Жер қойнауы жерлерін құқықтық қорғау

Жоспар

ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ, ОНЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ҚОРҒАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ 6
1.1 ҚР.ғы жер қойнауының жалпы сипаттамасы, түсінігі, құрамы, жер қойнауын пайдалану құқығы және оны шектеу ... ... 6
1.2 Жер қойнауына мемлекеттік меншік және де оны қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың құзыреті ... .. 13
1.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері ... 18

2 ЖЕР ҚОЙНАУЫ ЖЕРЛЕРІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... . 25
2.1 Жер қойнауы зандары, және де жерге мемлекеттік меншік пен жерге меншік құқығы ... ... ... . 25
2.2 Жерді пайдалану мен қорғауды бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3 ҚР . ғы жер қоры, оның құқыктық жағдайы және де жерге жеке меншік кұқығы мен жер пайдалану құқығын қорғау, заңдылықта көзделген зиянды өтеу және де жауаптылықтар ... ... ... ... ... ... ... .. 38

3 ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КЕЛІСІМ ШАРТТАР ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Жер қойнауын пайдалану саласындағы келісім шарттарды реттеудің пайда болуы және дамуының тарихы ... ... 46
3.2 Жер қойнауын пайдаланғаны үшін салықтар мен арнайы төлемдер: бонус, роялти, қосылған құн салығы ... ... ... 55

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ, ОНЫ ПАЙДАЛАНУ
ЖӘНЕ ҚОРҒАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 ҚР-ғы жер қойнауының жалпы сипаттамасы, түсінігі, құрамы, жер қойнауын
пайдалану құқығы және оны
шектеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 6
1.2 Жер қойнауына мемлекеттік меншік және де оны қорғау саласындағы
мемлекеттік органдардың құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері ... 18

2 ЖЕР ҚОЙНАУЫ ЖЕРЛЕРІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... . 25
2.1 Жер қойнауы зандары, және де жерге мемлекеттік меншік пен жерге
меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 25
2.2 Жерді пайдалану мен қорғауды бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3 ҚР - ғы жер қоры, оның құқыктық жағдайы және де жерге жеке меншік
кұқығы мен жер пайдалану құқығын қорғау, заңдылықта көзделген зиянды
өтеу және де жауаптылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38

3 ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КЕЛІСІМ ШАРТТАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Жер қойнауын пайдалану саласындағы келісім шарттарды реттеудің пайда
болуы және дамуының тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
3.2 Жер қойнауын пайдаланғаны үшін салықтар мен арнайы төлемдер: бонус,
роялти, қосылған құн салығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 59

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61

Кіріспе.

Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз алғаннан бері еліміз мемлекет
дербестігін нығайту мен азаматтарының өміріне тірек болатындай құқытық
негіздерді қайта құруда біршама жетістіктерге қол жеткізді деп айта
аламыз. Осыған байланысты елімізде жүргізіліп отырған құқықтық реформаның
басты мақсаты құқықтық, зайырлы демократиялық қоғам қалыптастырып,
мемлекетімізді өркениетті елдер шоғырына іліктірумен қатар мемлекеттік
меншік пен жеке меншік секторын да қатар дамыта отырып дүние жүзінде
қалыптасқан еркін әрі мықты бәсекеге қабілетті нарықтық экономикаға өту
және де ойып тұрып орын алу.
Сөзіміз нақтырақ болуы үшін ата заңымыз Конституцияда "Жер және
оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі басқа да
табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер сондай-ақ заңда
белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы
мүмкін." делінген 6- бабының 3- тармағын мысалға келтіре кетейік. Бұдан
ұғатынымыз бізде екі меншік танылады. Ал, ел экономикасын орнықтырып
халықтың әл-ауқатын жақсартуда, тәуелсіз еліміздің жарқын болашағына
үлкен үміт, сенім мен қарауымызға, жер және оның қойнауынан берер пайданы
да тигізер әсеріде шексіз екені баршамызға аян.
Елімізде жүргізілген реформалардың нәтижесінде кең байтақ
жеріміздің біршама тіптен басым көпшілігіне (мұнай-газ, тау-кен т.б.)
пайдалы қазбаларға шетел инвестициялары тартылғаны белгілі. Яғни олар
ҚР аумағындағы заңдылықтарға сәйкес қызмет етуде. Инвесторлар (пайда
табушы ) - өз көздегенімен мақсатын жүзеге асыру үшін келеді.
Республикамыздағы маңдай алды кен орындары мен мұнай-газ
саласындағы пайдалы қазбалар кешенін игеріп жатырғанда солар. Менделеев
- кестесіндегі химиялық элементтердін барлығы дерлік табылатын жер
қойнауын иеленген қазақ елі, Алла бұйыртқан бақтың рахатын толық сезіне
алып отырма? Міне, біздің дипломдық жұмысымыздың негізгі өзектілігі
де осында.
"ҚР-ғы жер қойнауын падалану құқығы: теория және практика мәселелері"
тақырыбындағы дипломдық жұмысымды жаза отырып мен негізгі мынадай
ұсыныстар айткым келеді.
1) Жер қойнауының құқықтық ережелерін, қазіргі таңдағы қабылданған
заңды актілердің орындалуын қатаң бақылауға алу.
2) Жер қойнауын қорғауды бұзғаны үшін жауаптылықтың мөлшерін арттыру.
3) Әр құқықтық норма да шашыраңқы күй кешіп жүрген жер қойнауына
қатысты экологиялық заңдылықтарды жүйелеп бір арнаға жолға салу.
Қазіргі таңда жер қойнауын құқықтық қорғау ережелер ойдағыдай
сақталып отыр деп айту қиын. Тау- кен өнеркәсібі саласындағы
компаниялардың қазба байлықты расуа етіп игеруі, мұндай- газ
компанияларының қалдықтарды өзен - суға құйып, теңіз қайрауын ластап
жатқанынан әр бір 2-ші Қазақстандық хабардар. Осы орайлас тақырыптарды
дипломдық жұмысымның негізгі өзектілекттері етіп алдым. Бұл бір
дипломдық жұмыс аясында ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамдағы күн
тәртібінен түспей тұрған өзекті де көкейкесті проблемаларға
айналғаны біраз уақыт болды. Әрине ауызды қу шөппен сүртуге болмас,
үкімет тарапынан біраз қолға алынып жатқан жақсы бастамалар бәрібір
екеуіне тоқталсақ қоршаған ортаны қорғау министрлігінің құзыреттілігінің
кеңейтілуі және бірқатар өкілеттіктердің берілуі. Мысалы: Ауаға, суға,
топыраққа зиянды лас қалдықтардың тасталғаны үшін жауаптылықтың сол
аталмыш кәсіпорынның тоқтатылуына дейін жалғасын табуы жақсы жалғасын
тапса дейміз.
Дипломдық жұмысымыздың негізгі міндеттеріне тоқтала кетсек, олар
төмендегідей:
1) Жер қойнауын ұтымды кешенді, қауіпсіз пайдалануды қамтамасыз ету.
2) Жер қойнауы және қоршаған табиғи ортаны қорғауды қамтамасыз етудің
бастамаларына жол ашу.
3) Республикалық және аймақтық мүдделердің үйлесуін ұйымдастыру.
4) Жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жариялы түрде жүргізу.
5) Қазақстан Республикасының жер қойнауын тиімді пайдалану және қорғау.
6) Шаруашылық нысандарының бірдей дамуына жағдай жасау.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерінен өзектіліктердің орындалуын
қамтамасыз ету дипломдық жұмысымыздың басты мақсаттары болып
табылады және де аталмыш өзектіліктер мен міндеттердің орындалуының
негізгі жолдарын көрсету, ұсыныстар енгізу және т.б. да жұмыстың негізгі
мақсаттарының қатарын толықтырады. Олармен дипломдық жұмыстың жоспары
барысында таныс боламыз. Біз осы дипломдық жұмыста жер қойнауының
құқықтық ережелері мен құқықтық қорғау тақырыбының басқа да құқық
салаларымен байланысын (экологиялық құқық, жер құқығы, мұнай құқығы,
инвестициялық құқық т.б.) байланысын жан-жақты терең ашып көрсетеміз
және де осы тақырыптың бүтіндей мемлекетіміздің стратегиялық басты
бағыттарының бірі екенін басшылыққа ала отырып оның заңи табиғатын
құқықтық мағынасын өміршеңдігі мен салмақтылығын жан-жақты талқыға
саламыз.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі зерттеу жұмысын жазу
барысында Қазақстанның және Ресейдің көптеген заңгер ғалымдарының,
Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК., Бренчук М.М.
Экологическое право., Боголюбов С.А. Экологическое право., Ерофеев Б.В.,
Правовая охрана природы Казахстана., Стамкулов С.А. Экологическое право
РК., Эффективность юридической ответственности в охране окружающей среды.,
Хаджиев А.Х. Земельное право., Боголюбов С.А. Защита экологических прав.,
Байсалов С.Б., Сулейманова С.Ж. Правовая охрана вод и антропогенного
воздействие., Культелеев С.Т.Архипов И.Г., Усенова Ж.Б., Әбдікерім
Ерәлидің., Стамкулов А.С.пен Стамкулова Г.А., Яковлев В.Н., Дубровин О.Л.,
Әбдірайымов Б.Ж., Жалинский А.Э., Серікбаева Ш.Б-ң авторефераттарынан.,
және т.б. көптеген заңгер цивилист ғалымдардың еңбектерін сонымен қатар
Қазақстан Республикасындағы жер қойнауы қатынастарын реттейтін нормативтік
құқықтық актілері пайдаланылды.
Жалпы дипломдық жұмыстың құрылымы үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда, Қазақстан Республикасы жер қойнауының құқықтық
жағдайы, оны пайдалану және қорғау ережелеріне, жалпы сипаттамасымен
түсінігіне, құрамы, жер қойнауын пайдалану құқығы және оны шектеу
негіздеріне жан жақты тоқталып кетеміз. Жер қойнауына мемлекеттік меншік
және де оны қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың құзыреттерімен жер
қойнауын пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттерін бағамдауда осы
тараудың еншісінде.
Екінші тарауда жер қойнауы зандары, және де жерге мемлекеттік
меншік пен жерге меншік құқығымен жерді пайдалану мен қорғауды бақылау жер
қойнауының құқықтық жағдайы оның жалпы сипаттамасы жер қойнауын
пайдалану құқығы мен оны шектеудің құрылымына толыққанды мәлімет
береміз.
Үшінші тарауда жер қойнауын пайдалану саласындағы келісім шарттарды
реттеудің пайда болуы және дамуының тарихы, сондай ақ жер қойнауын
пайдаланғаны үшін салықтарды шама шарқымызша ашып қарастырдық. Ең соңында
қорытындымен пайдаланылған әдебиеттер тәзәмәнен тұрады.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ, ОНЫ ПАЙДАЛАНУ
ЖӘНЕ ҚОРҒАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ

1.1 ҚР-ғы жер қойнауының жалпы сипаттамасы, түсінігі, құрамы, жер қойнауын
пайдалану құқығы және оны шектеу.

Жер қойнауының ұғымы кен байлығы ұғымынан кең. Кен байлығы жер
қойнауының ең маңызды құрамдас бір бөлігі. Бағалы кен байлығы,
пайдалы қазбалар мемлекетіміздің әлеуметтік - экономикалық жағдайында,
өнеркәсіп өндірісін ұлғайтуда көрнекті орын алады. Қазақстан - кенге
бай өлке. Мұндағы кеннің жалпы қоры ондаған млрд. тонна болуы мүмкін.
Республикамызда бірнеше ірі кенді алқаптар бар. Орталық Қазақстанда
оның алып жатқан ауданы 80.000 км2. Мұнда көмір, темір, марганец, мыс,
вольфром, қорғасын, мырыш т.б. пайдалы қазба кендері бар. Олардың жалпы
саны 5500-дей. Бұлардың ішіндегі ең ірілері Қарағанды, Екібастұз
кендері. Кенді Алтай ұзындығы 500 км, ені 50 км ауданды алып жатыр.
Онда мыс, қорғасын, мырыш, алтын, күміс сирек кездесетін металл, жанғыш
тақтатас кендері бар [12;45]. Қостанай облысындағы Торғай ойпатының
ұзындығы 500 км, ені 80 км шамасы. Бұл алқапта жоғары сапалы темір,
көмір, астбест, никель, боксит, титан т.б. кендері бар. Оңтүстік
Қазақстандағы Қаратау аймағандағы қорғасын, мырыш, ваннадий жане
фосфорит кендерінің мол қоры бар. Манғыстау түбегінен мұнай-газ
өндіріледі. Көкшетау, Ақмола, Семей облыстарында алтын және сирек
металлдар өндірілетін кендер бар.
1) Кейінгі кездерде Батыс Қазақстан, Маңғыстау облысы, Каспийдің
Республикамызға тиісті аймағында, Қызылорда облысының шығысына қарай бай
мұнай-газ көздері ашылып отыр. Каспийдің Шығыс Қашағаннан табылған мұнай-
қоры 7 миллиард тоннаға шамаланып отыр. Бұл әлемдегі кейінгі жылдары
ашылған ең ірі кен орны.
2) Талдықорған облысындағы Текелі кен орны бұрыннан белгілі. Жамбыл
облысында фосфорит түсті металдар, газ, тас көмір, ғаныш, селитра т.б.
кендер бар. ҚР-ның барлық облыстарында кен байлықтары бар екені сөссіз.
Оның саны мен сапасын геологиялық іздестірулер ғана белгілеп бере алады.
Жер қойнауының пайдалы қазбалары қайтадан қалпына келмейтін байлыққа
жататыны белгілі [17;95].
Әр түрлі металл кендері өндіріс, мұнай, радиоктивті элементтердің
кендері қуат көзі көптеген тау жыныстары құрылыс материалдары
болып табылады.
Қазба байлықтарды пайдаланудағы кемшіліктер де аз емес. Оларды
кешенді, яғни толық пайдалану жүзеге асырылмайды. Тау - кен
өндірістері кендік өзіндік құнының арзандығына қызығып, кен
байлығының қаймағын ғана сыпырып алады, яғни тау жыныстарының бай
жерін ғана пайдаланылады ал косымша кендер үйіндіге айналады.
Республикамыздың кен байлығы-халқымыздың негізгі байлық көздерінің
бірі [28;100]. Оны неғұрлым халкымыздың игілігі үшін толығырақ пайдалану
барлық Қазақстан Республикасы азаматтарының мүдделі ісі. Ол үшін қолда
бар мүмукіндіктерді, соның ішінде шетелдік заңды ұйымдар мен жеке
тұлғаларды қатыстыра отырып, жер қойнауының байлығын толық пайдалануымыз
керек. Бұл саладан туындайтын барлық қатыныстарды реттейтін жаңа
заңдарымызда бар. Ол заңдардың ережелерін, талаптарын жүзеге асыру
мемлекеттік шараларға жатады. Алдымен, Қазақстан Республикасының жер
қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы жарлығын және осы жарлыққа
байланысты қабылданған ережелер, нұсқаулар мен басқа да заңды актілерді
біліп алды. Қызметте жүзеге асырып отырса аталған игілікті іске әр адам
өзінің үлесін қосатыны сөссіз.
Жер қойнауы-табиғи ортанын бір бөлігі, табиғи байлық топырақ
қабатынан, ол жоқ болса-жер бетінен және теңіздердің, көлдердің
өзендердің және басқада су қоймаларының түбінен төмен орналасқан ғылыми-
техникалық прогресті ескере отырып, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
операцияларды жүргізуге болатын тереңдікке соғылған жер қыртысының бөлігі
(жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Заңның 1 бабы) олар жалпы
тараған және жалпы тарамағандарға бөлінеді.
Жер қойнауында пайдалы қазбалар бар. Олар қатты, сұйық немесе газ
күйінде кездесетін материалдық өндірісте қолдануға жарамды табиғи
минералдық зат (соның ішінде жер асты сулары мен шипалы балшықта бар)
[27;118]. Олардың кең тараған түрлеріне табиғи немесе сәл өңделіп,
тазартылғаннан кейін негізінен жергілікті шаруашылық мұқтаждарын қамтамасыз
етуге жұмсалатын пайдалы қазбалар-құм, саз, қиыршық, шағыл тастар және
басқалары жатады.
Минералдық шикізат тері жер үстіне шығарылған, құрамында пайдалы
қазба бар жер қойнауының бөлігі (тау жынысы, кен шикізаты мұнай, газ және
басқалары).
Жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізгенде
пайдаланылатын және пайда болатын қатынастар Қазақстан Республикасының
Конституциясымен жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Заңмен,
мұнай туралы жарлық пен және басқа нормативтік құқықтық актілермен (олардың
құқықтық негіздері қатарында) реттеледі.
Жер қойнауын пайдалану құқығына байланысты азаматтық құқықтық
қатынастар (мысалы минералдық шикізаттарға меншік құқығы) ЖК
нормаларымен реттелген болса, Қазақстан Республикасының азаматтық
заңдары нормаларымен реттеледі. Жер, су (жер асты және шипалы
балшықтардан басқа) орман, өсімдік және жануарлар әлемі жөніндегі
қатынастар басқа заңдармен реттеледі. Бірақ жер астындағы сулар су
кодексінің 3 бабына сәйкес Қазақстан Республикксының су қорын құрайды
және осы кодекстің 28 бабы негізінде арнайы су пайдалану санатында
реттеледі. Сондықтанда жер асты сулары жер қойнауы және жер қойнауын
пайдалану жарлығы және Қазақстан Республикасының Су кодексінің
нормаларымен реттеледі.

Пайдалы қазбаларды топтастыру.

Жалпы тарағандары: Жалпы
тарамағандары:
- құм (әйнектер мен - темір
рудалары
квару, формагнеллардан басқасы - көмір
- шағыл -
мұнай
- қиыршақ тас -
платиний

- уран

- алтын
-топырақ (отқа төзімді - күміс және
басқалар.
Формовогналарлонлари
цинді бетонниктік,балау
лык, қышқыл және калды)
- долодий
- кесек тас
- ірі тас
- ірі құм (династордан басқа).
- бар
- гипс
- менргель
- туф
- известняк (флюстікпен би күштерден басқа)
- слансы (жанатыннан басқасы)
- зианит
- базелит
- диорит
- сионит
- габбро
- андезит
- порфир

Мұндай жағдай Ресей Федерациясының заңдарында бар. (Ресей
Федерациясы су кодексінің 15-17 баптары). Осындай қосарланған нормалармен
реттелген қатынастар жер мен орман, жер мен су заңдарында да бар.
Соңғы қосарланған қатынастар алдағы тауарларда қаралады. Жер қойнауы
және жер қойнауын пайдалану жөніндегі жарлық пен жер "Жер туралы" заңда
да қосарланған нормалар бар.
Мысалы жер туралы заңның 1 бабының 21-1 бөлігінде сақтық аймақ-
теңіз жағалау сызығынан Қазақстан Республикасның аумағында құрлық
жағына қарай 5 км сызылып жатқан аймақ жер қойнауы қатынастарының
обьектісі болып саналады. (жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану
туралы Жарлықтың 1999 жылғы 11 тамыздағы редакциясы). Қазақстан
Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің 303-305 баптарында
Қазақстан Республикасының континенттік қайранында жасалған әкімшілік
құқықтық тәртіпті бұзғаны үшін әкімшілік құқықтық жауапкершілік бар.
Онын ішінде континенттік қайранда теңіз ғылыми зерттеулерін жүргізу,
қалдықтар мен басқа да материалды көму ережелерін бұзу, минералдық және
жанды ресурстарды заңсыз беру сияқты заң бұзушылықтар бар. Осыған орай
континенттік қайран (шельф) туралы ережелер Қазақстан Республикасының
қандай заңы бар деген сауал туындайды. Жер туралы, жер қойнауы және жер
қойнауын пайдалану туралы. Мұнай туралы Жарлықтарда Қазақстан
Республикксының Су кодексінде де континенттік қайран туралы нормалар-
ережелер жоқ. Өз алдында, жеке қабылданған континенттік қайран туралы
заң жоқ. Россия Федерациясында 1995 жылғы 30 қарашада қабылданған "О
континентальном шельфе" деген заңы бар. Бұл заң өзінің мазмұны жағынан
экологиялық заңдар қатарына жатады. Сондықтан бұл заңды бұзғаны үшін
әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
істерді Россияның федералдық органдары қарайды (ст.219. 3КРАП РСФСР)
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 303-
1, 305-1 баптарында қаралған континенттік қайран туралы ережелерді бұзғаны
үшін әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді Қазақстан Республикасының
табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау туралы органдар қарайды.
Сондықтан аталып отырған қайран туралы заң Қазақстан Республикасының
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарында орын алуы керек еді. Бірақ бұл
саладағы заңдарда континенттік қайран туралы нормалар қарастырылмаған.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) 1982 жылғы теңдік құқығы туралы
конвенциясының анықтамасына қарағанда Каспий теңіз емес, үлкен көл, теңіз
мұхиттармен жалғасып жатуы керек. Мысалы, Жерорта теңізі, солтүстік
теңізі сияқты. Аталған конвенцияда теңіздің жағалауынан 200 миль қашыққа
дейінгі теңіз түбі немесе тереңдік қойнауы континенттік қайран болып
саналады. Егер Каспий көл болып саналса аталған қайран туралы сөзде
болмауы керек. Бұрынғы Кеңестер Одағы мен Иран арасындағы 1994 жылғы 16
маусымдағы "Континентік қайранның минералдық ресурстарын барлау және
пайдалану туралы" заң бойынша Кеңестер Одағы мен Иран Каспийді Теңіз деп
таныған [34;51]. Бірақ әр қайсысы өз аумақтарында теңізді пайдаланған.
Кеңестер Одағы одақтас Республикаларда Конституция бойынша тәуелсіз деп
танылғандықтан 1970 жылы Каспий теңізін оның жағалауындағы Республикаларға
- Россияға, Қазақстанға, Әзірбайжанға, Түркіменстанға орта сызықтан
секторларға бөліп берген. Бірак Каспий байлығын пайдалану және қорғау
мәселелерінің шешілуі әлі алда, Каспий теңізінің континентік қайраны
пайдалануды заңдастыру жөнінде Каспий жағасындағы көрші елдермен келісім
шарт жасауды және ұлттық мүддені қорғайтын өз заңдарын жетілдіруі қажет.
Аталған заңдардың міндеттері - Қазақстан Республикасының мүдделерін
және оның табиғи ресурстарын қорғау, Қазақстан Республикасының жер
қойнауын тиімді пайдалану және қорғау, шаруашылық жүргізудің барлық
нысандардын бірдей дамуына жағдай жасау, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
қатынастар саласында заңдылықты күшейту мақсатында операцияларды жүргізуді
реттеу болып табылады (ЖК-нын 2 бабы).
Жоғарыда аталған жер қойнауы туралы қатынастар мынадай қағидаттарға
негізделген:
1) жер қойнауын ұтымды, кешенді және қауіпсіз пайдалануды қамтамасыз
ету;
2) жер қойнауын және қоршаған табиғи ортаны қорғауды қамтамасыз ету;
3) Республикалық және аймақтық мүдделердің үйлесуін қамтамасыз ету;
4) минералдық шикізат базасын толықтыруды қамтамасыз ету;
5) жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жариялы түрде жүргізу.
6) жер қойнауын пайдаланудың ақылы болуы.
7) жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізуге инвестициялар
тарту үшін қолайлы жағдайлар туғызу.
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықта жер қойнауы
туралы қатынастардың, оның объектілері, жер қойнауын пайдалану және оның
объектілері және жер қойнауының қоры да аталмаған.
Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық жер қойнауы, оның
ішінде пайдаланатыны және пайдаланылмайтыны да Қазақстан Республикасының
жер қойнауы қорын құрайды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы
18 қазандағы №1287 қаулысымен: Қазақстан Республикасында пайдалы қазбалар
қорларының мемлекеттік балансын жүргізудің тәртібі туралы Ереже
қабылданды. Осы пайдалы қазба қорларында жер қойнауы қорының құрамдас
бөлігі болып саналады. Қазақстан Республикасы жер қойнауының мемлекеттік
қоры болуы тиіс екені Қазақстан Республикасы Үкіметі қызметінің саласынан
да байқауға болады (Жер туралы жарлықтын 7 бабы). Жер қойнауы жөніндегі
қатынастардың объектісі осы жер қойнауы болып саналады. Бұл құқықтық
қатынастар негізінде жер қойнауының мемлекеттік меншік құқығы жатыр.
Мемлекет жер койнауының меншік иесі ретінде оны заңдар арқылы басқарады,
пайдалануды және қорғауды ұйымдастырады, құқықтық реттейді. Осыларға
орай жер қойнауы құқықтық қатынастарды мынадай түрлерге бөлінеді:
1) жер қойнауына мемлекеттік меншік құқығы саласындағы қатынастар;
2) жер қойнауын мемлекеттік басқару саласындағы қатынастар;
3) жер қойнауын пайдалану саласындағы қатынастар;
4) жер қойнауын қорғау саласындағы құқықтық қатынастар.
Осы аталған топтардағы құқықтық қатынастар түрлеріне қарай
өз алдына жіктеледі [29;78]. Мысалы, жерге мемлекеттік меншік құқығы жер
қойнауының мазмұнына қарай жер қойнауын мемлекеттік иемдену, пайдалану,
билік ету қатынастарына бөлінеді.
Жер қойнауын мемлекеттік басқару саласындағы құқықтық
қатынастар оның басқару механизмдерін белгілеуге байланысты туындайды. Бұл
механизмдер экономикалық, экологиялық, құқықтық реттеулерге бөлінуі
мүмкін.
Жер қойнауын қорғау саласындағы қатынастар жер қойнауына
меншік құқығын, жер қойнауын пайдалану құқығын қорғауға байланысты
қатынастарға бөлуге болады. Жер қойнауын пайдаланудың түрлері жер қойнауы
және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың 10 бабында көрсетілген. Осы
жарлықта жер қойнауын пайдалану құқығының мынадай түрлері де бар;
1) жер қойнауы мемлекеттік геологиялық зерттеу.
2) барлау.
3) өндіру.
4) барлау және жер асты құрылыстарын салу және пайдалану.
Жер қойнауын пайдалану операциялары:
1) жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерделеп, барлау және өндіру.
2) жер қойнауын операцияларға байланысты емес жер асты құрылыстарын салуға
және пайдалану үшін пайдалану.
3) көп тараған пайдалы қазбаларды пайдалану.
4) жер асты қойнауынан қалдық суларды ағызу үшін барлауға байланысты
жұмыстар.
5) шымтезекті (торф) пайдалану.
6) емшілік қасиеті бар балшықты барлау, суды барлау және өндіру жатады.
Жер қойнауын пайдалану құқығы мерзіміне қарай тұрақты немесе
уақытша, құқықтық режиміне қарай иеліктен алынатын немесе алынбайтын,
өтемді болуы мүмкін.
Жер қойнауын пайдалану құқығының пайда болу негіздері мыналар:
1) жер қойнауын пайдалану құқығын беру мемлекеттің тікелей беруі;
2) жер қойнауын пайдалану құқығын өзгеге беру-жер қойнауын пайдаланушының
басқа тұлғаға беруі;
3) жер қойнауын пайдалану құқығының әмбебап құқықтық мұрагерлік
тәртібімен көшуі - заңды тұлғаның қайта құрылуы кезеңінде құқық мұрагерге
жер қойнауын пайдалану құқығының пайда болуы (Жер туралы жарлықтың 12
бабы).
Жер қойнауын пайдалану саласындағы сервитуттар жер қойнауы
және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың 11-2 бабында белгіленген.
Жер қойнауын пайдалану құқығын кепілдікке беру немесе жер
қойнауын кепілдік құқықты пайдалану тәртібі Жер кодексінің нормаларында
көрсетілген.
Жер қойнауын пайдалану құқығын басқа тұлғаларға беру жер
қойнауын пайдаланушының лицензияның негізінде туындаған жер қойнауын
пайдалану құқығын басқа тұлғаға беруі лицензиялық органның рұқсатымен ғана
жүргізіледі. Жер қойнауын пайдалану құқығының басқаға беру туралы өтінішті
қарау, жер қойнауын пайдалану құқығын берудің тәртібі Жер қойнауы және жер
қойнауын пайдалану туралы заңның жаңа редакциясында (14 бапта) қаралған.
Жер қойнауын пайдалану құқығын берудің тәртібі Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2000 жылғы 21 қаңтардағы №108 қаулысымен бекітілген.
Ерекше қорғалатын аумақтардың шектеріндегі жер қойнауларын
пайдалану Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын аумақтары туралы
заңдарға сәйкес жүзеге асырылады [19;29].
Жер қойнауын пайдалануды шектеудің негіздері:
1) жер қойнауының жекелеген учаскелерін пайдалану елдің қауіпсіздігімен
қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қолданылуы мүмкін.
2) елді мекендердің аумақтарында, қала маңы аймақтарында өнеркәсіп, көлік
және байланыс объектілерінде жер қойнауларын пайдалануға, егер мұндай
пайдалану өмірі мен денсаулығына қауіп төндіруі; шаруашылық объектілеріне
немесе қоршаған ортаға залал келтіруі мүмкін болатын жағдайлар пайда болса,
ішінара немесе толық тиым салынуы мүмкін. Бұлар жөніндегі шешім,
Қазақстан Республикасы Үкіметі қабылдайды (Жер кодексінің 14-1 бабы).

1.2 Жер қойнауына мемлекттік меншік және де оны қорғау саласындағы
мемлекеттік органдардың құзыреттері.

Жер қойнауына мемлекеттік меншік құқығы туралы бұрында
қарастырылған.
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Жарлықтың

5-бабы жер қойнауына, пайдалы қазбаларға және минералды шикізатқа
меншік құқығына арналған. Оның мазмұны мынадай. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, жер қойнауы, соның ішінде пайдалы қазбалар,
мемлекет меншігінде болады. Егер контрактіде өзгеше көзделмеген болса,
минералды шикізат меншік құқығымен жер қойнауын пайдаланушының
меншігіне жатады (Қазақстан Республикасының мемлекеттік кәсіпорында
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен).
Егер контрактіде ерекше көзделмесе, техногендік минералды тізімдер
мемлекет меншігі болып табылады [4;12]. Мемлекеттің меншігіндегі
техногендік минералды тізімдерден алынған пайдалы қазбаларға иелік ету
құқығы (шаруашылық жүргізу, жедел басқару) контрактіде айқындалады.
Минерады шикізат, техногендік минералды тізімдер немесе пайдалы қазбалар
меншік құқығымен жер қойнауын пайдаланушылар иелігінде (шаруашылық
жүргізу жедел басқару) болса, ол минералды шикізатқа, техногендік
минералдық тізімдерге немесе пайдалы қазбаларға иелік етуге, олар
жөнінде заңды тиым салынбаған кез келген азаматтық құқықтық мәмілелер
жасауға құқыығы бар.
Жер қойнауын пайдалану саласында Қазақстан Республикасы атқарушы
органның құзыреті мынадай:
Қазақстан Республикасы Үкіметі:
1) Мемлекеттік меншік обьектісі ретінде жер қойнауының мемлекеттік
қорын басқаруды ұйымдастырады.
2) жер қойнауын пайдалану және оны қорғау ережелерін белгілейді.
3) Минералды шикізаттың стратегиялық және тапшы түрлеріне деген
мемлекеттің қажеттілігін қанағаттандыруға арналған жер қойнауы
участкелерін анықтайды, ұлттық қауіпсіздікті, қоршаған табиғи ортаның
сақталуын, халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жер
қойнауын пайдалануға шек қояды, болашақ ұрпақ мүддесіне орай
минералды шикізат қорларын сақтау үшін жер қойнауы учаскелерін
консервациялайды.
4) кең тараған пайдалы қазбалардың тізімін анықтайды.
5) өндіруші өнеркәсіптің әр түрлі салаларындағы қызметті жүзеге асыратын
жер қойнауын пайдаланушылар үшін арнайы төлемдер мен төлеу тәртібінің
ерекшеліктерін белгілейді.
6) контрактілер жасау тәртібін белгілейді.
7) құзыретті орган (уәкілетті мемлекеттік орган) конкурсқа шығаруға
жататын жер қойнауы учаскелерінің (блоктарының) тізбесін белгілейді.
8) модельдік контрактілер әзірлейді және бекітеді.
9) жер қойнауын пайдалану саласында өзге де берілген басқа уәкілеттіктерді
жүзеге асырады.
10) кең таралған пайдалы қазбалардан баска жер қойнауын пайдалануға
контрактілер жасайтын және орындайтын құзыретті органдарды айқындайды.
11) республикалық және халықаралық маңызы бар мемлекеттік табиғи қорық
қорының геологиялық, геоморфологиялық және гидрологиялык объектілерінің
тізбегін бекітеді және ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда оларды
шаруашылықта шектеп пайдаланудың тәртібін бекітеді, сондай-ақ экологиялық,
ғылыми, мәдени және өзге де жағынан ерекше құнды, республикалық маңызы бар
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар сатысына жатқызылған жер қойнауы
учаскелерінің тңзбесңн бекңтедң [12;31].
Құзіретті органның (уәкілетті мемлекеттік органның) атқаратын
қызметтері:
1) барлау, өндіру және бірлескен барлау мен өндіру жүргізуге жер қойнауын
пайдалану құқығын беру үшін инвестициялық бағдарламалардың конкурсын
дайындау және ұйымдастыру.
2) контрактінің шарттары туралы жер қойнауын пайдаланумен келіссөздер
жүргізу, жер қойнауын пайдаланушымен бірлесіп контрактінің жобасын
дайындау.
3) контрактілік құжаттардың жобаларын келіссөзді жүргізуді ұйымдастыру.
4) кең тараған пайдалы қазбаларды коммерциялық мақсатта өндіруге арналған
контрактіні қоспағанда, контрактіні жасасу және тіркеу.
5) жер қойнауын пайдалану және қорғау жөніндегі мемлекеттік органмен
бірлесіп, контрактілерді орындау шарттарын сақтаудың мониторингі және оны
бақылау.
6) жер қойнауын пайдалану туралы Жарлықтың 14 бабына сәйкес жер қойнауын
пайдалану құқығын өзгеге де беруге рұқсат беру, сондай-ақ осы Жарлықтың 15
бабына сәйкес жер қойнауын пайдалану құқығын беру жөніндегі мәмілелерді
тіркеу.
7) контрактіні заңдарда көрсетілген тәртіппен және негіздер бойынша
атқаруды және бұзуды қамтамасыз ету.
8) Қазақстан Републикасының Үкіметіне контрактінің орындау барысы туралы
жыл сайын есепті табыстау.
Құзіретті органның (уәкілетті мемлекеттік орган) міндеттері:
1) контрактіні жасау және аткару жөніндегі өзінің қызметінің барысында
Қазақстан Республикасынынын мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету.
2) Кен орындарының қорларына мемлекеттік сараптамадан кейін ғана
өндіруге контракт жасауға міндетті.
Облыстық мемлекеттік атқарушы органдардың құзыреті.
Жер туралы заңдарға сәйкес контрактіде белгіленген мөлшерде жер
қойнауын пайдаланушыа жер пайдалану құқығына жер учаскесін береді
қажет болған жағдайда көрсетілген мақсаттар үшін жер туралы заңдарда
анықталған тәртіппен жеке меншік иесіне немесе жер пайдаланушылардан
жер учаскесін алып қояды, өздеріне заң актілері берген құзырет
шегінде жер қойнауын пайдалану операцияларын жүргізу үшін берілген
жер және су учаскелерінің қорғалуына жер қойнауын пайдаланушылардың
экологиялық қауіпсіздік ережелерін бұзбауына, археологиялық ескерткіштер
және басқа тарихи мәдени мұра обьектілерінің сақталуына бақылауды
жүзеге асырады; Контракт жасалған кезде аймақ тұрғындарының әлеуметтік
экономикалық және экологиялық мүдделерін сақтаумен байланысты
мәселелерді шешу үшін жер қойнауын пайдаланушылармен келіссөздер
жүргізуге қатысады; кен тараған пайдалы қазбаларды коммерциялык
мақсаттарда өндіруге контракт жасасады, тіркейді және оны атқарады.
Жер қойнауын пайдалануға байланысты ғылыми, тарихи мәдени - эстетикалық
мәні бар обьектілерді құру мен сақтауға жәрдемдеседі; құзіретті
орталық атқарушы органдармен келісіп, жергілікті мәні бар мемлекеттік
табиғи - қорық қорының геологиялық, геоморфологиялық және
гидрогеологиялық обьектіллер мен экологиялық, ғылыми, мәдени және өзге де
ерекше құнды, жергілікі мәні бар ерекше қорғалатын табиғи
аумақтардың санатына жатқызылған жер қойнауы учаскелерінің тізбесін
бекітеді.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы ҚР-ы заңының 31 - бабына сәйкес аудандық (облыстық маңызы бар
қалалық) акиматтық өз құзіреті шегінде жер қатынастарын реттеуден
басқа, аудан (облыстық маңызы бар қала) аумағындағы экономикалық, тарихи,
мәдени, ғылыми құндылығы бар табиғат обьектілерін және өзге де
обьектілерді табиғаттың тарих пен мәдениеттің қорғалатын ескерткіштері
деп жариялау туралы ұсыныс енгізе алады.
Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны пайдалану және қорғау
жөніндегі мемлекеттік құзыретті органдардың жер қойнауын пайдалану
және қорғау саласында жер қойнауы мемлекеттік қорының жай - күйін
есепке алу, оның ішінде жер қойнауының мемлекеттік мониторингі, жер
қойнауына мемлекеттік сараптама, геологиялық ақпаратты мемлекеттік
сақтау, пайдалы қазбалар қорының мемлекеттік балансын жасау,
техногендік минералдық тізімдерге мемлекеттік кадастрларды жасауды
жүзеге асырады [23;15].
Сондай-ақ аталған уәкілетті мемлекеттік органдар жер қойнауын
пайдаланушының жер қойнауын қорғаудың және контракт шарттарының
сақталуын бақылайды (Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы
Жарлығының 51 - 70 баптары ).
Жер қойнауын пайдаланушылар алғашқы есепке алу материалдарында
негізделген жер қойнауының жай-күйі туралы геологиялық есепті
Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен арнаулы нысандарына сәйкес
береді.
Жер қойнауының мемлекеттік мониторингі жер қойнауын мемлекеттік
қорын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету, оларды өзгеруін уақытылы
анықтау және жою үшін жүргізіліп, жер қойнауының жай - күйін бақылау
жүйесі болып табылады. Қазақстан Республикасындағы жер қойнауының
мемлекеттік мониторингі туралы Ереже Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1997 жылғы 27 қаңтардағы №106 қаулысымен бекітілген.
Жер қойнауына мемлекеттік сараптама жер қойнауын тиімді
кешенді пайдалануға жағдайлар жасау, жер қойнауын пайдалануға
төлемдерді, жер қойнауын пайдалануға берілетін жер қойнауы
учаскелерінің шекараларын анықтау мақсатында пайдалы қазбалардың
барлаған кен орындарының қорына жасалады.
Өндіруге арналған жер қойнауын пайдалану құқығына не мердігер
өндіруді пайдалы қазбалардың бұрын мемлекеттік жүргізілгеннен кейін
ғана барлауға құқылы. Мемлекеттік сараптаманын барлаған пайдалы
қазбалардың қорын игерудің тиімділігі жайындағы қортындылардың
мемлекеттік есепке қоюға негіз болады. Мемлекеттік сараптама
ұсынылған геологиялық материалдар пайдалы қазбалар қорының мөлшерімен
сапасын, олардың республика экономикасындағы маңызын, өндірудің тау-
кен техникалық, гидрологиялық, экологиялық және басқа жай - күйін
обьективті бағалауға мүмкіндік берген жағдайда мемлекеттік сараптама кен
орнын геологиялық зерделудің кез келген сатысында жүргізілуі мүмкін.
Өндіруге байланысты емес құрылыстар салуға және пайдалануға жарамды
жер қойнауы учаскелері туралы геологиялық ақпарат та мемлекеттік сараптауға
жатады. Жер қойнауының мұндай учаскелерін жер қойнауын пайдалануға беру
геологиялық ақпаратты мемлекеттік сараптаудан өткізгеннен кейін ғана
жүргізіледі.
Жер қойнауын мемлекеттік сараптау туралы Ереже Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 1996 жылғы 18 қазандағы №1288 қаулысымен бекітілген.
Пайдалы қазбалар қорларының мемлекеттік балансын жер қойнауын
пайдалану және қорғау жөніндегі мемлекеттік орган Қазақстан Республикасының
минералдық - шикізат балансының жай-күйін есепке алу мақсатында жүргізіледі
[27;49]. Пайдалы қазбалар қорының мемлекеттік балансында коммерциялық
жолмен табылған, пайдалы қазбалардың әр түрлі қорының мөлшері, сапасы мен
зерделеу дәрежесі, олардың орналасуы, өндірістік игерілу, өндіруі, ысырабы
мен өнеркәсіптің пайдалы қазбалардың барлаған қорларымен қамтамасыз етілуі
туралы мәліметтері болуы керек. Пайдалы қазбалар қорларын мемлекеттік
балансқа енгізу және оларды мемлекеттік баланстан шығару тәртібі Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Пайдалы қазбалар кен орындарының және көрініс белгілерінің мемлекеттік
кадастрын, жер қойнауын геологиялық зерттелудің мемлекеттік кадастрын, жер
қойнауын пайдалану және қорғау жөніндегі мемлекеттік орган жер қойнауын
геологиялық зерттеудің республикалық және аймақтық бағдарламаларын
әзірлеуді, кен орнын кешенді пайдалануды қамтамасыз ету, сондай-ақ басқа да
шаруашылық мәселелерді шешу мақсатында жүргізіледі.
Пайдалы қазбалар кәсіпорындарының және көрініс белгілерініңн
мемлекеттік кадастры әрбір кен орны бойынша негізгі және онымен бірге
жатқан басқа пайдалы қазбалардың саны сапасы және олардағы компоненттердің
мөлшері мен сапасы, кен орнын игерудің тау-кен технологиялық,
гидрологиялық, тағы басқа жай-күйі мен оны геологиялық, экономикалық
бағалау, сондай-ақ пайдалы қазбалардың анықталған көрініс белгілері туралы
мәліметтерден тұрады. Пайдалы қазбалар кен орындарының және көрініс
белгілерінің мемлекеттік кадастрын жүргізу туралы тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Жер қойнауын, зиянды заттарды, радиоактивтік қалдықтарды көшудің
мемлекеттік кадастрын жүргізудің және суларды жер қойнауына ағызудың
тәртібін жер қойнауын пайдалану және қорғау жөніндегі мемлекеттік орган
халыктың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі. Ол жөніндегі
тәртіп 1996 ж. 18 қазанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1285
қаулысымен бекітілген.
Техногендік минералдық тізімдердің мемлекеттік кадастрын жер қойнауын
пайдалану және қорғау жөніндегі уәкілетті орган жер қойнауын тиімді
пайдалану, қоршаған ортаны қорғау мақсатында жүргізеді. Кадастрдың бұл түрі
техногендік минералдық тізімдердің сандык және сапалық көрсеткіштерін, тау-
кен техникалық және экологиялық жай-күйі көрсетілген техногендік
минералдық тізілімдердің типімен түрлерін сипаттайтын үйме объекті туралы
мәліметтерді қамтиды. Техногендік минералдық тізімдердің мемлекеттік
кадастрын жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленді
(қазақстан Республикасының жер қойнауы туралы жарлықтың 55-61 баптары).
Жер қойнауын қорғауда жүргізілетін мемлекеттік бақылау
саласындағы жалпы мемлекеттік бақылаудың бір түрі бірінші бөлімде
қаралды.

1.3 Жер қойнауын пайдаланушының құқықтары мен міндеттері

Жер қойнауын пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері
ішінара алдагы келісім шарттар жасасуга байланысты пайдалы қазбалар
меншік құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы,оны шектеу сиякты
бөлімдерде жанама түрде ондағы тақырыптардың мәселелеріне байланысты
қаралды. Жер қойнауын пайдаланушылардың мынадай құқығы бар;
1) Өзіне берілген контракт аумағы шегінде контрактіде бекітілген
шарттарға сәйкес жер қойнауын пайдаланудың кез келген заңды
әрекеттерін өз еркімен жургізу.
2) контрактіде басқа да жағдай ескерілмеген басқа, өзінің әрекетінің
нәтижелерін соның ішінде минералды шикізат өз қалауынша пайдалану.
3) контракт аумағында, қажет болған жағдайларда, жер қойнауын
пайдаланушыға белгіленген тәртіп бойынша бөлініп берілген басқа жер
учаскелерінде, жұмысты жүргізуге қажет өндірістік және әлеуметтік
мақсаттағы обьектілер салуға,сондай-ақ контракт аумағы шегінде және
одан тыс аумақтарда жалпы пайдаланатын коммуникациялар және
обьектілерді келісу арқылы пайдалану.
4) Жер қойнауы туралы Заңның 43 - бабына сәйкес белгіленген контракт
күшінін мерзімін ұзарту туралы келіссөзді бірінші кезекте жузеге
асыру. 5)Жер қойнауын пайдалану операцияларымен байланысты жекелеген
жұмыс түрлерін жургізу үшін мердігерлерді тарту.
6)ЖК Жарлықпен белгіленген шарттарды сақтай отырып,өз құқығын немесе
оның бөлігін басқа тулғаларға беру.
7)ЖК Жарлықта және контрактіде белгіленген шарттарға сәйкес өз
қызметін тоқтату.
8)ЖК Жарлықта, басқа заңдарда, контрактіде көрсетілген өзге де
құқықтарды пайдалану.
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Жарлықтын 65
бабына сай кен орнын бірлесіп игеру және бір кен орнынын әр
бөліктеріндегі жер қойнауын пайдаланушылардың өндіру операцияларын
үйлестіруде жер қойнауын пайдаланушылар кен орнын бірлесіп игеру
жөнінде өзара жазбаша келісім кузыретті органмен кемсілуі
жасауларына болады.Бұл келісім құзыретті органмен кемсілуі тиіс.
Қазақстан Республикасы шетелдік жер қойнауын пайдаланушыларының
немесе Қазакстан Республикасының мемлекеттік емес жер қойнауын
пайдаланушының үлестерінен пайдалы қазбаларды әлемдік нарық бағасынан
аспайтын бағамен бірінші кезекте сатып алуға құқығы бар.Сатып
алынатын пайдалы қазбалардың шекті Мөлшері,олардың бағасы мен төлем
турлерін анықтау тартібі контрактіде ескеріледі.
Қазақстандық мемлекеттік жер қойнауын пайдаланушыдан пайдалы
қазбаларды сатып алу шарттарын, ҚР - ның Үкіметі заңдарға сәйкес
анықтайды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың пайдалы қазбаларын ЖК Жарлықтың
68 бабына сәйкес реквизицияланғанда пайдалы қазбалардын иелеріне өтем
ақысын заттай немесе шетелдік жер қойнауын пайдаланушы еркін
айналымдағы валютамен,ұлттық жер қойнауын пайдаланушы ұлттық
валютамен өндіріп алуға құқығы бар.
Жер қойнауының геологиялық құрамы,ондағы пайдалы қазбалар,
кен орындарының геологиялық есептерді, карталардағы және баска
материалдардағы жер қойнауынының кез келген ерекшеліктер туралы
ақпараттар жер қойнауын мемлекеттік емес пайдаланушының жеке
қорғанысына алынса, оның иелік құқығында болады.
Жер қойнауын пайдаланушыға заңдарға сәйкес оның құқықтарын қорғау
кепілдігі беріледі. Жер қойнауын пайдаланушының жағдайын нашарлататын
заңдарға енгізілген өзгертулер мен толықтырулар ол өзгертулер мен
толықтырулар енгізілгенге дейін берілген және жасалған контрактіде
қолданылмайды [14;94]. Бұл ереже қорғаныс қабілетін, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету саласындағы Қазакстан Республикасы зандарының өзгерісіне
қолданылмайтынын ескеру керек.
Жер қойнауын пайдаланушылардың міндеттері:
1) Жер қойнауын пайдалану операцияларын жүргізудің әлемдік тәжірибеде
қабылданган санаттарға негізделген ең тиімді әдістер мен технологияларды
таңдау.
2) Контракт аумағы тек қана контрактіде көрсетілген мақсаттарын пайдалану.
3) егер контрактіде басқа мерзім көрсетілмесе, контракт жасаған күннен
бастап барлау немесе өндіру жұмыстарын жургізуді бастау.
4) жер қойнауын пайдалану операцияларын Қазакстан Республикасының
заңдарынан қатаң сәйкестікте жургізу.
5) әсер қойнауын ұтымды пайдалануды қызметкерлер мен халыктың қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін белгіленген тәртіппен келісілген тартіппен келісілген
тәртіппен келісілген жер қойнауын пайдалану операцияларын жүргізудің
технологиялық сызбаларын бұзбау.
6) контракт аумағы шегінде басқа адамдардың еркін жүруіне ортақ
пайдаланатын коммуникациялар мен обьектілерді пайдалану немесе егер
жер қойнауын пайдалану операцияларына кедергі келтірмесе және олар
қауіпсіздіктің ерекше жағдайлармен байланысты болмаса,онда жұмыстың
барлық түрлерін,соның ішінде табиғи ресурстардың басқа түрлерін
барлауға және өндіруге кедергі жасамау.
7)ҚР -ның Үкіметі белгілеген тәртіппен ҚР-ның аумағында конкурс өткізумен
байланысты олар стандарттар мен басқа да талаптар сай болған жағдайда ҚР-
сында өндірілген жабдықтарды, материалдар және дайын өнімдерді міндетті
түрде пайдалану.
8)егер бұл қызмет көрсетулер ҚР-ның Үкіметі белгілеген тәртіппен ҚР-ның
аумағында конкурс өткізумен байланысты стандарттарға және басқа да
талаптарға сай болса, әуе, теміржол, су және басқа да көлік түрлерін
пайдалануды қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі Операцияларды
өткізу кезінде жұмыс атқару мен қызмет көрсету үшін Қазакстандық
кәсіпорындар мен ұйымдарды міндетті түрде қатыстыру.
9) Қазақстан Республикасында қайсы бір қызмет болмаған жағдайда мемлекеттік
органның рұқсаты мен ұйымдардың қызметін пайдалану.
10)жер қойнауын пайдалану операцияларын пайдалану операцияларын жургізгенде
қазақстандық мамандарға басымдық беруде.
11) құзыретті органға жұмыс бағдарламасын, сондай-ақ оны іске жүйесі
жайында толық мәліметтер беруге.
12) Қазақстан Республикасы бақылау органдарына олардың қызметтік
функцияларын атқару кезінде қажет кужаттарды мәліметтерді кедергісіз беру
мен жұмыс орындарына өтуге мүмкіндік жасауға және айқындалған кемшіліктерді
уақтылы жоюға.
13) контракт аумағында жұмыс нәтижесінде алынған геологиялық есептерді жер
қойнауын пайдалану мен корғау жөнінде мемлекеттік органға беруге.
14) халықтарды жер қойнауын ұтымсыз пайдаланғаны үшін және өзге міндетті
төлемдерді уақтылы төлеуге.
15) қажет болған жағдайда, операциялардың мазмұны туралы ақпаратты ушінші
біреуге, егер контрактіде өзгеше белгіленбесе,қатысушы жактардың ортақ
келісімі арқылы ғана беруге.
16)мәдини-тарихи маңызы бар объектілерді сактауға.
17) жер койнауын пайдалану операцияларын жүргізу әсерінен бүлінген жер
учаскелерін және басқа табиғи объектілерді зандарға сәйкес әрі карай
пайдалануға жарамды қалпына келтіруге.
18) барлау нәтижесінде кен орнын (кен орындарын) тапқан жағдайда, әсер
қойнауын пайдаланушы оны құдыретті органға хабарлауға, кен орнын бағалап,
оның коммерциялық табу болуы мүмкіндігі жайында тұжырым дайындауға
міндетті, табу жайында хабарлаудың, бағалаудың, коммерциялык, табу жайында
шешім қабылдауды талқылау рәсімінін мерзімі контрактіге анықталады.
19)әсер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізу процесінде
Қазақстан Республикасы заңдарын сактауға міндетті.
20) барлауды, өндіруді не бірлескен барлау мен өндіруді жургізетін әсер
қойнауын пайдаланушы жыл сайын жер қойнауын пайдалану және корғау жөнінде
мемлекеттік органның аумақтық бөлімшесімен, егер контракті Мұндай келісу
үшін өзгеше мерзім белгілемесе, контракт жасалған айдан кейінгі айдың 30-
нан кешіктірмей жұмыстардың жылдық бағдарламасын келісуге міндетті.
21) жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалану және қорғау жөніндегі
Мемлекеттік органға жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды ҚР-ның
нормативтік құқықтық актілермен айқындалатын шарттарда және тәртіпте
жургізу жөнінде есептер табыс етуге міндетті.
22) контрактінің қолданылуы тоқтатылған жағдайда, жер қойнауын пайдаланушы
заңдарға және өзге де нормативтік құқықтық актілерге сәйкес барлау немесе
өндіру объектілерін консервациялауды, жабдықпен өзге де мүлікті бөлшектеп
бұзуды және контрактік аймақтан әкетуді жүзеге асыруға міндетті.
Жер қойнауын пайдаланушы заңдармен контрактіде көрсетілген өзге де
кұқықтар мен міндеттер болуы мүмкін.
Жер қойнауын пайдалану үшін жасалатын контракт жер қойнауын пайдалану
жөніндегі операцияларды жүргізуге арналған жер койнауын пайдаланушы мен
құзыретті орган арасындағы шарт.
Жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізуге арналған
контракттың түрлері:
а) барлау жөніндегі жұмыстарды жүргізуге арналған келісім.
б) бірлескен барлау және өндіру бойынша жұмыстарды жүргізуге арналған
контракт.
в) өндіру бойынша жұмыстарды жүргізуге арналған келісім.
г) барлау (немесе өндірумен) байланысты емес жер асты құрылыстарын салуға
немесе пайдалануға арналған келісім.
Келісімнің шарттары Қазакстан Республикасының заңдарына сәйкес келуге
тиіс. Келісім жасалған кезде қолданылып жүрген заңдарға қайшы келетін
келісім шарттары келісімге қол қойылған кезден бастап жарамсыз деп
есептелінеді.
Жұмыс бағдарламасын қоса алғанда, бірлескен барлау мен өндіруге
жасалған келісім бойынша өндіруді жүргізудің шарттарымен тәртібі Келісімде
белгіленген тәртіппен, жасалған келісімге қосымша қосалқы рәсімделуге тиіс.
Барлауға келісім 6 жыл мерзімге жасалады. Мердігер келісімде және
тиісті Жұмыс бағдарламасында белгіленген міндеттемелерді орындаған жағдайда
мердігердің контрактінің қолдану мерзімін ұзартуға құқығы бар. Келісімнің
қолданылу мерзімі кезең ұзақтығы 2 жылға дейін болып, екі рет ұзартылуы
мүмкін. Егер мердігер мерзімді Ұзарту үшін келісімнің қолдану мерзімі
Аяқталғанға дейін 12 айдың кешіктірмей өтініш жасаған болса, барлауға
келісімнің мерзімі ұзартылуы мүмкін.
Өндіруге арналған келісім 25 жылғы дейін, ол пайдалы қазбалардың ірі
және бірегейлі қорлары бар кен орындарына 45 жылға дейінгі мерзімге
жасалады. Бірлескен барлау мен өндіруге келісім мүмкін болатын ұзарту
мерзімі ескеріле отырып, барлау мен өндірудің мерзімін қамтитын мерзімге
жасалады. Бұл ретте мерзімдерді ұзартуға жоғарыда аталған ұзарту ережелері
қолданылады.
Пайдалы қазба табылған жағдайда келісімнің қолданылу мерзімін
коммерциялық табуды бағалау үшін мердігердің қажет кезеңге ұзартуға құқығы
бар. Келісімнің қолданылу мерзімін ұзарту туралы өтінім ол құдыретті
органға (уәкілетті Мемлекеттік орган) келіп түскен күннен бастап үш айдан
кешіктірмей қаралуға тиіс.
Контрактілік аумақтық шегінде, жер қойнауының бір-бірімен өзара
аралас ретінде де, болек те бір учаскесі немесе жер қойнауының бірнеше
учаскесі болуы мүмкін. Контрактілік аумақтың шегіндегі бөлінетін жер
қойнауы учаскесі белгілі бір терендікпен шектеліне алады. Егер барлау және
өндіру жүргізу кезінде пайдалы қазбалар табылатын болса, онда оны кеңейту
туралы мәселе конкурс откізілместен контракт шарттарын өзгерту арқылы
шешілуге тиіс. Контрактінің аумағын қайтарудың шарттары мен тәртібі
контрактіде айқындалады. Келісім аумағының бөліктерінің қайтару, контракт
аумағы ЖК Жарлықтың 91-8 бабына сәйкес осындай геологиялық бөлуден
қайтарылатын бөліктерді қосылғанда, геологиялық бөлуді қайта рәсімдеу
арқылы жүзеге асырылады.
Келісім оған қол қойылғанға дейін міндетті түрде қоршаған ортаны
қорғау, денсаулық сақтау және санитарлық, жер қойнауын қорғау, тау-кен
бақылауы мәселелері мен айналысатын арнаулы атқарушы органдармен
келісіледі. Келісім мерзімі тиісті органдардың контракт құжаттарын алған
күннен бастап 15 күннен аспауы тиіс. Контракт оған қол қойылғанға дейін
Қазакстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіпке сәйкес тиісті
Мемлекеттік органдарымен міндетті түрде келісілуге тиіс. Келісім мерзімі
контрактілік құжаттардың ұсынылған күнінен бастап 30 күннен аспауы тиіс.
құзыретті Орган (уәкілетті Мемлекеттік орган) өзінің қалауы бойынша оған
қол қойғанға дейін контрактіге тәуелсіз сараптама жүргізуді тағайындауға
құқылы. Бұл ретте ондай сараптама жургізудің мерзімі контрактілік
құжаттарды берген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.