Мемлекеттік құрылым нысанының келелі мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Мемлекет нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны: түсінігі,түрлері және олардың анықталуына қатысты келелі мәселелер ... ... . 7
2. Унитарлық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 . Унитарлық мемлекеттің түсінігі, белгілері және ерекшеліктері ... ... ... .32
2.2 . Унитарлық мемлекеттердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3. Мемлекеттік құрылымның федеративті нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.1. Федерацияның түсінігі, белгілері, міндеттері және құрылу принциптері ... ... ... ..38
3.2. Федерацияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
4. Мемлекеттік құрылымның конфедеративті нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
4.1. Конфедерацияның түсінігі, белгілері және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 49
4.2. Мемлекетаралық және одақтық құрылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Пайдаланылған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Мемлекет нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны: түсінігі,түрлері және олардың анықталуына қатысты келелі мәселелер ... ... . 7
2. Унитарлық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 . Унитарлық мемлекеттің түсінігі, белгілері және ерекшеліктері ... ... ... .32
2.2 . Унитарлық мемлекеттердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3. Мемлекеттік құрылымның федеративті нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.1. Федерацияның түсінігі, белгілері, міндеттері және құрылу принциптері ... ... ... ..38
3.2. Федерацияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
4. Мемлекеттік құрылымның конфедеративті нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
4.1. Конфедерацияның түсінігі, белгілері және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 49
4.2. Мемлекетаралық және одақтық құрылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Пайдаланылған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Түйін
Дипломдық жұмыс Мемлекеттік құрылым нысанының келелі мәселелері
тақырыбында орындалған. Дипломдық жұмыста мемлекет нысаны мен мемлекеттік
құрылым нысаның түсінігіне, түрлеріне, олардың анықталуына қатысты бірқатар
келелі мәселелер баяндалды, мемлекеттік құрылымның унитарлық, федеративтік
және конфедеративтік нысандарының ерекшеліктері, белгілері және жекелеген
түрлері қарастырылды.
Аннотация
Дипломная работа выполнена на тему Проблемы формы государственного
устройства. В дипломной работе освещается ряд проблемных вопросов
относительно определении, отдельных видов формы государственного
устройства, рассматривается виды, особенности, признаки унитарной,
федеративной, конфедеративнойформы государственного устройства.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Мемлекет нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны: түсінігі,
түрлері және олардың анықталуына қатысты келелі мәселелер
... ... ... ... ... ... .. 7
2. Унитарлық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .32
1. . Унитарлық мемлекеттің түсінігі, белгілері және ерекшеліктері
... ... ... .32
2. . Унитарлық мемлекеттердің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3. Мемлекеттік құрылымның федеративті
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...38
1. Федерацияның түсінігі, белгілері, міндеттері және
құрылу принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .38
2. Федерацияның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
4. Мемлекеттік құрылымның конфедеративті
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .49
4.1. Конфедерацияның түсінігі, белгілері және ерекшеліктері
... ... ... ... ... .. 49
4.2. Мемлекетаралық және одақтық
құрылымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдибиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мемлекет – бұл әр түрлі функциялары,
нысандары, құрылу принциптері және тағы басқалары бар күрделі саяси ұйым.
Мемлекет типін анықтауда мемлекет нысаны сияқты түсінік көмектеседі.
Мемлекет нысаны түсінігі басқару қалай қалыптасатынын, кім басқаратынын,
мемлекет бөліктері мен тұтас мемлекет арасында өзара байланысты, билікті
жүзеге асыру үшін қандай әдістер қолданылатындығын білуге мүмкіндік береді.
Мемлекет нысаны туралы біршама толық түсінікті оның үш құрамдас бөліктері –
басқару нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны және мемлекеттік құқықтық режим
береді.
Өзімнің дипломдық жұмысымда мемлекеттік құрылым нысандарының:
унитарлық, федеративтік және конфедеративтік нысапндарының түсінігі,
олардың анықталуында, ұйымдастырылу принциптеріндегі, айырмашылықтарындағы,
түрлеріндегі келелі мәселелер қарастырылады.
Мемлекеттік құрылым мәселесі көп уақыт бойы, және қазіргі уақытта да
өзекті болып табылады. Ол өзіне деген қызығышылықты құқықтанушы мен тарихшы
зерттеушілер арасында ғана емес, сондай-ақ алғашында КСРО одақтық
мемлекеттің егеменді мемлекеттерге ыдырауы мен бұл мемлекеттердегі
проблемаларды, кейіннен Югославияның ыдырауы мен ондағы азаматтық соғысты
және осы уақытқа дейін мемлекеттің ұлтық немесе қандай да бір өзге
белгілері бойынша бөліну мәселелері жөнінде байқап жүрген жай азаматтардың
арасында қызығушылық туындатады.
Дипломдық жұмыста алға қойылған мәселелерді тек теориялық және құқықтық
тұрғыларда ғана қарстырылып қана қоймайды, сондай-ақ қандай да бір тарихи
жақтары мен ұқсастықтары қарастырылады, мемлекеттік құрылым нысандарына
қатысты кейбір мысалдар келтіріледі және өзімнің жауаптарым баяндалады.
Дипломдық жұмысымда қарастырылатын мәселелердің біршама жалпы түсініктеріне
тоқталамын, өйткені әрбір сұрақ үлкен ғылыми зерттеудің объектісі болуы
мүмкін және сондай болып табылады.
Мемлекеттік құрылым нысандарының келелі мәселелерін көптеген
зерттеушілер айналысқан және айналысып та жатыр. Мемлкеттік құрылым
мәселелері Маркстің және Энгельстің көз қырларына түскен кезде, олар
унитарлы мемлекеттің федеративтінің алдында басымдықты иеленетіндігін
айтатын. Олардың пікірінше, еңбектің жоғары өнімділігі, еңбек етушілер
арасындағы біршама тығыз байланыстар революциялық процеске ықпалын тигізуі
керек, оған федеративті бастамалар кезінде қол жеткізуге болмайды. Бірақ
мұндай алғышарт Германия, Франция сияқты елдерге, ұлтаралық қақтығыстар
болмаған және болмайтын, ұлттық қатынаста бір текті болатын елдерде орынды
болады. Олар өз назарларын Ұлыбританиға аударғанда, британдық колониялар
астында төрт әр түрлі халықтың өмір сүретіндігін байқайды, және онда
мемлекет унитарлы болса, онда таптық емес, ұлттық белгілері бойынша бөлінуі
мен келіспеушіліктердің болуы сөзсіз. Яғни ағылшын жұмысшысы ағылшын
буржуазиясымен, шотландық шотландықпен және т.б. бір бірімен бірігеді.
Мұндайды алдын алу үшін, Маркс пен Энгельс, Британияда мемлекеттіліктің
федеративті нысаны қажеттігін белгілеген, ол әр түрлі халықтардың тең
құқылығын қамтамасыз етеді, ұлттық мәселені көтереді және әртүрлі
халықтардың консолидация құралы болады.
Осыған орай, марксистік теория шегінде мемлекет нысаны ретінде
мемлекеттің әлеуметтік таптық және ұлттық-аумақтық мазмұнының сыртқы
көрінісі түсінілетін, ол мемлекеттің негізгі құрылымдары – жоғарғы
мемлекеттік билік органдары арасында, бұл органдар мен мемлекеттің аумақтық
бөлімшелерінің билік пен басқару органдары арасында ара қатынастарының
сипатымен анықталады. Бірақ мемлекеттік құрылым нысанына ықпал ететін
ұлттық және тарихи дәстүрлер, ұлттық психология, діни сана, мәдени орта,
қоғамды идеологияландыру және саясаттандыру деңгейі, эколгиялық факторлар
және басқалары зерттеу шектерінен тыс қалады.
Қазіргі таңда, қоғамдық дамудың марксистік концепциясының жалпы
дадарысымен байланысты, методологиялық дағдарысты бірте бірте жеңіп жатқан
отандық мемлекет және құқық теориясы мемлекет нысандарының негізгі
сипаттамаларының бірі ретінде мемлекеттік құрылым нысанын біршама толық
және жеткілікті негізді түсінуін ұсына алады, бұл нысандардың бршама
салмақты саралануын бере алады, олардың дамуының біршама шынайы болжамын
белгілей алады. Бұл елдің аумақтық құрылымын біршама тиімді ұйымдастыру
нысанын іздестіру кезінде елдің саяси өмірі үшін өте маңызды.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері – мемлекеттік құрылым нысанының
түсінігіндегі, оның түрлеріндегі келелі мәселелерді қарастыру.
Жұмыстың зерттеу объектісі - мемлекеттік құрылым нысандарының:
унитарлық, федеративтік және конфедеративтік нысандарының түсінігі, олардың
анықталуында, ұйымдастырылу принциптеріндегі, айырмашылықтарындағы,
түрлеріндегі келелі мәселелер.
Жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық жұмыс тақырыбын ашып, оған
қатысты мәселелерді қарастыру кезінде тарихи, әлеуметтік, салыстырмалы-
құқықтық зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың тәжірибелік мәні. Мемлекеттік құрылым нысанына қатысты
дипломдық қарастырылған мәселелер оқу үрдісінде, лекция және семинар
сабақтарында дерек көзі ретінде алынуы мүмкін.
Жалпы дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған қайнар-көздер тізімінен тұрады.
1. Мемлекет нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны: түсінігі, түрлері және
олардың анықталуына қатысты келелі мәселелер
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер тұралы айтатын болсақ олар
тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатынына жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Арестотель, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанасына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір – бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсіз Қазақстанда екі жылдан кейін 1993жылғы конститутциясының
орнына екінші 1995жылғы конституция алынды. Бул соңғы конституция
мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік Республиканың
саяси режимі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар әсер
етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер
мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:
Қытайда-Хуанхэ, Египетте-Ніл, Вавилонда-Тигр және Евфрат, Үндістанда-Ганг.
Шығыс мемлекеттерде – монархия, Европпада – шектелген монархия немесе
республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңізінің
жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі. Қазақстанның
географиялық жағдайы, екі – Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттермен
көршіліс болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы мемлекеттің
дамуына едәір нұқсан келтіріп отыр. Мемлекет туралы ұғым мемлекеттанудағы
ең маңызды мазмұндамалық сипаттамалардың бірінен саналады. Әдістемелік
жағынан алып қарағанда мұның маңызды екенінде сөз жоқ.
Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен
ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарымен қажет етпеген және мемлекет болғанға
дейінгі, басқа нысандарды пайдаланыпкелген алғашқы қоғамдық қоғамның даму
кезеңдері тікелей ізашар болып табылады. Экономика мен басқа да тіршілік
ету салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеліктің алғашқы қауымдық қоғам
алдын ала қоғамдық өмірдің жобаны сатысынан объективті түрде өтіп,
мемлекеттік деңгейіне дейін өсуі керек. Осындай өте қиын жағдайларда,
тіршілік ету үшін адамдардың алғашында шағын ғана отбасының кезбе топ
құруға, кейінірек қауымның құрамы бойынша одан әлдеқайда көбірек болып
топтасуы қажет болды. Бұл топтар негізінен туыстық қатынасы барадамдардан
құрылады. Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектеніп шыға
бастайды, ол үшін олардың мынадай ерекшеліктері болуы керек болды:
1) Сол кездегі іс-әрекеттің негізгі салаларын қамтуға мумкіндік
беретін қоғамдық өмірдің өзіндік бір нысаны ретінде ортақ
шаруашылықты жүргізе алатын, ұжымдық тұтынуды жүзеге асыратын, ұжым
мүшелерінің қажетін қанағаттандыратын болуы керек.
2) Туыстық жағынан аса жақын емес, сондай-ақ таяудағы мақсат,
мүдделері де бөлектеу ру мүшелері айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп,
бір-біріне көмектесіп, қауіп-қатерден бірлесіп қорғануы керек.
3) Осыған сәйкес руды басқару жүйесі құрылды, ру тіршілігінің негізгі
мәселелері барлық ру мүшелерінің даусы тең болып саналатын рудың
жалпы жиналысында қаралып, сонда шешілді.
Жалпы жиналыс қандай да бір қоғамдық міндет жүктелетін ру басшысын,
әскер басын және де басқа да адамдарды сайлайды.Сондай-ақ олардың қызметіне
бақылауды жүзеге асырыды. Ру адамдар арасындағы алғашқы қауымдық құрылыстың
алғашқы ұйымы ретіндегі қоғамдық тұрмыс жүйесін толық қамтыған жоқ, ол
небәрі осы жүйенің бір буыны ғана болды. Бірнеше ру фратрийге бірікті, ал
бір-бірлестіктерді де кездестірүге болады. Біртіндеп басқарудың рулық ұйымы
мен қоғамдық тұрмыс қоғамның жаңадан тіршілік ету жағдайларында
қайшылықтарға кездесе бастады да, өздеріне жүктелген міндетті орындай
алмайтын жағдайға жетті. Оның қоғамының өзгерген жағдайын ескере алатын
жаңа ұйымғамемлекеткежол беруі керек болды, мемлекет тақыр жерден пайда
болған жоқ. Олрулық басқару жүйесін жоққа шығару және сонымен бір мезгілде
оның өзіндік бір жалғасы болып табылады. Олардың арасында жақсы жаңалықтан
кенде емес кейбір институттардың сабақтастығыайқын көрініп тұрады. Әр
халықтың нақтылы- тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің рулық жүйесінің
ыдырау процесіне және мемлекеттің пайда болуы мен оны басқаруға әсер етпей
қоймайды өзіміздің Қазақстанға келер онда мемлекеттің пайда болуы.
Қазақстанның аумақтық, табиғи-географиялық, топрақ-климаттық жағдайлары,
оны мекендеген халықтың ерекшеліктері алғашқы қауымдық құрылыста және одан
кейінгі кезеңдерде басқару нысанын қалыптастырып, дамытуға, ұйымдастыруға
және тіршілік етуін қалыптастырып, дамытуға, ұйымдастыруға және тіршілік
етуін қамтамасыз етуге әсер етеді. Дамыған кең даланың өзі де алғашқы
табырдың , қауымның, тайпаның бір орнында тұрақтамай, үнемі көшіп-қрнып
жүруіне жағдай туғызғандай еді. Сонымен қатар ұлы дала жері жоқ көптеген
көршілес тайпалар мен халықтардың осында келіп, орнығып тұррып қалсақ деген
көз құртына да айналды. Қазақстан аумағының көптеген миграциялық
тасқындардың түйіскен жерінде, халықтың жер аударылуы жолында болғандығының
да әсері болды. Осының барлығы аталған аумақта мемлекеттіліктің пайда болу
процесінің бірқатар ерекшеліктерінің болуына алып келді.
Қазақ даласы бір халық тың ғана емес, көптеген халықтың сақтар,
үйсіндер сарматтар және тағы басқа мекені болғандықтан бірі екіншісін қуып
шығып, сосын жаңа келімсектерді мемлекеттікке қайта құру прцесінде айқын
жуйелік пен сабақтастықтың болуы кейде қаралмады да. Кейде, мемлекеттіктің
бір халықта пайда болған нышаны соғыстың немесе басқа да бір осындай
жағдайлардың салдарынан жойылып кетеді де, белгілі бір уақыт өткеннен кейін
басқа халықтарда пайда болды.
Дамудың мемлекеттік сатысына жеткен күшті көршілері жауап алған
алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір тайпалар мемлекеттікке
өзінің еркінен тыс ұтымды. Мұндай жағдайда олардың дамуының табиғи барысы
жылдамдығы сияқты болды. Мысалы,сақ тайпалары Александр Македонскийдің,
парсы патшалары Кирдің, Дарий 1-нің. әскерлерінің шабуылына ұшырады.
Олардың толық немесе жартылай жаулап алуы жаулап алушылардың басқарудың
мемлекеттік нысанын енгізуімен, алым- салықтар жинауымен қатар жургізіледі.
Бостандық пен тәуелсіздік алған бұл тайпалар бұрынғы, мемлекетке дейінгі
нысанға қайта оралу жаңа мен ескінің синтезі байқалатын тайпалық және
ертемемлекеттік нысандар мен институттардың шиеленісуі.
Тікелей Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің
ролінің күштілігімен сипатталатын өндірістің азиялық тәсілі сияқты тарихи
информацияның бекітілуімен байланысты. Жер, шөл, жайылым, су шаруашылық
объектілері өндірістің негізгі құрамына айналады, олардың иеленуі үшін
қырғын ұрыстар болды. Соның барысында рулық байланыстар мен қарым-
қатынастар ішінара болмаса, бұрынғы тұрақтылығын жоғалта бастады.Уақыт өте
келе олардың байланыстар мен қарым- қатынастар басқаша жаңғыруы немесе
жайылып кетуі керек болды. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар мен
ұлыстардың мемлекет құруының тағы бір ерекшелігі, бұл процесстегі армияның
улкен ролінің болуы. Ол бірден ақ құғын - сүрген мәжбірлеу механизмінде
басты орын алады. Қандай да бір режимнің тағдыры, биліктің жүзеге асырылу
сипаты соған тәуелді болды. Пайда болған мемлекеттер шығыстың деспоттық
үлгісінмен құрылды және өзінің қол астындағы азаматтарына айтарлықтай
дәреже билік жүргізе алатын. Олар, негізінен әр алуан шығыстың нысанда,
монархтық (қанағат, хализат, хандық сұлтанат еді). Өзінің құрамына
орталыққа бағынатын үлкен аймақтық - мемлекеттік құрылымдарды жиі - жиі
бірлестіріп отырса да, олар, алайда, вассалитет - сюзерениттің негізінде
құрылған классикалық феодалдық мемлекеттерден ерекшеленетін еді. Бірақ
олардың дамуы біртіндеп осы бағытта жүреді. Нәтижесінде, XIV - XV
ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ халқы
қалыптасқан кезде, мұнда хандық билік нысанындағы феодалдық мемлекет
орнады. Осылай мемлекет пайда болады.
Сонымен мемлекеттің жалпы ұғымы мен белгілеріне келер болсақ.
"Мемлекет басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік тыысын қамтамасыз етеін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
туғызуға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны болып
табылады". Мемлекет тек өзіне ғана тән функцияларды, әсер ету нысандары мен
әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқансында қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше
өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде қабылдаймыз.
Яғни мемлекет дегеніміз - бұл - адамзат қоғамының дамуының маңызды
кезеңдеріне тән саяси ұйым, қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың,
топтардың, топтардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым -
қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс - қимылына жағдай жасау
оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі және
биліктің ұйысдастырушылық - күш құралдары бар; сондай - ақ тапсырманың
орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері қамтамасыз ететін әкімшілік
- мәжбүрлеу өкілеттігі берген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашық, нақтылай отырып сонымен бірге
мемлекеттің негізгі белгілерін атап көрсетсем мемлекеттің рулық басқару
ұйымынан басты айырмашылығы сол, онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу
аппаратының болуымен немесе, оқу және монографиялық әдебиеттерде
атайтындай, жария биліктің болуы. Жария билік күштеу және басқару
аппараттарынан тұрады. Басқарушы - адамдардың мұндай ерекше тобын алғашқы -
рулық басқару ұйымы, білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік
жүйесіне тән нәрсе, олар мемлекеттің барлық халқы бір жағынан
басқаратындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі
мамандарға бөлінген сияқты. Мемлекеттің басқа ерекше белгісі өзінің өмір
сүруі үшін халықтан салық жинауға мәжбүр болуы. Салық - бұл мемлекеттің
өмір сүріп, тіршілік етуінің экономикалық негізі салықсыз ол күн көре
алалмайды, өйткені қаржының жетіспеуәнен немесе болмауынан оның бүкіл
тіршілігі қиындайды. Салықты мемлекеттің барлық адамзаттары, соларға қоса
шетелдіктер мен адамзаттағы жоқ адамдар да төлейді, халықтың шамалы бөлігі
ғана салық төлеуден босатылады. Мемлекеттің ерекше белгілеріне оның өз
азаматтарын аумақтық принцип бойынша бөлетіндігі жатады. Ол алғашқы рулық
басқару ұйымының негізі мүлдем басқаша - қандас туысқандардың байланысы мен
қарым - қатынасынан құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды. Басқару
ісінде басым болудан қалды. Керісінше, мемлекет адамзаттарға өздеріне
тиесілі құқықтарын бөліп, оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен
кезде, оларды басқару, ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең
алдымен олардың аумақтық тиістілігін, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принциптері бірқатар
мемлекеттік - құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды ол оны нақтылай түсуге тереңдетуге, айқын мазмұнымен
толықтыруға бағытталған еді. Олардың ішінде қандай да бір мемлекетке
тиесілілігі бекітілген адамзаттық институты ерекшелінеді. Басқа тұлғалардың
бәрі шетелдіктер немесе адамзаттығы жоқ тұлғалар болып танылады.
Адамзаттардың мәртебесінде айырмашылықтарының, сондай - ақ шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ тұлғалардың арқасында мемлекет халықты өзіміздікі және
өзіміздікі емес деп дифференциялайды. Сыртқы (мемлекеттер арасындағы) және
ішкі (автономиялық және әкімшілік аумақтық бөліністер арасындағы) шекаралар
институтының маңызды айтарлықтай. Олардың көмегімен мемлекеттік биліктің
кеңістіктегі шегі, сондай - ақ мемлекеттің егемендігінің құрамдас бөлігі
болып табылатын аумақтық билік ету институты анықталады. Мемлекет басқа
ұйымдардан қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және институттарымен
егемендік сияқты қасиетімен ерекшелінеді. Бұл қасиет мемлекетті басқа
ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен инсититуттарымен жоғары қойып, оған
өзіндік басылымдық, қайталанбас ерекшелік береді. Егеменділіктің екі
құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік мемлекеттік биліктің
үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті айтады Мемлекетте ішкі және
сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды органдар, мекемелер мен
билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға бейімделуі мемлекетттің айрықша
белгісі болып табылады. Осыған дейін айтылып келген, мемлекетттің ерекшелік
белгілерінен басқа, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек. Ол
отандық оқу және монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол
тіршілік ету және даму процесінде мемлекет сүйенетін обективті тірек
ретінде түсіндірілуі керек. Мемлекеттің белгілерінен басқа оның
функцияларын түсіндіретін болсақ, мемлекеттік функция тек мемлекетте емес,
қоғамға да сипатына беретін болған, оны ғылыми тұрғыдан қарау өте маңызды.
Мемлекет функция дегеніміз- топтық, жалпы адам зат сипаттары. Мемлекет
функция қоғам мүше таптық ұлттық, жеке мүдделеріне сәйкес жургзіледі.
Мемлекеттің қоғамға билік жүргізуші ролі функциялары арқылы көрінеді.
Мемлекеттің функциялары мемлекеттің тарихи мақсат міндеттеріне сәйкес пайда
болып дамиды. Әрбір тарихи типтегі мемлекеттік функцияның өзіндік
ерекшеліктері бар. Мемлекет функциясы қызмет ету аясына байланысты сыртқы
және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы және ішкі функциялар маңыздылық дәрежесіне
байланысты негізгі және негізгі емес деп бөлінеді. Аумақғындағы жұмыс
істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер, құрылымдар мен тұлғалар
мемлекеттің басымдық ролін мойындайды, өздерін оның мәртебесі мен маңызынан
төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға, мемлекеттің
белгіленген тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекетке тиесілі аумақта бірде
бір ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе алмайды.
Егеменділіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын тәуелсіздік
дегеніміздің мәнісі. Мемлекетке тиесілі аумақта бірде бір ұйым, бірлестік
немесе құрылым мемлекетке қарсы келе алмайды. Егеменділіктің екінші бір
құрамдас бөлігі болып саналатын тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі. Мемлекет
өзінің билігі дербес жүргізеді, өзінің стратегиялық бағыты мен тактикалық
жолын өзі таңдайды, өз ісіне ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы
саясатын өзі жасайды. Басқарудың үстемдігіне жол бермейді. Тәуелсіздік
ұғымының ішкі есептісі мемлекеттің ішінде жұмыс істейтін бірде - бір
ұйымның, бірлестіктің және құрылымының мемлекеттік биліктің дербестігіне
қол сұға алмайтындығына аспектісі, егемен мемлекет басқа мемлекеттермен,
халықаралық ұйымдармен дербес қарым - қатынасты сақтайды дегенді білдіреді.
Мемлекет - қоғамдағы халықтың ресмей өкілі деп айтуға болады. Қоғамда,
елде, халықтың арасында жұмыс істеп жатқан басқа бірде бір ұйым бірлестік,
құрылым қоғамның елдің, халықтың еркі мен мүддесін білдіруші екендігін,
барлық деңгейде және барлық жағдайда оларды көрсете аламын деп мәлімдеуге
батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға мемлекеттің ғана негізі бар.
Мемлекетттің мұндай қасиеттерінің молдығына дау жоқ.
Мемлекетттің басқарудың құқықтық нысанын, реттеуді және ықпал етеді
пайдалануы оның міндетті белгісі болып табылады. Мемлекеттің алдында тұрған
міндеттті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық саясындағы
мемлекетттің қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және
әралуа бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқышығармашылық монополиясы
сондай - ақ құқық қор, бақылау, қамтамасыз етіп - кепілдік беретін
функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым - қатынаста өзінің
қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді. Мемлекетте
ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды органдар,
мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға бейімделуі
мемлекетттің айрықша белгісі болып табылады. Осыған дейін айтылып келген,
мемлекетттің ерекшелік белгілерінен басқа, мемлекеттің элементтері туралы
да айту керек. Ол отандық оқу және монографиялық әдебиетте халық пен
аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және даму процесінде мемлекет сүйенетін
обективті тірек ретінде түсіндірілуі керек. Мемлекеттің белгілерінен басқа
оның функцияларын түсіндіретін болсақ, мемлекеттік функция тек мемлекетте
емес, қоғамға да сипатына беретін болған, оны ғылыми тұрғыдан қарау өте
маңызды. Мемлекет функция дегеніміз- топтық, жалпы адам зат сипаттары.
Мемлекет функция қоғам мүше таптық ұлттық, жеке мүдделеріне сәйкес
жургзіледі. Мемлекеттің қоғамға билік жүргізуші ролі функциялары арқылы
көрінеді. Мемлекеттің функциялары мемлекеттің тарихи мақсат міндеттеріне
сәйкес пайда болып дамиды. Әрбір тарихи типтегі мемлекеттік функцияның
өзіндік ерекшеліктері бар. Мемлекет функциясы қызмет ету аясына байланысты
сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы және ішкі функциялар маңыздылық
дәрежесіне байланысты негізгі және негізгі емес деп бөлінеді.
Негізгі функция дегеніміз- мемлекеттің белгілі бір тарихи
кезеңінле ең маңызды стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыруға байланысты
жалпы қызмет бағыттары мемлекет қорғау әлеуметтік қамтамасыздандыру адамның
құқығы мен бостандықтарын қорғау сияқты негізгі функцияларға жатады.
Негізгі емес функциялары нақты бір арнайы орган атқарады. Ал негізгі
функцияны әртүрлі құрамдас бөліктерден тұратын құрамдас көптеген қоғамдық
қатынастарды біріктіріп жүйелеу соларға байланысты проблемаларды шешу болып
табылады. Ал негізгі емес функциялар негізгі функцияны толықтырып отырытын
мемлекеттің бір бағыттар қызметі. Мемлекет функциясын мемлекет мақсаттарын
бөліп қарау керек. Мемлекеттің мақсаты мемлекеттің функциясын
қалыптастырудың алғы шарттары, ал функциялар мемлекеттің мақсаты функцияны
орындау негізінде жүзеге асырылады. Тарихи процестер негізінде мемлекет
функциясыөзгеріске ұшырап отырады. Кейбір функциялар жабылады кейбірі
өзгереді, ол басқа функциялар қайтадан өзгереді, пайда болады. Сол себепті
мемлекет функциялары зерттелген кезде ол мемлекеттің қандай тарихи типке
жататындығы ескерілу керек. Жоғарыда айтылғандай мемлекет функциясын
колификациялаудың негізгі түрі оларды ішкі және сыртқы функциялар деп
бөледі. Мемлекеттің ішкі саяси, экономикалық әлеуметтік құрылымына
байланысты атқаратын қызметтер ішкі функцияны құрайды. Ал халықаралық
аренада басқа мемлекеттік қарым-қатынасқа түскен кездегі мемлекеттің
қызметі сыртқы функцияны құрайды.
Мемлекеттің негізгі ішкі функциялары. Экономикалық функция- бұл
мемлекеттің шаруашылық жүргізу саласында атқаратын ролі. Яғни кез-келген
мемлекет экономикалық белшесіне тәуелді. Сол базисті жетілдіру халықты азық-
түлікпен т. б. Тұрмыс қажеттіліктерімен қамтамасыз ету керек. Ол үшін елде
өркенинттік пен ауылшаруашылығы дұрыс бағытта тиімді даму керек. Осының
барлығын реттеу жүйелеу экономикалық функция болып табылады.
Әлеуметтік функция- мұның мәні адамның еркін дамуы мен
лайықты өмір сүруіне бағытталған мемлекеттің саясаты. Бұл функцияның
мазмұны өте кең мемлекет адамның денсаулығын, еңбегін қорғайды. Ең төменгі
аймақ жалақы, ананы және баланы, отбасы, мүгедектерді, қарттарды мемлекет
тарапынан қорғау және шараға кепілдіктер беру қамтамасыз етілуі тиіс. Өзін-
өзі толық қамтамасыз ете алмайтын қоғамның өз қаралған бөлігіне мемлекет
барынша өз көмегін тигізуге тырысады.
1) Идеологиялық, бұл функцияның мақсаты- халықтың арасында білім
беру, ғылым, мәдениет салаларын дамыту өнер ортақтарына ғылыми
және білім ортақтарына көмек беру оның қалыпты дамуына жағдай
жасау.
2) Экологиялық функция табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану мен
қоршаған ортаны қорғау табиғатқа зиян тигізбейтін жаңа
технологияны құрастыруға жағдай жасайды.
3) Салық салу функциясы. Мемлекеткетөнім өндіретін бірақ қоғамға
пайдалы қызмет ететін адамдардың бөлігін материалды қамтамасыз
ету, бюджетті толтыру үшін өнім өндірушілерден кәсіпкерлерден
әртүрлі салықтар жинап оларды қажетті салаға жұмсау.
4) Адамның құқығы мен бостандықтарын меншікті құқығы тәртіпті қорғау
Мемлекет бұл функция өз мойнына алады жәнеде оларды жүзеге асырады
бірақ органика міндеттейді. Бұл функция ға қылмыспен күресте
кіреді. Мемлекет бұл функцияны жүзеге асыру үшін заң актілерін
шығарады және олардың орындалуына тікедей атсалысады.
Сыртқы функциясы.
1) Елді қорғау яғни мемлекеттің әскери қауіпсіздігін сақтау ол үшін
мемлекет әскери күш ұстайды, және оны материалдармен қаружарақпен
қамтамасыз етеді.
2) Әлемде бейбітшілікті сақтауға жаңа соғыс қауіпін болдырмау, қару
жарақтың жаңа қауіпі түрінің көптеп шығаруына тосқауыл қою.
3) Әлемдік экономикалық араласу арқылы дүние жүзі елдерімен
байланысқа түсіп негізгі мәселелерді бірлесіп шешу. Мемлекет
нысандарын функцияның жүзеге асыру. Функцияны атқаратын қызмет
түріне қарай төртке бөледі.
1) Заң шығару. Барлық субъектілерге бірдей заң актілерін шығару.
2) Басқару және атқару қызметі қоғам және мемлекет салаларындағы
кунделікті мәселелерді шешу.
3) Сот қызметінің жүйесі, мемлекетте сот әділеттігін сақтаудаға
қызметтің жүйесі.
4) Бақылау қадағалау, мемлекет шығарған заңдардың оның территориясында
дұрыс орындалуына бақылау жасау. Мемлекет өз функциясын қалай
жүзеге асыратындығы және құқықты қалай пайдаланатындығына
байланысты мемлекет функциясы құқық пайдаланатындығына байланысты
мемлекет функциясы құқықжәне ұйымдастырушылық болып бөлінеді.
І. Құқық функциялары өз ішінен төмендегідей түрлерге бөлінеді.
1. Құқық жасау – Заң актілерін жасау, қабылдау, кунін жою.
Құқықты қолдану мемлекет органдарын заңдарды орындауға бағытталған қызмет:
а) атқару қызметін құқық қатынастардың туындауы өзгеруі қызметі құқық
қатынастардың туындауы өзгеруі және тоқтатылуына бағытталған күнделікті
мәселелерді шешу қызметі. Мемлекет бұл функцияның құқық қолдану актілерін
шығару арқылы жүзеге асырады.
б) құқықтың қорғауын заң нормаларын бұзудан және міндеттерін
орындауды қамтамасыз ету қызметі.
ІІ. Ұйымдастырушы функциялар бұлардың құқықтық функцияларынан айырмашылық
құқықтың аясында және заңға сәйкес жасалғанмен заңдық салдары болмайды.
1) Ұйымдастыру – реттеу қызметі мемлекет механизмінің әртүрлі
салаларына байланысты техникалық және нарқты саяси мәселелерді
шешу.
2) Шаруашылық ұйымдастыру қызметі. Мемлекет функцияларын орындалуын
материалдық қамтамасыз етуге байланысты жұмыстар.
3) Идеологиялық ұйымдастыру қызметі мемлекеттің әртүрлі
функцияларының орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған, тәрбиелеу
түсіндіру жұмыстары. Яғни мемлекет итуралы ұғымның мемлекеттің
пайда болуы, оның белгілері мен функциялары мазмұндық сипаттамасы
міне осындай.
Канттың өзі де дер кезінде тұрпат жөнін мемлекеттіліктің тәртіпке
келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық негіз ретінде қарастырған
Көне кеше ғана болып өткен болмыс тіршіліктегі ғылыми зерттеулер мен саяси
құқықтық практика бұл санаттардың өз дәрежесінде бағаланбағанын айғақтайды.
Алайда, мемлекеттік - құқықтық жаратылыстан туындайтын мемлекет тұрпатының
(сондай-ақ, құқық нысандарының да) қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт -
бағдарларды іске асырудағы субъективизм мен зорлық - зомбылықтарды елеулі
түрде шектей алатындығы сөзсіз. Кеңестік дәуір кезіндегі көптеген авторлар
өз еңбектерінде мемлекет "мазмұнын", әсересе оның "таптық" жақтарының
маңызын атап - атап көрсететін. Бұл еңбектердегі мазмұнның өзі
қалыптастырылған, "құрылған" болып келетініне, тұрпаттық өзі мазмұнның
тіршілік ету тәсілі және бөлдіру екеніне, сол тұрпаттық тек өзі ғана (басқа
емес) мазмұнға ие екеніне көбінесе көңіл бөліне бермейтін.
Бүкіл прогресшіл, алға қарай басушылықтың барлығын да тарихи
материализм өкілдері өздерінің жеңіл қолдылығымен мазмұнға жатқызып келген
болатын.Алайда,көптеген елдердің тарихы ұлттық күйреуге апарып соқтыратын
өте қатал әлеуметтік-саяси дағдарыстар кездерінде тек қана мемлекеттің
тұрпаты ғана, оның өз ішінен ұйымдасып бірлесуі, онда да, олардағы
күштердің тірі күйінде, аман – сау сақталынып қалғаны ғана, опат болып
құрудан, жойылып кетуден аман алып қалғанын көрсетіп отыр. Мемлекеттегі
орнықты және тұрақты болып келетіннің барлығы ең алдымен және көбінесе оның
тұрпатына жатады. Мемлекетке үйлестіре сәйкестенген тұрпат ұғымының
бөлінуі көп бейнелі болып келеді.1 Үкімет өкілінің мемлекет
қызметкерлерінің бір үлгідегідей киім киісінен униформасынан мемлекеттің
ішкі ұйымдасуынана, оның құрылымына дейінгі аралықты қамтиды. Заң
салаларының жария жақтарын жаратпай, оны елемей қоюдан мемлекеттік –
құқықтық немқұрайдылықтың көбінесе бастау алатыны біздің заманымыздың
қатты сырқаты.
Сол кездің өзінде – ақ тұтасқан, бөлінбейтін ежелгі әлеуметтік
нормалардан құқықты нақ жария бастаудың өзі бөліп алған болатын, сондықтан
да мемлекет өзінің пайда болуы хақанда нақ тұрпатқа байланысты. Мемлекет
тұрпатын зерттеп зерделеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық
бағытына тең болатын. Көптеген жүз жылдар бойында, антикалық заманнан келе
жатқан үрдіс бойынша мемлекеттік-құқықтық ғылым өз назарының күндік түсі
етіп екі мәселеніылғи да есте ұстаған болатын: 1) тарих және осы заман
мемлекет тұрпаттарының қандайларының білетін еді, және 2) талған қалыққа
дәл осы өтіп жатқан кезеңдегі уақытта мемлекет тұрпаттарының белгілі
болғандарының қайсысы ең жақсы ұнасымды болар еді?Ежелгі гректердің тұрпат
мәнісінің маңызын атап көрсетуі кездейсоқтық емес. Мысалы, Платон тұрпат
жөніне айқындаушы, белсенді роль белгілеген. Мемлекет идеясын, оның
тұрпатың өзінен бөліп алып қарастыруға болмайды. Осы аталым этимологиясының
өзі соны нұсқап көрсетіп тұр (форма тұрпат, эйдос, идея,
морфэ).Аристотельдің өзінде тұрпат мазмұнынан бұрынырақ заң ғылымдарының
жиынтығында да, космологияда да (трансценттік парасатты танып бөлуде) және
антропологияда да (адам жанының жоғары рухани қабілетінің бөлінетіні мен
оның мәнгілік екенін танып бөлу) приоритет және материямен пайдаландығын
байғаймыз. Forma diet esserei - деген мәтел арқылы римдік зеңгерлер –
дүниенің барлық болмысын оның тұрпаты көрсетіп тұрады деп санаған.
Қазіргі уақытта тұрпаты деп мемлекетті билікті ұйымдастырумен оның құрылымы
ұсынылады. Жұп болып келген басқа да философиялық санаттар тәрізді
мемлекет тұрпаты да өзінің мазмұнымен тығыз да нық байланыстылығымен
сипатталады. Осы соққысы мемлкеттік биліктің, оның субъектісінің кімге
тиістілігін анықтауға мүмкіндік берсе, оны кім жүзеге асырады деген сауалға
жауап тапса, онда ол мемлекет тұрпатын зерделеу барысында ол мемлекеттегі
биліктін қалай ұйымдастырылғандығын, оның қандай органдар арқылы
атқарылатынын , бұл органдардың құрылу тәртібінің қандай болатынын, олардың
өкілеттік мерзімдерінің қаншалықты ұзақтығын, ең соңында мемлекетттік
биліктің жүзеге асырылуы қандай тәсілдерімен атқарылатынын және тағы
сондай - сондайларды анықтайды.
Мұнда басы ашық болып отырған мәселе мемлекет тұрпатының теория
жүзінде ғана емес, оның практикалық саяси мәнісінің бірінші дәрежеге дейін
көтерілуі. Мемлекетттік биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге
асырылып жатқандығынан мемлекеттік басшылықтық нәтижелігі, басқарудың
ұтымдылығы, үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның
тұрақтылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті ахуалы., жайы мен күйі
көрініп тұрады. Міне мемлекет тұрпаты мәселесінің аса маңызы саяси
аспектісінің осыларға байланысты болып келетін себебі осы.
Мемлкет тұрпаты, яғни мемлекеттік құрылымы, оны ұйымдастыру мағынасы
жағынан алып қарағанда әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді. Біріншіден –
бұл мемлекет пен басқарудың жоғарғы органдардың құру және ұйымдастырудың
белгіленген рет тәртібі. Екіншіден – бұл мемлекеттің аумақтық құрылысын
жасаудың тәсілі, орталық, регионалдық және жергілікті билік пен
басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі. Үшіншіден – бұл,
мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың әдістері, амал – жолдары.
Сонымен, мемлекет тұрпаты негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті
басқару тұрпатынан, мемлекеттің құрылымы тұрпатынан және мемлекеттік, саяси
тұрпаттарынан синтезделеді (түзеледі). Осы көрсетілген мемлекет тұрпаты
жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған – тын. Ұзақ уақыттар бойы бұл
түсінік басқару тұрпаты мен мемлекеттік құрылыс тұрпатынан тұрады деп
есептелініп жүрді де, кейінірек оған саяси режим, саяси өзгермелілік
(динамика) те қоса қарастырылатын болды. Ғылыми басылымдардағы
дискуссияларда – ғылыми айтас – тартыстар барысында әртүрлі пікірлер
ұсынылып жүрді. Онда мемлекет тұрпаты жөніндегі синтетикалық ұғымның кейбір
аспектілеріне приоритеттер (басылымдықтар) беріліп келген болатын. Қалай
болғанда да, мемлекеттік билікті ұйымдастыру жөнінде бүлгіндері ең көп
тараған концепция (пікір) үш элементі: басқару, мемлекеттік құрылыс және
саяси режимді біріктіре тұтастырып тұрады.
Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізеді.
Ежелгі – фиодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның қалдықтары көп
уақытқа дейін сақталып келді ману заңдарында, Салистік жинағында
(Салическая правда). Орыс мемлекетінің жинағында (Русская правда). Кейін
алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттің
нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы тұралы қатаң
қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті бұзбайтын
брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы міндетті
болған. Бұл туралы ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналасының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде кобіне мемлекетті басқару бір адамның колында болады : Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатыны мәлім (Греция,
Рим, Швецария, Белгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет - ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көпұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары-федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия-федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезінен Германияның капитализмге көшкенімен буржуазиялық мемлекеттің
қалыптасуы аяқталған жоқ.Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады;ФРГ, Швейцария, Австрия- олар федерацияға жатады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы түріктер, бергі
атасы қыпшақтар өмір сүрген.ХV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы ХХ
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттің нысанына – халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы
қарым-қатынастар, және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді.
Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің
нысаны үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы,
олардың демократиялық іс - әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі
объективтік процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл европа континентіне,
Жапония және Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық
монархиясын үлгі ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші
мемлекеттеріне және посттоталитарлық мемлекеттерге президенттік
республикасының әсерін тигізді. Франциядағы Де Голль құрған парламенттік
республика да кейбір мемлекеттерге әсерін тигізді.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі
және жүргізген саясаты әсерін тигізді: Гитлер, Рузвельт, Шынғысхан, Абылай,
Петр I, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады. Лениннің саясаты
бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі болды. Тек қана
Евразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың мемлекеттерінің тарихына
ықпал жасағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізді. Мұсылман,
католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең
зерттеу керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді-басқару нысаны,
мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал негізінде мемлекеттің
нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен байланысты
екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп варианттары бар.
Мемлекеттің дамыған кезінде осы үш элеметтерінің біреуі бірінші орынға
шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі-Ресей федерациясының
негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін
қолданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі
принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын
бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 ж.ж. Солтүстік пен Оңтүстіктің
арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты мемлекеттің негізгі
нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі
бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары
демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын
белгілейді [1, 35-37 б].
Мемлкетке қатысты көптеген мәселелердің арасында ерекше орынды мемлекет
түсінігін анықтау мәселесі алады. Ғылыми және оқу әдебиеттерінде оларға
әдетте ерекше назар аударылады. Және бұл кездейсоқтық емес, өйткені
мемлекет нысаны қалай түсінілетіндігіне және ол мемлекеттің өзге
жақтарымен қалай арақатынаста болатындығына байланысты жалпы мемлекет
туралы түсінік қалыптасады.
Мәні тұрғысынан мемлекетті зерттеу, оның бірінші кезекте қоғамның
қандай топтарының мүдделері мен еріктерін білдіретіндігін және
қорғайтындығын анықтауды білдіреді. Мазмұны тұрғысынан мемлекетті
қарастыру, оның қалай және қандай бағыттарда әрекет ететіндігін белгілеуді
білдіреді. Нысаны тұрғысынан мемлекетті зерттеу – бірінші кезекте оның
құрылуын, оның негізгі қүрамдас бөліктерін, ішкі құрылымын, мемлекеттік
биліктің қалыптасуының және жүзеге асырылуының негізгі әдістерін зерттеуді
білдіреді.
Мемлекеттің мәні мен мазмұны сияқты, мемлекет нысаны ешқашан мәңгілікке
белгіленген және өзпгеріссіз болған емес. Көптеген экономикалық,
әлеуметтік-саяси, идеологиялық және өзге факторлардың ықпалымен ол әрқашан
өзгеретін және дамитын. Ол туралы түсініктер де әрқашан өзгеретін.
Мемлекеттердің айырмашылықтары туралы немесе мемлекет нысандары туралы
ілімдер, мемлекет түсінігінің анықтамасы сияқты орнықсыз және белгіленбеген
болып табылатындығын Л. Гумплович дұрыс баяндаған [2].
Бұған көз жеткізу үшін, мемлекеттің және құқықтың дамуының бүкіл
тарихында мемлекет нысаны туралы жүздеген әр түрлі теориялар алға қойылған
болатындығын айту жеткілікті. Бұл проблеманы шешудің әр түрлі амалдары мен
варианттары ұсынылған болатын. Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде философтар
мен заңгерлер, мемлекет нысаны ретінде не түсіну керектігі жөнінде,
мемлекеттің қандай нысандары болатындығы жөнінде, олар қалай
ажыратылатындығы жөнінде әр түрлі, кейде тіпті қарама-қайшы ойлар мен
пікірлерді айтатын.
Антикалық кезеңдегі ұлы ойшылдардың бірі, ежелгі грециялық философ
Платон мемлекетті өте оңды басқару нысаны болып аристократия саналатындығын
белгілеген. Мұнымен қоса, онымен заңды монархия - патшалық билік және
заңсыз - олигархия қарастырылатын.
Платон мемлекеттік өмірдің динамикасы мен адамзат болмысының
бұзылуына орай оның нысанының ауыспалылығы жөнінде тұтастай ілім жасады.
Бұл ілімге сәйкес, идеалды мемлекет пен оның аристократиялық нысаны
мәңгілік емес. Мемлкет дағдарысқа ұшырауы мүмкін және тиісінше осы бағытта
өзінің нысанын өзгертуі мүмкін.
Платонның іліміне сәйкес, жерге жеке меншіктің туындауына және еркін
адамдардың құлдарға айналуына әкелетін аристократия, былайша айтқанда
демократияға айналуы мүмкін. Соңғысында, мемлекеттің криттік-спартандық
типі мен біршама күшті жауынгерлердің үстемдігі бола отырып, ол бірте-
бірте олигархияға айналуы мүмкін. Мүліктік ценз бен көп еместердің билігіне
негізделген олигархия болса демократияға айналуы мүмкін. Халық билігі мен
халық үшін билік ретінде демократия, халықтың шектен тыс бостандықтан
масаюына орай, өзінің қарама-қайшылығы ретінде болатын – тиранияға айналуы
мүмкін. Тирания – мемлекет нысанының ең нашары және онда келеңсіздік,
көпшіліктің құқықсыздығы және зорлық-зомбылық үстемдік етеді. Мемлекет
басшысы – тиран халық атынан билікті басып алады және халықпен
белгіленген ретінде болады.
Мемлекет нысанының көп түрлігіне, Платонның оқушысы және мұнымен қоса
оның сыншысы – Аристотельдің де өз көзқарастары болған. Мемлекет нысанын,
мемлекетте жоғарғы билікпен айналдырылатын жүйе ретінде санай отырып,
Аристотель оны билік етушілердің санына байланысты (біреу, көп еместер
немесе көпшілік) монархия, аристократия немесе саяси-демократия ретінде
анықтайтын. Мемлекеттің бұл нысандарын ол дұрыс деп санайтын, өйткені
оларда басшылардың ортақ пайдасы байқалатын. Бұл дұрыс нысандардың
әрқайсысы оңай бұрмаланып және тиісті дұрыс емес нысанға – тирания,
олигархия немесе охлократияға айналуы мүмкін. Аристотельдің пікірінше
дұрыс емес нысандар басқарушылармен тек жеке мақсаттарда ғана
пайдаланылатын.
Мемлекет нысанын зерттеуде ежелгі грекиялық ойлардың дәстүрлері Ежелгі
Римде де дамыды. Цицерон, мәселен, бақарушылардың санына байланысты
мемлекеттің қарапайым үш нысанын (патша билігі – монархияны, оптиматтардың
билігі – аристократияны, халық билігі - демократияны) және аралас насанды
ажырататын.
Ол, жоғарғы білік бір адамның қолында болса, мемлекеттің мұндай нысанын
біз патша билігі деп атаймыз, деп жазды. Жоғарғы билік таңдамалы
тұлғалардың қолында болса, онда бұл азаматтық қауым оптиматтардың еркімен
басқарылады. Халықтық деп, барлық нәрсе халықтың қолында болатын қауымды
айтады.
Мемлекетің қандай да бір қарапайым нысанының бұрмалану мен туындауын
алдын алу үшін, ұлы рим шешені және мемлекет танушысы, барлық қарапайым
нысандардың ажырауы мен қосылуы нәтижесінде қалыптасатын, аралас нысанды
пайдалануды ұсынған.
Мемлекет нысанына қатысты тұтас ілімдер және жекелеген идеялар тек
Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде ғана емес, сондай-ақ өзге де елдерде де
дамыды.
Осы заманғы отандық және шетелдік әдебиеттерде де мемлекет нысанын
зерттеуге елеулі назар аударылады. Осы заманғы авторлардың, сондай-ақ оның
алдындағылардың арасында мемлекет нысанының түсінігі, түрлері және мазмұны
туралы ортақ пікір жоқ. Әр түрлі көзқарастар айтылуда. Мемлекет нысанының
түсінігін және мазмұнын анықтауда әр түрлі амалдар орын алуда.
Мәселен, 60-70-ші жылдардың отандық мемлекеттанушылары мен
құқықтанушылары үшін мемлекет нысанын, басқару нысаны мен мемлекеттік
құрылым нысанынан қалыптасатын институт ретінде түсіну дәстүрлі болатын.
Кейінрек, осы уақытқа дейін, ғылыми әдебиеттерде мемлекет нысаны басқару
нысанынан, мемлекеттік құрылым нысанынан және мемлекеттік режимнен
тұратындығы жөнінде пікір қалаптасты. Бұл негізді пікір отандық және
шетелдік әдебиеттерде басымдыққа ие.
Мемлекет нысаны, ол өзінің қандай жағымен көрініс алатындығына (басқару
нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны немесе мемлекеттік режим) немесе оның
қалай бейнеленетіндігіне байланыссыз, әрқашан мемлекеттік билікпен тікелей
байланысы болады.
Осы мән-жайды белгілей отырып, революцияға дейінгі ресей авторлары
жаңа заманғы кезеңде кез-келген мемлекет, өзінің әртүрлі нысандарында
және көріністерінде шығатын мемлекеттік билікті ұйымдастыру ретінде
болатындығын негізді белгілейтін [3, 18 бет].
Бұл ретте мемлекеттік билік заң тұрғысынан алғанда, мемлекет еркі
ретінде оны жалпы қабылданған түсінік ретінде емес, бір еріктің басқасымен
белгілі қатынасы, бір еріктің басқасының алдындағы үстемдігі сияқты
түсініледі [4, 190 бет].
ХХ ғ. басында Ф. Кистяковский былай деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс Мемлекеттік құрылым нысанының келелі мәселелері
тақырыбында орындалған. Дипломдық жұмыста мемлекет нысаны мен мемлекеттік
құрылым нысаның түсінігіне, түрлеріне, олардың анықталуына қатысты бірқатар
келелі мәселелер баяндалды, мемлекеттік құрылымның унитарлық, федеративтік
және конфедеративтік нысандарының ерекшеліктері, белгілері және жекелеген
түрлері қарастырылды.
Аннотация
Дипломная работа выполнена на тему Проблемы формы государственного
устройства. В дипломной работе освещается ряд проблемных вопросов
относительно определении, отдельных видов формы государственного
устройства, рассматривается виды, особенности, признаки унитарной,
федеративной, конфедеративнойформы государственного устройства.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Мемлекет нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны: түсінігі,
түрлері және олардың анықталуына қатысты келелі мәселелер
... ... ... ... ... ... .. 7
2. Унитарлық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .32
1. . Унитарлық мемлекеттің түсінігі, белгілері және ерекшеліктері
... ... ... .32
2. . Унитарлық мемлекеттердің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3. Мемлекеттік құрылымның федеративті
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...38
1. Федерацияның түсінігі, белгілері, міндеттері және
құрылу принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .38
2. Федерацияның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
4. Мемлекеттік құрылымның конфедеративті
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .49
4.1. Конфедерацияның түсінігі, белгілері және ерекшеліктері
... ... ... ... ... .. 49
4.2. Мемлекетаралық және одақтық
құрылымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдибиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Мемлекет – бұл әр түрлі функциялары,
нысандары, құрылу принциптері және тағы басқалары бар күрделі саяси ұйым.
Мемлекет типін анықтауда мемлекет нысаны сияқты түсінік көмектеседі.
Мемлекет нысаны түсінігі басқару қалай қалыптасатынын, кім басқаратынын,
мемлекет бөліктері мен тұтас мемлекет арасында өзара байланысты, билікті
жүзеге асыру үшін қандай әдістер қолданылатындығын білуге мүмкіндік береді.
Мемлекет нысаны туралы біршама толық түсінікті оның үш құрамдас бөліктері –
басқару нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны және мемлекеттік құқықтық режим
береді.
Өзімнің дипломдық жұмысымда мемлекеттік құрылым нысандарының:
унитарлық, федеративтік және конфедеративтік нысапндарының түсінігі,
олардың анықталуында, ұйымдастырылу принциптеріндегі, айырмашылықтарындағы,
түрлеріндегі келелі мәселелер қарастырылады.
Мемлекеттік құрылым мәселесі көп уақыт бойы, және қазіргі уақытта да
өзекті болып табылады. Ол өзіне деген қызығышылықты құқықтанушы мен тарихшы
зерттеушілер арасында ғана емес, сондай-ақ алғашында КСРО одақтық
мемлекеттің егеменді мемлекеттерге ыдырауы мен бұл мемлекеттердегі
проблемаларды, кейіннен Югославияның ыдырауы мен ондағы азаматтық соғысты
және осы уақытқа дейін мемлекеттің ұлтық немесе қандай да бір өзге
белгілері бойынша бөліну мәселелері жөнінде байқап жүрген жай азаматтардың
арасында қызығушылық туындатады.
Дипломдық жұмыста алға қойылған мәселелерді тек теориялық және құқықтық
тұрғыларда ғана қарстырылып қана қоймайды, сондай-ақ қандай да бір тарихи
жақтары мен ұқсастықтары қарастырылады, мемлекеттік құрылым нысандарына
қатысты кейбір мысалдар келтіріледі және өзімнің жауаптарым баяндалады.
Дипломдық жұмысымда қарастырылатын мәселелердің біршама жалпы түсініктеріне
тоқталамын, өйткені әрбір сұрақ үлкен ғылыми зерттеудің объектісі болуы
мүмкін және сондай болып табылады.
Мемлекеттік құрылым нысандарының келелі мәселелерін көптеген
зерттеушілер айналысқан және айналысып та жатыр. Мемлкеттік құрылым
мәселелері Маркстің және Энгельстің көз қырларына түскен кезде, олар
унитарлы мемлекеттің федеративтінің алдында басымдықты иеленетіндігін
айтатын. Олардың пікірінше, еңбектің жоғары өнімділігі, еңбек етушілер
арасындағы біршама тығыз байланыстар революциялық процеске ықпалын тигізуі
керек, оған федеративті бастамалар кезінде қол жеткізуге болмайды. Бірақ
мұндай алғышарт Германия, Франция сияқты елдерге, ұлтаралық қақтығыстар
болмаған және болмайтын, ұлттық қатынаста бір текті болатын елдерде орынды
болады. Олар өз назарларын Ұлыбританиға аударғанда, британдық колониялар
астында төрт әр түрлі халықтың өмір сүретіндігін байқайды, және онда
мемлекет унитарлы болса, онда таптық емес, ұлттық белгілері бойынша бөлінуі
мен келіспеушіліктердің болуы сөзсіз. Яғни ағылшын жұмысшысы ағылшын
буржуазиясымен, шотландық шотландықпен және т.б. бір бірімен бірігеді.
Мұндайды алдын алу үшін, Маркс пен Энгельс, Британияда мемлекеттіліктің
федеративті нысаны қажеттігін белгілеген, ол әр түрлі халықтардың тең
құқылығын қамтамасыз етеді, ұлттық мәселені көтереді және әртүрлі
халықтардың консолидация құралы болады.
Осыған орай, марксистік теория шегінде мемлекет нысаны ретінде
мемлекеттің әлеуметтік таптық және ұлттық-аумақтық мазмұнының сыртқы
көрінісі түсінілетін, ол мемлекеттің негізгі құрылымдары – жоғарғы
мемлекеттік билік органдары арасында, бұл органдар мен мемлекеттің аумақтық
бөлімшелерінің билік пен басқару органдары арасында ара қатынастарының
сипатымен анықталады. Бірақ мемлекеттік құрылым нысанына ықпал ететін
ұлттық және тарихи дәстүрлер, ұлттық психология, діни сана, мәдени орта,
қоғамды идеологияландыру және саясаттандыру деңгейі, эколгиялық факторлар
және басқалары зерттеу шектерінен тыс қалады.
Қазіргі таңда, қоғамдық дамудың марксистік концепциясының жалпы
дадарысымен байланысты, методологиялық дағдарысты бірте бірте жеңіп жатқан
отандық мемлекет және құқық теориясы мемлекет нысандарының негізгі
сипаттамаларының бірі ретінде мемлекеттік құрылым нысанын біршама толық
және жеткілікті негізді түсінуін ұсына алады, бұл нысандардың бршама
салмақты саралануын бере алады, олардың дамуының біршама шынайы болжамын
белгілей алады. Бұл елдің аумақтық құрылымын біршама тиімді ұйымдастыру
нысанын іздестіру кезінде елдің саяси өмірі үшін өте маңызды.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері – мемлекеттік құрылым нысанының
түсінігіндегі, оның түрлеріндегі келелі мәселелерді қарастыру.
Жұмыстың зерттеу объектісі - мемлекеттік құрылым нысандарының:
унитарлық, федеративтік және конфедеративтік нысандарының түсінігі, олардың
анықталуында, ұйымдастырылу принциптеріндегі, айырмашылықтарындағы,
түрлеріндегі келелі мәселелер.
Жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық жұмыс тақырыбын ашып, оған
қатысты мәселелерді қарастыру кезінде тарихи, әлеуметтік, салыстырмалы-
құқықтық зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың тәжірибелік мәні. Мемлекеттік құрылым нысанына қатысты
дипломдық қарастырылған мәселелер оқу үрдісінде, лекция және семинар
сабақтарында дерек көзі ретінде алынуы мүмкін.
Жалпы дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған қайнар-көздер тізімінен тұрады.
1. Мемлекет нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны: түсінігі, түрлері және
олардың анықталуына қатысты келелі мәселелер
Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалектикалық бірлігі
байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани
мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер тұралы айтатын болсақ олар
тек қана республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатынына жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Арестотель, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанасына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір – бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсіз Қазақстанда екі жылдан кейін 1993жылғы конститутциясының
орнына екінші 1995жылғы конституция алынды. Бул соңғы конституция
мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік Республиканың
саяси режимі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар әсер
етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер
мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды:
Қытайда-Хуанхэ, Египетте-Ніл, Вавилонда-Тигр және Евфрат, Үндістанда-Ганг.
Шығыс мемлекеттерде – монархия, Европпада – шектелген монархия немесе
республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңізінің
жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі. Қазақстанның
географиялық жағдайы, екі – Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттермен
көршіліс болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы мемлекеттің
дамуына едәір нұқсан келтіріп отыр. Мемлекет туралы ұғым мемлекеттанудағы
ең маңызды мазмұндамалық сипаттамалардың бірінен саналады. Әдістемелік
жағынан алып қарағанда мұның маңызды екенінде сөз жоқ.
Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен
ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарымен қажет етпеген және мемлекет болғанға
дейінгі, басқа нысандарды пайдаланыпкелген алғашқы қоғамдық қоғамның даму
кезеңдері тікелей ізашар болып табылады. Экономика мен басқа да тіршілік
ету салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеліктің алғашқы қауымдық қоғам
алдын ала қоғамдық өмірдің жобаны сатысынан объективті түрде өтіп,
мемлекеттік деңгейіне дейін өсуі керек. Осындай өте қиын жағдайларда,
тіршілік ету үшін адамдардың алғашында шағын ғана отбасының кезбе топ
құруға, кейінірек қауымның құрамы бойынша одан әлдеқайда көбірек болып
топтасуы қажет болды. Бұл топтар негізінен туыстық қатынасы барадамдардан
құрылады. Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектеніп шыға
бастайды, ол үшін олардың мынадай ерекшеліктері болуы керек болды:
1) Сол кездегі іс-әрекеттің негізгі салаларын қамтуға мумкіндік
беретін қоғамдық өмірдің өзіндік бір нысаны ретінде ортақ
шаруашылықты жүргізе алатын, ұжымдық тұтынуды жүзеге асыратын, ұжым
мүшелерінің қажетін қанағаттандыратын болуы керек.
2) Туыстық жағынан аса жақын емес, сондай-ақ таяудағы мақсат,
мүдделері де бөлектеу ру мүшелері айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп,
бір-біріне көмектесіп, қауіп-қатерден бірлесіп қорғануы керек.
3) Осыған сәйкес руды басқару жүйесі құрылды, ру тіршілігінің негізгі
мәселелері барлық ру мүшелерінің даусы тең болып саналатын рудың
жалпы жиналысында қаралып, сонда шешілді.
Жалпы жиналыс қандай да бір қоғамдық міндет жүктелетін ру басшысын,
әскер басын және де басқа да адамдарды сайлайды.Сондай-ақ олардың қызметіне
бақылауды жүзеге асырыды. Ру адамдар арасындағы алғашқы қауымдық құрылыстың
алғашқы ұйымы ретіндегі қоғамдық тұрмыс жүйесін толық қамтыған жоқ, ол
небәрі осы жүйенің бір буыны ғана болды. Бірнеше ру фратрийге бірікті, ал
бір-бірлестіктерді де кездестірүге болады. Біртіндеп басқарудың рулық ұйымы
мен қоғамдық тұрмыс қоғамның жаңадан тіршілік ету жағдайларында
қайшылықтарға кездесе бастады да, өздеріне жүктелген міндетті орындай
алмайтын жағдайға жетті. Оның қоғамының өзгерген жағдайын ескере алатын
жаңа ұйымғамемлекеткежол беруі керек болды, мемлекет тақыр жерден пайда
болған жоқ. Олрулық басқару жүйесін жоққа шығару және сонымен бір мезгілде
оның өзіндік бір жалғасы болып табылады. Олардың арасында жақсы жаңалықтан
кенде емес кейбір институттардың сабақтастығыайқын көрініп тұрады. Әр
халықтың нақтылы- тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің рулық жүйесінің
ыдырау процесіне және мемлекеттің пайда болуы мен оны басқаруға әсер етпей
қоймайды өзіміздің Қазақстанға келер онда мемлекеттің пайда болуы.
Қазақстанның аумақтық, табиғи-географиялық, топрақ-климаттық жағдайлары,
оны мекендеген халықтың ерекшеліктері алғашқы қауымдық құрылыста және одан
кейінгі кезеңдерде басқару нысанын қалыптастырып, дамытуға, ұйымдастыруға
және тіршілік етуін қалыптастырып, дамытуға, ұйымдастыруға және тіршілік
етуін қамтамасыз етуге әсер етеді. Дамыған кең даланың өзі де алғашқы
табырдың , қауымның, тайпаның бір орнында тұрақтамай, үнемі көшіп-қрнып
жүруіне жағдай туғызғандай еді. Сонымен қатар ұлы дала жері жоқ көптеген
көршілес тайпалар мен халықтардың осында келіп, орнығып тұррып қалсақ деген
көз құртына да айналды. Қазақстан аумағының көптеген миграциялық
тасқындардың түйіскен жерінде, халықтың жер аударылуы жолында болғандығының
да әсері болды. Осының барлығы аталған аумақта мемлекеттіліктің пайда болу
процесінің бірқатар ерекшеліктерінің болуына алып келді.
Қазақ даласы бір халық тың ғана емес, көптеген халықтың сақтар,
үйсіндер сарматтар және тағы басқа мекені болғандықтан бірі екіншісін қуып
шығып, сосын жаңа келімсектерді мемлекеттікке қайта құру прцесінде айқын
жуйелік пен сабақтастықтың болуы кейде қаралмады да. Кейде, мемлекеттіктің
бір халықта пайда болған нышаны соғыстың немесе басқа да бір осындай
жағдайлардың салдарынан жойылып кетеді де, белгілі бір уақыт өткеннен кейін
басқа халықтарда пайда болды.
Дамудың мемлекеттік сатысына жеткен күшті көршілері жауап алған
алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір тайпалар мемлекеттікке
өзінің еркінен тыс ұтымды. Мұндай жағдайда олардың дамуының табиғи барысы
жылдамдығы сияқты болды. Мысалы,сақ тайпалары Александр Македонскийдің,
парсы патшалары Кирдің, Дарий 1-нің. әскерлерінің шабуылына ұшырады.
Олардың толық немесе жартылай жаулап алуы жаулап алушылардың басқарудың
мемлекеттік нысанын енгізуімен, алым- салықтар жинауымен қатар жургізіледі.
Бостандық пен тәуелсіздік алған бұл тайпалар бұрынғы, мемлекетке дейінгі
нысанға қайта оралу жаңа мен ескінің синтезі байқалатын тайпалық және
ертемемлекеттік нысандар мен институттардың шиеленісуі.
Тікелей Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің
ролінің күштілігімен сипатталатын өндірістің азиялық тәсілі сияқты тарихи
информацияның бекітілуімен байланысты. Жер, шөл, жайылым, су шаруашылық
объектілері өндірістің негізгі құрамына айналады, олардың иеленуі үшін
қырғын ұрыстар болды. Соның барысында рулық байланыстар мен қарым-
қатынастар ішінара болмаса, бұрынғы тұрақтылығын жоғалта бастады.Уақыт өте
келе олардың байланыстар мен қарым- қатынастар басқаша жаңғыруы немесе
жайылып кетуі керек болды. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар мен
ұлыстардың мемлекет құруының тағы бір ерекшелігі, бұл процесстегі армияның
улкен ролінің болуы. Ол бірден ақ құғын - сүрген мәжбірлеу механизмінде
басты орын алады. Қандай да бір режимнің тағдыры, биліктің жүзеге асырылу
сипаты соған тәуелді болды. Пайда болған мемлекеттер шығыстың деспоттық
үлгісінмен құрылды және өзінің қол астындағы азаматтарына айтарлықтай
дәреже билік жүргізе алатын. Олар, негізінен әр алуан шығыстың нысанда,
монархтық (қанағат, хализат, хандық сұлтанат еді). Өзінің құрамына
орталыққа бағынатын үлкен аймақтық - мемлекеттік құрылымдарды жиі - жиі
бірлестіріп отырса да, олар, алайда, вассалитет - сюзерениттің негізінде
құрылған классикалық феодалдық мемлекеттерден ерекшеленетін еді. Бірақ
олардың дамуы біртіндеп осы бағытта жүреді. Нәтижесінде, XIV - XV
ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ халқы
қалыптасқан кезде, мұнда хандық билік нысанындағы феодалдық мемлекет
орнады. Осылай мемлекет пайда болады.
Сонымен мемлекеттің жалпы ұғымы мен белгілеріне келер болсақ.
"Мемлекет басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік тыысын қамтамасыз етеін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
туғызуға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны болып
табылады". Мемлекет тек өзіне ғана тән функцияларды, әсер ету нысандары мен
әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқансында қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше
өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде қабылдаймыз.
Яғни мемлекет дегеніміз - бұл - адамзат қоғамының дамуының маңызды
кезеңдеріне тән саяси ұйым, қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың,
топтардың, топтардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым -
қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс - қимылына жағдай жасау
оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі және
биліктің ұйысдастырушылық - күш құралдары бар; сондай - ақ тапсырманың
орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері қамтамасыз ететін әкімшілік
- мәжбүрлеу өкілеттігі берген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашық, нақтылай отырып сонымен бірге
мемлекеттің негізгі белгілерін атап көрсетсем мемлекеттің рулық басқару
ұйымынан басты айырмашылығы сол, онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу
аппаратының болуымен немесе, оқу және монографиялық әдебиеттерде
атайтындай, жария биліктің болуы. Жария билік күштеу және басқару
аппараттарынан тұрады. Басқарушы - адамдардың мұндай ерекше тобын алғашқы -
рулық басқару ұйымы, білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік
жүйесіне тән нәрсе, олар мемлекеттің барлық халқы бір жағынан
басқаратындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі
мамандарға бөлінген сияқты. Мемлекеттің басқа ерекше белгісі өзінің өмір
сүруі үшін халықтан салық жинауға мәжбүр болуы. Салық - бұл мемлекеттің
өмір сүріп, тіршілік етуінің экономикалық негізі салықсыз ол күн көре
алалмайды, өйткені қаржының жетіспеуәнен немесе болмауынан оның бүкіл
тіршілігі қиындайды. Салықты мемлекеттің барлық адамзаттары, соларға қоса
шетелдіктер мен адамзаттағы жоқ адамдар да төлейді, халықтың шамалы бөлігі
ғана салық төлеуден босатылады. Мемлекеттің ерекше белгілеріне оның өз
азаматтарын аумақтық принцип бойынша бөлетіндігі жатады. Ол алғашқы рулық
басқару ұйымының негізі мүлдем басқаша - қандас туысқандардың байланысы мен
қарым - қатынасынан құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды. Басқару
ісінде басым болудан қалды. Керісінше, мемлекет адамзаттарға өздеріне
тиесілі құқықтарын бөліп, оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен
кезде, оларды басқару, ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең
алдымен олардың аумақтық тиістілігін, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принциптері бірқатар
мемлекеттік - құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды ол оны нақтылай түсуге тереңдетуге, айқын мазмұнымен
толықтыруға бағытталған еді. Олардың ішінде қандай да бір мемлекетке
тиесілілігі бекітілген адамзаттық институты ерекшелінеді. Басқа тұлғалардың
бәрі шетелдіктер немесе адамзаттығы жоқ тұлғалар болып танылады.
Адамзаттардың мәртебесінде айырмашылықтарының, сондай - ақ шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ тұлғалардың арқасында мемлекет халықты өзіміздікі және
өзіміздікі емес деп дифференциялайды. Сыртқы (мемлекеттер арасындағы) және
ішкі (автономиялық және әкімшілік аумақтық бөліністер арасындағы) шекаралар
институтының маңызды айтарлықтай. Олардың көмегімен мемлекеттік биліктің
кеңістіктегі шегі, сондай - ақ мемлекеттің егемендігінің құрамдас бөлігі
болып табылатын аумақтық билік ету институты анықталады. Мемлекет басқа
ұйымдардан қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және институттарымен
егемендік сияқты қасиетімен ерекшелінеді. Бұл қасиет мемлекетті басқа
ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен инсититуттарымен жоғары қойып, оған
өзіндік басылымдық, қайталанбас ерекшелік береді. Егеменділіктің екі
құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік мемлекеттік биліктің
үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті айтады Мемлекетте ішкі және
сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды органдар, мекемелер мен
билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға бейімделуі мемлекетттің айрықша
белгісі болып табылады. Осыған дейін айтылып келген, мемлекетттің ерекшелік
белгілерінен басқа, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек. Ол
отандық оқу және монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол
тіршілік ету және даму процесінде мемлекет сүйенетін обективті тірек
ретінде түсіндірілуі керек. Мемлекеттің белгілерінен басқа оның
функцияларын түсіндіретін болсақ, мемлекеттік функция тек мемлекетте емес,
қоғамға да сипатына беретін болған, оны ғылыми тұрғыдан қарау өте маңызды.
Мемлекет функция дегеніміз- топтық, жалпы адам зат сипаттары. Мемлекет
функция қоғам мүше таптық ұлттық, жеке мүдделеріне сәйкес жургзіледі.
Мемлекеттің қоғамға билік жүргізуші ролі функциялары арқылы көрінеді.
Мемлекеттің функциялары мемлекеттің тарихи мақсат міндеттеріне сәйкес пайда
болып дамиды. Әрбір тарихи типтегі мемлекеттік функцияның өзіндік
ерекшеліктері бар. Мемлекет функциясы қызмет ету аясына байланысты сыртқы
және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы және ішкі функциялар маңыздылық дәрежесіне
байланысты негізгі және негізгі емес деп бөлінеді. Аумақғындағы жұмыс
істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер, құрылымдар мен тұлғалар
мемлекеттің басымдық ролін мойындайды, өздерін оның мәртебесі мен маңызынан
төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға, мемлекеттің
белгіленген тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекетке тиесілі аумақта бірде
бір ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе алмайды.
Егеменділіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын тәуелсіздік
дегеніміздің мәнісі. Мемлекетке тиесілі аумақта бірде бір ұйым, бірлестік
немесе құрылым мемлекетке қарсы келе алмайды. Егеменділіктің екінші бір
құрамдас бөлігі болып саналатын тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі. Мемлекет
өзінің билігі дербес жүргізеді, өзінің стратегиялық бағыты мен тактикалық
жолын өзі таңдайды, өз ісіне ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы
саясатын өзі жасайды. Басқарудың үстемдігіне жол бермейді. Тәуелсіздік
ұғымының ішкі есептісі мемлекеттің ішінде жұмыс істейтін бірде - бір
ұйымның, бірлестіктің және құрылымының мемлекеттік биліктің дербестігіне
қол сұға алмайтындығына аспектісі, егемен мемлекет басқа мемлекеттермен,
халықаралық ұйымдармен дербес қарым - қатынасты сақтайды дегенді білдіреді.
Мемлекет - қоғамдағы халықтың ресмей өкілі деп айтуға болады. Қоғамда,
елде, халықтың арасында жұмыс істеп жатқан басқа бірде бір ұйым бірлестік,
құрылым қоғамның елдің, халықтың еркі мен мүддесін білдіруші екендігін,
барлық деңгейде және барлық жағдайда оларды көрсете аламын деп мәлімдеуге
батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға мемлекеттің ғана негізі бар.
Мемлекетттің мұндай қасиеттерінің молдығына дау жоқ.
Мемлекетттің басқарудың құқықтық нысанын, реттеуді және ықпал етеді
пайдалануы оның міндетті белгісі болып табылады. Мемлекеттің алдында тұрған
міндеттті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық саясындағы
мемлекетттің қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және
әралуа бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқышығармашылық монополиясы
сондай - ақ құқық қор, бақылау, қамтамасыз етіп - кепілдік беретін
функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым - қатынаста өзінің
қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді. Мемлекетте
ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды органдар,
мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға бейімделуі
мемлекетттің айрықша белгісі болып табылады. Осыған дейін айтылып келген,
мемлекетттің ерекшелік белгілерінен басқа, мемлекеттің элементтері туралы
да айту керек. Ол отандық оқу және монографиялық әдебиетте халық пен
аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және даму процесінде мемлекет сүйенетін
обективті тірек ретінде түсіндірілуі керек. Мемлекеттің белгілерінен басқа
оның функцияларын түсіндіретін болсақ, мемлекеттік функция тек мемлекетте
емес, қоғамға да сипатына беретін болған, оны ғылыми тұрғыдан қарау өте
маңызды. Мемлекет функция дегеніміз- топтық, жалпы адам зат сипаттары.
Мемлекет функция қоғам мүше таптық ұлттық, жеке мүдделеріне сәйкес
жургзіледі. Мемлекеттің қоғамға билік жүргізуші ролі функциялары арқылы
көрінеді. Мемлекеттің функциялары мемлекеттің тарихи мақсат міндеттеріне
сәйкес пайда болып дамиды. Әрбір тарихи типтегі мемлекеттік функцияның
өзіндік ерекшеліктері бар. Мемлекет функциясы қызмет ету аясына байланысты
сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы және ішкі функциялар маңыздылық
дәрежесіне байланысты негізгі және негізгі емес деп бөлінеді.
Негізгі функция дегеніміз- мемлекеттің белгілі бір тарихи
кезеңінле ең маңызды стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыруға байланысты
жалпы қызмет бағыттары мемлекет қорғау әлеуметтік қамтамасыздандыру адамның
құқығы мен бостандықтарын қорғау сияқты негізгі функцияларға жатады.
Негізгі емес функциялары нақты бір арнайы орган атқарады. Ал негізгі
функцияны әртүрлі құрамдас бөліктерден тұратын құрамдас көптеген қоғамдық
қатынастарды біріктіріп жүйелеу соларға байланысты проблемаларды шешу болып
табылады. Ал негізгі емес функциялар негізгі функцияны толықтырып отырытын
мемлекеттің бір бағыттар қызметі. Мемлекет функциясын мемлекет мақсаттарын
бөліп қарау керек. Мемлекеттің мақсаты мемлекеттің функциясын
қалыптастырудың алғы шарттары, ал функциялар мемлекеттің мақсаты функцияны
орындау негізінде жүзеге асырылады. Тарихи процестер негізінде мемлекет
функциясыөзгеріске ұшырап отырады. Кейбір функциялар жабылады кейбірі
өзгереді, ол басқа функциялар қайтадан өзгереді, пайда болады. Сол себепті
мемлекет функциялары зерттелген кезде ол мемлекеттің қандай тарихи типке
жататындығы ескерілу керек. Жоғарыда айтылғандай мемлекет функциясын
колификациялаудың негізгі түрі оларды ішкі және сыртқы функциялар деп
бөледі. Мемлекеттің ішкі саяси, экономикалық әлеуметтік құрылымына
байланысты атқаратын қызметтер ішкі функцияны құрайды. Ал халықаралық
аренада басқа мемлекеттік қарым-қатынасқа түскен кездегі мемлекеттің
қызметі сыртқы функцияны құрайды.
Мемлекеттің негізгі ішкі функциялары. Экономикалық функция- бұл
мемлекеттің шаруашылық жүргізу саласында атқаратын ролі. Яғни кез-келген
мемлекет экономикалық белшесіне тәуелді. Сол базисті жетілдіру халықты азық-
түлікпен т. б. Тұрмыс қажеттіліктерімен қамтамасыз ету керек. Ол үшін елде
өркенинттік пен ауылшаруашылығы дұрыс бағытта тиімді даму керек. Осының
барлығын реттеу жүйелеу экономикалық функция болып табылады.
Әлеуметтік функция- мұның мәні адамның еркін дамуы мен
лайықты өмір сүруіне бағытталған мемлекеттің саясаты. Бұл функцияның
мазмұны өте кең мемлекет адамның денсаулығын, еңбегін қорғайды. Ең төменгі
аймақ жалақы, ананы және баланы, отбасы, мүгедектерді, қарттарды мемлекет
тарапынан қорғау және шараға кепілдіктер беру қамтамасыз етілуі тиіс. Өзін-
өзі толық қамтамасыз ете алмайтын қоғамның өз қаралған бөлігіне мемлекет
барынша өз көмегін тигізуге тырысады.
1) Идеологиялық, бұл функцияның мақсаты- халықтың арасында білім
беру, ғылым, мәдениет салаларын дамыту өнер ортақтарына ғылыми
және білім ортақтарына көмек беру оның қалыпты дамуына жағдай
жасау.
2) Экологиялық функция табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану мен
қоршаған ортаны қорғау табиғатқа зиян тигізбейтін жаңа
технологияны құрастыруға жағдай жасайды.
3) Салық салу функциясы. Мемлекеткетөнім өндіретін бірақ қоғамға
пайдалы қызмет ететін адамдардың бөлігін материалды қамтамасыз
ету, бюджетті толтыру үшін өнім өндірушілерден кәсіпкерлерден
әртүрлі салықтар жинап оларды қажетті салаға жұмсау.
4) Адамның құқығы мен бостандықтарын меншікті құқығы тәртіпті қорғау
Мемлекет бұл функция өз мойнына алады жәнеде оларды жүзеге асырады
бірақ органика міндеттейді. Бұл функция ға қылмыспен күресте
кіреді. Мемлекет бұл функцияны жүзеге асыру үшін заң актілерін
шығарады және олардың орындалуына тікедей атсалысады.
Сыртқы функциясы.
1) Елді қорғау яғни мемлекеттің әскери қауіпсіздігін сақтау ол үшін
мемлекет әскери күш ұстайды, және оны материалдармен қаружарақпен
қамтамасыз етеді.
2) Әлемде бейбітшілікті сақтауға жаңа соғыс қауіпін болдырмау, қару
жарақтың жаңа қауіпі түрінің көптеп шығаруына тосқауыл қою.
3) Әлемдік экономикалық араласу арқылы дүние жүзі елдерімен
байланысқа түсіп негізгі мәселелерді бірлесіп шешу. Мемлекет
нысандарын функцияның жүзеге асыру. Функцияны атқаратын қызмет
түріне қарай төртке бөледі.
1) Заң шығару. Барлық субъектілерге бірдей заң актілерін шығару.
2) Басқару және атқару қызметі қоғам және мемлекет салаларындағы
кунделікті мәселелерді шешу.
3) Сот қызметінің жүйесі, мемлекетте сот әділеттігін сақтаудаға
қызметтің жүйесі.
4) Бақылау қадағалау, мемлекет шығарған заңдардың оның территориясында
дұрыс орындалуына бақылау жасау. Мемлекет өз функциясын қалай
жүзеге асыратындығы және құқықты қалай пайдаланатындығына
байланысты мемлекет функциясы құқық пайдаланатындығына байланысты
мемлекет функциясы құқықжәне ұйымдастырушылық болып бөлінеді.
І. Құқық функциялары өз ішінен төмендегідей түрлерге бөлінеді.
1. Құқық жасау – Заң актілерін жасау, қабылдау, кунін жою.
Құқықты қолдану мемлекет органдарын заңдарды орындауға бағытталған қызмет:
а) атқару қызметін құқық қатынастардың туындауы өзгеруі қызметі құқық
қатынастардың туындауы өзгеруі және тоқтатылуына бағытталған күнделікті
мәселелерді шешу қызметі. Мемлекет бұл функцияның құқық қолдану актілерін
шығару арқылы жүзеге асырады.
б) құқықтың қорғауын заң нормаларын бұзудан және міндеттерін
орындауды қамтамасыз ету қызметі.
ІІ. Ұйымдастырушы функциялар бұлардың құқықтық функцияларынан айырмашылық
құқықтың аясында және заңға сәйкес жасалғанмен заңдық салдары болмайды.
1) Ұйымдастыру – реттеу қызметі мемлекет механизмінің әртүрлі
салаларына байланысты техникалық және нарқты саяси мәселелерді
шешу.
2) Шаруашылық ұйымдастыру қызметі. Мемлекет функцияларын орындалуын
материалдық қамтамасыз етуге байланысты жұмыстар.
3) Идеологиялық ұйымдастыру қызметі мемлекеттің әртүрлі
функцияларының орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған, тәрбиелеу
түсіндіру жұмыстары. Яғни мемлекет итуралы ұғымның мемлекеттің
пайда болуы, оның белгілері мен функциялары мазмұндық сипаттамасы
міне осындай.
Канттың өзі де дер кезінде тұрпат жөнін мемлекеттіліктің тәртіпке
келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық негіз ретінде қарастырған
Көне кеше ғана болып өткен болмыс тіршіліктегі ғылыми зерттеулер мен саяси
құқықтық практика бұл санаттардың өз дәрежесінде бағаланбағанын айғақтайды.
Алайда, мемлекеттік - құқықтық жаратылыстан туындайтын мемлекет тұрпатының
(сондай-ақ, құқық нысандарының да) қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт -
бағдарларды іске асырудағы субъективизм мен зорлық - зомбылықтарды елеулі
түрде шектей алатындығы сөзсіз. Кеңестік дәуір кезіндегі көптеген авторлар
өз еңбектерінде мемлекет "мазмұнын", әсересе оның "таптық" жақтарының
маңызын атап - атап көрсететін. Бұл еңбектердегі мазмұнның өзі
қалыптастырылған, "құрылған" болып келетініне, тұрпаттық өзі мазмұнның
тіршілік ету тәсілі және бөлдіру екеніне, сол тұрпаттық тек өзі ғана (басқа
емес) мазмұнға ие екеніне көбінесе көңіл бөліне бермейтін.
Бүкіл прогресшіл, алға қарай басушылықтың барлығын да тарихи
материализм өкілдері өздерінің жеңіл қолдылығымен мазмұнға жатқызып келген
болатын.Алайда,көптеген елдердің тарихы ұлттық күйреуге апарып соқтыратын
өте қатал әлеуметтік-саяси дағдарыстар кездерінде тек қана мемлекеттің
тұрпаты ғана, оның өз ішінен ұйымдасып бірлесуі, онда да, олардағы
күштердің тірі күйінде, аман – сау сақталынып қалғаны ғана, опат болып
құрудан, жойылып кетуден аман алып қалғанын көрсетіп отыр. Мемлекеттегі
орнықты және тұрақты болып келетіннің барлығы ең алдымен және көбінесе оның
тұрпатына жатады. Мемлекетке үйлестіре сәйкестенген тұрпат ұғымының
бөлінуі көп бейнелі болып келеді.1 Үкімет өкілінің мемлекет
қызметкерлерінің бір үлгідегідей киім киісінен униформасынан мемлекеттің
ішкі ұйымдасуынана, оның құрылымына дейінгі аралықты қамтиды. Заң
салаларының жария жақтарын жаратпай, оны елемей қоюдан мемлекеттік –
құқықтық немқұрайдылықтың көбінесе бастау алатыны біздің заманымыздың
қатты сырқаты.
Сол кездің өзінде – ақ тұтасқан, бөлінбейтін ежелгі әлеуметтік
нормалардан құқықты нақ жария бастаудың өзі бөліп алған болатын, сондықтан
да мемлекет өзінің пайда болуы хақанда нақ тұрпатқа байланысты. Мемлекет
тұрпатын зерттеп зерделеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық
бағытына тең болатын. Көптеген жүз жылдар бойында, антикалық заманнан келе
жатқан үрдіс бойынша мемлекеттік-құқықтық ғылым өз назарының күндік түсі
етіп екі мәселеніылғи да есте ұстаған болатын: 1) тарих және осы заман
мемлекет тұрпаттарының қандайларының білетін еді, және 2) талған қалыққа
дәл осы өтіп жатқан кезеңдегі уақытта мемлекет тұрпаттарының белгілі
болғандарының қайсысы ең жақсы ұнасымды болар еді?Ежелгі гректердің тұрпат
мәнісінің маңызын атап көрсетуі кездейсоқтық емес. Мысалы, Платон тұрпат
жөніне айқындаушы, белсенді роль белгілеген. Мемлекет идеясын, оның
тұрпатың өзінен бөліп алып қарастыруға болмайды. Осы аталым этимологиясының
өзі соны нұсқап көрсетіп тұр (форма тұрпат, эйдос, идея,
морфэ).Аристотельдің өзінде тұрпат мазмұнынан бұрынырақ заң ғылымдарының
жиынтығында да, космологияда да (трансценттік парасатты танып бөлуде) және
антропологияда да (адам жанының жоғары рухани қабілетінің бөлінетіні мен
оның мәнгілік екенін танып бөлу) приоритет және материямен пайдаландығын
байғаймыз. Forma diet esserei - деген мәтел арқылы римдік зеңгерлер –
дүниенің барлық болмысын оның тұрпаты көрсетіп тұрады деп санаған.
Қазіргі уақытта тұрпаты деп мемлекетті билікті ұйымдастырумен оның құрылымы
ұсынылады. Жұп болып келген басқа да философиялық санаттар тәрізді
мемлекет тұрпаты да өзінің мазмұнымен тығыз да нық байланыстылығымен
сипатталады. Осы соққысы мемлкеттік биліктің, оның субъектісінің кімге
тиістілігін анықтауға мүмкіндік берсе, оны кім жүзеге асырады деген сауалға
жауап тапса, онда ол мемлекет тұрпатын зерделеу барысында ол мемлекеттегі
биліктін қалай ұйымдастырылғандығын, оның қандай органдар арқылы
атқарылатынын , бұл органдардың құрылу тәртібінің қандай болатынын, олардың
өкілеттік мерзімдерінің қаншалықты ұзақтығын, ең соңында мемлекетттік
биліктің жүзеге асырылуы қандай тәсілдерімен атқарылатынын және тағы
сондай - сондайларды анықтайды.
Мұнда басы ашық болып отырған мәселе мемлекет тұрпатының теория
жүзінде ғана емес, оның практикалық саяси мәнісінің бірінші дәрежеге дейін
көтерілуі. Мемлекетттік биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге
асырылып жатқандығынан мемлекеттік басшылықтық нәтижелігі, басқарудың
ұтымдылығы, үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның
тұрақтылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті ахуалы., жайы мен күйі
көрініп тұрады. Міне мемлекет тұрпаты мәселесінің аса маңызы саяси
аспектісінің осыларға байланысты болып келетін себебі осы.
Мемлкет тұрпаты, яғни мемлекеттік құрылымы, оны ұйымдастыру мағынасы
жағынан алып қарағанда әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді. Біріншіден –
бұл мемлекет пен басқарудың жоғарғы органдардың құру және ұйымдастырудың
белгіленген рет тәртібі. Екіншіден – бұл мемлекеттің аумақтық құрылысын
жасаудың тәсілі, орталық, регионалдық және жергілікті билік пен
басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі. Үшіншіден – бұл,
мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың әдістері, амал – жолдары.
Сонымен, мемлекет тұрпаты негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті
басқару тұрпатынан, мемлекеттің құрылымы тұрпатынан және мемлекеттік, саяси
тұрпаттарынан синтезделеді (түзеледі). Осы көрсетілген мемлекет тұрпаты
жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған – тын. Ұзақ уақыттар бойы бұл
түсінік басқару тұрпаты мен мемлекеттік құрылыс тұрпатынан тұрады деп
есептелініп жүрді де, кейінірек оған саяси режим, саяси өзгермелілік
(динамика) те қоса қарастырылатын болды. Ғылыми басылымдардағы
дискуссияларда – ғылыми айтас – тартыстар барысында әртүрлі пікірлер
ұсынылып жүрді. Онда мемлекет тұрпаты жөніндегі синтетикалық ұғымның кейбір
аспектілеріне приоритеттер (басылымдықтар) беріліп келген болатын. Қалай
болғанда да, мемлекеттік билікті ұйымдастыру жөнінде бүлгіндері ең көп
тараған концепция (пікір) үш элементі: басқару, мемлекеттік құрылыс және
саяси режимді біріктіре тұтастырып тұрады.
Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізеді.
Ежелгі – фиодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның қалдықтары көп
уақытқа дейін сақталып келді ману заңдарында, Салистік жинағында
(Салическая правда). Орыс мемлекетінің жинағында (Русская правда). Кейін
алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да мемлекеттің
нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы тұралы қатаң
қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті бұзбайтын
брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы міндетті
болған. Бұл туралы ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналасының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде кобіне мемлекетті басқару бір адамның колында болады : Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатыны мәлім (Греция,
Рим, Швецария, Белгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет - ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көпұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары-федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия-федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезінен Германияның капитализмге көшкенімен буржуазиялық мемлекеттің
қалыптасуы аяқталған жоқ.Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады;ФРГ, Швейцария, Австрия- олар федерацияға жатады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы түріктер, бергі
атасы қыпшақтар өмір сүрген.ХV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы ХХ
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттің нысанына – халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы
қарым-қатынастар, және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді.
Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің
нысаны үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы,
олардың демократиялық іс - әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі
объективтік процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл европа континентіне,
Жапония және Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық
монархиясын үлгі ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші
мемлекеттеріне және посттоталитарлық мемлекеттерге президенттік
республикасының әсерін тигізді. Франциядағы Де Голль құрған парламенттік
республика да кейбір мемлекеттерге әсерін тигізді.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі
және жүргізген саясаты әсерін тигізді: Гитлер, Рузвельт, Шынғысхан, Абылай,
Петр I, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады. Лениннің саясаты
бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі болды. Тек қана
Евразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың мемлекеттерінің тарихына
ықпал жасағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізді. Мұсылман,
католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең
зерттеу керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді-басқару нысаны,
мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал негізінде мемлекеттің
нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен байланысты
екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп варианттары бар.
Мемлекеттің дамыған кезінде осы үш элеметтерінің біреуі бірінші орынға
шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі-Ресей федерациясының
негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін
қолданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі
принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің құрылым нысанын
бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 ж.ж. Солтүстік пен Оңтүстіктің
арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты мемлекеттің негізгі
нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет нысанының саяси режимі
бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы жоғары
демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын
белгілейді [1, 35-37 б].
Мемлкетке қатысты көптеген мәселелердің арасында ерекше орынды мемлекет
түсінігін анықтау мәселесі алады. Ғылыми және оқу әдебиеттерінде оларға
әдетте ерекше назар аударылады. Және бұл кездейсоқтық емес, өйткені
мемлекет нысаны қалай түсінілетіндігіне және ол мемлекеттің өзге
жақтарымен қалай арақатынаста болатындығына байланысты жалпы мемлекет
туралы түсінік қалыптасады.
Мәні тұрғысынан мемлекетті зерттеу, оның бірінші кезекте қоғамның
қандай топтарының мүдделері мен еріктерін білдіретіндігін және
қорғайтындығын анықтауды білдіреді. Мазмұны тұрғысынан мемлекетті
қарастыру, оның қалай және қандай бағыттарда әрекет ететіндігін белгілеуді
білдіреді. Нысаны тұрғысынан мемлекетті зерттеу – бірінші кезекте оның
құрылуын, оның негізгі қүрамдас бөліктерін, ішкі құрылымын, мемлекеттік
биліктің қалыптасуының және жүзеге асырылуының негізгі әдістерін зерттеуді
білдіреді.
Мемлекеттің мәні мен мазмұны сияқты, мемлекет нысаны ешқашан мәңгілікке
белгіленген және өзпгеріссіз болған емес. Көптеген экономикалық,
әлеуметтік-саяси, идеологиялық және өзге факторлардың ықпалымен ол әрқашан
өзгеретін және дамитын. Ол туралы түсініктер де әрқашан өзгеретін.
Мемлекеттердің айырмашылықтары туралы немесе мемлекет нысандары туралы
ілімдер, мемлекет түсінігінің анықтамасы сияқты орнықсыз және белгіленбеген
болып табылатындығын Л. Гумплович дұрыс баяндаған [2].
Бұған көз жеткізу үшін, мемлекеттің және құқықтың дамуының бүкіл
тарихында мемлекет нысаны туралы жүздеген әр түрлі теориялар алға қойылған
болатындығын айту жеткілікті. Бұл проблеманы шешудің әр түрлі амалдары мен
варианттары ұсынылған болатын. Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде философтар
мен заңгерлер, мемлекет нысаны ретінде не түсіну керектігі жөнінде,
мемлекеттің қандай нысандары болатындығы жөнінде, олар қалай
ажыратылатындығы жөнінде әр түрлі, кейде тіпті қарама-қайшы ойлар мен
пікірлерді айтатын.
Антикалық кезеңдегі ұлы ойшылдардың бірі, ежелгі грециялық философ
Платон мемлекетті өте оңды басқару нысаны болып аристократия саналатындығын
белгілеген. Мұнымен қоса, онымен заңды монархия - патшалық билік және
заңсыз - олигархия қарастырылатын.
Платон мемлекеттік өмірдің динамикасы мен адамзат болмысының
бұзылуына орай оның нысанының ауыспалылығы жөнінде тұтастай ілім жасады.
Бұл ілімге сәйкес, идеалды мемлекет пен оның аристократиялық нысаны
мәңгілік емес. Мемлкет дағдарысқа ұшырауы мүмкін және тиісінше осы бағытта
өзінің нысанын өзгертуі мүмкін.
Платонның іліміне сәйкес, жерге жеке меншіктің туындауына және еркін
адамдардың құлдарға айналуына әкелетін аристократия, былайша айтқанда
демократияға айналуы мүмкін. Соңғысында, мемлекеттің криттік-спартандық
типі мен біршама күшті жауынгерлердің үстемдігі бола отырып, ол бірте-
бірте олигархияға айналуы мүмкін. Мүліктік ценз бен көп еместердің билігіне
негізделген олигархия болса демократияға айналуы мүмкін. Халық билігі мен
халық үшін билік ретінде демократия, халықтың шектен тыс бостандықтан
масаюына орай, өзінің қарама-қайшылығы ретінде болатын – тиранияға айналуы
мүмкін. Тирания – мемлекет нысанының ең нашары және онда келеңсіздік,
көпшіліктің құқықсыздығы және зорлық-зомбылық үстемдік етеді. Мемлекет
басшысы – тиран халық атынан билікті басып алады және халықпен
белгіленген ретінде болады.
Мемлекет нысанының көп түрлігіне, Платонның оқушысы және мұнымен қоса
оның сыншысы – Аристотельдің де өз көзқарастары болған. Мемлекет нысанын,
мемлекетте жоғарғы билікпен айналдырылатын жүйе ретінде санай отырып,
Аристотель оны билік етушілердің санына байланысты (біреу, көп еместер
немесе көпшілік) монархия, аристократия немесе саяси-демократия ретінде
анықтайтын. Мемлекеттің бұл нысандарын ол дұрыс деп санайтын, өйткені
оларда басшылардың ортақ пайдасы байқалатын. Бұл дұрыс нысандардың
әрқайсысы оңай бұрмаланып және тиісті дұрыс емес нысанға – тирания,
олигархия немесе охлократияға айналуы мүмкін. Аристотельдің пікірінше
дұрыс емес нысандар басқарушылармен тек жеке мақсаттарда ғана
пайдаланылатын.
Мемлекет нысанын зерттеуде ежелгі грекиялық ойлардың дәстүрлері Ежелгі
Римде де дамыды. Цицерон, мәселен, бақарушылардың санына байланысты
мемлекеттің қарапайым үш нысанын (патша билігі – монархияны, оптиматтардың
билігі – аристократияны, халық билігі - демократияны) және аралас насанды
ажырататын.
Ол, жоғарғы білік бір адамның қолында болса, мемлекеттің мұндай нысанын
біз патша билігі деп атаймыз, деп жазды. Жоғарғы билік таңдамалы
тұлғалардың қолында болса, онда бұл азаматтық қауым оптиматтардың еркімен
басқарылады. Халықтық деп, барлық нәрсе халықтың қолында болатын қауымды
айтады.
Мемлекетің қандай да бір қарапайым нысанының бұрмалану мен туындауын
алдын алу үшін, ұлы рим шешені және мемлекет танушысы, барлық қарапайым
нысандардың ажырауы мен қосылуы нәтижесінде қалыптасатын, аралас нысанды
пайдалануды ұсынған.
Мемлекет нысанына қатысты тұтас ілімдер және жекелеген идеялар тек
Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде ғана емес, сондай-ақ өзге де елдерде де
дамыды.
Осы заманғы отандық және шетелдік әдебиеттерде де мемлекет нысанын
зерттеуге елеулі назар аударылады. Осы заманғы авторлардың, сондай-ақ оның
алдындағылардың арасында мемлекет нысанының түсінігі, түрлері және мазмұны
туралы ортақ пікір жоқ. Әр түрлі көзқарастар айтылуда. Мемлекет нысанының
түсінігін және мазмұнын анықтауда әр түрлі амалдар орын алуда.
Мәселен, 60-70-ші жылдардың отандық мемлекеттанушылары мен
құқықтанушылары үшін мемлекет нысанын, басқару нысаны мен мемлекеттік
құрылым нысанынан қалыптасатын институт ретінде түсіну дәстүрлі болатын.
Кейінрек, осы уақытқа дейін, ғылыми әдебиеттерде мемлекет нысаны басқару
нысанынан, мемлекеттік құрылым нысанынан және мемлекеттік режимнен
тұратындығы жөнінде пікір қалаптасты. Бұл негізді пікір отандық және
шетелдік әдебиеттерде басымдыққа ие.
Мемлекет нысаны, ол өзінің қандай жағымен көрініс алатындығына (басқару
нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны немесе мемлекеттік режим) немесе оның
қалай бейнеленетіндігіне байланыссыз, әрқашан мемлекеттік билікпен тікелей
байланысы болады.
Осы мән-жайды белгілей отырып, революцияға дейінгі ресей авторлары
жаңа заманғы кезеңде кез-келген мемлекет, өзінің әртүрлі нысандарында
және көріністерінде шығатын мемлекеттік билікті ұйымдастыру ретінде
болатындығын негізді белгілейтін [3, 18 бет].
Бұл ретте мемлекеттік билік заң тұрғысынан алғанда, мемлекет еркі
ретінде оны жалпы қабылданған түсінік ретінде емес, бір еріктің басқасымен
белгілі қатынасы, бір еріктің басқасының алдындағы үстемдігі сияқты
түсініледі [4, 190 бет].
ХХ ғ. басында Ф. Кистяковский былай деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz