Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сот сараптамасының қорытындысы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізудегі арнаулы білім институты ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуде арнаулы білімді пайдалану ұғымы және нысандары ... ... ...11
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі сот сарапшысы және маманның құзыреті ... ... ...24
2 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сот сараптамасының қорытындысы ... ... ... ... ... ...28
2.1 Сарапшының қорытындысын алудың тәсілі ретінде сараптаманы жүргіз ... ... ... ...28
2.2 Дәлелдемелер ретіндегі сарапшы қорытындысының құрылымы және мазмұны ... ... ... ..33
2.3. Сарапшы қорытындысын бағалаудың тактикалық ерекшеліктері ... ... ... ..41
3 Маманның қорытындысы және жауаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Дәлелдемелерді жинаудың жаңа тәсілі ретіндегі сарапшы қорытындысы ..50
3.2 Маманның қорытындысы мен жауаптарының дәлелдемелік мағынасы ... ..54
3.3 Маман қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізудегі арнаулы білім институты ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуде арнаулы білімді пайдалану ұғымы және нысандары ... ... ...11
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі сот сарапшысы және маманның құзыреті ... ... ...24
2 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сот сараптамасының қорытындысы ... ... ... ... ... ...28
2.1 Сарапшының қорытындысын алудың тәсілі ретінде сараптаманы жүргіз ... ... ... ...28
2.2 Дәлелдемелер ретіндегі сарапшы қорытындысының құрылымы және мазмұны ... ... ... ..33
2.3. Сарапшы қорытындысын бағалаудың тактикалық ерекшеліктері ... ... ... ..41
3 Маманның қорытындысы және жауаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Дәлелдемелерді жинаудың жаңа тәсілі ретіндегі сарапшы қорытындысы ..50
3.2 Маманның қорытындысы мен жауаптарының дәлелдемелік мағынасы ... ..54
3.3 Маман қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізудегі арнаулы білім
институты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуде арнаулы білімді пайдалану
ұғымы және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .11
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі сот сарапшысы және маманның
құзыреті ... ... ...24
2 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сот сараптамасының
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Сарапшының қорытындысын алудың тәсілі ретінде сараптаманы
жүргіз ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.2 Дәлелдемелер ретіндегі сарапшы қорытындысының құрылымы және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3. Сарапшы қорытындысын бағалаудың тактикалық
ерекшеліктері ... ... ... ..41
3 Маманның қорытындысы және
жауаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..50
3.1 Дәлелдемелерді жинаудың жаңа тәсілі ретіндегі сарапшы қорытындысы
..50
3.2 Маманның қорытындысы мен жауаптарының дәлелдемелік мағынасы ... ..54
3.3 Маман қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 62
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектiлiгi - ТМД елдерінде, соның ішінде
біздің республикамызда да қылмыстық іс жүргізуде сарапшының қорытындысы
маңызды болып табылатын қылмыстық іс бойынша дәлелдеменің орны ерекше.
Қылмыстық іс жүргізуде сот сараптамасының ролін дұрыс түсіну оның ары
қарай дамуына, қылмыстық істерді тергеу және қарау барысында нәтижелі
қолдануда маңызы жоғары.
Осы мәселені зерттеудің қажеттілігі сот танымының мақсаттарының
ерекшеліктерінен, қылмысты тану процесінің өзінің ерекшелігінен, нақтырақ
айтар болсақ, сот ісін жүргізуде қарастырылып жатқан іске қатысы бар және
құқықтық бағалауға жататын және белгілі бір мөлшерде қылмыстық құқық
нормаларын пайдалануды анықтайтын фактілердің бекітілуі керектігінен келіп
шығады. Барлық қылмыстық іс жүргізу құралдары, соның ішінде сот
сараптамасы, қылмыстық заң ұйғарымдарын пайдалануды қамтамасыз ету үшін
бағытталған. Сондықтан қылмыстық іс жүргізудің қатысушысы ретіндегі сот
сарапшысының ролін айқындап алмай жатып сот сараптамасының мағынасын ашу
мүмкін емес.
Іс жүргізу дәлелдемесіне хабардар тұлғаны тартудың екі нысаны тарихи
қалыптасқан: тергеуге және сот әрекеттеріне қатысуға маманды немесе сот
сараптамасын тағайындау барысында сот сарапшысын тарту арқылы. Арнаулы
білімді пайдалану нысандардың әрқайсысы іс жүргізу заңымен регламенттелген
және әділ сотты жүзеге асыру барысындағы тиісті өзінің мәртебесі,
міндеттері мен іске асырушылық әдістері бар.
Маман мен сот сарапшысының арасындағы негізгі процессуалдық
айырмашылық - олардың сот ісін жүргізуге қатысуларының нәтижелеріне
байланысты.
Сот ісін жүргізудегі маман мен сот сарапшысының арнаулы білімінің ара
жігін айырып алудың нақты процессуалдық шарттарының болмауы сот
сараптамасының қылмыстық істің мән-жайларын бекітуді және ғылыми
негіздемелерін талап ететін зерттеу ретіндегі түсінікті айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың маңыздылығы
сарапшының қорытындысын ғылыми негізделген дәлелдеме ретінде бағалау үшін
қажетті, бүгінгі таңда сот сарапшысының алдына қойылған мәселелер бойынша
негізделген қорытынды ретінде қарастырылатын қылмыстық іс жүргізудегі сот
сарапшысы мен маманның іс жүргізу мәртебесін айқындауды көздейді.
Сот тәжірибесінде мұндай қадам, бір мезгілде, құқық қорғау
органдарының мамандырылған криминалистикалық бөлімшелері қызметкерлерінің
оларды жүргізулеріне процессуалдық шектеулердің болуы сараптама
мекемелерінің жай зерттеулермен жұмыс басты болуына, нәтижесінде арнаулы
білімді пайдалануда, соның ішінде сараптаманы жүргізуде процессуалдық
бұзушылықтардың тууына алып келеді.
Жұмыстың жаңалығы қылмыстық-құқықтық ғылымда сарапшы қорытындысы мен
маман қорытындысы арасындағы ұғымның ара-жігін айырудың мәселелерін
зерттеуге арналған қандай да бір зерттеулердің болмауымен, маманның жазбаша
жауаптарының жазбаша рәсімделу ерекшелігінің, олардың ең алдымен қылмыстық-
құқықтық заңының тиісті нормаларымен белгіленетін қызметтеріне негізделген
дәлелдеу процесіндегі мәні көрсетілмегендігімен айқындалады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Осы жұмыстың мақсаты сарапшы
қорытындысының қылмыстық жауапкершіліктің негіздемесін құратын мән-жайларды
анықтаудың құралы ретіндегі дәлелдемелік ролін ашу, сондай-ақ маман
жауаптарының, содан барып маманның қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
ретіндегі мәртебесінің мәнін айқындау болып табылады.
Жұмыстың мақсаты дипломдық зерттеулердің төменде аталған міндеттерін
айқындайды:
Қазақстан Республикасының қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білім
ұғымы және мазмұны, сарапшы мен маманның жалпы алғандағы арнаулы білім
жүйесіндегі орнын анықтауға мүмкіндік беретін түрлі негіздеме бойынша
арнаулы білімді пайдланудың нысандарын жіктеу;
сот сарапшысы мен маманның құзіреттілік шегін олардың іс жүргізу
мәртебесіне сәйкес анықтау;
сот сараптамасын тағайындау және жүргізу шараларының ерекшелігі,
сараптама зерттеулерін арнаулы білімді пайдалану нысандарының бірі болып
табылатын қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі нәтижелерін келесі
бағалау;
маманның қорытындысының, қылмыстық істерді тергеу барысындағы
жауаптарының орны мен маңыздылығын қарастыру.
Дипломдық зерттеудің қойылған міндеттерін шешу жұмыстың басты
тарауларында ұсынылады. Айтар болсақ, бірінші тарауда, қылмыстық сот ісін
жүргізудегі арнаулы білім институты, арнаулы білімді пайдаланудың ұғымы мен
нысандары, маман және сот сарапшысының құзіреттерін анықтау мәселелері
қарастырылған.
Екінші тарауда, сот сараптамасын тағайындау және жүргізу сияқты
өзіндік іс жүргізу әрекеттерінің ерекшеліктерін айқындауға әрекеттер
жасалды.
Қорытынды, үшінші тарауда, маман қорытындысының дәлелдемелік мағынасы
туралы новелла, оның тергеу және сот әрекеттеріне қатысу барысындағы
қызметін бағалау туралы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық негізі ретінде сот сараптамасы және
криминалистика саласындағы С.Ф.Бычкова, К.Н.Шакиров, А.А. Исаев,
Р.С.Белкин, Е.Р.Россинская, М.С.Строгович және т.б. сияқты ғалым-
заңгерлердің іргелі еңбектері, Қазақстан Республикасындағы сот-сараптамалық
қызметті реттейтін нормативтік құқықтық актілер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде диалектикалық және
формальды логиканы қамтитын жалпыға ортақ әдістемелік әдіс, салыстырмалы
талдау әдістемесі, қылмыстық сот ісін жүргізуде арнаулы білімді
пайдаланудың тәртібін реттейтін, іс жүргізу заңнамаларының нормаларын
салыстыруды жүргізу барысында қолданылған жүйелі қадам және статистикалық
әдістері алынды.
Дипломдық жұмыста сондай-ақ, эмпирикалық материал – Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің Сот сараптамасы орталығының Астана
қаласындағы Аймақтық сот сараптамасының ғылыми-өндірістік зертханасының
қылмыстық істі қозғау сатысындағы сот сараптамаларын тағайындау және
жүргізу тәжірибелерін жалпылаудың қорытындылары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық қолданылуы: Дипломдық
жұмыстың тәжірибелік маңызы өте зор, яғни тергеушілер мен судьяларға
қылмыстық істі қозғау бойынша іс жүргізу барысында арнаулы білімінің сот
сараптамасын тағайындау және жүргізу, сондай-ақ, маманның тергеуге және сот
әрекеттеріне тарту сияқты нысандарын қолдану бойынша оқу құралы ретінде
қолданылуына болады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АРНАУЛЫ
БІЛІМИНСТИТУТЫ
1.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУДЕ АРНАУЛЫ
БІЛІМДІ ПАЙДАЛАНУ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ НЫСАНДАРЫ
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңы белгілі бір уақыт
ішінде құқықтық қатынастың осы саласын реттеу бойынша бір ізге салу
нұсқамаларынан тұратын КСРО және одақтас республикалардың Қылмыстық сот
ісін жүргізудің негіздері базасында қалыптасты. Ұлттық заңнамалардың
өзіндік даму мүмкіндігі мемлекетіміздің егемендік алған, яғни 1997 жылғы
13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін
(ары қарай – ҚР ҚІЖК) қабылдаған уақыттан бастап жүзеге асырыла бастады.
Кодексте республикамыздың қылмыстық әділет жүйесін қазіргі заманғы
демократиялық құқықтық мемлекеттің сипаттамаларына сәйкестендіру
қажеттіліктеріне бағыттылған принципті түрдегі жаңа ережелері бекітілген
[2; б.3].
Қазақстанның қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңының айрықша
ерекшеліктері оның жеке институттарын құқықтық реттеудің ерекшеліктерін
айқындайды. Бұл қылмыстық істерді тергеу және қарау барысында туындайтын,
міндеттерді шешу үшін арнаулы білімді пайдалануға байланысты құқықтық
қатынастарды реттейтін институттарға да қатысты. Сонымен, қылмыстық іс
жүргізу заңында жоғарыда аталған институттың концептуалды негізі болып
табылатын арнаулы білім деген ұғым бірінші рет анықталды. ҚР ҚІЖК 7-б. 41-
т. сәйкес, арнаулы білім дегеніміз – адам кәсіби оқудың не белгілі бір
мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланатын қылмыстық сот ісін жүргізудегі
жалпы жұртқа белгілі емес білім (3). Заңда бекітілген анықтама арнаулы
білімнің процессуалдық санатына қылмыстық сот ісін жүргізуде жалпыға
белгілі емес бола тұра ҚР ҚІЖК 8-б. тұжырымдалған – қылмыстарды тез және
толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту,
әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану міндеттерін шешуге
бағытталғандарды жатқызуға мүмкіндік береді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешу үшін арнаулы білімді
пайдалану күрделі процессуалдық-танымдық қызметтің нәтижесінде жүргізіледі,
ол келесі субъектілер топтарының: тергеу және істі сот қарауын жүргізетін
органдар (тұлғалар); өзінің немесе ұсынылатын құқықтары мен мүдделерін
қорғау үшін процесске қатысушылар; сарапшы, маман және аудармашы ретінде
процессуалдық қызметтерді орындаулары үшін тартылатын тұлғалар арасындағы
құқықтық қатынастың туындауымен, өзгеруімен және тоқтатылуымен
сипатталады. Сонымен қатар арнаулы білімі бар сарапшы, маман және
аудармашылар мемлекеттің (лауазымдық тұлғалардың) органдарына сот ісін
жүргізуге және азаматтарға құқықтарын қорғау міндеттерін орындауларына
жәрдем берулері үшін тартылады.
Сарапшы және маманның іс жүргізу міндеттері және арнаулы білімдерінің
мазмұны ҚР ҚІЖК-нде келесі тұрғыда регламенттеледі:
ҚР ҚІЖК 83-б. 2-б. сәйкес іске мүдделі емес, арнаулы ғылыми білімі бар
адам сарапшы ретінде шақырылуы мүмкін; сарапшы алдына қойылған мәселелер
бойынша негізделген және объективті жазбаша қорытынды беруге міндетті [ҚР
ҚІЖК 83-б. 5-б.];
Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі
емес, дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ, техникалық
құралдарды қолдануға жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам
шақырылуы мүмкін [ҚР ҚІЖК 84-б. 1-б.];
Алайда, бүгінгі күні заңнамалық регламентацияларда маман мен
сарапшының арнаулы білімдерінің мазмұны, сондай-ақ, олардың процессуалдық
қызметтерін шектеу шарттарымен келіспеушілік қисынды:
1) ҚР ҚІЖК 7-б. 41-б. келтірілген арнаулы білім ұғымының
анықтамасында маманның ғана мазмұндылық жағы нақтыланған және
сарапшының арнаулы ғылыми білімінің ерекшеліктеріне түсініктеме
берілмеген.
2) ҚР ҚІЖК 84-б. 2-бөлімінде маманның салыстырмалы зерттеулерді
қоспағанда, тергеу немесе сот әрекетінің шеңберінде оның барысы мен
нәтижелерін осы Кодекстің 203-бабының сегізінші бөлігінде көзделген
тәртіппен қылмыстық іске қосылатын хаттамада не ресми құжатта
көрсету арқылы істің материалдарына объектілердің толық немесе
ішінара жойылуына не сыртқы түрінің немесе негізгі қасиеттерінің
өзгеруіне әкеп соқпайтын зерттеулер жүргізу құқығы бекітілген.
Заң тұжырымдарынан шыға отырып, маманның зерттеу жүргізуге қажетті
шарты зерттелетін объектінің сақталуын қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен бірге, сарапшының сараптама тағайындаған органның рұқсаты болмаса,
объектілерді толық немесе ішінара жоюға не олардың сыртқы түріне немесе
негізгі қасиеттерін өзгертуге әкеп соқтыратын зерттеу жүргізуге құқығы жоқ
болғандықтан объектілердің барынша сақталуын қамтамасыз ету талаптары
сарапшыға да таратылады. [ҚР ҚІЖК 83-б. 4-б.].
Маманның арнаулы білімі болмаса да оның іс жүргізуіне заңмен ұсынылған
құқығы оны шын мәнінде сарапшыға теңестіреді. Екінші жағынан, тергеу және
сот әрекеттерін жүргізу барысында жәрдем беру үшін ғана тартылатын маманда
мұндай құқықтың болуы, тергеуші мен соттың іс материалдарына алдын ала
немесе сараптамаға дейін зерттеулер жүргізулеріне ұқсас құқықтарды береді,
алайда, бұл құқық құқықтық іс жүргізу заңының нұсқамаларында жоқ.
Қазақстан Республикасының ТМД елдеріндегі ҚЖК-нен айырмашылығы
қылмыстық іс жүргізу заңнамасының анағұрлым кең таралған регламентациясы
болып сарапшы мен маманның арнаулы білімінің мазмұны емес, олардың
пайдаланатын білімі мен дағдыларының ерекшелігін анықтайтын олардың
процессуалдық қызметтері болып табылады.
Арнаулы білімінің мазмұны – ғылым, техника, өнер, кәсіп саласындағы
білім ретінде кең мағынада регламенттелген.
Арнаулы білім термині күнделікті өмірде кеңінен таралған, ол нақты
бір адамның кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеуінің
нәтижесінде алынады.1. Заңда бекітілген арнаулы білім ұғымының ерекшелігі
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі еместігі және қылмыстық
сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге бағытталғандығынд болып табылады.
Алайда тұжырымдалған анықтама қылмыстық іс жүргізудегі жалпы жұртқа
белгілі емес және белгілі білімді шектеудің нақты шарттарын қамтымайды және
бұл бүгінгі күнге дейін арнаулы білімнің мәні мен мазмұнын түсіндірумен
байланысты заң ғылымында шешімін таппай келе жатқан проблемалы жағдайдың
көрінісі болып табылады.
Арнаулы білім ұғымын талдай келе, А.А. Эйсман оған заң, яғни заң
шығарушылық және құқық ғылымы саласындағы білімді қоспағандағы, көпшілік
емес, тек бірқатар адамдар ғана меңгерген білімді жатқызады: Бұл жалпы
жұртқа белгілі, қол жетімді, көпшілікке таралған білім емес, қысқасы,
мамандардың шектеулі ортасына тән, бір саладағы терең білімі, мысалы,
физика саласы биолог үшін көрсетілген мағынадағы арнаулы болып табылады,
және керісінше сияқты. Тергеуші және сотқа өздерінің кәсіби білімдері мен
тәжірибелерін басшылыққа ала отырып, қажетті білімнің арнаулы немесе
арнаулы емес екендігі туралы мәселені әр кезде шешу құқығы ұсынылған [4;
91-92].
Ю.К. Орлов арнаулы білім мен жалпыға белгілі арнауы білімнің ара жігін
келесі тұрғыда бөледі: Жалпы білім беру және тұрмыстағы тәжірибе аясынан
тыс білім, арнаулы білім болып табылады, оны азды-көпті адамдар игерген.
Арнаулы таным ерекше даярлау, кәсіптік дағды нәтижесінде пайда болады.
Арнаулы таным ұғымының жалпыға қол жетімді танымнан айырмашылығы жылжымалы,
қоғамның даму деңгейіне, олардың игерген білім мөлшеріне тарихи
негізделуінде [5;6].
А.А. Исаев қылмыстық іс жүргізудегі арнаулы білімнің мазмұнының
анықтамасы бойынша ғалымдардың (А.А. Эйсман, В.И. Шиканова, Е.И. Зуева,
И.В. Сорокотягина, Г.М. Надгорного, Н.С. Романова, В.Н. Махова және басқа)
түрлі пікірлеріне жекелеп талдау жасауы оларды келесі жүйеде мазмұндауға
мүмкіндік берді:
-арнаулы білім жалпыға белгілі білім және құқық саласындағы білімді
есептемегендегі білімнің кез-келген жиынтығын білдіреді;
-арнаулы білім адамның белгілі бір мамандығының кәсіби білімі болып
табылады;
-арнаулы білімді осы топқа жатқызу процессуалдық шешімдерді
қабылдаумен байланысты болғандықтан ол ситуациялық сипатқа ие;
-арнаулы білім ғылыми білім болып табылады;
-арнаулы білім аналық ғылым базасындағы жинақталған білім кешені
болып табылады [6; 16].
Е.В.Селин, қылмыстық іс жүргізуде арнаулы танымды пайдалану
саласындағы әр алуандығын ажыратуды ұсынады:
- қылмыстық іс жүргізу саласына тартылған тұлғалардың құқығын
қамтамасыз ету заң шығарушы, құқық қорғау және сот органдарының алдында
тұрған ең бірінші міндет болып табылғандықтан адамның жағдайы туралы
арнаулы білім;
- әлеуметтік сала бойынша арнаулы білім;
-тергеуші, прокурор, адвокат, судьялар азды-көпті шамада игергендіктен
криминалистикалық арнаулы білім;
- басқа да сала бойынша арнаулы білім (7;29).
Аталған арнаулы білімді жіктеуден басқа, олардың күрделі құрылымына
назар аударады, олар:
-өзіндік білім (алынған деректер) – білімнің теоретикалық деңгейіне
сәйкесетін, арнайы оқу орнында хабардар тұлғамен алынған жүйелендірілген
ғылыми білімдер, ғылыми әдебиеттерден алынатын мәліметтер, түрлі ғылыми
және ғылыми-тәжірибелік семинарлар, форумдар және т.б. алынған әдістемелік
құралдар мен оқу құралдары енгізілген құрылымдық бөліктен;
- дағдыдан, яғни қозғалысты таптаурынға негізделген, кейде әрекеттің
алгоритмнінен пайда болған, түйсікті ешқандай күш салмай ақ тез, үнемді,
дұрыс жасалатын, ойлаудың, мінез-құлықтың автоматтандырылған кешені;
- іскерлік-білімді тәжірибеде пайдалану шеберлігінен, өзінің арнаулы
білімін тәжірибелік қызметі процесінде мақсатқа бейімді және
шығармашылықпен қолданудан құрылады (8; 26).
Арнаулы білімді қылмыстық іс жүргізуде пайдалану шарттарының бірі
ретінде белгілі ғылыми білімді пайдалану мен оларды заңды мақсатта
пайдалану тәсілдерінің арасындағы объективті байланыстың болуын атап өте
отырып, Т.В. Сахнова: Арнаулы білім – бұл мойындалған қолданбалы
әдістемелермен түсіндірілетін, белгілі бір заңды мақсаттар үшін
пайдаланатын, әрқашан құқықтық сипаттағы ғылыми білім емес деген
анықтаманы ұсынады. (8, 8).
Келтірілген анықтама бойынша құқықтық саланы қоспағандағы, ғылыми
қызметтің түрлі салаларында қалыптасқан білім арнаулы деген мағынаға
қылмыстық істерді тергеу және соттың қарауы барысында пайда болатын
міндеттерді шешу үшін оларды қолдану қажеттілігі болғанда және белгілі бір
қолданбалы әдістемесі бар болған жағдайда ғана ие болады. Қолданбалы
әдістемені әзірлеу қылмыстық-құқықтық қызмет аясынан тыс екендігін ескере
отырып, арнаулы білімді қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттарына жету
үшін қолданатын құрал ретінде есептеуге болады.
Т.В.Сахнованың анықтамасында көрсетілген шарттардың ғылыми арнаулы
білімді акрнаулы процессуалдық санатқа жатқызу жеткіліксіз екендігін
түсінеміз (9,8). Біздің пайымдауымызша, қылмыстық іс жүргізу бойынша сотқа
дейінгі және сот өндірісінің тәжірибесінде туындайтын міндеттерді шешу үшін
арнаулы білімді пайдаланудың шарттары болып келесілер табылады:
-арнаулы білім нақты және заңды негіздемелер болғанда ғана
пайдаланылады. Сонымен сот сараптамасын тағайындау үшін нақты негіздемелер
болып арнаулы білімді қолдана отырып іс бойынша туындайтын мәселелерді шешу
қажеттілігі табылады. Сараптаманы тағайындаудың заңды негіздемесі
сараптаманы тағайындау жолымен мәселелерді шешу қажеттілігі расталатын,
істің материалдары болып табылады. Сот сараптамаларын тағайындау міндетті
болған жағдайда іс жүргізу негіздемесі болып ҚР ҚІЖК 241-бабында
келтірілген талаптары болып табылады;
- арнаулы білім қылмыстық іс жүргізу заңымен регламенттелген нысанда
пайдаланылуы қажет. Мысалы, сот сараптамасы ретінде мұндай нысанда арнаулы
білімді пайдалануға ҚР ҚІЖК 32-тарауы, дәлелдеме процесінде ғылыми-
техникалық құралдарды қолдануға – ҚР ҚІЖК 129- бабы арналған;
-арнаулы білімді қылмыстық сот ісінің субъектілеріне жатқызылатындар
ғана (тергеуші, судья, прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман, аудармашы)
өздерінің іс жүргізу міндеттері (қызметтері) шегінде қолданулары керек.
Сонымен қатар, көрсетілген тұлғалардың арнаулы білімді пайдалану
тәжірибесінде іс жүргізу қызметтерінің жолын кесуі ҚР ҚЖК 90, 91, 92, 95,
96-б. сәйкес оларға қарсылық білдірудің негіздемесі болады. Сарапшы, маман
және аудармашыларды шақыруға себеп болған қажетті мәселелерді шешу бойынша
оларға қатысты құзіреттіліктің қосымша талаптары заңмен көзделеді;
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет қылмыстық іс жүргізудің
салалық қағидаттарын қамтитын принципті ереже жүйесіне негізделуі керек.
Мысалы, дәлелдеу процесінде ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға жол беру
заңдылық, ғылыми негізділік, нәтижелілік және қауіпсіздік шарттарымен
анықталады. (ҚР ҚІЖК 129-б.);
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет жүргізіліп жатқан іс
жүргізу әрекеттері аясында белгілі тәртіптермен жүзеге асырылуы қажет. Ал,
сараптаманы тағайындау тәртібі ҚР ҚІЖК 242-б. регламенттелген, сараптамалық
зерттеуге арналған үлгілерді алу тәртібі ҚР ҚІЖК 259-б. бекітілген;
- арнаулы білімді пайдаланумен байланысты қызметтің нәтижелері тиісті
іс жүргізу құжаттарында берілуі қажет. Атап өтсек, егер тергеу іс-әрекетін
жүргізу кезінде фотосуретке түсіру, киноға түсіру, дыбыс және бейнежазба
қолданылса не іздің көшірме бедері мен таңбасы жасалса, сызбалар схемалар,
жоспарлар жасалса, онда хаттамада оны жүргізу барысында қолданылған ғылыми-
техникалық құралды, оларды пайдалану жағдайлары мен тәртібі, бұл құралдар
қолданылған объектілер және алынған нәтижелер көрсетілуге тиіс (ҚР ҚЖК 203-
б.).
Қылмыстық іс жүргізуде арнаулы білімді пайдаланудың іс жүргізу
шарттарының жиынтығына келесі шарттар жатады:
- арнаулы білімді пайдалану үшін нақты және заңды негіздемелер қажет;
- арнаулы білім қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен регламенттелген
нысанда қолданылуы қажет (сот сараптамасы, тергеу және сот
әрекеттерін жүргізу барысында маманның, аудармашының қатысуы,
дәлелдеуге ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану);
- арнаулы білімді қылмыстық сот ісінің субъектілеріне жатқызылатындар
ғана (тергеуші, судья, прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман,
аудармашы) өздерінің іс жүргізу міндеттері (қызметтері) шегінде
пайдаланулары қажет;
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет қылмыстық іс жүргізудің
салалық қағидаттары мен ерекше танымдық қызмет қағидаттары
қамтылған қағидаттар жүйесіне негізделеді;
- арнаулы білімді қолдану бойынша қызмет рәсімдік сипатта болады
және белгілі тәртіптермен жүзеге асырылады;
- арнаулы білімді пайдаланумен байланысты қызметтердің нәтижелері
тиісті іс жүргізу құжаттарында бекітіледі.
Арнаулы білімді пайдалану қызметі көрсетілген шарттардың жиынтығын
есепке ала отырып, қылмыстық іс жүргізу бойынша жалпы іс жүргізу нысандары
шеңберінде секілді, жеке тергеу әрекеттерінің іс жүргізу нысандарының
аясында да жүзеге асырылады. Арнаулы білімді пайдалануда осы нысандармен
қатар қылмыстық-процессуалдық нысаны да бар, ол
Е.В. Селинаның анықтамасы бойынша: қылмыстық іс жүргізу заңына
бекітілген, қылмыстық істердің алдын ала тергеу және сот талқылауында
хабардар тұлғаның арнаулы танымын белгілі тұрғыда пайдалану тәртіптерінің
жүйесі болып табылады. ҚР ҚІЖК сәйкес мұндай нысандарға: сот сараптамасы,
маманның қатысуы (педагог, психолог, сот медицинасы саласындағы дәрігер-
маман), тергеу және сот әрекеттеріне қажетті аудармашы жатады.
Е.В. Селин арнаулы танымды пайдаланудың іс жүргізу нысандарымен қатар
процессуалдық емес нысандары туралы да айтады, олардан хабардар тұлғаның
арнаулы білімді пайдаланудың заңсыз тәсілдерін айырып береді. Соңғысына
мысал: тергеушінің жәбірленушіге келтірілген дене жарақаттарының сипаты мен
ауырлық дәрежесін дәрігерден жауап алу жолымен анықтау, алайда жауап алу
барысында дәрігерде жәбірленушінің жауаптары, оған келтірілген жарақаттан
кейінгі мәліметтер де ұсынылады. Заң бойынша дене жарақаттарының сипаты мен
ауырлық дәрежесін анықтау үшін куәландыру актісінің өзі де жеткіліксіз, ал
маманның пайымдауы – болса да. Бұл жағдайда сараптама міндетті түрде
тағайындалуы қажет.
Осылайша, қылмыстық сот ісін жүргізуде арнаулы білімдерді пайдалану
бойынша қызмет, жүргізілетін әрекеттердің байланысы мен бірізділігі
анықталатын белгілі тәртіптер жүйесінен тұратын процессуалдық және
процессуалдық емес нысандары аясында жүзеге асырылады.
Арнаулы емес білімді пайдаланудың процессуалдық емес нысаны мәні
бойынша заңды, заңға қайшы келмейтін, алайда шешімі бойынша ондай маңызды
емес екендігімен анықталады. Мысалы, тергеуші маманнан бухгалтерлікті
есептің жалпы мәселелері бойынша кеңес алып, оны іс материалдарында
көрсетпеуі де мүмкін (11, 27).
Арнаулы білімді пайдалану бойынша қылмыстық процесті жүргізетін
органның (тұлғаның) қызметінің негізгі кезеңдері төмендегі ретте болады:
- іс бойынша нақты және заңды негіздемелердің бар болуымен арнаулы
білімдерді пайдалану қажеттілігі туралы шешімдерді қабылдаудан;
- жүргізіліп жатқан тергеу немесе сот әрекеттеріне мүдделі тұлғаларға
арнаулы білімдерді тарту қажеттілігі және өз сұрақтарын енгізуге
құқылы екендігі туралы хабардар етуден;
- барлық қатысушыларға құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ,
жүргізіліп жатқан іс жүргізу әрекеттерінің мәнін түсіндіруден;
- сарапшы, маман және аудармашы ретінде іс жүргізу қызметтерін
орындауға тартылатын тұлғалардың тікелей арнаулы білімдерді
пайдалануларынан;
- қылмыстық процесті жүргізетін тұлғаның арнаулы білімді пайдалану
нәтижесін алуы, оларды түсіндіру, іс бойынша дәлелдемелерді қолдану
мүмкіндіктерін анықтау;
- арнаулы білімді пайдалану процесінде мүдделері қозғалған тұлғаларды
алынған нәтижелермен таныстыру; келіспеген жағдайда көрсетілген
тұлға міндетті түрде қарауға жататын өтініш беруге құқылы;
- арнаулы білімдердің нәтижелерін іс бойынша дәлелдеу барысындағы
бағалаудан және пайдалануы және осы туралы тиісті іс жүргізу
құжаттарында (айыптау қорытындысы, сот үкімі) көрсетуден тұрады.
Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың (тұлғалардың) арнаулы
білімдерді қолдану бойынша белгілі ретпен құрылған қызметтерді жүзеге асыру
тәртіптерінің жүйесі және шаралары олардың қызметінің ішкі жағы болып
табылады.
Қылмыстық сот ісінде арнаулы білімді пайдалану нысандарының
әртүрлілігі олардың саны мен белгілі негіздемелер бойынша жіктеу
мүмкіндіктеріне қатысты ғалымдардың пікірлерінің айтысқа түседі. Мысалы,
В.И.Шиканов арнаулы білімдерді пайдаланудың сегіз негізгі нысандарын
ажыратуды ұсынады:
-арнаулы білімдерді тергеушінің, прокурордың, сот құрамының тікелей
пайдалануы, яғни заңмен сот дәлелдемелерін жинау және бағалау бойынша
міндеттері жүктелген іс жүргізу қызметін қызметтендіретіндер;
- тергеу әрекеттеріне тартпай, хабардар тұлғалардың арнайы білімдерді
қолдануы (кеңестер, арнайы сұрақ бойынша түрлі сипаттағы анықтамаларды
алу);
- сот емес тергеу нәтижелерін (ведомстволық, әкімшілік), сондай-ақ,
көрсетілген зерттеу немесе басқа да жағдайларда жүргізілген (мысалы,
мәйітті патологоанотомикалық зерттеу нәтижелері) жеке объектілерді
зерттеудің нәтижелерін пайдалану;
- маманның процессуалдық қызметін орындауға шақырылған хабардар
тұлғаның арнаулы білімін пайдалану;
- мылқау және саңыраулардың ишараларын түсінетін аудармашы және
тұлғалардың арнайы білімдерін пайдалану;
- ревизияны тағайындау;
- тергеуші немесе соттың тапсырмасы бойынша техникалық немесе басқа да
зерттеулерді өндіру (12; 40).
Алайда, В.К. Лисиченко және В.В. Циркаль келтірілген шектеулердің
кемшілігі процессуалдық емес көздерден алынған мәліметтерді қолдана отырып,
арнаулы білімді пайдаланудың процессуалдық нысандарының араласып кетуі
екендігін дұрыс байқайды.(13; 47).
В.А. Образцов сондай-ақ тергеуші мен соттың іздеу-тану қызметінің
барысында хабардар тұлғаның арнаулы білімінің процессуалды және
процессуалды емес нысандарын айырмайды, оларға жатқызады:
- мамандарды процессуалдық және өзге де әрекеттерге қатысуға тарту;
- сот сараптамаларын жүргізу;
- құжаттамалық ревизияларды, түрлі тексерулерді, зерттеулерді жүргізу;
- хабардар тұлғалардан анықтамаларды және консультацияларды алу;
- олардың құратын құжаттарын талап ету және өздерінің қызметтік іс
барысында қолдану;
- хабардар тұлғадан тергеуші немесе сарапшы (егер де олар сот
сараптамаларын жүргізуге қатысқан болса) ретінде жауап алу. (14; 373).
В.А.Образцовтың тергеу және сот әрекеттеріне аудармашының қатысуы және
оларды қылмыстық процесті жүргізетін тұлғаның тікелей пайдалану сияқты
арнаулы білімнің нысандары туралы атамағандығын ескеру қажет.
Арнаулы танымның процессуалды және процессуалды емес нысандары деп
айыру келесі процессуалдық нысандарды бөліп алуға алып келеді (15; 373):
- тергеушінің өзінің арнаулы танымын тарту;
- маманның тергеу әрекеттеріне қатысуы;
- сараптаманы жүргізу.
Процессуалды емес нысандарға – хабардар тұлғаның консультациялық және
анықтамалық қызметі; ревизиялық және аудиторлық әрекеттерді жүргізуі;
хабардар тұлғаның жедел-іздестіру шараларына қатысуы, соның ішінде олардың
материалдық объектілеріне алдын ала зерттеулерді жүргізуі, тергеуші немесе
оперативті қызметкерге техникалық көмек көрсету және т.б. жатады. Мұндай
зерттеулердің нәтижесі Қылмыстық іс жүргізу кодексімен көзделмеген
негіздерден тұрғандықтан дәлелдемелік мағынасы болмайды, алайда жасырынған
қылмыскерді іздеу барысында бағыт беретін ақпарат, қылмысты жасау және
жасыру тәсілдерін анықтау, дайындық үстіндегі немесе жасалған қылмыс
актілерін анықтау және т.б. ретінде кеңінен қолданылуда.
Авторлардың В.А. Образцовқа қарағанда ерекшелігі тергеушіні жеке
арнаулы білімді пайдаланудың процессуалдық нысанының дербес субъектісі деп
таниды, алайда аудармашыны тек техникалық көмек көрсететін тұлға ретінде
есптегендіктен болса керек, ол туралы сөз қозғамайды.
В.Н. Махов арнаулы білімді пайдаланудың нысандарын қылмыстық іс
жүргізу заңында регламенттелуі дәрежесіне қарай үш топқа бөледі (13; 84).
Бірінші топ – тікелей заңмен көзделген нысандар: сот сараптамаларын
жүргізу, тергеу әрекеттеріне мамандарды (соның ішінде педагогтарды) тарту,
қылмыстық іс жүргізуге аудармашының қатысуы.
В.Н. Махов арнаулы білімді пайдаланудың екінші топ нысандарының
тікелей қылмыстық іс жүргізу заңымен регламенттелмесе де процессуалдыққа
жатқызады. Бұл хабардар тұлғамен бекітілген тәртіпте құрылған құжаттар,
олар болашақта іске қосылып дәлелдемелік маңызға ие болады. Мұндай
құжаттарды даярлаудың мақсаты: қылмысқа қатысты мәліметтерді
қамтығандықтан қылмыстық іске оларды дәлелдемелер ретінде қосудың
қажеттілігінен туындаған тергеушінің талаптары (ал қылмыстық істі қозғау
барысында – тексеру материалдарына).
Екінші топ нысандарынан үшінші топтың айырмашылығы қылмыс туралы
мәліметтерді қамтымауында. Негізінен бұл тергеушінің сұраныстарына алынған
жауаптардан тұратын бір жолғы анықтама, мысалы, талдауы үшін арнаулы
білімді талап ететін ведомстволық белгілерді және нұсқауларды растайтын
және түсіндіретін ережелер. Бұл топтағы құжаттарды тергеушінің сұрауы
бойынша арнайы құрылатындарға және бұрын құрылғандарға бөлуге болады.
Алайда, автор хабардар тұлғаны тартпай, жеке өзіндік арнаулы білімді
пайдалану оларды қолданудың процессуалдық нысаны болып табылады деп
есептемейді (17; 74).
Жоғарыда мазмұндалғандарды қорытындылай келе, бүгінгі күні қылмыстық
сот ісін жүргізуде арнаулы білімді пайдаланудың негізгі нысандарының санын
анықтау, оларды қолдану субъектілеріне, алынған нәтижелердің дәлелдемелік
мағынасына қарай айыру бойынша бір ізді қадамдардың жоқтығын айта аламыз.
Көрсетілген жағдай қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің түрлі
субъектілерімен арнаулы білімді нәтижелі пайдалану мақсатында оларды
қолданудың нақты нысандарының ерекшеліктерін зерделеу мүмкіндіктеріне кері
әсерін тигізіп отыр.
Орын алған жағдай арнаулы білімді пайдаланудың нысандарын жіктеу
шарттарының нақты анықтамаларының болмауымен негізделеді, мұны жоғарыда
келтірілген әрбір авторлардан байқауға болады. Осыған байланысты қылмыстық
сот ісін жүргізуде арнаулы білімді қолданудың нысандарын мақсатқа сәйкес
келесі негіздемелерде жіктеу ұсынылады:
- арнаулы білімді пайдаланатын субъектілердің процессуалдық ережелері
бойынша;
- арнаулы білімді пайдаланудың мақсаттары мен міндеттері бойынша;
- арнаулы білімді пайдаланудың мазмұны бойынша;
- арнаулы білімді тартудың негіздемелері бойынша;
- арнауы білімді пайдалану бойынша қызметтің процессуалдық
регламентациясының бар болуы;
- арнаулы білімді пайдалану бойынша процессуалдық регламентациясының
сипаттамасы бойынша;
- қылмыстық іс жүргізу сатылары бойынша;
- процессуалдық әрекеттердің түрлері бойынша;
- арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерін бекіту нысандары бойынша;
- арнаулы білімді қолданудың нәтижесінде алынған ақпараттардың
дәлелдемелік мағынасы бойынша (18; 92).
I. Қылмыстық сот ісінде арнаулы білімді пайдаланатын
субъектілердің процессуалдық ережесі бойынша жіктеу
1. Қылмыстық іс жүргізудің субъектілері:
а) іс бойынша өндірісті жүргізуді жүзеге асыратын органдар мен
тұлғалар (тергеуші, алдын ала анықтаушы, прокурор, сот). Олар биліктік
өкілдікке ие және дәлелдемелерді жинау, зерттеу бағалау және қолдану
бойынша заңмен көзделген түрлі процессуалдық әрекеттерді жүргізуге құқылы.
Бұл қызметті жүзеге асыру барысында қылмыстық процестегі жалпыға белгілі
емес білімді тарту қажеттілігіне мәжбүр ететін проблемалық жағдайлар
туындайды. Осы тектес жағдайлары жекелеп алғанда, қылмыстық іс жүргізу
заңында көзделген, мысалы, сот сараптамасын міндетті тағайындау жағдайлары
(ҚР ҚІЖК 241-б.) (19), танылмаған мәйіт міндетті түрде фотосуретке
түсірілуге және дактилоскопия жасалуға тиіс (ҚР ҚІЖК 224-б. 3-б.) (19). Іс
бойынша іс жүргізу процесінде көрсетілген субъектілер өздерінің арнаулы
білімін тікелей пайдалануларына болады, жекелеп алғанда, ғылыми-техникалық
құралдарды қолдану барысында не заңмен бекітілген жағдайлар мен тәртіпте
осындай білімді меңгерген хабардар тұлғаны тарту арқылы арнаулы білімді
пайдалану;
б) заңмен арнаулы білімге ие тұлғалар (сарапшы, маман, дәрігер,
педагог, психолог, аудармашы) және оларды тергеу және сот әрекеттеріне
қатысу үшін шақырылған жағдайда өздерінің процессуалдық жағдайына сәйкес
пайдалану.
2. Процессуалдық статусы жоқ өзге де субъектілерге: ревизорлар,
аудиторлар, іс жүргізуге қатысушылардың сұрауы бойынша анықтамаларды
беретін, сот сараптамасы емес нысанында зерттеу жүргізетін тұлғалар жатады.
Олардың арнаулы білімдерін тарту ҚР ҚІЖК-мен реттелген нормаларының шегінде
жүзеге асырылады. Алайда, олардың қызметі нәтижесінде алынған, ҚР ҚІЖК 125-
б. көзделген тәртіпте талап етілген немесе ұсынылған және ҚР ҚІЖК 123-б.
сәйкес құжаттамалық рәсімделген түрлі анықтамалар, ревизия, аудит актілері,
сот сараптамаларының қорытындылары дәлелдемелер болып танылуы мүмкін.
Сонымен қатар мамандар да процессуалдық статусқа ие емес және
Адвокаттық қызмет туралы ҚР Заңының 14-б. 3-т. 6-тт. негізінде адвокаттар
олардан келісім-шарт негізінде заң көмектерін көрсету және ғылым, техника,
өнер және қызметтің басқа да салаларында арнаулы білімді талап етумен
байланысты туындайтын, сұрақтарды түсіндіру үшін қорытындыны сұрауы мүмкін
(20). Олар тұрмыстағы жалпы жұрт қолданылатын сөз мағынасындағы мамандар
қатарына жатқызылады.
II. Арнаулы білімді пайдаланудың мақсаттары мен міндеттерібойынша
жіктеу
Арнаулы білімді пайдаланудың жалпы мақсаты істі жүргізетін органдар
мен тұлғалардың қылмыстық іс жүргізудің қағидаттарын – істің дұрыс шешілуі
үшін қажетті және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті
зерттеудің тәжірибе жүзінде іске асыру қажеттілігімен түсіндіріледі.
Нақты мақсаттар нақты қылмыстық істер бойынша іс жүргізу процесінде
туындайтын проблемалық жағдайларды арнаулы білімді пайдалану жолымен шешу
қажеттілігі барысында пайда болады.
Арнаулы білімді пайдаланудың міндеттерін типті және нақты деп бөлуге
болады. Типті міндеттер арнайы білімді қолдану үшін тартылатын
субъектілердің процессуалдық ережелеріне қарай анықталады:
- маман тергеу және сот әрекеттерін жүргізу барысында жәрдем беру
үшін тартылады;
- сарапшы – сот сараптамасын жүргізу және дәлелдеменің дербес түрі
болып табылатын қорытынды беру үшін тартылады;
- аудармашы – қылмыстық процестің сот ісін жүргізудің тіл туралы
қағидаттарын жүзеге асыруды және коммуникативтік қызметін
қамтамасыз етеді.
Іс жүргізудің нақты міндеттері типті міндеттерге қарағанда қылмыстық
істің ерекше мән-жайларына негізделген, жекелеп айтсақ, мұндай міндеттерді
тергеушілер сот сараптамасын тағайындау туралы қаулысында тергеушінің
сарапшыға сұрағы ретінде тұжырымдайды.
III. Қылмыстық істегі арнаулы білімнің мазмұны бойынша жіктеу.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде міндеттерді шешу үшін тартылатын
арнаулы білім өзінің мазмұны бойынша ғылым мен техниканың түрлі
салаларындағы: а) сот медицинасы; б) криминалистика (криминалистикалық
техника, тактика, қылмыстарды зерттеудің әдістемесі); сот сараптамасы; г)
жалпы және заң психологиясы; д) сот психологиясы; е) сот психиатриясы;
ж) педагогика; з) тіл білімі (қылмыстық сот ісіндегі аударманың
ерекшеліктері); и) өзге де салалардағы білім болып табылуы мүмкін.
IV. Арнауы білімді тартуды негіздемелері бойынша жіктеу.
Арнаулы білімді тартудың негіздемелері нақты және заңды болып
бөлінеді.
Іс жүргізу барысындағы нақты негіздемелер туындаған мәселелерді шешу
бойынша арнаулы білімдерді тарту қажеттілігі болып табылады.
Заңды негіздемелерге арнаулы білімді тартумен мәселелерді шешу
қажеттілігін растайтын қылмыстық істердің материалдары жатады.
Процессуалдық негіздемелер арнаулы білімді міндетті түрде пайдалану
жағдайларындағы заңның талаптары болып табылуы мүмкін (ҚР ҚІЖК
241- б. – сот сараптамаларын міндетті түрде тағайындау; ҚР ҚІЖК 488-б.
– он алты жасқа толмаған, сондай-ақ осы жасқа толған, бірақ психикалық
дамуында мешеулік белгілері бар кәмелетке толмаған сезіктінің,
айыпталушының қатысуымен іс жүргізу әрекетін жүргізу кезінде педагог пен
психологтың қатысуы міндетті).
Сараптаманы тағайындау және сарапшыны шақыру үшін нақты іс жүргізу
негіздемелері ретінде тергеушінің қаулысы болып табылады. Сот сараптамасы
мекемелерінің сарапшы-қызметкерлері үшін сараптаманы жүргізудің қосымша
(әкімшілік) негіздемесі болып сараптама мекемесі (оның құрылымдық
бөлімшелерінің) басшысының тапсырмасы (жазбаша өкімі) болып табылуы мүмкін
және ол тергеушінің сараптаманы тағайындау туралы қаулысымен зерттеу үшін
келіп түскен барлық материалдармен бірге сарапшыға өткізіледі.
Аудармашыны тарту үшін нақты негіздеме болып сезікті, айыпталушы,
сотталушы, олардың қорғаушылары не жәбірленуші, азаматтық талапкер,
азаматтық жауапкер немесе олардың өкілдері, сондай-ақ куәлар мен өзге де
процеске басқа да қатысушылар іс бойынша іс жүргізілетін тілді білмеген
жағдай болып табылады. Заңды негіздемелері болып осы фактілердің іс
материалдарында көрініс тапқандығы болса, процессуалдық негіздемесі –
қылмыстық процесті жүргізетін органның аудармашыны тағайындау туралы
қаулысы болып табылады (ҚР ҚІЖК 85-б.).
Маманды тарту үшін нақты негіздемелер, негізінен, субъективті сипатта
болады және қылмыстық істің метериалдарымен расталмайды. Мұндай жағдайда
заңды негіздемелер болмайды, мысалы, тергеушінің оқиға болған жерден
іздерді алудың криминалистикалық тәсілдерін жеткілікті игермеген жағдайда.
Маманды тартудың негіздемесі болып міндетті сонымен қатар ұсыныс
сипатында болатын заң нұсқамалары болып табылады. Жекелеп алғанда, адам
мәйітінің табылған жерінде сырттай тексеру барысында сот медицинасы
саласындағы маман дәрігердің қатысуы, ал оның қатысуы мүмкін болмаған
жағдайда – өзге дәрігердің қатысуы міндетті болып табылады (ҚР ҚІЖК 224-б.
3-б.). Ұсыныс сипаттамасы куәләндыру барысында дәрігердің немесе өзге де
маманның қатысуы туралы тапсырма тұрғысында болады. (ҚР ҚІЖК 226-б. 3-б.).
Сарапшы және аудармашыдан айырмашылығы қылмыстық іс жүргізу
заңнамасымен маманды шақыру тәртіптері, сондай-ақ оны шақырудың жүзеге
асырылуына негіздеме болатын құжат та бекітілмеген.
V. Арнаулы білімді пайдалану бойынша қызметтің іс жүргізу
регламентациясының бар болуы бойынша жіктеу.
-арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет ҚР ҚІЖК-де регламенттелген
(арнаулы білімді тергеуші, сот, прокурор, сарапшы, маман, аудармашының
пайдалануы);
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет ҚР ҚІЖК-де
регламенттелмеген (консультация, ревизия, соттық емес сараптамалар,
анықтамалар).
VI. Арнаулы білімді пайдалану бойынша қызметтің іс жүргізу
регламентациясының сипаттамасы бойынша жіктеу:
- мұндай қызмет міндетті сипатқа ие болғанда (мысалы, ҚР ҚІЖК
241-б. көрсетілген сот сараптамасын міндетті тағайындау
жағдайларында);
- қызмет факультативті сипатта және арнаулы білімді пайдалану
қылмыстық іс жүргізуді жүргізетін тұлғаға тәуелді болған жағдайда (мысалы,
ҚР ҚІЖК 219-б. сәйкес жауап алу барысында дыбыс-бейне жазбаларды қолдану).
VII. Қылмыстық іс жүргізудің сатылары бойынша жіктеу
- қылмыстық істі қозғау сатыларында арнаулы білімді пайдалану (сот
сараптамасын пайдалану, оқиға болған жерді қарау барысында ғылыми-
техникалық құралдарды пайдалану);
- сотқа дейінгі сатыда арнаулы білімді пайдалану (ғылыми-техникалық
құралдарды қолдану, аудармашы, мамандарды тарту, сот саоаптамасын
тағайындау, сарапшының жауап алуы);
- арнаулы білімді сотта пайдалану (аудармашы, маманды тарту, сот
сараптамасын тағайындау, сарапшының айғақтары).
VIII. Іс жүргізу әрекеттерінің түрлері бойынша жіктеу:
- оқиға болған жерді қарау барысында арнаулы білімді пайдалану;
- жауап алу барысында арнаулы білімді пайдалану;
- тінту барысында арнаулы білімді қолдану;
- сот сараптамасын тағайындау және жүргізу барысында арнаулы білімді
пайдалану;
- сараптамалық зерттеу және т.б. үшін үлгілерді алу барысында арнаулы
білімді пайдалану;
IX. Арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерін бекітудің нысаны бойынша
жіктеу:
1. Арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерін бекітудің сөз жүзіндегі
(ауызша) нысаны:
- Іс жүргізу құжаттарында бекіту (хаттама, сараптама қорытындысы);
өзге де құжаттарға бекіту (анықтамалар, соттық емес сараптамалардың
қорытындысы, маманның қорытындысы);
- құжаттық бекітілмегендер (консультациялар, әдістемелік көмек).
2. Бекітудің сөз жүзіндегі емес нысаны (суреттер, заттай дәлелдемелер,
құймалар, таңбалар, іздер);
X. Дәлелдемелік мағынасы бойынша жіктеу:
- арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерімен алынған ақпараттар
(сарапшының қорытындысы ҚР ҚІЖК 115-б. 2-б. көзделген дәлелдемелердің
дербес негіздерінің бірі болып табылады);
- тергеу әрекеттерін өндіру барысындағы жәрдем беру кезінде және
хаттамада не хаттамаға қосылатын ресми құжатта бекітілген маманның алған
ақпараттары (маманның қорытындысы) зерттеу барысында маман бекіткен мән-
жайларды қылмыстық процесті жүргізетін тұлғаның тікелей қабылдау шартымен
дәлелдемелік болып табылуы мүмкін;
- маманның тергеу және сот әрекеттеріне қатысуы кезінде ашылған
компьютерлік ақпараттардан, фото және кино түсірілімдерінен, дыбыс және
бейнежазбалардан тұратын заттар, құжаттар және материалдар ҚР ҚІЖК 121-б.
және 123-б. сәйкес дәлелдемелердің заттай дәлелдемелер және құжаттар
негіздеріне жатады;
- анықтамалар, соттық емес сараптамалар қорытындылардағы ақпараттар
оларды өзге де құжаттар ретінде іске қосқаннан кейін дәлелдемелік мағынаға
ие болады.
Келтірілген жіктеулер қылмыстық істерді тергеу және сот қарауы
барысында арнауы білімді пайдаланудың түрлі нысандарының ерекшеліктерін
түсіндіруге ықпалын тигізеді. Бұл құқық қолданушылық қызметті жүзеге
асыратын тұлғалар үшін ғана емес, сондай-ақ жаңылуды немесе ұсынылған құқық
пен мүдделерді қорғайтындар үшін теоретикалық мағынасымен қатар тәжірибелік
мәні де зор.
1.2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ СОТ САРАПШЫСЫ ЖӘНЕ МАМАННЫҢ ҚҰЗІРЕТІ
Құзірет деген сөздің екі мағынасы бар: біріншісі – бір адамның жан-
жақты хабардар болған мәселелер шеңбері болса, екіншісі – біреудің
өкілеттіктері, құқықтарының шеңбері. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысатын
хабардар тұлғаның құзіреттілігі – белгілі бір арнаулы білім саласына
хабардар болуы және тиісті жіктей алуы, яғни арнаулы білімді игеру сапасы.
Құзіретті – қандай да бір саланы білуі, хабардар, беделді болуы (21;
253).
Сот сарапшысының құзіреттілігін сот сараптамасын тағайындауда да, сот
қорытындысын алғаннан кейін де сарапшы (алдын ала анықтаушы, прокурор, сот,
судья) бағалайды.
Сарапшы сондай-ақ берілген сараптама мәселелерін шешу барысында өз
құзіреттілігін бағалайды және егер де қойылған мәселе оның арнаулы ғылыми
аясына сай келмесе қорытындыны беру мүмкін еместігі туралы сараптаманы
тағайындаған органға хабарлайды.
Сарапшы құзіреттілігін бағалау сипаты қылмыстық процесті жүргізетін
тұлғалар мен органдарын жасалған қылмыстың мән-жайы туралы өзіндік ішкі
сенімін өндіру қажеттілігінен босатпай-ақ дәлелдеме құралдарының бірі ғана
болып табылатындығымен, яғни арнаулы білімді тарту арқылы не олсыз
анықталған детальдардың барлығын егжей-тегжейлі түсіндірілуімен
негізделеді.
Сот сарапшысының құзіреттілігін бағалау қажетті арнаулы білімнің
құрылымдары мен шегін қарастырудан бөліп-жарып алуға болмайды, бұл сот
сараптамасы мекемесінен тыс дәстүрлі емес сараптамалаларды тағайындау
барысында анағұрлым қиын.
Сот сарапшысы өкілеттігінің шеңбері сараптаманың пәндерімен, яғни
берілген сипаттағы, түрдегі, өзге түрдегі сараптамамен шешілетін
мәселелермен анықталады.
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінің Астана қ. Сот
сараптамасы орталығының Аймақтық сот сараптамасы ғылыми-өндірістік
зертханасында сот сараптамасын тағайындау тәжірибесін қорытындылау
нәтижелерін талдау сот сараптамасын шешуге қойылған мәселелердің барлық
көлемінен (14974) 1477 мәселені сарапшы шеше алмағандығын, ал 161 мәселе,
яғни шешілмеген мәселенің жалпы көлемінің 10 %, құқықтық сипаттағы мәселе
болып табылатындығы және сот сарапшысының құзіретіне жатпайтындығы, 1,5 %
арнаулы ғылыми білімді пайдалануды талап ететін анықтамалық сипаттағы
мәселе болып табылатындығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Сарапшының құзіреті сараптамалық зерттеуге арналған тапсырмалар
туралы, сараптамалық зерттеулердің шығыс мәліметтері және олардың көздері
туралы, сот сарпашысының іс жүргізу құқықтары мен міндеттері туралы
нормаларымен реттеледі. Барлық осы институттар үшін халық судьясы
тұжырымдамасының түрлі элементтеріне қатысты заңнамалық таңдаулары
маңызды.(22; 37).
М.С. Строгович: кеңестік қылмыстық іс жүргізу үшін сарапшыны ғылыми
судья, ал оның қорытындысын ғылыми кесім ретіндегі түсіндірмені еш
құптай алмайды деп жазды. Осы пікірге сәйкес, сарапшы өзінің жүргізген
зерттеулерінің нәтижесінде арнаулы білімнің негізінде арнаулы зерттеулерге
әкелген істің мән-жайлары бойынша үкім шығарады, бұл үкім істі шешетін сот
үшін міндетті: сот сарапшының қорытындысымен келіспеуі мүмкін емес және
сарапшы анықтаған фактілерді мойындуға міндетті (23; 434).
ҚР ҚІЖК 83-б. сәйкес, сарапшы өзінің арнаулы білімінен тыс мәселелер
бойынша қорытынды беруден бас тартуға құқылы, сондай ақ онда сот
сарпашысының құзіреттілік шектері анықталған, алайда ҚР ҚІЖК-де сот
сарапшысының міндеті де өз құзіреттілігі шегінде болуы керек деп арнайы
көрсетілмеген, мұндай логикалық тұжырым ҚР ҚІЖК 83-б. 6 тармағынан келіп
шығады, онда сарапшының қасақана жалған қорытынды бергені үшін ҚР ҚІЖК 352-
б. бойынша жауапқа тартылатындығы көрсетіледі. (23; 434).
Сараптаманы тағайындау сатысындағы сарапшының құзіреті оның
мінездемесін қойылатын кәсіптік және біліктілік талаптарымен салыстыру
арқылы анықталады. Қазақстан Республикасының Сот сараптамасы туралы
Заңында кәсіптік және біліктілік талаптарына Заңның 10-б. 2-т. арналған,
сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінің сот сарапшысына
біліктілікті тағайындау үшін біліктілік емтиханын тапсырудың ережесін
бекіту туралы, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінің
аттестациялық комиссиясының сот сарапшыларын аттестациялау ережесі
бұйрығында сот сараптамасы саласындағы процессуалдық заңнамалары мен
заманауи ғылыми жетістіктер талаптарына сәйкес жоғары кәсіптік деңгейде сот
сараптамаларын қамтамасыз ету, сот сараптамаларын кәсіптік даярлау деңгейін
анықтау мақсатында біліктілік емтихан тапсырылады... делінген. (24).
Сонымен бірге сарапшы және сарапшыға белгілі ұқсастықтары бар
тұлғалардың арақатынас қажеттілігі, жекелеп алғанда, қажетті арнаулы
білімді меңгеруі, осы субъектілердің әрқайсысының ролі мен қызметін ажырату
үшін қажет.
Осыған қарамастан, сарапшы мен маманның белгілі ұқсастықтары бар
болғанымен, олардың әрқайсысының қылмыстық істерді тергеу және қарау
барысындағы міндеттері мен қызметтерінде айтарлықтай ерекшеліктер бар.
Заң сарапшыны тергеуші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізудегі арнаулы білім
институты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуде арнаулы білімді пайдалану
ұғымы және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .11
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі сот сарапшысы және маманның
құзыреті ... ... ...24
2 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі сот сараптамасының
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Сарапшының қорытындысын алудың тәсілі ретінде сараптаманы
жүргіз ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.2 Дәлелдемелер ретіндегі сарапшы қорытындысының құрылымы және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3. Сарапшы қорытындысын бағалаудың тактикалық
ерекшеліктері ... ... ... ..41
3 Маманның қорытындысы және
жауаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..50
3.1 Дәлелдемелерді жинаудың жаңа тәсілі ретіндегі сарапшы қорытындысы
..50
3.2 Маманның қорытындысы мен жауаптарының дәлелдемелік мағынасы ... ..54
3.3 Маман қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 62
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектiлiгi - ТМД елдерінде, соның ішінде
біздің республикамызда да қылмыстық іс жүргізуде сарапшының қорытындысы
маңызды болып табылатын қылмыстық іс бойынша дәлелдеменің орны ерекше.
Қылмыстық іс жүргізуде сот сараптамасының ролін дұрыс түсіну оның ары
қарай дамуына, қылмыстық істерді тергеу және қарау барысында нәтижелі
қолдануда маңызы жоғары.
Осы мәселені зерттеудің қажеттілігі сот танымының мақсаттарының
ерекшеліктерінен, қылмысты тану процесінің өзінің ерекшелігінен, нақтырақ
айтар болсақ, сот ісін жүргізуде қарастырылып жатқан іске қатысы бар және
құқықтық бағалауға жататын және белгілі бір мөлшерде қылмыстық құқық
нормаларын пайдалануды анықтайтын фактілердің бекітілуі керектігінен келіп
шығады. Барлық қылмыстық іс жүргізу құралдары, соның ішінде сот
сараптамасы, қылмыстық заң ұйғарымдарын пайдалануды қамтамасыз ету үшін
бағытталған. Сондықтан қылмыстық іс жүргізудің қатысушысы ретіндегі сот
сарапшысының ролін айқындап алмай жатып сот сараптамасының мағынасын ашу
мүмкін емес.
Іс жүргізу дәлелдемесіне хабардар тұлғаны тартудың екі нысаны тарихи
қалыптасқан: тергеуге және сот әрекеттеріне қатысуға маманды немесе сот
сараптамасын тағайындау барысында сот сарапшысын тарту арқылы. Арнаулы
білімді пайдалану нысандардың әрқайсысы іс жүргізу заңымен регламенттелген
және әділ сотты жүзеге асыру барысындағы тиісті өзінің мәртебесі,
міндеттері мен іске асырушылық әдістері бар.
Маман мен сот сарапшысының арасындағы негізгі процессуалдық
айырмашылық - олардың сот ісін жүргізуге қатысуларының нәтижелеріне
байланысты.
Сот ісін жүргізудегі маман мен сот сарапшысының арнаулы білімінің ара
жігін айырып алудың нақты процессуалдық шарттарының болмауы сот
сараптамасының қылмыстық істің мән-жайларын бекітуді және ғылыми
негіздемелерін талап ететін зерттеу ретіндегі түсінікті айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың маңыздылығы
сарапшының қорытындысын ғылыми негізделген дәлелдеме ретінде бағалау үшін
қажетті, бүгінгі таңда сот сарапшысының алдына қойылған мәселелер бойынша
негізделген қорытынды ретінде қарастырылатын қылмыстық іс жүргізудегі сот
сарапшысы мен маманның іс жүргізу мәртебесін айқындауды көздейді.
Сот тәжірибесінде мұндай қадам, бір мезгілде, құқық қорғау
органдарының мамандырылған криминалистикалық бөлімшелері қызметкерлерінің
оларды жүргізулеріне процессуалдық шектеулердің болуы сараптама
мекемелерінің жай зерттеулермен жұмыс басты болуына, нәтижесінде арнаулы
білімді пайдалануда, соның ішінде сараптаманы жүргізуде процессуалдық
бұзушылықтардың тууына алып келеді.
Жұмыстың жаңалығы қылмыстық-құқықтық ғылымда сарапшы қорытындысы мен
маман қорытындысы арасындағы ұғымның ара-жігін айырудың мәселелерін
зерттеуге арналған қандай да бір зерттеулердің болмауымен, маманның жазбаша
жауаптарының жазбаша рәсімделу ерекшелігінің, олардың ең алдымен қылмыстық-
құқықтық заңының тиісті нормаларымен белгіленетін қызметтеріне негізделген
дәлелдеу процесіндегі мәні көрсетілмегендігімен айқындалады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Осы жұмыстың мақсаты сарапшы
қорытындысының қылмыстық жауапкершіліктің негіздемесін құратын мән-жайларды
анықтаудың құралы ретіндегі дәлелдемелік ролін ашу, сондай-ақ маман
жауаптарының, содан барып маманның қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
ретіндегі мәртебесінің мәнін айқындау болып табылады.
Жұмыстың мақсаты дипломдық зерттеулердің төменде аталған міндеттерін
айқындайды:
Қазақстан Республикасының қылмыстық сот ісін жүргізудегі арнаулы білім
ұғымы және мазмұны, сарапшы мен маманның жалпы алғандағы арнаулы білім
жүйесіндегі орнын анықтауға мүмкіндік беретін түрлі негіздеме бойынша
арнаулы білімді пайдланудың нысандарын жіктеу;
сот сарапшысы мен маманның құзіреттілік шегін олардың іс жүргізу
мәртебесіне сәйкес анықтау;
сот сараптамасын тағайындау және жүргізу шараларының ерекшелігі,
сараптама зерттеулерін арнаулы білімді пайдалану нысандарының бірі болып
табылатын қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретіндегі нәтижелерін келесі
бағалау;
маманның қорытындысының, қылмыстық істерді тергеу барысындағы
жауаптарының орны мен маңыздылығын қарастыру.
Дипломдық зерттеудің қойылған міндеттерін шешу жұмыстың басты
тарауларында ұсынылады. Айтар болсақ, бірінші тарауда, қылмыстық сот ісін
жүргізудегі арнаулы білім институты, арнаулы білімді пайдаланудың ұғымы мен
нысандары, маман және сот сарапшысының құзіреттерін анықтау мәселелері
қарастырылған.
Екінші тарауда, сот сараптамасын тағайындау және жүргізу сияқты
өзіндік іс жүргізу әрекеттерінің ерекшеліктерін айқындауға әрекеттер
жасалды.
Қорытынды, үшінші тарауда, маман қорытындысының дәлелдемелік мағынасы
туралы новелла, оның тергеу және сот әрекеттеріне қатысу барысындағы
қызметін бағалау туралы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық негізі ретінде сот сараптамасы және
криминалистика саласындағы С.Ф.Бычкова, К.Н.Шакиров, А.А. Исаев,
Р.С.Белкин, Е.Р.Россинская, М.С.Строгович және т.б. сияқты ғалым-
заңгерлердің іргелі еңбектері, Қазақстан Республикасындағы сот-сараптамалық
қызметті реттейтін нормативтік құқықтық актілер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі ретінде диалектикалық және
формальды логиканы қамтитын жалпыға ортақ әдістемелік әдіс, салыстырмалы
талдау әдістемесі, қылмыстық сот ісін жүргізуде арнаулы білімді
пайдаланудың тәртібін реттейтін, іс жүргізу заңнамаларының нормаларын
салыстыруды жүргізу барысында қолданылған жүйелі қадам және статистикалық
әдістері алынды.
Дипломдық жұмыста сондай-ақ, эмпирикалық материал – Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің Сот сараптамасы орталығының Астана
қаласындағы Аймақтық сот сараптамасының ғылыми-өндірістік зертханасының
қылмыстық істі қозғау сатысындағы сот сараптамаларын тағайындау және
жүргізу тәжірибелерін жалпылаудың қорытындылары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық қолданылуы: Дипломдық
жұмыстың тәжірибелік маңызы өте зор, яғни тергеушілер мен судьяларға
қылмыстық істі қозғау бойынша іс жүргізу барысында арнаулы білімінің сот
сараптамасын тағайындау және жүргізу, сондай-ақ, маманның тергеуге және сот
әрекеттеріне тарту сияқты нысандарын қолдану бойынша оқу құралы ретінде
қолданылуына болады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АРНАУЛЫ
БІЛІМИНСТИТУТЫ
1.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУДЕ АРНАУЛЫ
БІЛІМДІ ПАЙДАЛАНУ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ НЫСАНДАРЫ
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңы белгілі бір уақыт
ішінде құқықтық қатынастың осы саласын реттеу бойынша бір ізге салу
нұсқамаларынан тұратын КСРО және одақтас республикалардың Қылмыстық сот
ісін жүргізудің негіздері базасында қалыптасты. Ұлттық заңнамалардың
өзіндік даму мүмкіндігі мемлекетіміздің егемендік алған, яғни 1997 жылғы
13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін
(ары қарай – ҚР ҚІЖК) қабылдаған уақыттан бастап жүзеге асырыла бастады.
Кодексте республикамыздың қылмыстық әділет жүйесін қазіргі заманғы
демократиялық құқықтық мемлекеттің сипаттамаларына сәйкестендіру
қажеттіліктеріне бағыттылған принципті түрдегі жаңа ережелері бекітілген
[2; б.3].
Қазақстанның қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңының айрықша
ерекшеліктері оның жеке институттарын құқықтық реттеудің ерекшеліктерін
айқындайды. Бұл қылмыстық істерді тергеу және қарау барысында туындайтын,
міндеттерді шешу үшін арнаулы білімді пайдалануға байланысты құқықтық
қатынастарды реттейтін институттарға да қатысты. Сонымен, қылмыстық іс
жүргізу заңында жоғарыда аталған институттың концептуалды негізі болып
табылатын арнаулы білім деген ұғым бірінші рет анықталды. ҚР ҚІЖК 7-б. 41-
т. сәйкес, арнаулы білім дегеніміз – адам кәсіби оқудың не белгілі бір
мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланатын қылмыстық сот ісін жүргізудегі
жалпы жұртқа белгілі емес білім (3). Заңда бекітілген анықтама арнаулы
білімнің процессуалдық санатына қылмыстық сот ісін жүргізуде жалпыға
белгілі емес бола тұра ҚР ҚІЖК 8-б. тұжырымдалған – қылмыстарды тез және
толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту,
әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану міндеттерін шешуге
бағытталғандарды жатқызуға мүмкіндік береді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешу үшін арнаулы білімді
пайдалану күрделі процессуалдық-танымдық қызметтің нәтижесінде жүргізіледі,
ол келесі субъектілер топтарының: тергеу және істі сот қарауын жүргізетін
органдар (тұлғалар); өзінің немесе ұсынылатын құқықтары мен мүдделерін
қорғау үшін процесске қатысушылар; сарапшы, маман және аудармашы ретінде
процессуалдық қызметтерді орындаулары үшін тартылатын тұлғалар арасындағы
құқықтық қатынастың туындауымен, өзгеруімен және тоқтатылуымен
сипатталады. Сонымен қатар арнаулы білімі бар сарапшы, маман және
аудармашылар мемлекеттің (лауазымдық тұлғалардың) органдарына сот ісін
жүргізуге және азаматтарға құқықтарын қорғау міндеттерін орындауларына
жәрдем берулері үшін тартылады.
Сарапшы және маманның іс жүргізу міндеттері және арнаулы білімдерінің
мазмұны ҚР ҚІЖК-нде келесі тұрғыда регламенттеледі:
ҚР ҚІЖК 83-б. 2-б. сәйкес іске мүдделі емес, арнаулы ғылыми білімі бар
адам сарапшы ретінде шақырылуы мүмкін; сарапшы алдына қойылған мәселелер
бойынша негізделген және объективті жазбаша қорытынды беруге міндетті [ҚР
ҚІЖК 83-б. 5-б.];
Тергеуге және сот әрекеттеріне маман ретінде қатысу үшін іске мүдделі
емес, дәлелдерді жинауда, зерттеуде және бағалауда, сондай-ақ, техникалық
құралдарды қолдануға жәрдем көрсету үшін қажетті арнаулы білімі бар адам
шақырылуы мүмкін [ҚР ҚІЖК 84-б. 1-б.];
Алайда, бүгінгі күні заңнамалық регламентацияларда маман мен
сарапшының арнаулы білімдерінің мазмұны, сондай-ақ, олардың процессуалдық
қызметтерін шектеу шарттарымен келіспеушілік қисынды:
1) ҚР ҚІЖК 7-б. 41-б. келтірілген арнаулы білім ұғымының
анықтамасында маманның ғана мазмұндылық жағы нақтыланған және
сарапшының арнаулы ғылыми білімінің ерекшеліктеріне түсініктеме
берілмеген.
2) ҚР ҚІЖК 84-б. 2-бөлімінде маманның салыстырмалы зерттеулерді
қоспағанда, тергеу немесе сот әрекетінің шеңберінде оның барысы мен
нәтижелерін осы Кодекстің 203-бабының сегізінші бөлігінде көзделген
тәртіппен қылмыстық іске қосылатын хаттамада не ресми құжатта
көрсету арқылы істің материалдарына объектілердің толық немесе
ішінара жойылуына не сыртқы түрінің немесе негізгі қасиеттерінің
өзгеруіне әкеп соқпайтын зерттеулер жүргізу құқығы бекітілген.
Заң тұжырымдарынан шыға отырып, маманның зерттеу жүргізуге қажетті
шарты зерттелетін объектінің сақталуын қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен бірге, сарапшының сараптама тағайындаған органның рұқсаты болмаса,
объектілерді толық немесе ішінара жоюға не олардың сыртқы түріне немесе
негізгі қасиеттерін өзгертуге әкеп соқтыратын зерттеу жүргізуге құқығы жоқ
болғандықтан объектілердің барынша сақталуын қамтамасыз ету талаптары
сарапшыға да таратылады. [ҚР ҚІЖК 83-б. 4-б.].
Маманның арнаулы білімі болмаса да оның іс жүргізуіне заңмен ұсынылған
құқығы оны шын мәнінде сарапшыға теңестіреді. Екінші жағынан, тергеу және
сот әрекеттерін жүргізу барысында жәрдем беру үшін ғана тартылатын маманда
мұндай құқықтың болуы, тергеуші мен соттың іс материалдарына алдын ала
немесе сараптамаға дейін зерттеулер жүргізулеріне ұқсас құқықтарды береді,
алайда, бұл құқық құқықтық іс жүргізу заңының нұсқамаларында жоқ.
Қазақстан Республикасының ТМД елдеріндегі ҚЖК-нен айырмашылығы
қылмыстық іс жүргізу заңнамасының анағұрлым кең таралған регламентациясы
болып сарапшы мен маманның арнаулы білімінің мазмұны емес, олардың
пайдаланатын білімі мен дағдыларының ерекшелігін анықтайтын олардың
процессуалдық қызметтері болып табылады.
Арнаулы білімінің мазмұны – ғылым, техника, өнер, кәсіп саласындағы
білім ретінде кең мағынада регламенттелген.
Арнаулы білім термині күнделікті өмірде кеңінен таралған, ол нақты
бір адамның кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеуінің
нәтижесінде алынады.1. Заңда бекітілген арнаулы білім ұғымының ерекшелігі
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі еместігі және қылмыстық
сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге бағытталғандығынд болып табылады.
Алайда тұжырымдалған анықтама қылмыстық іс жүргізудегі жалпы жұртқа
белгілі емес және белгілі білімді шектеудің нақты шарттарын қамтымайды және
бұл бүгінгі күнге дейін арнаулы білімнің мәні мен мазмұнын түсіндірумен
байланысты заң ғылымында шешімін таппай келе жатқан проблемалы жағдайдың
көрінісі болып табылады.
Арнаулы білім ұғымын талдай келе, А.А. Эйсман оған заң, яғни заң
шығарушылық және құқық ғылымы саласындағы білімді қоспағандағы, көпшілік
емес, тек бірқатар адамдар ғана меңгерген білімді жатқызады: Бұл жалпы
жұртқа белгілі, қол жетімді, көпшілікке таралған білім емес, қысқасы,
мамандардың шектеулі ортасына тән, бір саладағы терең білімі, мысалы,
физика саласы биолог үшін көрсетілген мағынадағы арнаулы болып табылады,
және керісінше сияқты. Тергеуші және сотқа өздерінің кәсіби білімдері мен
тәжірибелерін басшылыққа ала отырып, қажетті білімнің арнаулы немесе
арнаулы емес екендігі туралы мәселені әр кезде шешу құқығы ұсынылған [4;
91-92].
Ю.К. Орлов арнаулы білім мен жалпыға белгілі арнауы білімнің ара жігін
келесі тұрғыда бөледі: Жалпы білім беру және тұрмыстағы тәжірибе аясынан
тыс білім, арнаулы білім болып табылады, оны азды-көпті адамдар игерген.
Арнаулы таным ерекше даярлау, кәсіптік дағды нәтижесінде пайда болады.
Арнаулы таным ұғымының жалпыға қол жетімді танымнан айырмашылығы жылжымалы,
қоғамның даму деңгейіне, олардың игерген білім мөлшеріне тарихи
негізделуінде [5;6].
А.А. Исаев қылмыстық іс жүргізудегі арнаулы білімнің мазмұнының
анықтамасы бойынша ғалымдардың (А.А. Эйсман, В.И. Шиканова, Е.И. Зуева,
И.В. Сорокотягина, Г.М. Надгорного, Н.С. Романова, В.Н. Махова және басқа)
түрлі пікірлеріне жекелеп талдау жасауы оларды келесі жүйеде мазмұндауға
мүмкіндік берді:
-арнаулы білім жалпыға белгілі білім және құқық саласындағы білімді
есептемегендегі білімнің кез-келген жиынтығын білдіреді;
-арнаулы білім адамның белгілі бір мамандығының кәсіби білімі болып
табылады;
-арнаулы білімді осы топқа жатқызу процессуалдық шешімдерді
қабылдаумен байланысты болғандықтан ол ситуациялық сипатқа ие;
-арнаулы білім ғылыми білім болып табылады;
-арнаулы білім аналық ғылым базасындағы жинақталған білім кешені
болып табылады [6; 16].
Е.В.Селин, қылмыстық іс жүргізуде арнаулы танымды пайдалану
саласындағы әр алуандығын ажыратуды ұсынады:
- қылмыстық іс жүргізу саласына тартылған тұлғалардың құқығын
қамтамасыз ету заң шығарушы, құқық қорғау және сот органдарының алдында
тұрған ең бірінші міндет болып табылғандықтан адамның жағдайы туралы
арнаулы білім;
- әлеуметтік сала бойынша арнаулы білім;
-тергеуші, прокурор, адвокат, судьялар азды-көпті шамада игергендіктен
криминалистикалық арнаулы білім;
- басқа да сала бойынша арнаулы білім (7;29).
Аталған арнаулы білімді жіктеуден басқа, олардың күрделі құрылымына
назар аударады, олар:
-өзіндік білім (алынған деректер) – білімнің теоретикалық деңгейіне
сәйкесетін, арнайы оқу орнында хабардар тұлғамен алынған жүйелендірілген
ғылыми білімдер, ғылыми әдебиеттерден алынатын мәліметтер, түрлі ғылыми
және ғылыми-тәжірибелік семинарлар, форумдар және т.б. алынған әдістемелік
құралдар мен оқу құралдары енгізілген құрылымдық бөліктен;
- дағдыдан, яғни қозғалысты таптаурынға негізделген, кейде әрекеттің
алгоритмнінен пайда болған, түйсікті ешқандай күш салмай ақ тез, үнемді,
дұрыс жасалатын, ойлаудың, мінез-құлықтың автоматтандырылған кешені;
- іскерлік-білімді тәжірибеде пайдалану шеберлігінен, өзінің арнаулы
білімін тәжірибелік қызметі процесінде мақсатқа бейімді және
шығармашылықпен қолданудан құрылады (8; 26).
Арнаулы білімді қылмыстық іс жүргізуде пайдалану шарттарының бірі
ретінде белгілі ғылыми білімді пайдалану мен оларды заңды мақсатта
пайдалану тәсілдерінің арасындағы объективті байланыстың болуын атап өте
отырып, Т.В. Сахнова: Арнаулы білім – бұл мойындалған қолданбалы
әдістемелермен түсіндірілетін, белгілі бір заңды мақсаттар үшін
пайдаланатын, әрқашан құқықтық сипаттағы ғылыми білім емес деген
анықтаманы ұсынады. (8, 8).
Келтірілген анықтама бойынша құқықтық саланы қоспағандағы, ғылыми
қызметтің түрлі салаларында қалыптасқан білім арнаулы деген мағынаға
қылмыстық істерді тергеу және соттың қарауы барысында пайда болатын
міндеттерді шешу үшін оларды қолдану қажеттілігі болғанда және белгілі бір
қолданбалы әдістемесі бар болған жағдайда ғана ие болады. Қолданбалы
әдістемені әзірлеу қылмыстық-құқықтық қызмет аясынан тыс екендігін ескере
отырып, арнаулы білімді қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттарына жету
үшін қолданатын құрал ретінде есептеуге болады.
Т.В.Сахнованың анықтамасында көрсетілген шарттардың ғылыми арнаулы
білімді акрнаулы процессуалдық санатқа жатқызу жеткіліксіз екендігін
түсінеміз (9,8). Біздің пайымдауымызша, қылмыстық іс жүргізу бойынша сотқа
дейінгі және сот өндірісінің тәжірибесінде туындайтын міндеттерді шешу үшін
арнаулы білімді пайдаланудың шарттары болып келесілер табылады:
-арнаулы білім нақты және заңды негіздемелер болғанда ғана
пайдаланылады. Сонымен сот сараптамасын тағайындау үшін нақты негіздемелер
болып арнаулы білімді қолдана отырып іс бойынша туындайтын мәселелерді шешу
қажеттілігі табылады. Сараптаманы тағайындаудың заңды негіздемесі
сараптаманы тағайындау жолымен мәселелерді шешу қажеттілігі расталатын,
істің материалдары болып табылады. Сот сараптамаларын тағайындау міндетті
болған жағдайда іс жүргізу негіздемесі болып ҚР ҚІЖК 241-бабында
келтірілген талаптары болып табылады;
- арнаулы білім қылмыстық іс жүргізу заңымен регламенттелген нысанда
пайдаланылуы қажет. Мысалы, сот сараптамасы ретінде мұндай нысанда арнаулы
білімді пайдалануға ҚР ҚІЖК 32-тарауы, дәлелдеме процесінде ғылыми-
техникалық құралдарды қолдануға – ҚР ҚІЖК 129- бабы арналған;
-арнаулы білімді қылмыстық сот ісінің субъектілеріне жатқызылатындар
ғана (тергеуші, судья, прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман, аудармашы)
өздерінің іс жүргізу міндеттері (қызметтері) шегінде қолданулары керек.
Сонымен қатар, көрсетілген тұлғалардың арнаулы білімді пайдалану
тәжірибесінде іс жүргізу қызметтерінің жолын кесуі ҚР ҚЖК 90, 91, 92, 95,
96-б. сәйкес оларға қарсылық білдірудің негіздемесі болады. Сарапшы, маман
және аудармашыларды шақыруға себеп болған қажетті мәселелерді шешу бойынша
оларға қатысты құзіреттіліктің қосымша талаптары заңмен көзделеді;
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет қылмыстық іс жүргізудің
салалық қағидаттарын қамтитын принципті ереже жүйесіне негізделуі керек.
Мысалы, дәлелдеу процесінде ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға жол беру
заңдылық, ғылыми негізділік, нәтижелілік және қауіпсіздік шарттарымен
анықталады. (ҚР ҚІЖК 129-б.);
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет жүргізіліп жатқан іс
жүргізу әрекеттері аясында белгілі тәртіптермен жүзеге асырылуы қажет. Ал,
сараптаманы тағайындау тәртібі ҚР ҚІЖК 242-б. регламенттелген, сараптамалық
зерттеуге арналған үлгілерді алу тәртібі ҚР ҚІЖК 259-б. бекітілген;
- арнаулы білімді пайдаланумен байланысты қызметтің нәтижелері тиісті
іс жүргізу құжаттарында берілуі қажет. Атап өтсек, егер тергеу іс-әрекетін
жүргізу кезінде фотосуретке түсіру, киноға түсіру, дыбыс және бейнежазба
қолданылса не іздің көшірме бедері мен таңбасы жасалса, сызбалар схемалар,
жоспарлар жасалса, онда хаттамада оны жүргізу барысында қолданылған ғылыми-
техникалық құралды, оларды пайдалану жағдайлары мен тәртібі, бұл құралдар
қолданылған объектілер және алынған нәтижелер көрсетілуге тиіс (ҚР ҚЖК 203-
б.).
Қылмыстық іс жүргізуде арнаулы білімді пайдаланудың іс жүргізу
шарттарының жиынтығына келесі шарттар жатады:
- арнаулы білімді пайдалану үшін нақты және заңды негіздемелер қажет;
- арнаулы білім қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен регламенттелген
нысанда қолданылуы қажет (сот сараптамасы, тергеу және сот
әрекеттерін жүргізу барысында маманның, аудармашының қатысуы,
дәлелдеуге ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану);
- арнаулы білімді қылмыстық сот ісінің субъектілеріне жатқызылатындар
ғана (тергеуші, судья, прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман,
аудармашы) өздерінің іс жүргізу міндеттері (қызметтері) шегінде
пайдаланулары қажет;
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет қылмыстық іс жүргізудің
салалық қағидаттары мен ерекше танымдық қызмет қағидаттары
қамтылған қағидаттар жүйесіне негізделеді;
- арнаулы білімді қолдану бойынша қызмет рәсімдік сипатта болады
және белгілі тәртіптермен жүзеге асырылады;
- арнаулы білімді пайдаланумен байланысты қызметтердің нәтижелері
тиісті іс жүргізу құжаттарында бекітіледі.
Арнаулы білімді пайдалану қызметі көрсетілген шарттардың жиынтығын
есепке ала отырып, қылмыстық іс жүргізу бойынша жалпы іс жүргізу нысандары
шеңберінде секілді, жеке тергеу әрекеттерінің іс жүргізу нысандарының
аясында да жүзеге асырылады. Арнаулы білімді пайдалануда осы нысандармен
қатар қылмыстық-процессуалдық нысаны да бар, ол
Е.В. Селинаның анықтамасы бойынша: қылмыстық іс жүргізу заңына
бекітілген, қылмыстық істердің алдын ала тергеу және сот талқылауында
хабардар тұлғаның арнаулы танымын белгілі тұрғыда пайдалану тәртіптерінің
жүйесі болып табылады. ҚР ҚІЖК сәйкес мұндай нысандарға: сот сараптамасы,
маманның қатысуы (педагог, психолог, сот медицинасы саласындағы дәрігер-
маман), тергеу және сот әрекеттеріне қажетті аудармашы жатады.
Е.В. Селин арнаулы танымды пайдаланудың іс жүргізу нысандарымен қатар
процессуалдық емес нысандары туралы да айтады, олардан хабардар тұлғаның
арнаулы білімді пайдаланудың заңсыз тәсілдерін айырып береді. Соңғысына
мысал: тергеушінің жәбірленушіге келтірілген дене жарақаттарының сипаты мен
ауырлық дәрежесін дәрігерден жауап алу жолымен анықтау, алайда жауап алу
барысында дәрігерде жәбірленушінің жауаптары, оған келтірілген жарақаттан
кейінгі мәліметтер де ұсынылады. Заң бойынша дене жарақаттарының сипаты мен
ауырлық дәрежесін анықтау үшін куәландыру актісінің өзі де жеткіліксіз, ал
маманның пайымдауы – болса да. Бұл жағдайда сараптама міндетті түрде
тағайындалуы қажет.
Осылайша, қылмыстық сот ісін жүргізуде арнаулы білімдерді пайдалану
бойынша қызмет, жүргізілетін әрекеттердің байланысы мен бірізділігі
анықталатын белгілі тәртіптер жүйесінен тұратын процессуалдық және
процессуалдық емес нысандары аясында жүзеге асырылады.
Арнаулы емес білімді пайдаланудың процессуалдық емес нысаны мәні
бойынша заңды, заңға қайшы келмейтін, алайда шешімі бойынша ондай маңызды
емес екендігімен анықталады. Мысалы, тергеуші маманнан бухгалтерлікті
есептің жалпы мәселелері бойынша кеңес алып, оны іс материалдарында
көрсетпеуі де мүмкін (11, 27).
Арнаулы білімді пайдалану бойынша қылмыстық процесті жүргізетін
органның (тұлғаның) қызметінің негізгі кезеңдері төмендегі ретте болады:
- іс бойынша нақты және заңды негіздемелердің бар болуымен арнаулы
білімдерді пайдалану қажеттілігі туралы шешімдерді қабылдаудан;
- жүргізіліп жатқан тергеу немесе сот әрекеттеріне мүдделі тұлғаларға
арнаулы білімдерді тарту қажеттілігі және өз сұрақтарын енгізуге
құқылы екендігі туралы хабардар етуден;
- барлық қатысушыларға құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ,
жүргізіліп жатқан іс жүргізу әрекеттерінің мәнін түсіндіруден;
- сарапшы, маман және аудармашы ретінде іс жүргізу қызметтерін
орындауға тартылатын тұлғалардың тікелей арнаулы білімдерді
пайдалануларынан;
- қылмыстық процесті жүргізетін тұлғаның арнаулы білімді пайдалану
нәтижесін алуы, оларды түсіндіру, іс бойынша дәлелдемелерді қолдану
мүмкіндіктерін анықтау;
- арнаулы білімді пайдалану процесінде мүдделері қозғалған тұлғаларды
алынған нәтижелермен таныстыру; келіспеген жағдайда көрсетілген
тұлға міндетті түрде қарауға жататын өтініш беруге құқылы;
- арнаулы білімдердің нәтижелерін іс бойынша дәлелдеу барысындағы
бағалаудан және пайдалануы және осы туралы тиісті іс жүргізу
құжаттарында (айыптау қорытындысы, сот үкімі) көрсетуден тұрады.
Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың (тұлғалардың) арнаулы
білімдерді қолдану бойынша белгілі ретпен құрылған қызметтерді жүзеге асыру
тәртіптерінің жүйесі және шаралары олардың қызметінің ішкі жағы болып
табылады.
Қылмыстық сот ісінде арнаулы білімді пайдалану нысандарының
әртүрлілігі олардың саны мен белгілі негіздемелер бойынша жіктеу
мүмкіндіктеріне қатысты ғалымдардың пікірлерінің айтысқа түседі. Мысалы,
В.И.Шиканов арнаулы білімдерді пайдаланудың сегіз негізгі нысандарын
ажыратуды ұсынады:
-арнаулы білімдерді тергеушінің, прокурордың, сот құрамының тікелей
пайдалануы, яғни заңмен сот дәлелдемелерін жинау және бағалау бойынша
міндеттері жүктелген іс жүргізу қызметін қызметтендіретіндер;
- тергеу әрекеттеріне тартпай, хабардар тұлғалардың арнайы білімдерді
қолдануы (кеңестер, арнайы сұрақ бойынша түрлі сипаттағы анықтамаларды
алу);
- сот емес тергеу нәтижелерін (ведомстволық, әкімшілік), сондай-ақ,
көрсетілген зерттеу немесе басқа да жағдайларда жүргізілген (мысалы,
мәйітті патологоанотомикалық зерттеу нәтижелері) жеке объектілерді
зерттеудің нәтижелерін пайдалану;
- маманның процессуалдық қызметін орындауға шақырылған хабардар
тұлғаның арнаулы білімін пайдалану;
- мылқау және саңыраулардың ишараларын түсінетін аудармашы және
тұлғалардың арнайы білімдерін пайдалану;
- ревизияны тағайындау;
- тергеуші немесе соттың тапсырмасы бойынша техникалық немесе басқа да
зерттеулерді өндіру (12; 40).
Алайда, В.К. Лисиченко және В.В. Циркаль келтірілген шектеулердің
кемшілігі процессуалдық емес көздерден алынған мәліметтерді қолдана отырып,
арнаулы білімді пайдаланудың процессуалдық нысандарының араласып кетуі
екендігін дұрыс байқайды.(13; 47).
В.А. Образцов сондай-ақ тергеуші мен соттың іздеу-тану қызметінің
барысында хабардар тұлғаның арнаулы білімінің процессуалды және
процессуалды емес нысандарын айырмайды, оларға жатқызады:
- мамандарды процессуалдық және өзге де әрекеттерге қатысуға тарту;
- сот сараптамаларын жүргізу;
- құжаттамалық ревизияларды, түрлі тексерулерді, зерттеулерді жүргізу;
- хабардар тұлғалардан анықтамаларды және консультацияларды алу;
- олардың құратын құжаттарын талап ету және өздерінің қызметтік іс
барысында қолдану;
- хабардар тұлғадан тергеуші немесе сарапшы (егер де олар сот
сараптамаларын жүргізуге қатысқан болса) ретінде жауап алу. (14; 373).
В.А.Образцовтың тергеу және сот әрекеттеріне аудармашының қатысуы және
оларды қылмыстық процесті жүргізетін тұлғаның тікелей пайдалану сияқты
арнаулы білімнің нысандары туралы атамағандығын ескеру қажет.
Арнаулы танымның процессуалды және процессуалды емес нысандары деп
айыру келесі процессуалдық нысандарды бөліп алуға алып келеді (15; 373):
- тергеушінің өзінің арнаулы танымын тарту;
- маманның тергеу әрекеттеріне қатысуы;
- сараптаманы жүргізу.
Процессуалды емес нысандарға – хабардар тұлғаның консультациялық және
анықтамалық қызметі; ревизиялық және аудиторлық әрекеттерді жүргізуі;
хабардар тұлғаның жедел-іздестіру шараларына қатысуы, соның ішінде олардың
материалдық объектілеріне алдын ала зерттеулерді жүргізуі, тергеуші немесе
оперативті қызметкерге техникалық көмек көрсету және т.б. жатады. Мұндай
зерттеулердің нәтижесі Қылмыстық іс жүргізу кодексімен көзделмеген
негіздерден тұрғандықтан дәлелдемелік мағынасы болмайды, алайда жасырынған
қылмыскерді іздеу барысында бағыт беретін ақпарат, қылмысты жасау және
жасыру тәсілдерін анықтау, дайындық үстіндегі немесе жасалған қылмыс
актілерін анықтау және т.б. ретінде кеңінен қолданылуда.
Авторлардың В.А. Образцовқа қарағанда ерекшелігі тергеушіні жеке
арнаулы білімді пайдаланудың процессуалдық нысанының дербес субъектісі деп
таниды, алайда аудармашыны тек техникалық көмек көрсететін тұлға ретінде
есптегендіктен болса керек, ол туралы сөз қозғамайды.
В.Н. Махов арнаулы білімді пайдаланудың нысандарын қылмыстық іс
жүргізу заңында регламенттелуі дәрежесіне қарай үш топқа бөледі (13; 84).
Бірінші топ – тікелей заңмен көзделген нысандар: сот сараптамаларын
жүргізу, тергеу әрекеттеріне мамандарды (соның ішінде педагогтарды) тарту,
қылмыстық іс жүргізуге аудармашының қатысуы.
В.Н. Махов арнаулы білімді пайдаланудың екінші топ нысандарының
тікелей қылмыстық іс жүргізу заңымен регламенттелмесе де процессуалдыққа
жатқызады. Бұл хабардар тұлғамен бекітілген тәртіпте құрылған құжаттар,
олар болашақта іске қосылып дәлелдемелік маңызға ие болады. Мұндай
құжаттарды даярлаудың мақсаты: қылмысқа қатысты мәліметтерді
қамтығандықтан қылмыстық іске оларды дәлелдемелер ретінде қосудың
қажеттілігінен туындаған тергеушінің талаптары (ал қылмыстық істі қозғау
барысында – тексеру материалдарына).
Екінші топ нысандарынан үшінші топтың айырмашылығы қылмыс туралы
мәліметтерді қамтымауында. Негізінен бұл тергеушінің сұраныстарына алынған
жауаптардан тұратын бір жолғы анықтама, мысалы, талдауы үшін арнаулы
білімді талап ететін ведомстволық белгілерді және нұсқауларды растайтын
және түсіндіретін ережелер. Бұл топтағы құжаттарды тергеушінің сұрауы
бойынша арнайы құрылатындарға және бұрын құрылғандарға бөлуге болады.
Алайда, автор хабардар тұлғаны тартпай, жеке өзіндік арнаулы білімді
пайдалану оларды қолданудың процессуалдық нысаны болып табылады деп
есептемейді (17; 74).
Жоғарыда мазмұндалғандарды қорытындылай келе, бүгінгі күні қылмыстық
сот ісін жүргізуде арнаулы білімді пайдаланудың негізгі нысандарының санын
анықтау, оларды қолдану субъектілеріне, алынған нәтижелердің дәлелдемелік
мағынасына қарай айыру бойынша бір ізді қадамдардың жоқтығын айта аламыз.
Көрсетілген жағдай қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің түрлі
субъектілерімен арнаулы білімді нәтижелі пайдалану мақсатында оларды
қолданудың нақты нысандарының ерекшеліктерін зерделеу мүмкіндіктеріне кері
әсерін тигізіп отыр.
Орын алған жағдай арнаулы білімді пайдаланудың нысандарын жіктеу
шарттарының нақты анықтамаларының болмауымен негізделеді, мұны жоғарыда
келтірілген әрбір авторлардан байқауға болады. Осыған байланысты қылмыстық
сот ісін жүргізуде арнаулы білімді қолданудың нысандарын мақсатқа сәйкес
келесі негіздемелерде жіктеу ұсынылады:
- арнаулы білімді пайдаланатын субъектілердің процессуалдық ережелері
бойынша;
- арнаулы білімді пайдаланудың мақсаттары мен міндеттері бойынша;
- арнаулы білімді пайдаланудың мазмұны бойынша;
- арнаулы білімді тартудың негіздемелері бойынша;
- арнауы білімді пайдалану бойынша қызметтің процессуалдық
регламентациясының бар болуы;
- арнаулы білімді пайдалану бойынша процессуалдық регламентациясының
сипаттамасы бойынша;
- қылмыстық іс жүргізу сатылары бойынша;
- процессуалдық әрекеттердің түрлері бойынша;
- арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерін бекіту нысандары бойынша;
- арнаулы білімді қолданудың нәтижесінде алынған ақпараттардың
дәлелдемелік мағынасы бойынша (18; 92).
I. Қылмыстық сот ісінде арнаулы білімді пайдаланатын
субъектілердің процессуалдық ережесі бойынша жіктеу
1. Қылмыстық іс жүргізудің субъектілері:
а) іс бойынша өндірісті жүргізуді жүзеге асыратын органдар мен
тұлғалар (тергеуші, алдын ала анықтаушы, прокурор, сот). Олар биліктік
өкілдікке ие және дәлелдемелерді жинау, зерттеу бағалау және қолдану
бойынша заңмен көзделген түрлі процессуалдық әрекеттерді жүргізуге құқылы.
Бұл қызметті жүзеге асыру барысында қылмыстық процестегі жалпыға белгілі
емес білімді тарту қажеттілігіне мәжбүр ететін проблемалық жағдайлар
туындайды. Осы тектес жағдайлары жекелеп алғанда, қылмыстық іс жүргізу
заңында көзделген, мысалы, сот сараптамасын міндетті тағайындау жағдайлары
(ҚР ҚІЖК 241-б.) (19), танылмаған мәйіт міндетті түрде фотосуретке
түсірілуге және дактилоскопия жасалуға тиіс (ҚР ҚІЖК 224-б. 3-б.) (19). Іс
бойынша іс жүргізу процесінде көрсетілген субъектілер өздерінің арнаулы
білімін тікелей пайдалануларына болады, жекелеп алғанда, ғылыми-техникалық
құралдарды қолдану барысында не заңмен бекітілген жағдайлар мен тәртіпте
осындай білімді меңгерген хабардар тұлғаны тарту арқылы арнаулы білімді
пайдалану;
б) заңмен арнаулы білімге ие тұлғалар (сарапшы, маман, дәрігер,
педагог, психолог, аудармашы) және оларды тергеу және сот әрекеттеріне
қатысу үшін шақырылған жағдайда өздерінің процессуалдық жағдайына сәйкес
пайдалану.
2. Процессуалдық статусы жоқ өзге де субъектілерге: ревизорлар,
аудиторлар, іс жүргізуге қатысушылардың сұрауы бойынша анықтамаларды
беретін, сот сараптамасы емес нысанында зерттеу жүргізетін тұлғалар жатады.
Олардың арнаулы білімдерін тарту ҚР ҚІЖК-мен реттелген нормаларының шегінде
жүзеге асырылады. Алайда, олардың қызметі нәтижесінде алынған, ҚР ҚІЖК 125-
б. көзделген тәртіпте талап етілген немесе ұсынылған және ҚР ҚІЖК 123-б.
сәйкес құжаттамалық рәсімделген түрлі анықтамалар, ревизия, аудит актілері,
сот сараптамаларының қорытындылары дәлелдемелер болып танылуы мүмкін.
Сонымен қатар мамандар да процессуалдық статусқа ие емес және
Адвокаттық қызмет туралы ҚР Заңының 14-б. 3-т. 6-тт. негізінде адвокаттар
олардан келісім-шарт негізінде заң көмектерін көрсету және ғылым, техника,
өнер және қызметтің басқа да салаларында арнаулы білімді талап етумен
байланысты туындайтын, сұрақтарды түсіндіру үшін қорытындыны сұрауы мүмкін
(20). Олар тұрмыстағы жалпы жұрт қолданылатын сөз мағынасындағы мамандар
қатарына жатқызылады.
II. Арнаулы білімді пайдаланудың мақсаттары мен міндеттерібойынша
жіктеу
Арнаулы білімді пайдаланудың жалпы мақсаты істі жүргізетін органдар
мен тұлғалардың қылмыстық іс жүргізудің қағидаттарын – істің дұрыс шешілуі
үшін қажетті және жеткілікті мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті
зерттеудің тәжірибе жүзінде іске асыру қажеттілігімен түсіндіріледі.
Нақты мақсаттар нақты қылмыстық істер бойынша іс жүргізу процесінде
туындайтын проблемалық жағдайларды арнаулы білімді пайдалану жолымен шешу
қажеттілігі барысында пайда болады.
Арнаулы білімді пайдаланудың міндеттерін типті және нақты деп бөлуге
болады. Типті міндеттер арнайы білімді қолдану үшін тартылатын
субъектілердің процессуалдық ережелеріне қарай анықталады:
- маман тергеу және сот әрекеттерін жүргізу барысында жәрдем беру
үшін тартылады;
- сарапшы – сот сараптамасын жүргізу және дәлелдеменің дербес түрі
болып табылатын қорытынды беру үшін тартылады;
- аудармашы – қылмыстық процестің сот ісін жүргізудің тіл туралы
қағидаттарын жүзеге асыруды және коммуникативтік қызметін
қамтамасыз етеді.
Іс жүргізудің нақты міндеттері типті міндеттерге қарағанда қылмыстық
істің ерекше мән-жайларына негізделген, жекелеп айтсақ, мұндай міндеттерді
тергеушілер сот сараптамасын тағайындау туралы қаулысында тергеушінің
сарапшыға сұрағы ретінде тұжырымдайды.
III. Қылмыстық істегі арнаулы білімнің мазмұны бойынша жіктеу.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде міндеттерді шешу үшін тартылатын
арнаулы білім өзінің мазмұны бойынша ғылым мен техниканың түрлі
салаларындағы: а) сот медицинасы; б) криминалистика (криминалистикалық
техника, тактика, қылмыстарды зерттеудің әдістемесі); сот сараптамасы; г)
жалпы және заң психологиясы; д) сот психологиясы; е) сот психиатриясы;
ж) педагогика; з) тіл білімі (қылмыстық сот ісіндегі аударманың
ерекшеліктері); и) өзге де салалардағы білім болып табылуы мүмкін.
IV. Арнауы білімді тартуды негіздемелері бойынша жіктеу.
Арнаулы білімді тартудың негіздемелері нақты және заңды болып
бөлінеді.
Іс жүргізу барысындағы нақты негіздемелер туындаған мәселелерді шешу
бойынша арнаулы білімдерді тарту қажеттілігі болып табылады.
Заңды негіздемелерге арнаулы білімді тартумен мәселелерді шешу
қажеттілігін растайтын қылмыстық істердің материалдары жатады.
Процессуалдық негіздемелер арнаулы білімді міндетті түрде пайдалану
жағдайларындағы заңның талаптары болып табылуы мүмкін (ҚР ҚІЖК
241- б. – сот сараптамаларын міндетті түрде тағайындау; ҚР ҚІЖК 488-б.
– он алты жасқа толмаған, сондай-ақ осы жасқа толған, бірақ психикалық
дамуында мешеулік белгілері бар кәмелетке толмаған сезіктінің,
айыпталушының қатысуымен іс жүргізу әрекетін жүргізу кезінде педагог пен
психологтың қатысуы міндетті).
Сараптаманы тағайындау және сарапшыны шақыру үшін нақты іс жүргізу
негіздемелері ретінде тергеушінің қаулысы болып табылады. Сот сараптамасы
мекемелерінің сарапшы-қызметкерлері үшін сараптаманы жүргізудің қосымша
(әкімшілік) негіздемесі болып сараптама мекемесі (оның құрылымдық
бөлімшелерінің) басшысының тапсырмасы (жазбаша өкімі) болып табылуы мүмкін
және ол тергеушінің сараптаманы тағайындау туралы қаулысымен зерттеу үшін
келіп түскен барлық материалдармен бірге сарапшыға өткізіледі.
Аудармашыны тарту үшін нақты негіздеме болып сезікті, айыпталушы,
сотталушы, олардың қорғаушылары не жәбірленуші, азаматтық талапкер,
азаматтық жауапкер немесе олардың өкілдері, сондай-ақ куәлар мен өзге де
процеске басқа да қатысушылар іс бойынша іс жүргізілетін тілді білмеген
жағдай болып табылады. Заңды негіздемелері болып осы фактілердің іс
материалдарында көрініс тапқандығы болса, процессуалдық негіздемесі –
қылмыстық процесті жүргізетін органның аудармашыны тағайындау туралы
қаулысы болып табылады (ҚР ҚІЖК 85-б.).
Маманды тарту үшін нақты негіздемелер, негізінен, субъективті сипатта
болады және қылмыстық істің метериалдарымен расталмайды. Мұндай жағдайда
заңды негіздемелер болмайды, мысалы, тергеушінің оқиға болған жерден
іздерді алудың криминалистикалық тәсілдерін жеткілікті игермеген жағдайда.
Маманды тартудың негіздемесі болып міндетті сонымен қатар ұсыныс
сипатында болатын заң нұсқамалары болып табылады. Жекелеп алғанда, адам
мәйітінің табылған жерінде сырттай тексеру барысында сот медицинасы
саласындағы маман дәрігердің қатысуы, ал оның қатысуы мүмкін болмаған
жағдайда – өзге дәрігердің қатысуы міндетті болып табылады (ҚР ҚІЖК 224-б.
3-б.). Ұсыныс сипаттамасы куәләндыру барысында дәрігердің немесе өзге де
маманның қатысуы туралы тапсырма тұрғысында болады. (ҚР ҚІЖК 226-б. 3-б.).
Сарапшы және аудармашыдан айырмашылығы қылмыстық іс жүргізу
заңнамасымен маманды шақыру тәртіптері, сондай-ақ оны шақырудың жүзеге
асырылуына негіздеме болатын құжат та бекітілмеген.
V. Арнаулы білімді пайдалану бойынша қызметтің іс жүргізу
регламентациясының бар болуы бойынша жіктеу.
-арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет ҚР ҚІЖК-де регламенттелген
(арнаулы білімді тергеуші, сот, прокурор, сарапшы, маман, аудармашының
пайдалануы);
- арнаулы білімді пайдалану бойынша қызмет ҚР ҚІЖК-де
регламенттелмеген (консультация, ревизия, соттық емес сараптамалар,
анықтамалар).
VI. Арнаулы білімді пайдалану бойынша қызметтің іс жүргізу
регламентациясының сипаттамасы бойынша жіктеу:
- мұндай қызмет міндетті сипатқа ие болғанда (мысалы, ҚР ҚІЖК
241-б. көрсетілген сот сараптамасын міндетті тағайындау
жағдайларында);
- қызмет факультативті сипатта және арнаулы білімді пайдалану
қылмыстық іс жүргізуді жүргізетін тұлғаға тәуелді болған жағдайда (мысалы,
ҚР ҚІЖК 219-б. сәйкес жауап алу барысында дыбыс-бейне жазбаларды қолдану).
VII. Қылмыстық іс жүргізудің сатылары бойынша жіктеу
- қылмыстық істі қозғау сатыларында арнаулы білімді пайдалану (сот
сараптамасын пайдалану, оқиға болған жерді қарау барысында ғылыми-
техникалық құралдарды пайдалану);
- сотқа дейінгі сатыда арнаулы білімді пайдалану (ғылыми-техникалық
құралдарды қолдану, аудармашы, мамандарды тарту, сот саоаптамасын
тағайындау, сарапшының жауап алуы);
- арнаулы білімді сотта пайдалану (аудармашы, маманды тарту, сот
сараптамасын тағайындау, сарапшының айғақтары).
VIII. Іс жүргізу әрекеттерінің түрлері бойынша жіктеу:
- оқиға болған жерді қарау барысында арнаулы білімді пайдалану;
- жауап алу барысында арнаулы білімді пайдалану;
- тінту барысында арнаулы білімді қолдану;
- сот сараптамасын тағайындау және жүргізу барысында арнаулы білімді
пайдалану;
- сараптамалық зерттеу және т.б. үшін үлгілерді алу барысында арнаулы
білімді пайдалану;
IX. Арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерін бекітудің нысаны бойынша
жіктеу:
1. Арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерін бекітудің сөз жүзіндегі
(ауызша) нысаны:
- Іс жүргізу құжаттарында бекіту (хаттама, сараптама қорытындысы);
өзге де құжаттарға бекіту (анықтамалар, соттық емес сараптамалардың
қорытындысы, маманның қорытындысы);
- құжаттық бекітілмегендер (консультациялар, әдістемелік көмек).
2. Бекітудің сөз жүзіндегі емес нысаны (суреттер, заттай дәлелдемелер,
құймалар, таңбалар, іздер);
X. Дәлелдемелік мағынасы бойынша жіктеу:
- арнаулы білімді пайдаланудың нәтижелерімен алынған ақпараттар
(сарапшының қорытындысы ҚР ҚІЖК 115-б. 2-б. көзделген дәлелдемелердің
дербес негіздерінің бірі болып табылады);
- тергеу әрекеттерін өндіру барысындағы жәрдем беру кезінде және
хаттамада не хаттамаға қосылатын ресми құжатта бекітілген маманның алған
ақпараттары (маманның қорытындысы) зерттеу барысында маман бекіткен мән-
жайларды қылмыстық процесті жүргізетін тұлғаның тікелей қабылдау шартымен
дәлелдемелік болып табылуы мүмкін;
- маманның тергеу және сот әрекеттеріне қатысуы кезінде ашылған
компьютерлік ақпараттардан, фото және кино түсірілімдерінен, дыбыс және
бейнежазбалардан тұратын заттар, құжаттар және материалдар ҚР ҚІЖК 121-б.
және 123-б. сәйкес дәлелдемелердің заттай дәлелдемелер және құжаттар
негіздеріне жатады;
- анықтамалар, соттық емес сараптамалар қорытындылардағы ақпараттар
оларды өзге де құжаттар ретінде іске қосқаннан кейін дәлелдемелік мағынаға
ие болады.
Келтірілген жіктеулер қылмыстық істерді тергеу және сот қарауы
барысында арнауы білімді пайдаланудың түрлі нысандарының ерекшеліктерін
түсіндіруге ықпалын тигізеді. Бұл құқық қолданушылық қызметті жүзеге
асыратын тұлғалар үшін ғана емес, сондай-ақ жаңылуды немесе ұсынылған құқық
пен мүдделерді қорғайтындар үшін теоретикалық мағынасымен қатар тәжірибелік
мәні де зор.
1.2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ СОТ САРАПШЫСЫ ЖӘНЕ МАМАННЫҢ ҚҰЗІРЕТІ
Құзірет деген сөздің екі мағынасы бар: біріншісі – бір адамның жан-
жақты хабардар болған мәселелер шеңбері болса, екіншісі – біреудің
өкілеттіктері, құқықтарының шеңбері. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысатын
хабардар тұлғаның құзіреттілігі – белгілі бір арнаулы білім саласына
хабардар болуы және тиісті жіктей алуы, яғни арнаулы білімді игеру сапасы.
Құзіретті – қандай да бір саланы білуі, хабардар, беделді болуы (21;
253).
Сот сарапшысының құзіреттілігін сот сараптамасын тағайындауда да, сот
қорытындысын алғаннан кейін де сарапшы (алдын ала анықтаушы, прокурор, сот,
судья) бағалайды.
Сарапшы сондай-ақ берілген сараптама мәселелерін шешу барысында өз
құзіреттілігін бағалайды және егер де қойылған мәселе оның арнаулы ғылыми
аясына сай келмесе қорытындыны беру мүмкін еместігі туралы сараптаманы
тағайындаған органға хабарлайды.
Сарапшы құзіреттілігін бағалау сипаты қылмыстық процесті жүргізетін
тұлғалар мен органдарын жасалған қылмыстың мән-жайы туралы өзіндік ішкі
сенімін өндіру қажеттілігінен босатпай-ақ дәлелдеме құралдарының бірі ғана
болып табылатындығымен, яғни арнаулы білімді тарту арқылы не олсыз
анықталған детальдардың барлығын егжей-тегжейлі түсіндірілуімен
негізделеді.
Сот сарапшысының құзіреттілігін бағалау қажетті арнаулы білімнің
құрылымдары мен шегін қарастырудан бөліп-жарып алуға болмайды, бұл сот
сараптамасы мекемесінен тыс дәстүрлі емес сараптамалаларды тағайындау
барысында анағұрлым қиын.
Сот сарапшысы өкілеттігінің шеңбері сараптаманың пәндерімен, яғни
берілген сипаттағы, түрдегі, өзге түрдегі сараптамамен шешілетін
мәселелермен анықталады.
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінің Астана қ. Сот
сараптамасы орталығының Аймақтық сот сараптамасы ғылыми-өндірістік
зертханасында сот сараптамасын тағайындау тәжірибесін қорытындылау
нәтижелерін талдау сот сараптамасын шешуге қойылған мәселелердің барлық
көлемінен (14974) 1477 мәселені сарапшы шеше алмағандығын, ал 161 мәселе,
яғни шешілмеген мәселенің жалпы көлемінің 10 %, құқықтық сипаттағы мәселе
болып табылатындығы және сот сарапшысының құзіретіне жатпайтындығы, 1,5 %
арнаулы ғылыми білімді пайдалануды талап ететін анықтамалық сипаттағы
мәселе болып табылатындығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
Сарапшының құзіреті сараптамалық зерттеуге арналған тапсырмалар
туралы, сараптамалық зерттеулердің шығыс мәліметтері және олардың көздері
туралы, сот сарпашысының іс жүргізу құқықтары мен міндеттері туралы
нормаларымен реттеледі. Барлық осы институттар үшін халық судьясы
тұжырымдамасының түрлі элементтеріне қатысты заңнамалық таңдаулары
маңызды.(22; 37).
М.С. Строгович: кеңестік қылмыстық іс жүргізу үшін сарапшыны ғылыми
судья, ал оның қорытындысын ғылыми кесім ретіндегі түсіндірмені еш
құптай алмайды деп жазды. Осы пікірге сәйкес, сарапшы өзінің жүргізген
зерттеулерінің нәтижесінде арнаулы білімнің негізінде арнаулы зерттеулерге
әкелген істің мән-жайлары бойынша үкім шығарады, бұл үкім істі шешетін сот
үшін міндетті: сот сарапшының қорытындысымен келіспеуі мүмкін емес және
сарапшы анықтаған фактілерді мойындуға міндетті (23; 434).
ҚР ҚІЖК 83-б. сәйкес, сарапшы өзінің арнаулы білімінен тыс мәселелер
бойынша қорытынды беруден бас тартуға құқылы, сондай ақ онда сот
сарпашысының құзіреттілік шектері анықталған, алайда ҚР ҚІЖК-де сот
сарапшысының міндеті де өз құзіреттілігі шегінде болуы керек деп арнайы
көрсетілмеген, мұндай логикалық тұжырым ҚР ҚІЖК 83-б. 6 тармағынан келіп
шығады, онда сарапшының қасақана жалған қорытынды бергені үшін ҚР ҚІЖК 352-
б. бойынша жауапқа тартылатындығы көрсетіледі. (23; 434).
Сараптаманы тағайындау сатысындағы сарапшының құзіреті оның
мінездемесін қойылатын кәсіптік және біліктілік талаптарымен салыстыру
арқылы анықталады. Қазақстан Республикасының Сот сараптамасы туралы
Заңында кәсіптік және біліктілік талаптарына Заңның 10-б. 2-т. арналған,
сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінің сот сарапшысына
біліктілікті тағайындау үшін біліктілік емтиханын тапсырудың ережесін
бекіту туралы, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінің
аттестациялық комиссиясының сот сарапшыларын аттестациялау ережесі
бұйрығында сот сараптамасы саласындағы процессуалдық заңнамалары мен
заманауи ғылыми жетістіктер талаптарына сәйкес жоғары кәсіптік деңгейде сот
сараптамаларын қамтамасыз ету, сот сараптамаларын кәсіптік даярлау деңгейін
анықтау мақсатында біліктілік емтихан тапсырылады... делінген. (24).
Сонымен бірге сарапшы және сарапшыға белгілі ұқсастықтары бар
тұлғалардың арақатынас қажеттілігі, жекелеп алғанда, қажетті арнаулы
білімді меңгеруі, осы субъектілердің әрқайсысының ролі мен қызметін ажырату
үшін қажет.
Осыған қарамастан, сарапшы мен маманның белгілі ұқсастықтары бар
болғанымен, олардың әрқайсысының қылмыстық істерді тергеу және қарау
барысындағы міндеттері мен қызметтерінде айтарлықтай ерекшеліктер бар.
Заң сарапшыны тергеуші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz