды.
Б.Я.Владимирцев моңғолдардың феодалдық қарым-қатынасының негізін
көптеген құқық нормасы мен жазу түрінде қалған қолжазбалар арқылы ашқан.
Шыңғыс хан әмірін жүргізіп тұрған дәуірде көшіп-қонуға жарамды жердің иесі
кім болды деген сұраққа жауап бере отырып, ол былай деп жазды: Біздің,
зерттеп тапқан деректеріміз бойынша көшіп-қонуға жарайтын nutyg (yurt),
яғни жер кеңістігіне поуап – мырза, немесе патша баласы, ханзада (Kobegun),
сондай-ақ, мыңбасы, жүзбасылар иелік етті. Сеньор – мырза, адамдарға иелік
етіп, билік жүргізгендіктен, олардың көшіп-қонып жүрген жеріне де иелік
етті. Сондықтан да, әрбір сеньор – мырза өзінің иелігіне не басқару халық –
ulus алған кезде міндетті түрде онымен қатар, өз билігіне берілген
көшпенділердің өмір сүруіне қажетті жерді, яғни nutyg (жұртты) қатар алды.
Xubi негізінен екі бөлімнен тұрады: белгілі бір мөлшердегі көшпенділер
отбасын (ulus) және солардың өмір сүру қабілетіне қажетті жайылым мен аң
аулайтын жер (nutug).
Феодалдық жер қатынастарын моңғолдар өздері жаулап алған мемлекеттерге
күштеп енгізді.
ХІІІ-ХІҮ ғасырларда Қазақстанның барлық жерінде негізінен феодалдық жер
қатынастары толығымен орнықты. Егерде көшпелі қазақтар өмірінде малға
меншіктік қатынас алғашқы қауымдық құрылымның ыдырауына ықпал етсе, ал
жерге феодалдық меншіктің қалыптасуы феодалдық құрылымның қалыптасуына
ықпал етті.
Социолистік жер қатынастары Ресейде 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін
орнықты. Большевиктердің помещиктер жерін конфискациалау және барлық жерді
мемлекет мүлкіне айналдыру туралы бағдарламалық талаптар 1917 жылдың 26-
қарашасында (8-қазанда) қабылданған жер туралы Декретінде нақтылы жүзеге
асты [12-бет].
Декреттің негізгі ережелері жерге жеке меншікті жоюға бағытталды және
жерді ортақ халық байлығына айналдырамыз деген ұранмен жүргізілді.
Сөйтіп, Декретте жер туралы мыналар ресми жарияланды:
- жерге помещиктік меншік ешқандай төлемсіз бірден жойылсын.
- помещиктік имение (иелігіндегі жер), соған тең монастыр, шіркеу
иелігіндегі жерлер, барлық жанды және жансыз инвентарьлары,
усадьбалық құрылыстар, ішіндегі болыстық жер комитеттері мен
крестьян депутаттары уездік Кеңестеріне, жер туралы мәселені
Құрылтай жиналысында шешкенге дейін өтеді.
- қандай да бір тәркіленген мүлік, бұдан былай барлық халықтың ортақ
байлығы болып есептелетіндіктен, оны бүлдіру жарамсыз ету ауыр
қылмыс деп танылып, төңкеріс сотымен жазаланады. Крестьян
депутаттарының уездік Кеңесі помещиктердің имениелерін тәркілеу
барысында тәртіптің болып,барлық қажетті шаралардың қатаң сақталуы
талап етіледі. Бұның бәрі қайсы мүлік тәркілеуге жатады және олардың
барлығын нақтылы хаттау, ондағы мал, мүлік, тамақ, құрылыс бәрін
қатаң төңкеріс күзеті сақтайды.
1918 жылдың 27-қаңтарында жұмысшы, солдат және крестьян депутаттарының
Бүкіл ресейлік Орталық Атқару Комитеті Жерді социализациялау туралы
Декретті қабылдап, онда мынадай міндеттерді белгіледі:
- Ресей Федерациясы Кеңес Республикасы шеңберіндегі жерге, жер
қойнауындағы байлыққа, суға, орманға және табиғатта тіршілік ететін
барлық сайлыққа деген қандай да болмасын меншік мүлде жойылсын.
- Жер ешқандай төлемсіз (ашық немесе жабық) барлық еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
- Жерді пайдалану құқы, кім сол жерді өз еңбегімен өңдейді, соның
пайдалануына беріледі, тек қана сол заңда көрсетілген ерекше
жағдайда болмаса ғана.
- Құнарлы жерден алғаг өнімнің артығы және рынокқа өткізуге ыңғайлы
жерде орналасқандардың артық өнімі Кеңес үкіметі ұйымдарына ортақ
қоғамдық қажетке пайдалану үшін өткізіледі.
- Ауылшаруашылық машиналары мен тұқыммен сауда жасауға Кеңес
үкіметінің ұйымдары манаполиялық иелік жасайды.
- Астықпен сауда жасау, іште және сыртқа шығаруда мемлекет
монополиясында болмақ [13-бет].
Бұл ережелер КСРО-да жер қатынастарын реттеуде барлық кеңес заңдарының
негізін құрайды. Жер қатынастарына байланысты ірі өзгерістер, жерді
мемлекет иелігіне айналдырып, оны социализациялаудың теориялық негізін
жасауды талап етті.
Көрнекті орыс ғалымы, экономист Н.Д.Кондратьев жерді социализациялаудың
негізгі ережелерін төмендегідей тұжырымдайды:
Жерге жеке меншік жойылады және жер ортақ байлыққа айналады. Бұның өзі
жерге қол жеткізуді жеңілдетеді,тұрақты пайдалануға жол ашылады, сондай-ақ
басы артық жер бір адамның қолына өтуіне жол бермейді.
1) Әркәм жерді пайдалануға еңбек құқы бар, тек қана оны сатуға, біреге
беруге, жалға өткізуге, кепілдікке қоюға басқа да еңбексіз пайда
табуға апаратын әрекеттерге жол берілмейді;
2) Жерді шаруашылыққа пайдалану мен одан өнім алуға сырттан кедергі
келтіріп, ешкімнің араласуына құқы жоқ.
3) Жерді пайдаланудан алынған өнімнің барлығына меншік құқығы
сақталады.
4) Жерді тегін пайдалану барысында, ерекше салық түрінде жер рентасы
алынады.
5) Жерді бөлуді жүзеге асырушы халық атынан өкілеттігі бар мемлекеттік
жоғарғы басқарма және ол өзін-өзі басқаратын ұйым болып табылады.
Тағы бір көрнекті ғалым, экономист-аграрник А.В.Чаянов жерді мемлекет
мүлкіне айналдырудың негізгі қағидаларын айқындап берді. Жерді мемлекет
мүлкіне айналдыру барысында жер меншік ретінде жалғыз меншік иесі –
мемлекетке қарайды. Жалпы мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында мемлекет
барлық мемлекет жерін басқарып, билік ету құқына ие. Мемлекет өз құқығына
сүйене отырып, барлық жерді еңбек адамдарына, жалға беру түрінде жақын
нысанда пайдалануға береді. Сонымен қатар, мемлекет шаруашылықтың ішкі
мәселесіне араласпайды. Олар өзін-өзі басқару қағидасымен құрылған.
Көрсетілген қағидаларды саралап, қарастырудан байқағанымыз жерді
мемлекеттік иелікке беру ұлттанлыру мен социализациялау арасында
айтарлықтай айырмашылық жоқ [14-бет].
Көрсетілген жер құрылымы жүйелерінің басты өзгешеліктері негіздеу мен
түйіндеудегі көзқарастардан көрінеді, ал нақтылы жерді пайдалану жағдайында
айырмашылық жоқ десе де болады.
Аталған қағидаларды тәжірибеде пайдалану барысында өрескел бұзылған.
1927 жылдың желтоқсанында ВКП (б) ХҮ съезі селоны коллективтендіру туралы
шешім қабылдады. Сол шешімге сәйкес аграрлық саясатта әскери-әкімшілік жол
таңдалды. Бұл шешім бойынша шаруалар өздеріне бөлінген жерлерімен күштеп
колхоздарға біріктірілді. Енді өндірілген өнім колхоздың әрбір мүшесінің
меншігі болудан қалды. Өнімге иелік ету, оны бөлу процесі толығымен
мемлекет шенеуніктерінің қолына өтті.
Сонымен, Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде жер туралы заңдарда жерді
пайдаланушының кең негіздегі құқы мен оған кепілдік формалды түрде ғана
жарияланды. Ал шындығына келсек, күштен енгізген колхоз-совхоз құрылымының
нәтижесінде, жерді пайдаланушы өзінің негізгі өндіріс құралы жерден
алшақтатылады. Сондай-ақ, өз еңбегінің өнімінен, негізгі жылжымалы
мүліктерінен де айырылды.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі Қазақстандағы жер қатынастары
өзгерістеріндегі негізгі бағытта төмендегідей.
Жер және жер-су жөніндегі комитеттер жер мәселесі бойынша 1920 жылдың
қазанында қабылданған арнайы шешімін басшылыққа ала отырып, Кеңестің 1-
жалпы қазақстандық құрылтай съезінде шаруашылық аралық жерді орналастыру
бойынша ірі жұмыстар жүргізді. Негізінен, байлар мен помещиктерден тәркілеу
арқылы алынған жерлерді шаруа мен алшыларға жүйелеуге күш салынды. Келесі
кезегінде, көшпелі және жартылай көшпелі қазақтардың отырықшы өмір сүру
салтына көшіру мақсаты туралы.
ВКП (б)-ның ХҮ съезі (1927-жыл, желтоқсан) лениндік кооператив жоспарын
басшылыққа ала отырып, коллективтендіруді өрістету туралы шешім қабылдады.
Жеке шаруа қожалықтарын біріктіру арқылы ірі коллективтік шаруашылықтар
құру қолға алынды. 1928-1935 жылдары жерге орналастыру ұйымдарының алдында
күрделі мәселе тұрды. Ол, әлемдік тәжірибеде жоқ, жерді пайдалануда бірден
бір ірі социалистік бірегей басқару жүйесін құру болды [15-бет].
Осы кезде ВКП (б) Орталық комитетінің шілде Пленумының және ВКП (б) ХҮ
съезінің (1930) шешіміне сәйкес республикада астық және мал шаруашылығы
совхоздарын құру жұмысы кең етек алды. Астық және мал шаруашылығы
совхоздарына бөлінген жерлер барлық жоспарланған ұсыныстардан асып түсті.
1928 жыл мен 1931 жылдар арасында ауыл шаруашылығына пайдалануға 40 млн.
гектардан астам жер бөлінді.
Одан әрі колхоз және совхоз шаруашылығын дамыту 1935-1941 жылдар
арасында жүрді. 1935 жылдың ақпанында өткен 11-ші Жалпы одақтық үздік
колхозшылар съезі жаңа Үлгілі ауыл шаруашылық артел жарғысын бекітті. Одан
ауыл шаруашылық артелі алып отырған жер оларға тегін, мәңгілік пайдалануға
берілді делінген. Жерді пайдалану құқығын айқындайтын заңды құжат ретінде
мемлекеттік акт танылды. Ол актіні әрбір ауыл шаруашылық артелдеріне
еңбекшілер депутаттарының аудандық Кеңесінің атқару комитеті берді.
Бұл саяси міндетті жүзеге асыруды соғыс алдындағы жылдардағы жерге
орналастыру мазмұны айқындайды.
Мемлекеттік актіні колхоз бен совхоздарға бере отырып, жерге
орналастыру ұйымдары сол жерлерді дұрыс пайдалану жұмыстарына араласып
отырды. Жердің алыстығы, ала-құлалығы т.б. ерекшеліктері ескеріліп, кейбір
әлсіз колхоздар біріктіріліп, күшейтіледі. Сөйтіп, 1937-1940 жылдар
арасында колхоз саны 7653-тен 6841-ге дейін қысқарып, іріленді.
Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан ауыл шаруашылығына әскер мен халықты
тамақпен қамтамасыз ету жауапкершілігі жүктелді. Елімізге ет, сүт, жүн көп
мөлшерде қажет болды. Бірақта, республикада мал шаруашылығын тез көтеруге
шынайы мүмкіндіктер болмады: техника, жұмыс күші жетпеді, шөп дайындаумен
айналысатын күш аз болды. Малға жем-шөп дайындау да оңай болған жоқ.
Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті қалыптасқан қиын
жағдайды ескере отырып, мал шаруашылығын сырт жайылым арқылы дамытуды қолға
алды. Соғыс жылдары 20 млн. гектар жер мал шаруашылығына арналған сырт
жайылым, жайлау, қысқа шөп дайындайтын жер ретінде игерілді. Соғыс
жылдарына кейінгі қалпына келтіру кезеңінде жерге орналастыру жұмыстарының
мазмұны мына бағытта жүргізілді. Экономикалық тұрғыдан әлсіз колхоздар
біріктіріліп, ірілендірілді, сондай-ақ, сырт жайылымға, жайлау, қыстау үшін
жерді ұзақ мерзімге пайдалануға беріліп, мал шаруашылығының дамуына қолдау
көсетілді. Сондықтан да 1945-жылдан 1953-жылдар арасында колхоздар саны
республикада 6758-ден 3092-ге дейін қысқарып, азайды. Яғни, біріктіріліп,
ірілендірілді [16-бет].
Жер құрылымын реттеудегі одан кейінгі реформалар колхоздарды таратып,
оларды біріктіріп мемлекеттік шаруашылық-колхоздарға айналдыру процесі
арқылы жүзеге асырылды. Бұл процесс әсіресе Қазақстанда ерекше қарқынмен
жүрді, оған дәйекті дәліл ретінде 1990-жылдың 1-қаңтарындағы жағдайға
сүйенсек, мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген жер
көлемі 205 млн. гектар болды. Бұл басқаша айтқанда, республиканың барлық
жерінің 92,2 пайызы еді. Социалистік дәуірдегі жер қатынастарын реттеудегі
мемлекеттік-әкімшілік әдіс КСРО мен Одақ республикасының жер туралы заңдары
ережеде толық, жан-жақты жазылып, бекітілген. Оның өзі одақтас
республикалардың әрқайсысында жер туралы кодексті дайындау үшін базалық
(негізгі) қызмет атқарды. Осы жер туралы заңда ірі мемлекеттік ауыл
шаруашылығында жерді пайдалануға басым мүмкіншілік беріп, соны негізгі
бағыт деп таныды. Жер қатынастарына сырттан біреудің араласуы мүмкін
болмады. Барлық жер мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz