Кәсіпорынның қаржылық жағдайын факторлық талдау
КІРІСПЕ
1 КӘСІПОРЫН ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЗЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және талдаудың міндеттері
1.2 Табыстылық абсолютті көрсеткіштерін талдау
1.3 Кәсіпорын қызметінің қысқаша экономикалық сипаттамасы
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ФАКТОРЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 «УПТК .СНАБ» ЖШС.нің қаржылық көрсеткіштері мен тиімділігін факторлық талдау
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін бағалау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ ДЕНГЕЙІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «УПТК .СНАБ» ЖШС.нің табыстылық денгейін көтеру мен айналым қорларының айналымдылығын жылдамдату жолдары
3.2 Қаржылық тұрақтылықтың негізгі шарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1 КӘСІПОРЫН ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЗЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және талдаудың міндеттері
1.2 Табыстылық абсолютті көрсеткіштерін талдау
1.3 Кәсіпорын қызметінің қысқаша экономикалық сипаттамасы
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ФАКТОРЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 «УПТК .СНАБ» ЖШС.нің қаржылық көрсеткіштері мен тиімділігін факторлық талдау
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін бағалау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ ДЕНГЕЙІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «УПТК .СНАБ» ЖШС.нің табыстылық денгейін көтеру мен айналым қорларының айналымдылығын жылдамдату жолдары
3.2 Қаржылық тұрақтылықтың негізгі шарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 1
1 КӘСІПОРЫН ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЗЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және талдаудың міндеттері
1.2 Табыстылық абсолютті көрсеткіштерін талдау
1.3 Кәсіпорын қызметінің қысқаша экономикалық сипаттамасы
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ФАКТОРЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 УПТК -СНАБ ЖШС-нің қаржылық көрсеткіштері мен тиімділігін
факторлық талдау
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін
бағалау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ ДЕНГЕЙІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН КӨТЕРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 УПТК -СНАБ ЖШС-нің табыстылық денгейін көтеру мен айналым
қорларының айналымдылығын жылдамдату жолдары
3.2 Қаржылық тұрақтылықтың негізгі шарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Еліміз нарықтық қатынастарға өткеннен кейін кәсіпорындардың дербестігі
мен олардың экономикалық және құқықтық жауапкершілігі жоғарылауда.
Шаруашылық субъектілердің таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін
зеттеу, қаржылық тұрақтылығының маңызы тез жоғарылауда. Мұның бәрі
кәсіпорынның таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зеттеу,
қаржылық жағдайын, яғни ақша құралдарының басқарылуы, бөлінуін және
қолданылуының талдау рөлін жоғарылатады.
Мұндай талдаудың нәтижесі біріншіден меншік иесіне, сонымен қатар
кредиторларға, инвесторларға, жабдықтаушыларға, менеджерлар мен салық
қызметтеріне қажет. Осы жұмыста кәсіпорынның қаржылық талдауы меншік
иесінің көзқарасы жағынан жүргізілген, яғни ішкі қолдану мен қаржыны
оперативті басқару үшін қажет.
Қаржылық нәтижелер көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің
абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Олардың ішінде ең негізгілері болып
кәсіпорын экономикасының дамуының негізін құрайтын пайданың көрсеткіштері
табылады. Пайданың өсуі өз-өзін қаржыландыру үшін, өндірісті кеңейту үшін,
әлеуметтік мәселелерді шешу үшін және жұмысшылардың материалдық
қажеттіліктері үшін қаржылық базаны қлыптастырады. Табыс есебінен бюджет,
банктер және басқа да кәсіпорындар мен ұыймдар алдындағы міндеттемелерінің
бір бөлігі өтеледі. Осылайша пайданың көрсеткіштері кәсіпорынның өндірістік
және қаржылық қызметінің бағалауындғы ең негізгілері болып табылады. Олар
оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық жағдайының деңгейін сипаттайды.
Кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі бұл өнімді (жұмыс,
қызмет) өткізуден және басқа да өткізулерден болған нәтижелер сомасы
ретінде сонымен қатар жүзеге асырылмаған операциялардан болған табыстар мен
шығыстар сальдосы ретінде көрінетін баланстық пайда немесе шығын.
Бұл жұмыстың басты мақсаты - УПТК -СНАБ ЖШС – нің қаржылық жағдайын
зерттеп, шарушылықтың табыстылық деңгейін анықтап, қаржылық кызметінің
негізгі мәселелерін қарастырып және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Алға қойған мақсаттан келесідей мәселелерді қарастыруға болады:
• кәсіпорын балансы мен оның өтімділігін талдау;
• Таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зеттеу;
• айналым құралдарының айналымдылығын талдау;
• табысы мен рентабельділікті факторлық талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау;
• төлем қабілеттілігін анықтау;
• талдау нәтижесінде пайда болған мәселелерді шешу жолдарын ұсыну;
• Кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау.
Жоғарыда айтылып өткен мәселелерді шешу үшін УПТК -СНАБ ЖШС-нің
келесі мәліметтері қолданылды:
• 2005 жылдан 2007 жылға дейінгі бухгалтерлік есебі;
• мемстат орталығына табыс ететін 2005 жылдан 2007 жылға дейінгі
кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштері;
• үш жылдық бухгалтерлік балансы;
• қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есебі;
• ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі.
Зерттеу объектісі УПТК -СНАБ ЖШС –гі болып табылады. Талдаудың заты
кәсіпорынның қаржылық процестері мен оның қызметінің сонғы өндірістік-
шаруашылық нәтижелері болып табылады.
Ғылыми – техникалық ілгерілеудің қазіргі заманғы кезеңінде халық
шаруашылығында оның жетістіктерін пайдалану – қоғамның өндіргіш күштерінің
дамуының қозғалтқыш күші болып табылады. Уақыт өткен сайын ғылымның
өндіріспен органикалық бірігуінің интенсивті процесі жүріп отыр, бұл
өндірістік өнімнің материал сыйымдылығын жүйелі түрде төмендетуге кең жол
ашып отыр.
Әрбір өндірістік - өнеркәсіптік кәсіпорында айналым қорларын үнемдеудң
басты бағыты – жұмыс орындарында (цех, учаске, бригадада) дєл сол көлемдегі
шикізат пен материалдардан соңғы өнімнің шығуын ұлғайту. Бұл ең алдымен
өндірістің техникалық жарақтандырылуына, жұмысшылардың шеберлік
деңгейлеріне, материалдық – техникалық қамтамасыз етуді тиімді
ұйымдастыруға, материалдық ресурстар қоры мен шығынының нормасына, осының
негізделген болуына тєуелді болады.
Бұл дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде кәсіпорын
қаржысының теориялық негіздері қарастырылған. Оның қоғамдық өнімді ақшалай
формада бөлумен байланысты экономикалық қатынастардың көлемді аймақтарын
қамтитыны және ғалымдардың енбектері туралы айтылып өтілген. Қаржының
концепциялары мен оның негізгі қызметтері және кәсіпорын қаржысын
ұйымдастырудағы негізгі принциптері мен қаржылық механизм қарастырылған.
Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорынның қаржы ресурстры мен қаржы қорларының
қалыптасуы көрсетілген.
Жұмыстың екінші бөлімінде УПТК -СНАБ ЖШС-нің негізгі қызмет барысы
сипатталған. Сонымен қатар қаржылық жағдайды сипаттайтын негізгі
көрсеткіштері факторлық талданады. Олардың ішінде кәсіпорынның жылдық
балансы, пайдасы мен шығындары, рентабельділігі, қаржылық тұрақтылық
коэффиценттері мен өтімділік көрсеткіштері. Талдау барысында қаржылық
көрсеткіштердің өзгерісі қандай себептерге байланысты екендігі
қарастырылған.
Үшінші бөлімде екінші бөлімде пайда болған негізгі мәселелерді шешу
жолдары ұсынылған. Олар кәсіпорынның рентабелділік денгейін көтеру үшін
айналым құралдарының айналымдылығын жеделдету жолдары мен айналым
құралдарын үнемдеудің қажеттілігі. Сонымен қатар бұл бөлімде ұйымның
қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін көтеретін шарттар негізіндегі
жолдар да ұсынылған.
Дипломдық жоба 70 беттен тұрады, 11 кесте мен суретпен көркемделген.
КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорын қаржысының түсінігі және негізгі қызметтері
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етудің экономикалық
пайдаоылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорвн табыстылығы абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерімен сипаттлады. Табыстылықтың абсолютті
көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың соммасы. Шетелдік арнаулы
әдебитеттерде табыстар ұғымы анықталады:
“Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағадайдағы капиталдың өсуіне әкеледі”
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 2007 жылы ақпанындағы “Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы” заң күші бар ҚР Президентінің №111-234
Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: “Табыстар – бұл
есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы”.
Белгіллі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес.
өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру әлеуметтік
мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді өткізуден алған табыс:
жалпы табыс: негізгі қызметтен алынатын табыс: салық салынғанға дейінгі
дағдылы қызметтен алынған табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылды
қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын
қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді.
Табыстардың пайда болуының негізгі қайнар көзі болып материалдық
өндіріс ортасында алынатын ұлттық табыс саналады. Ұлттық табыстың алғашқы
бөліну процесінде, экономиканың негізгі звеносы болып саналатьын
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың және үй шаруашылығының алғашқы
табыстары пайда болады. Қайта бөлу процесі кезінде олардың табыстарынан
жинақтау жолы арқылы, әртүрлі жеке мақсаттарға пайдалану үшін ақша
құралдарының қорлары және міндетті төлемдер арқылы қоғамдық қатынастардағы
басқа қатысушылардың ақша құралдарының қорлары құрылады.
Нарық жағдайда табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы - диретивті экономика рөлі төмендетілген болады. Табыс ( Пайда )
табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетілген.
Нарықтық экономика көшу табыс ( пайда ) оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы
күшіне айналады. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселесінің шешімін
анықтайды : нені, қалай және кім үшін керек ? Табыс табу кез келген
кәсіпорынның қызметі етуінің мақсаты болып қалыптасады, ал нарықтық
экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлуметтік дамуының көзі
болып табылады. Бұл принцип өнімді шығындардың толық ақталуы және
кәсіпорынның өндірістік – техникалық базасының кеңейуі негізделеді. Бұл
кәсіпорынның өзіндік ағымдағы және күрделі шығындардың өзінің меншікті
қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығын кезінде,
оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің
қысқа мерзімді ссудалармен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар
капитал салымдар банктің ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндетмелері орындалады. Сонымен,
табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіш болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық денгейі мен осы
кәсіпорынныңактивтеріне салынған салымдар табыстылығын анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайдағы табыстың ролі ол атқаратын қызметтерімен
анықталады. ТМД елдердегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады.
Біздің ойымзша, ол тек екі қызмет атқарады:
1. Мемлекеттік бюджет табысының көзі;
2. Кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму
көзі.
Табыс өз қызметінің тиімді орындай алу үшін келесідей негізігі шарттар
орындау қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің
қоғамдық қажетті шығындарын көрсету тиіс және ол сондай-ақ
еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның
төмендеуін ескерту керек.
2. Бұымдарды калькулациялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау
жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
3. Табыс бөлу механизімі белсенді роль атқару керек және
өндірістің дамуы мен оның тиім ділігін арттыруда ынталандырушы
фактор болу тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар,
салық салу, акциздер, жал төлемі, дивиденттер, пайыздық
мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна) төлемдері,
инвестициялар. Есеп айрысунысандары, несие түрлері, валюта
және бағалы қағаздар курсы және т.б) ғана мүмкін.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылқ жүргізуші
субьектінің өзі де, мемлекетте мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер жүйелі түрде
талдау жасау қажет:
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
• Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштердің жоспарының орындалуын
бақалау;
• Таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зеттеу;
• Табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық
өлшеу;
• Табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденияларын
зерттеу;
• Табыстың өсу резервтерін анықтау;
• Кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
• Табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффиценттерін және
олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зеттеу.
Кәсіпорын қаржысы – бұл кәсіпорынның ақша құралдары қорларының,
негізгі және айналым капиталының қалыптасуы, сонымен бірге оларды бөлу мен
пайдалану процесі кезінде пайда болатын қаржылық немесе ақшалай қатынастар.
Қаржының күрделі айрықша экономикалық категория болуына
Жалпы қоғамдық өнім және оның маңызды бөлігі ұлттық табыс, сонымен
бірге ұлттық байлықтың бір бөлігі (мысалға мемлекеттік мүлікті өткізу
бойынша операциялар, айналым құралдарын айналыстан алып тастау
операциялары) бөлу қызметінің көмегімен бөлінеді және қайта бөлінеді.
Қоғамдық өнімнің бастапқы бөлінуін және келесі немесе қайта бөлінуін
айырып көрсетеді. Жалпы қоғамдық өнімнің барлық көлемінің бастапқы бөлінуі
кезінде орнын толтыру қоры және қайта құрылған құн – ұлттық табыс бөлінеді,
өндірістік аялардың (шаруашылық субъектілері және олардың жұмыскерлері)
бастапқы табыстары құрылады.
Экономиканы қайта бөлу кезінде, заң бойынша мемлекетке қажет
аударымдарды есептемегенде шаруашылық субъектілердің болжамды табысын
пайдалану, коммерциялық есептесу және өзін-өзі қаржыландыру әдістерін
енгізу арқылы қайта бөлудің сала ішілік және ішкі шаруашылық ортасы бірте-
бірте тарыла түседі.
Қаржының бөлу қызметі арқылы ақшалай табыстар мен шығындардың құрылуы
жолымен экономикалық агенттердің және мемлекеттің экономикалық
қызығушылығын тудыратын кейбір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады.
Сонымен бөлу қызметі арқылы бөлу категориясы ретінде қаржының мәні ашылады,
жиынтық қоғамдық өнімнің, оның ақшалай түрдегі құрамдық элементтері
қозғалысымен байланысты экономикалық қатынастар
айқындалады және сату – сатып алу арқылы табиғи зат түріндегі қоғамдық
өнімді өткізу үшін жағдай туады. Нәтижесінде нақты еңбек үлесі мен қоғамдық
өндіріске қатысу дәрежесін есепке ала отырып қоғамдық өндіріске барлық
қатысушылардың экономикалық қызығушылықтары қанағаттандырылуы қажет.
Ұдайы өндіріс концепциясын жақтаушылар қаржы мәнін осындай кең
түсінікте көрсетуіне байланысты, олар қаржы қызметін келесі түрлерге
бөледі:
• ақшалай табыстар мен қорлардың құрылуы;
• ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
• бақылау қызметі.
Қаржының осындай қасиетінің арқасында, олар экономикалық басқарудың әр
кезеңіндегі бөлінудің сандық пропорциялары қалай жүріп жатқандығы туралы,
табыстар мен қорлардың және олардағы кейбір элементтердің арақатынасы
туралы, мақсатты белгіленген қаржы ресурстарын пайдаланудың дұрыстығы
туралы хабарлай алады. Сонымен бірге қаржылар ұдайы өндіріс процесіндегі
ауытқулар мен үйлеспеушіліктерді де хабарлай алады және оларды қажетті
арнаға бағыттауға рұқсат береді. Табыстардың, жинақтардың және қорлардың
пайда болуы және оларды қолданудың сандық түрдегі көрінісі құндық
көрсеткіштердің әртүрлілігі ретіндегі көрінетін қаржы көрсеткіштері
жүйесінде бейнеленеді. Қаржылық көрсеткіштер жалпылама қорытындылап
нәтижелеу қасиетіне ие, яғни экономиканы басқарудың кез-келген деңгейінде
шауашылық есептік органның барлық қызметіндегі нәтижелерді кешенді түрде
көрсетеді.
Бақылау қызметі - қаржылық бақылауда көрінеді, бірақ бұл түсініктерді
теңестіруге болмайды. Бақылау қызметі қаржының ішкі қасиеті болып табылады,
ал қаржылық бақылау-бақылау қызметін қаржының объективті мағынасына тән
ретінде тәжірибелік түрде қолдануды айтамыз. Бақылау қызметі бөлектенбей,
керісінше табиғи өзара қатынаста басқа қызметтермен бірге әрекет етеді.
Қаржылық ресурстардың пайда болуын және оларды пайдалануды бақылаумен
байланысы жоқ бірде-бір қаржы түрінде бейнеленетін қатынастары болмайды,
сонымен бірге тек бақылау қызметіне ғана тән қаржылық қатынастар болмайды.
1.2 Табыстылық абсолютті көрсеткіштерін талдау
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с салықтар мен
міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері
және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетілуде.
Қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарлар
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгеййімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторларымен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауврлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы – материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керсінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде – азаюына әсер етеді.
Кәсіпорынның өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар
өндіріспен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын
жағдайлар да кездеседі.
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айрысудың алдын
ала төлем нысаны да қолданылады. Алдын ала төлеу нысаны да қолданылады.
Алдын ала төлем жүргізу төлем мерзімі өткен тиелген тауарладың қалдығын
болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп айрыысудың бұл нысаны көптеген
кәсіпорын қолданылады. Алайда оның кемшіліктері де бар:
• біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді:
• екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылдау
төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен
қызмет көрестулер нарығында мрнополиялық орын алатвн болса;
• үшіншіден, тұтынушылар төлем жүргізілгеннен кейін, тауарды
қажетті санынан аз алуы мүмкін (мысалы, тоннамен және басқамен
өлшенітін шикізаттар мен материалдар сатып алу жүргізілген
уақытта).
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші – жалпы табыс.Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне әсерін тигізеді.
Материалдық өндіріс саласында жұмыс істейтін негізгі қорлар -
өндірістік негізгі қорлар деп, бейөндірістік салада жұмыс істейтін негізгі
қорлар – бейөндірістік негізгі қорлар деп аталады ( тұрғын үйлер, мәдениет,
спорт мекемелері, бала-бақшалар, емдеу орындары және басқа да кәсіпорын
балансындағы жұмысшыларға қызмет ететін объектілер ).
Айналым қорлары бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Айналым қорлары екі бөлімнен тұрады:
• өндірістік айналым қорлары;
• айналыс қорлары.
Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі
бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70 %,
машина жасау мен металл өңдеуде 80 % аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
- Өндіріс қалдықтары. Оларға – шикізат, негізгі материалдардың,
отынның, қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш
және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
• Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай
дайын өнімдер.
• Болашақ кезеңдердің шығындары – жаңа өнімдерді әзірлеуге және
игеруге кеткен шығындар.
Кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі болып мыналар болуы
мүмкін:
• өндірістік тауарларды өткізуден түскен табыс;
• істелген жұмыс пен көрсетілген қызметтен түскен табыс;
• мүлікті қолдануға бергеннен түскен табыс.
Бұл табыстар кәсіпорынның есеп айырысу немесе валюталық шотқа (егер
өнімді экспорттаса) өткізуден түскен түсім формасы ретінде көрінеді. Түсім
біріншіден өндіріске кеткен шығындарды жабу, нарықта жылжу және тауарды
(жұмыс, қызмет) өткізу көзі болып табылады. Бұған тағы да өнімді өткізу
мен сатуға тікелей байланыссыз, бірақ пайда табу мен байланысты
экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін кеткен шығындардың бір бөлігі
кіреді. Сонымен қатар бұл шығындар заңға сәйкес өнімнің өзіндік құнына
жатады. Түсімнің содан кейінгі бөлінуі өзінің экономикалық негізінде
негізгі қорларды қайта өндіруге арналған амортизациялық қордың құрылуымен
байланысты.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы мақсаты мен нәтижесі табыс
пайда болып табылады. Салықтық төлемдерден кейін кәсіпорынның иелігінде
қалатын пайда құрылады. Бұдан резервтік капитал мен басқа да ұқсас
резервтер және жинақ қоры мен тұтыну қоры қалыптасады.
Резервтік капитал- бұл кәсіпорынның ақша қоры, ол өз кезегінде
Қазақстан Республикасының заңы мен құрылтайшы құжаттарға сәйкес құрылады.
Оның қалыптасу көзі болып кәсіпорын иелігінде қалатын пайдадан бөлінген
ақша қоры табылады. Ол есептік жылдағы пайданың жоқ немесе жеткіліксіз
болған жағдайда есептік жылдың шығындарын жабуға және дивиденттерді төлеуге
арналған.
Резервтік қордың болуы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайын
қамтамасыз етудің негізгі шарты болып табылады. Сонымен қатар ақша
құралдарының резервтік қорлары есебіне кейінге сақтау қоры, өтеу қоры және
тағы да басқа акционерлік қоғамдардағы облигацияны өтеу мен акцияны сатып
алу үшін құрылған қорлар жатады.
Жинақ қоры – бұл өндірістің дамуына арналған ақша құралдары. Бұл кәсіпорын
мүлкін өсіру мақсатындағы негізгі өндірістің дамуы мен пайда табуы үшін
қаржылық салымдармен де байланысты.
Тұтыну қоры әлеуметтік қажеттілікке, өндірістік емес сала объектілерін
қаржыландыруға, бір мерзімдік мадақтауға, компенсациялық сипаттағы
төлемдерге және басқа да ұқсас мақсаттарға бағытталған ақша құралдары болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары бұл кәсіпорынның қаржылық
міндеттемелерін орындауға және ағымдағы шығындар мен өндірістің өсуімен
байланысты шығындарды қаржыландыруға арналған жеке ақша табыстары мен
сырттан (тартылған және қарызға алынған құралдар ) түскен түсімдер
жиынтығы.
Өндіріске салынған және айналымнан кейін табыс әкелетін қаржы
ресурстарының бір бөлігі ретіндегі капитал түсімін бөліп көрсету керек.
Басқаша айтқанда капитал қаржы ресурстарының айналдырылған формасы
ретінде көрінеді. Кәсіпорынның қаржы ресурстары өздерінің пайда болуына
байланысты жеке және әртүрлі жағдайларда тартылған болып бөлінеді.
Жеке қаржы ресурстары құрамына пайда мен амортизациялық аударымдар
жатады. Пайданың барлығы кәсіпорын иелігінде қалмайтынын ескерген жөн, оның
бір бөлігі салық және басқа да салықтық төлемдер түрінде бюджетке түседі.
Кәсіпорын иелігінде қалатын пайда басқару органдарының шешімімен жинақ және
тұтыну мақсаттарына бөлінеді. Жинаққа бағытталған пайда өндірістің дамуына
қолданылып, кәсіпорын мүлкінің өсуіне әсер етеді. Ал тұтынуға бағытталған
пайда әлеуметтік мәселелрді шешуге бағытталады.
Амортизациялық аударымдар – негізгі қорлардың тозығын толтыру үшін осы
қорлар құнының бір бөлшегін аударып отыру. Ол өнімнің өзіндік құнының және
айналыс шығындарының элементін құрайды. Амортизациялық аударымдардың көлемі
амортизациялық нормасы арқылы анықталады. Ол пайыз арқылы беріледі:
Н=(Ф1-Фж)(Ф1*Т)*100 %
(1)
Мұндағы: Ф1 – негізгі қорлардың баланстық бастапқы құны, теңге;
Фж – жойылған негізгі қорлардың құны, теңге;
Т – амортизациялық кезең (негізгі қорлардың нормативтік
қызмет ету уақыты), жыл.
Негізгі қорлардың толық қайта құруға кеткен амортизациялық
аударымдардың көлемі мына формула арқылы анықталады:
А=Н*Ф
(2)
Мұндағы: Н – амортизация нормасы, %;
Ф – негізгі қорлардың орташа жылдық құны, теңге.
Кәсіпкерлік капитал табыс (пайда) табу немесе кәсіпорынды басқаруға
қатысу мақсатында басқа кәсіпорынның жарғылық капиталына салынған капитал
ретінде анықталады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорын қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы өте зор. Кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ
олардың меншік иелері, жұмысшылар коммерциялық серіктестіктер және басқа да
контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері
үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың жүргізілуі
қойылған мақсаттарға, содай-ақ әртүрлі ақпараттық, мерзімдік, әдістемелік,
кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты болады.
Аудитордың аналитикалық қызметінің логикасыоны, яғни талдауды екі модульдік
құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс-талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп талдау.
Экспресс талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасының көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып
табылады.
Экспресс талдаудың үш кезеңге жүргізілуі орынды:
1. дайындық;
2. қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. экономикалық оқу және есеп беруді талдау.
Бірінші кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың длдігі және
олардың қолданылып жүрген нормативтік құқықтарға сәйкестілігі туралы баға
берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу ақылы шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір деңгейде
техникалық сипатта болады.
Екінші кезеңнің мақсаты – балансқа қосымша түсіндірме хатпен танысу.
Ережеге сай түсіндірме хатта коммерциялық кәсіпорын қандай есеп
саясатын жүргізетіндігі айтылады, сондай-ақ коммерциялық кәсіпорынның
қаржылық жағдайына әсер етуі мүмкін белгісіз жағдайлар мен қандайда бір,
тәуекелдер туралы қаржылық есепте көрсетілмеген кез келген ресурстар мен
міндеттемелер туралы міліметтерден тұратын басқа да маңызды ақпараттар
ашылып көрсетіледі. Сонымен қатар мұнада есепті жылдағы коммеркциялық
кәсіпорын қызметі шаруашылық жне қаржылық нәтижесіне әсер ететін негізгі
факторлары, сондай-ақ кәсіпорындағы жылдық бухгалтерлік есепті қарастыру
қорытындысы және т.б. табысты тарату бойынша шешімдер айтылады
Түсіндірме хатпен танысқаннан кейін, экспресс-талдаудың негізгі,
үшінші кезеңіне – яғни экономикалық оқу және есепті талдауға көшу керек.
Оның мақсаты кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның қаржы-шаруашылық
қызметінің нтижесін жалпылама бағалау болып табылады. мұндай талдау түрлі
көрсеткіштер нәтижесінде мүддесінде белгілі бір нақтыланған деңгейде
жүргізіледі. Сондықтан да объективті жне әсіресе субъективті факторлардың
әсерін есептегенде бұл талдауды жүргізудің түрлі варианттары болуы мүмкін.
Экспресс-талдаудың негізгі элементтерінің бірі, жылдық есеппен жұмыс
істей алу болып табылады, оның ішінде, кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалау
мен талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу11,5-6.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайды
талдауд, балансты талдау деп атайды.
Балансты оқи білу дегеніміз – бұл әрбір тобының мазмұнын, оны бағалау
тәсілін, коммерциялық кәсіпорын қызметіндегі ролі, басқа да баптармен
байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы коммерциялық кәсіпорын
экономикасы үшін. – мынандай мүмкіндіктер береді:
• кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
• кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қаматамасыз етілуі
деңгейін анықтау;
• баланстың қандай баптарының есебінен айналым қараждаттарының
көлемді өзгергендігін анықтау;
• аналитикалық көрсеткіштерді есептегеннің өзінде ксіпорынның
жалпы қаржылық жағдайына баға беру.
Балансты оқуға мыналар жатады:
• зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
• баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу
қарқынымен, өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу
қарқынымен салыстыру;
• баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының
негізгі өзара байланысын зерттеу;
• баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзгеру сипатын талдау.
Қаржылық қызмет - бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз
қаражаттары мен құрамы мен мөлшері өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі
болып табылады. субъект қызметінің осы барлық түрлері ақша қаражаттарының
келіп түсуі мен шығуының негізгі арналары болып табылады.
Сонымен коммерциялық кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау кезде тек
бахгалтерлік баланс мәліметтері ғана емесе сонымен бірге басқа да қаржылық
есеп беру нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтің және де
есеп берудегі қосымша ақпараттар мәліметтерін де қолданады.
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып
табылатын ақпараттарына сүйінбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді түрде
талдауға мүмкіндік береді12,33-70.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілеген түсініктерге сүйене отырып,біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің
карыз міндеттемелерін уақтылы өтеу үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бұл авторлар қаржылық
тұрақтылықты”өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы” деп
түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық- меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер “өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады” деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды.Олардың ойынша “Қаржылық тұрақтылық- бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынының белгілі бір шоттар жағдайы”
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей
түсіндіреді:”Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының
өзіне тән айнасы – қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын
еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз нтетін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
жне жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады”. Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
“Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы”.
В.Г. Артеменко мен М.В.Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
“Қаржылық тұрақтылық –бұл табыстың шығынан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады”. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс,
қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның
мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен
және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы
тиіс.Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар
мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті
дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартығу және де әлеуметтік
климаты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс
қалуы қажет.
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарынбөлек қарастырдық, әйткенмен біз олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. “Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру,тарату жне пайдаланумен анықталады” деп
жазады В.Т.Артеменко мен М.В.Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақталықтың мәні – бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай
көзқараста.”Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі”
немесе “Сауда несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың
нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және
толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады”.Кәсіпорынның жұмысы нарық
жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын
іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайын көптеген факторлар әсер етеді,
оларды В.М.Радионов және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі
емес;
3. құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4. әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші
өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген
қызметтің құрамы мен құрамына тәуелді.Сондай-ақ, тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім жне өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады1,27-36.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептемесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде ксіпорынның төлеу қабілетілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резевтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болды:
• кәсіпорынның салалық топқа жатыу;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс,қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындарың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуге техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметтінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның
контрагенттерімен (салық органдар, банктер, жабдықтаушылар,сатып алушылар,
акционерлер жне тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді.Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайда бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Кәсіпорын өзінің қаржылық тұрақтылығымен нарықтық шаруашылығы тұрақты
орны туралы ойлап, өздерінің қаржы ресурстарының қызмет түрлері бойынша
және уақыт бойынша бөледі. Бұл процестердің тереңдеуі жұмыстың қиындауына
және тәжірибеде арнайы қаржы институттарын қолдануға алып келеді13,76-84.
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру белгіленген принциптермен жүзеге асады.
Олар:
1. Шаруашылықтың дербестік принципі. Бұл принцип бойынша кәсіпорын
шаруашылық жүргізуінің ұйымдастырушылық-құқықтық формасынан
дербес және тәуелсіз өзінің экономикалық іс-әрекетін, яғни пайда
табу мақсатында ақша құралдарын салу бағытын анықтауы болап
табылады. Нарықтық экономикада қысқа мерзімдік және де ұзақ
мерзімдік сипаттағы кәсіпорынның коммерциялық іс-әрекетін және
инвестицияның құқығы елеулі түрде кеңейе түсті. Нарық
тұтынушылардың сүранысына сәйкес келетін жаңа капитал салу аясын
және икемді өндірістерді құруға ынталандырады. Бірақ та
шаруашылықтың дербес іс-әрекеті туралы айтуға болмайды. Өйткені
мемлекет кәсіпорын қызметінің кейбір жақтарын анықтайды, мысалы,
амортизациялық саясат. Осылайша кәсіпорын мен әртүрлі деңгейдегі
бюджеттер арасындағы және бюджеттік емес қорлар арасындағы
қатынастар заңды түрде регламенттелінеді.
2. Өзін-өзі қаржыландыру принципі. Өзінің ақша құралдары есебінен
және қажет болған жағдайда банктік сонымен қатар коммерциялық
(несиелер есебінен), өнімді өндіруге және сатуға, өндірістің
дамуын инвестициялауға кеткен шығындарды толығымен жабуды
білдіреді. Бұл принциптің жүзеге асырылуы – кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін қамтамасыз ететін кәсіпкерлік қызметтің негізгі
шарттарының бірі болып табылады. Нарықтық қатынастар дамыған
елдердегі өзін-өзі қаржыландыру деңгейі жоғары болатын
кәсіпорындарда жеке құралдардың жалпы үлесі 70 %-дан астам.
Қазақстандағы кәсіпорындардың негізгі жеке қаржыландыру көздеріне
амортизациялық аударымдар, жөндеу қорына аударымдар және пайда
жатқызылады.
Бірақ кәсіпорын ақша құралдарының жалпы үлесі үлкен инвестициялық
жобаларды жүзеге асыруға жеткіліксіз. Қазіргі кезде кейбір кәсіпорындар мен
ұйымдардың бұл принципті жүзеге асыруға мүикіндігі жоқ. Халық
шаруашылығының кейбір салаларындағы кәсіпорындар мен ұйымдар тұтынуға
қажетті тауарды өндіреді де және қызмет көрсеткенде объективті себептерге
байланысты олардың қажетті деңгейдегі рентабельділігін қамтамасыз ете
алмайды. Оларға қалалық жолаушылар көлігінің, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылығының, ауыл шаруашылығының, қорғаныс өнеркәсібінің және шикізат
өндірісінің кейбір кәсіпорындары жатады. Мұндай кәсіпорындарға әртүрлі
шарттар негізінде бюджеттен қаржы бөлінеді.
3. Материалдық жауапкершілік принципі шаруашылық қызметтің
жүргізілуіне және нәтижесіне деген белгілі бір жауапкершілік
жүйесінің болуын білдіреді. Бұл принциптің жүзеге асырылуының
қаржылық әдістері бөлек кәсіпорындарға, олардың басшылары мен
4. жұмысшыларына әртүрлі болып келеді. ҚазақстанРеспубликасының
заңына сәйкес келісім міндеттемелерін (уақыт пен өнім сапасына
байланысты ), есеп айырысу тәртібін, уақытында қысқа және ұзақ
мерзімдік несиеге байланысты келісім шарттарды, вексель бойынша
келісім шарттарды және салық кодексін бұзатын кәсіпорындар өсім
пұлдар, келісім шарттарын бұзғаны үшін айып пұлдарды және айыптар
төлейді.
Кәсіпорын қызметі тиімсіз болған жағдайда оған банкроттық процедурасы
қолданылуы мүмкін. Кәсіпорын басшыларына материалдық жауапкершілік принципі
кәсіпорынның салық заңдарын бұзған жағдайларда айыппұлдар арқылы жүзеге
асады. Кәсіпорынның басқа жұмысшыларына жұмыс тәртібін бұзған жағдайларда
және өнімнің ақауы болған жағдайларда сыйақыдан айыру немесе жұмыстан
босату сияқты айыппұлдар жүйесі қолданылады.
5. Қызмет нәтижесіне деген қызығушылық принципінің объективтілік
қажеттілігі кәсіпорын қызметінің ең негізгі мақсаты, яғни пайда
табу арқылы анықталады. Шаруашылық қызметтің нәтижесіне деген
қызығушылық кәсіпорын жұмысына, кәсіпорынның өзіне және
мемлекетке де қатысты жағдай болып табылады. Бұл принциптің бөлек
жұмысшылар деңгейінде еңбекақы қоры мен кәсіпорынның пайдасы
есебінен лайықты еңбекақы мен қамтылғанда жүзеге асады. Олар
сыйақылар, жылдық нәтиже үшін сыйақылар, материалдық көмек және
басқа да ынталандыру төлемдері. Сонымен қатар кәсіпорын
қызметкерлеріне облигациялар мен акция дивиденттері бойынша
пайыздық төлемдер түрінде болуы мүмкін. Кәсіпорын үшін бұл
принцип мемлекеттің қолайлы салық саясатын жүргізу нәтижесінде
және тұтыну қоры мен жинақ қорына таза пайданы бөлу кезіндегі
экономикалық негізделген пропорцияны сақтау нәтижесінде жүзеге
асырылуы мүмкін. Мемлекеттің қызығушылығы кәсіпорынның
рентабельділік қызмет нәтижесімен қамтамасыз етіледі.
6. Қаржылық резервтерді қамтамасыз ету принципі кәсіпкерлік қызметті
қамтамасыз ету үшін қаржылық резервтерді қалыптастыру
қажеттілігімен байланысты. Өз кезегінде кәсіпорын нарық
коньюнктурасының ауытқуы нәтижесінен мүмкін болатын тәуекелмен
кездесіп отырады. Нарықтық экономикада тәуекелдің нәтижесі
тікелей жеке шешім қабылдайтын және салынған ақша құралдарын
қайтара алмау тәуекелі бар әзірленген бағдарламаларды жүзеге
асыратын кәсіпкерлердің өзіне ғана жүктеледі. Сонымен қатар
кәсіпорынның қаржылық салымдары инфляция деңгейі мен және басқа
да табысты капитал салу салаларымен салыстырғанда жеткіліксіз
табыс мөлшерін алу тәуекелмен байланысты. Содан кейін өндірістік
бағдарламаларды әзірлеу кезінде тікелей қателер кетуі
мүмкін14,67.
Қаржылық резервтер кәсіпорындардың барлық ұйымдық-құқықтық меншік
форма түрлерінің таза пайдасынан құрылуы мүмкін. Ол салық пен басқа да
бюджетке төленетін міндетті төлемдерді төлегенннен кейін жүзеге асады.
Сонымен қатар қаржылық резервке бағытталған ақша құралдарын табыс
әкелетіндей етіп және қажет болған жағдайда қиындықсыз қолма-қол капиталға
айналатындай етіп ликвидті формада сақтаған жөн.
Бұл принциптердің жүзеге асырылуы қаржы саясатын әзірлеу мен белгілі
бір кәсіпорын қаржысын басқару жүйесін ұйымдастыру кезінде іске асады.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің қызмет ету аясының (материалдық
өндіріс, материалдық емес ая) ; бір салаға жатуының (өнеркәсіп, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сауда және т.б.); қызмет бағытының (экспорт,
импорт); ұйымдық -құқықтық формаларының қажеттілігін есептеу керек.
Жоғарыда айтылып өткен қаржының ұйымдастыру принциптері материалдық
өндіріс аясының кәсіпорындарында толық жүзеге асады. Оларға коммерциялық
есеп айырысу, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі ақтау негізіндегі қызмет
ету ерекшелігі тән. Материалдық өндіріс аясының кәсіпорындары өздерінің
жеке құралдар айналымымен салыстырмалы жабық түрде қызмет етеді.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесінде ақша ағымындағы құралдардың
келуі мен барлық аталып өткен қызмет түрлері арасындағы айырмашылық сияқты
ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметтен сонымен қатар кәсіпорынның
барлық шаруашылық операцияларын жүзеге асыру үшін қажетті әртүрлі
ресурстарға төлем түріндегі ақша құралдарының шығуынан басталады.
Материалдық өндіріс аясы кәсіпорын қаржысының нақты ерекшеліктері
кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық формасы мен, технологиялық және
салалық ерекшеліктерімен анықталады. Мысалы құрылысқа тән ерекшеліктер
мынадай: мердігерлер мен тапсырыс брерушілер арасындағы қатынастар, яғни
сметалық-жобалық құжатқа сәйкес жұмыстың жүзеге асырылуы; құрылыстың ұзақ
циклы аяқталмаған құрылысқа үлкен қаржылық салымдарды қажет етеді;
аяқталған құрылыс үшін есеп айырысу тәртібі пайданың қалыптасу ерекшелігін
анықтайды; негізгі құралдардың елеулі үлес салмағын , құрал жабдықтардың
арендасы құрайды, ал айналым активтерінің құрамында дайын өнімге салынған
құралдар жоқ, бірақ құралдардың елеулі үлес салмағы есеп шоттарында болады.
Саудаға құралдардың тез айналымы тән және түсім қолма-қол ақша түрінде
болады. Негізгі құралдардың құрамында ғимараттар мен құрал жабдықтар
арендасының үлесі үлкен. Сондықтан да қаржы мамандары арендалық келісім
шарттарды жасаған кезде оның нәтижесінің дұрыстығына көп көңіл бөлулері
керек. Айналым құралдарының маңызды бөлігі тауарлық қорларға салынған.
Сонымен қатар қызмет етудің негізгі көрсеткіші жалпы табыстың құрылымында
да маңызды ерекшеліктер бар, олар тауарды өткізу формасы мен және сауда
үстемесін қолданумен байланысты . Сауда ұйымының пайдасы жалпы табыс пен
айналым шығындары арасындағы айырмашылық арқылы анықталады.
Осылайша, қаржыны ұйымдастыру принциптерін нақты және оның салалық
ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар қазіргі кездегі кәссіорындардың
көбісі өз қызметтерін елеулі түрде диверсификациялап алғанын ескеруіміз
керек, олар бір мезгілде өнеркәсіптік өндіріспен және саудамен айналысады.
Сондықтан да қаржы маманы қай жерде болмасын жұмыс істесе де салалық
экономиканың, өндірістің технологиясын және өндірілетін өнім нарығының
ерекшеліктерін байсалдықпен зерттеу керек. Әртүрлі кәсіпкерлік қызмет
формасына байланысты қаржылық қатынастар ерекшеліктерін де білген кем
болмайды.
Коммерциялық кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады.
ҚР-сы Президентінің 2007жылғы ақпанындағы №111-234 “Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік” заң күші бар Жарлығына сәйкес қаржылық есеп беруге
мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
4) Меншікті капитал қозғалысының есебі
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге
негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы
мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта,
берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есептің пайдаланушылардың талаптарына сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 1
1 КӘСІПОРЫН ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЗЕТТЕУ
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және талдаудың міндеттері
1.2 Табыстылық абсолютті көрсеткіштерін талдау
1.3 Кәсіпорын қызметінің қысқаша экономикалық сипаттамасы
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ФАКТОРЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 УПТК -СНАБ ЖШС-нің қаржылық көрсеткіштері мен тиімділігін
факторлық талдау
2.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін
бағалау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ ДЕНГЕЙІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН КӨТЕРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 УПТК -СНАБ ЖШС-нің табыстылық денгейін көтеру мен айналым
қорларының айналымдылығын жылдамдату жолдары
3.2 Қаржылық тұрақтылықтың негізгі шарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Еліміз нарықтық қатынастарға өткеннен кейін кәсіпорындардың дербестігі
мен олардың экономикалық және құқықтық жауапкершілігі жоғарылауда.
Шаруашылық субъектілердің таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін
зеттеу, қаржылық тұрақтылығының маңызы тез жоғарылауда. Мұның бәрі
кәсіпорынның таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зеттеу,
қаржылық жағдайын, яғни ақша құралдарының басқарылуы, бөлінуін және
қолданылуының талдау рөлін жоғарылатады.
Мұндай талдаудың нәтижесі біріншіден меншік иесіне, сонымен қатар
кредиторларға, инвесторларға, жабдықтаушыларға, менеджерлар мен салық
қызметтеріне қажет. Осы жұмыста кәсіпорынның қаржылық талдауы меншік
иесінің көзқарасы жағынан жүргізілген, яғни ішкі қолдану мен қаржыны
оперативті басқару үшін қажет.
Қаржылық нәтижелер көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің
абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Олардың ішінде ең негізгілері болып
кәсіпорын экономикасының дамуының негізін құрайтын пайданың көрсеткіштері
табылады. Пайданың өсуі өз-өзін қаржыландыру үшін, өндірісті кеңейту үшін,
әлеуметтік мәселелерді шешу үшін және жұмысшылардың материалдық
қажеттіліктері үшін қаржылық базаны қлыптастырады. Табыс есебінен бюджет,
банктер және басқа да кәсіпорындар мен ұыймдар алдындағы міндеттемелерінің
бір бөлігі өтеледі. Осылайша пайданың көрсеткіштері кәсіпорынның өндірістік
және қаржылық қызметінің бағалауындғы ең негізгілері болып табылады. Олар
оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық жағдайының деңгейін сипаттайды.
Кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі бұл өнімді (жұмыс,
қызмет) өткізуден және басқа да өткізулерден болған нәтижелер сомасы
ретінде сонымен қатар жүзеге асырылмаған операциялардан болған табыстар мен
шығыстар сальдосы ретінде көрінетін баланстық пайда немесе шығын.
Бұл жұмыстың басты мақсаты - УПТК -СНАБ ЖШС – нің қаржылық жағдайын
зерттеп, шарушылықтың табыстылық деңгейін анықтап, қаржылық кызметінің
негізгі мәселелерін қарастырып және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Алға қойған мақсаттан келесідей мәселелерді қарастыруға болады:
• кәсіпорын балансы мен оның өтімділігін талдау;
• Таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зеттеу;
• айналым құралдарының айналымдылығын талдау;
• табысы мен рентабельділікті факторлық талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау;
• төлем қабілеттілігін анықтау;
• талдау нәтижесінде пайда болған мәселелерді шешу жолдарын ұсыну;
• Кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау.
Жоғарыда айтылып өткен мәселелерді шешу үшін УПТК -СНАБ ЖШС-нің
келесі мәліметтері қолданылды:
• 2005 жылдан 2007 жылға дейінгі бухгалтерлік есебі;
• мемстат орталығына табыс ететін 2005 жылдан 2007 жылға дейінгі
кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштері;
• үш жылдық бухгалтерлік балансы;
• қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есебі;
• ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі.
Зерттеу объектісі УПТК -СНАБ ЖШС –гі болып табылады. Талдаудың заты
кәсіпорынның қаржылық процестері мен оның қызметінің сонғы өндірістік-
шаруашылық нәтижелері болып табылады.
Ғылыми – техникалық ілгерілеудің қазіргі заманғы кезеңінде халық
шаруашылығында оның жетістіктерін пайдалану – қоғамның өндіргіш күштерінің
дамуының қозғалтқыш күші болып табылады. Уақыт өткен сайын ғылымның
өндіріспен органикалық бірігуінің интенсивті процесі жүріп отыр, бұл
өндірістік өнімнің материал сыйымдылығын жүйелі түрде төмендетуге кең жол
ашып отыр.
Әрбір өндірістік - өнеркәсіптік кәсіпорында айналым қорларын үнемдеудң
басты бағыты – жұмыс орындарында (цех, учаске, бригадада) дєл сол көлемдегі
шикізат пен материалдардан соңғы өнімнің шығуын ұлғайту. Бұл ең алдымен
өндірістің техникалық жарақтандырылуына, жұмысшылардың шеберлік
деңгейлеріне, материалдық – техникалық қамтамасыз етуді тиімді
ұйымдастыруға, материалдық ресурстар қоры мен шығынының нормасына, осының
негізделген болуына тєуелді болады.
Бұл дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде кәсіпорын
қаржысының теориялық негіздері қарастырылған. Оның қоғамдық өнімді ақшалай
формада бөлумен байланысты экономикалық қатынастардың көлемді аймақтарын
қамтитыны және ғалымдардың енбектері туралы айтылып өтілген. Қаржының
концепциялары мен оның негізгі қызметтері және кәсіпорын қаржысын
ұйымдастырудағы негізгі принциптері мен қаржылық механизм қарастырылған.
Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорынның қаржы ресурстры мен қаржы қорларының
қалыптасуы көрсетілген.
Жұмыстың екінші бөлімінде УПТК -СНАБ ЖШС-нің негізгі қызмет барысы
сипатталған. Сонымен қатар қаржылық жағдайды сипаттайтын негізгі
көрсеткіштері факторлық талданады. Олардың ішінде кәсіпорынның жылдық
балансы, пайдасы мен шығындары, рентабельділігі, қаржылық тұрақтылық
коэффиценттері мен өтімділік көрсеткіштері. Талдау барысында қаржылық
көрсеткіштердің өзгерісі қандай себептерге байланысты екендігі
қарастырылған.
Үшінші бөлімде екінші бөлімде пайда болған негізгі мәселелерді шешу
жолдары ұсынылған. Олар кәсіпорынның рентабелділік денгейін көтеру үшін
айналым құралдарының айналымдылығын жеделдету жолдары мен айналым
құралдарын үнемдеудің қажеттілігі. Сонымен қатар бұл бөлімде ұйымның
қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін көтеретін шарттар негізіндегі
жолдар да ұсынылған.
Дипломдық жоба 70 беттен тұрады, 11 кесте мен суретпен көркемделген.
КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорын қаржысының түсінігі және негізгі қызметтері
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етудің экономикалық
пайдаоылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорвн табыстылығы абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерімен сипаттлады. Табыстылықтың абсолютті
көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың соммасы. Шетелдік арнаулы
әдебитеттерде табыстар ұғымы анықталады:
“Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағадайдағы капиталдың өсуіне әкеледі”
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 2007 жылы ақпанындағы “Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы” заң күші бар ҚР Президентінің №111-234
Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: “Табыстар – бұл
есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы”.
Белгіллі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес.
өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру әлеуметтік
мәселелерді шешу мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді өткізуден алған табыс:
жалпы табыс: негізгі қызметтен алынатын табыс: салық салынғанға дейінгі
дағдылы қызметтен алынған табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылды
қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын
қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді.
Табыстардың пайда болуының негізгі қайнар көзі болып материалдық
өндіріс ортасында алынатын ұлттық табыс саналады. Ұлттық табыстың алғашқы
бөліну процесінде, экономиканың негізгі звеносы болып саналатьын
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың және үй шаруашылығының алғашқы
табыстары пайда болады. Қайта бөлу процесі кезінде олардың табыстарынан
жинақтау жолы арқылы, әртүрлі жеке мақсаттарға пайдалану үшін ақша
құралдарының қорлары және міндетті төлемдер арқылы қоғамдық қатынастардағы
басқа қатысушылардың ақша құралдарының қорлары құрылады.
Нарық жағдайда табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы - диретивті экономика рөлі төмендетілген болады. Табыс ( Пайда )
табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетілген.
Нарықтық экономика көшу табыс ( пайда ) оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы
күшіне айналады. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселесінің шешімін
анықтайды : нені, қалай және кім үшін керек ? Табыс табу кез келген
кәсіпорынның қызметі етуінің мақсаты болып қалыптасады, ал нарықтық
экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлуметтік дамуының көзі
болып табылады. Бұл принцип өнімді шығындардың толық ақталуы және
кәсіпорынның өндірістік – техникалық базасының кеңейуі негізделеді. Бұл
кәсіпорынның өзіндік ағымдағы және күрделі шығындардың өзінің меншікті
қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығын кезінде,
оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің
қысқа мерзімді ссудалармен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар
капитал салымдар банктің ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндетмелері орындалады. Сонымен,
табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіш болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық денгейі мен осы
кәсіпорынныңактивтеріне салынған салымдар табыстылығын анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайдағы табыстың ролі ол атқаратын қызметтерімен
анықталады. ТМД елдердегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады.
Біздің ойымзша, ол тек екі қызмет атқарады:
1. Мемлекеттік бюджет табысының көзі;
2. Кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму
көзі.
Табыс өз қызметінің тиімді орындай алу үшін келесідей негізігі шарттар
орындау қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің
қоғамдық қажетті шығындарын көрсету тиіс және ол сондай-ақ
еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның
төмендеуін ескерту керек.
2. Бұымдарды калькулациялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау
жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
3. Табыс бөлу механизімі белсенді роль атқару керек және
өндірістің дамуы мен оның тиім ділігін арттыруда ынталандырушы
фактор болу тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар,
салық салу, акциздер, жал төлемі, дивиденттер, пайыздық
мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна) төлемдері,
инвестициялар. Есеп айрысунысандары, несие түрлері, валюта
және бағалы қағаздар курсы және т.б) ғана мүмкін.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылқ жүргізуші
субьектінің өзі де, мемлекетте мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер жүйелі түрде
талдау жасау қажет:
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
• Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштердің жоспарының орындалуын
бақалау;
• Таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зеттеу;
• Табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық
өлшеу;
• Табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденияларын
зерттеу;
• Табыстың өсу резервтерін анықтау;
• Кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
• Табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффиценттерін және
олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зеттеу.
Кәсіпорын қаржысы – бұл кәсіпорынның ақша құралдары қорларының,
негізгі және айналым капиталының қалыптасуы, сонымен бірге оларды бөлу мен
пайдалану процесі кезінде пайда болатын қаржылық немесе ақшалай қатынастар.
Қаржының күрделі айрықша экономикалық категория болуына
Жалпы қоғамдық өнім және оның маңызды бөлігі ұлттық табыс, сонымен
бірге ұлттық байлықтың бір бөлігі (мысалға мемлекеттік мүлікті өткізу
бойынша операциялар, айналым құралдарын айналыстан алып тастау
операциялары) бөлу қызметінің көмегімен бөлінеді және қайта бөлінеді.
Қоғамдық өнімнің бастапқы бөлінуін және келесі немесе қайта бөлінуін
айырып көрсетеді. Жалпы қоғамдық өнімнің барлық көлемінің бастапқы бөлінуі
кезінде орнын толтыру қоры және қайта құрылған құн – ұлттық табыс бөлінеді,
өндірістік аялардың (шаруашылық субъектілері және олардың жұмыскерлері)
бастапқы табыстары құрылады.
Экономиканы қайта бөлу кезінде, заң бойынша мемлекетке қажет
аударымдарды есептемегенде шаруашылық субъектілердің болжамды табысын
пайдалану, коммерциялық есептесу және өзін-өзі қаржыландыру әдістерін
енгізу арқылы қайта бөлудің сала ішілік және ішкі шаруашылық ортасы бірте-
бірте тарыла түседі.
Қаржының бөлу қызметі арқылы ақшалай табыстар мен шығындардың құрылуы
жолымен экономикалық агенттердің және мемлекеттің экономикалық
қызығушылығын тудыратын кейбір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады.
Сонымен бөлу қызметі арқылы бөлу категориясы ретінде қаржының мәні ашылады,
жиынтық қоғамдық өнімнің, оның ақшалай түрдегі құрамдық элементтері
қозғалысымен байланысты экономикалық қатынастар
айқындалады және сату – сатып алу арқылы табиғи зат түріндегі қоғамдық
өнімді өткізу үшін жағдай туады. Нәтижесінде нақты еңбек үлесі мен қоғамдық
өндіріске қатысу дәрежесін есепке ала отырып қоғамдық өндіріске барлық
қатысушылардың экономикалық қызығушылықтары қанағаттандырылуы қажет.
Ұдайы өндіріс концепциясын жақтаушылар қаржы мәнін осындай кең
түсінікте көрсетуіне байланысты, олар қаржы қызметін келесі түрлерге
бөледі:
• ақшалай табыстар мен қорлардың құрылуы;
• ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
• бақылау қызметі.
Қаржының осындай қасиетінің арқасында, олар экономикалық басқарудың әр
кезеңіндегі бөлінудің сандық пропорциялары қалай жүріп жатқандығы туралы,
табыстар мен қорлардың және олардағы кейбір элементтердің арақатынасы
туралы, мақсатты белгіленген қаржы ресурстарын пайдаланудың дұрыстығы
туралы хабарлай алады. Сонымен бірге қаржылар ұдайы өндіріс процесіндегі
ауытқулар мен үйлеспеушіліктерді де хабарлай алады және оларды қажетті
арнаға бағыттауға рұқсат береді. Табыстардың, жинақтардың және қорлардың
пайда болуы және оларды қолданудың сандық түрдегі көрінісі құндық
көрсеткіштердің әртүрлілігі ретіндегі көрінетін қаржы көрсеткіштері
жүйесінде бейнеленеді. Қаржылық көрсеткіштер жалпылама қорытындылап
нәтижелеу қасиетіне ие, яғни экономиканы басқарудың кез-келген деңгейінде
шауашылық есептік органның барлық қызметіндегі нәтижелерді кешенді түрде
көрсетеді.
Бақылау қызметі - қаржылық бақылауда көрінеді, бірақ бұл түсініктерді
теңестіруге болмайды. Бақылау қызметі қаржының ішкі қасиеті болып табылады,
ал қаржылық бақылау-бақылау қызметін қаржының объективті мағынасына тән
ретінде тәжірибелік түрде қолдануды айтамыз. Бақылау қызметі бөлектенбей,
керісінше табиғи өзара қатынаста басқа қызметтермен бірге әрекет етеді.
Қаржылық ресурстардың пайда болуын және оларды пайдалануды бақылаумен
байланысы жоқ бірде-бір қаржы түрінде бейнеленетін қатынастары болмайды,
сонымен бірге тек бақылау қызметіне ғана тән қаржылық қатынастар болмайды.
1.2 Табыстылық абсолютті көрсеткіштерін талдау
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с салықтар мен
міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері
және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетілуде.
Қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарлар
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгеййімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторларымен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауврлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы – материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керсінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде – азаюына әсер етеді.
Кәсіпорынның өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар
өндіріспен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын
жағдайлар да кездеседі.
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айрысудың алдын
ала төлем нысаны да қолданылады. Алдын ала төлеу нысаны да қолданылады.
Алдын ала төлем жүргізу төлем мерзімі өткен тиелген тауарладың қалдығын
болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп айрыысудың бұл нысаны көптеген
кәсіпорын қолданылады. Алайда оның кемшіліктері де бар:
• біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді:
• екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылдау
төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен
қызмет көрестулер нарығында мрнополиялық орын алатвн болса;
• үшіншіден, тұтынушылар төлем жүргізілгеннен кейін, тауарды
қажетті санынан аз алуы мүмкін (мысалы, тоннамен және басқамен
өлшенітін шикізаттар мен материалдар сатып алу жүргізілген
уақытта).
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші – жалпы табыс.Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне әсерін тигізеді.
Материалдық өндіріс саласында жұмыс істейтін негізгі қорлар -
өндірістік негізгі қорлар деп, бейөндірістік салада жұмыс істейтін негізгі
қорлар – бейөндірістік негізгі қорлар деп аталады ( тұрғын үйлер, мәдениет,
спорт мекемелері, бала-бақшалар, емдеу орындары және басқа да кәсіпорын
балансындағы жұмысшыларға қызмет ететін объектілер ).
Айналым қорлары бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Айналым қорлары екі бөлімнен тұрады:
• өндірістік айналым қорлары;
• айналыс қорлары.
Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі
бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70 %,
машина жасау мен металл өңдеуде 80 % аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
- Өндіріс қалдықтары. Оларға – шикізат, негізгі материалдардың,
отынның, қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш
және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
• Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай
дайын өнімдер.
• Болашақ кезеңдердің шығындары – жаңа өнімдерді әзірлеуге және
игеруге кеткен шығындар.
Кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі болып мыналар болуы
мүмкін:
• өндірістік тауарларды өткізуден түскен табыс;
• істелген жұмыс пен көрсетілген қызметтен түскен табыс;
• мүлікті қолдануға бергеннен түскен табыс.
Бұл табыстар кәсіпорынның есеп айырысу немесе валюталық шотқа (егер
өнімді экспорттаса) өткізуден түскен түсім формасы ретінде көрінеді. Түсім
біріншіден өндіріске кеткен шығындарды жабу, нарықта жылжу және тауарды
(жұмыс, қызмет) өткізу көзі болып табылады. Бұған тағы да өнімді өткізу
мен сатуға тікелей байланыссыз, бірақ пайда табу мен байланысты
экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін кеткен шығындардың бір бөлігі
кіреді. Сонымен қатар бұл шығындар заңға сәйкес өнімнің өзіндік құнына
жатады. Түсімнің содан кейінгі бөлінуі өзінің экономикалық негізінде
негізгі қорларды қайта өндіруге арналған амортизациялық қордың құрылуымен
байланысты.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы мақсаты мен нәтижесі табыс
пайда болып табылады. Салықтық төлемдерден кейін кәсіпорынның иелігінде
қалатын пайда құрылады. Бұдан резервтік капитал мен басқа да ұқсас
резервтер және жинақ қоры мен тұтыну қоры қалыптасады.
Резервтік капитал- бұл кәсіпорынның ақша қоры, ол өз кезегінде
Қазақстан Республикасының заңы мен құрылтайшы құжаттарға сәйкес құрылады.
Оның қалыптасу көзі болып кәсіпорын иелігінде қалатын пайдадан бөлінген
ақша қоры табылады. Ол есептік жылдағы пайданың жоқ немесе жеткіліксіз
болған жағдайда есептік жылдың шығындарын жабуға және дивиденттерді төлеуге
арналған.
Резервтік қордың болуы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайын
қамтамасыз етудің негізгі шарты болып табылады. Сонымен қатар ақша
құралдарының резервтік қорлары есебіне кейінге сақтау қоры, өтеу қоры және
тағы да басқа акционерлік қоғамдардағы облигацияны өтеу мен акцияны сатып
алу үшін құрылған қорлар жатады.
Жинақ қоры – бұл өндірістің дамуына арналған ақша құралдары. Бұл кәсіпорын
мүлкін өсіру мақсатындағы негізгі өндірістің дамуы мен пайда табуы үшін
қаржылық салымдармен де байланысты.
Тұтыну қоры әлеуметтік қажеттілікке, өндірістік емес сала объектілерін
қаржыландыруға, бір мерзімдік мадақтауға, компенсациялық сипаттағы
төлемдерге және басқа да ұқсас мақсаттарға бағытталған ақша құралдары болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары бұл кәсіпорынның қаржылық
міндеттемелерін орындауға және ағымдағы шығындар мен өндірістің өсуімен
байланысты шығындарды қаржыландыруға арналған жеке ақша табыстары мен
сырттан (тартылған және қарызға алынған құралдар ) түскен түсімдер
жиынтығы.
Өндіріске салынған және айналымнан кейін табыс әкелетін қаржы
ресурстарының бір бөлігі ретіндегі капитал түсімін бөліп көрсету керек.
Басқаша айтқанда капитал қаржы ресурстарының айналдырылған формасы
ретінде көрінеді. Кәсіпорынның қаржы ресурстары өздерінің пайда болуына
байланысты жеке және әртүрлі жағдайларда тартылған болып бөлінеді.
Жеке қаржы ресурстары құрамына пайда мен амортизациялық аударымдар
жатады. Пайданың барлығы кәсіпорын иелігінде қалмайтынын ескерген жөн, оның
бір бөлігі салық және басқа да салықтық төлемдер түрінде бюджетке түседі.
Кәсіпорын иелігінде қалатын пайда басқару органдарының шешімімен жинақ және
тұтыну мақсаттарына бөлінеді. Жинаққа бағытталған пайда өндірістің дамуына
қолданылып, кәсіпорын мүлкінің өсуіне әсер етеді. Ал тұтынуға бағытталған
пайда әлеуметтік мәселелрді шешуге бағытталады.
Амортизациялық аударымдар – негізгі қорлардың тозығын толтыру үшін осы
қорлар құнының бір бөлшегін аударып отыру. Ол өнімнің өзіндік құнының және
айналыс шығындарының элементін құрайды. Амортизациялық аударымдардың көлемі
амортизациялық нормасы арқылы анықталады. Ол пайыз арқылы беріледі:
Н=(Ф1-Фж)(Ф1*Т)*100 %
(1)
Мұндағы: Ф1 – негізгі қорлардың баланстық бастапқы құны, теңге;
Фж – жойылған негізгі қорлардың құны, теңге;
Т – амортизациялық кезең (негізгі қорлардың нормативтік
қызмет ету уақыты), жыл.
Негізгі қорлардың толық қайта құруға кеткен амортизациялық
аударымдардың көлемі мына формула арқылы анықталады:
А=Н*Ф
(2)
Мұндағы: Н – амортизация нормасы, %;
Ф – негізгі қорлардың орташа жылдық құны, теңге.
Кәсіпкерлік капитал табыс (пайда) табу немесе кәсіпорынды басқаруға
қатысу мақсатында басқа кәсіпорынның жарғылық капиталына салынған капитал
ретінде анықталады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорын қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы өте зор. Кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ
олардың меншік иелері, жұмысшылар коммерциялық серіктестіктер және басқа да
контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері
үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың жүргізілуі
қойылған мақсаттарға, содай-ақ әртүрлі ақпараттық, мерзімдік, әдістемелік,
кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты болады.
Аудитордың аналитикалық қызметінің логикасыоны, яғни талдауды екі модульдік
құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс-талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп талдау.
Экспресс талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасының көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып
табылады.
Экспресс талдаудың үш кезеңге жүргізілуі орынды:
1. дайындық;
2. қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. экономикалық оқу және есеп беруді талдау.
Бірінші кезеңнің мақсаты – қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестілігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың длдігі және
олардың қолданылып жүрген нормативтік құқықтарға сәйкестілігі туралы баға
берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу ақылы шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір деңгейде
техникалық сипатта болады.
Екінші кезеңнің мақсаты – балансқа қосымша түсіндірме хатпен танысу.
Ережеге сай түсіндірме хатта коммерциялық кәсіпорын қандай есеп
саясатын жүргізетіндігі айтылады, сондай-ақ коммерциялық кәсіпорынның
қаржылық жағдайына әсер етуі мүмкін белгісіз жағдайлар мен қандайда бір,
тәуекелдер туралы қаржылық есепте көрсетілмеген кез келген ресурстар мен
міндеттемелер туралы міліметтерден тұратын басқа да маңызды ақпараттар
ашылып көрсетіледі. Сонымен қатар мұнада есепті жылдағы коммеркциялық
кәсіпорын қызметі шаруашылық жне қаржылық нәтижесіне әсер ететін негізгі
факторлары, сондай-ақ кәсіпорындағы жылдық бухгалтерлік есепті қарастыру
қорытындысы және т.б. табысты тарату бойынша шешімдер айтылады
Түсіндірме хатпен танысқаннан кейін, экспресс-талдаудың негізгі,
үшінші кезеңіне – яғни экономикалық оқу және есепті талдауға көшу керек.
Оның мақсаты кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның қаржы-шаруашылық
қызметінің нтижесін жалпылама бағалау болып табылады. мұндай талдау түрлі
көрсеткіштер нәтижесінде мүддесінде белгілі бір нақтыланған деңгейде
жүргізіледі. Сондықтан да объективті жне әсіресе субъективті факторлардың
әсерін есептегенде бұл талдауды жүргізудің түрлі варианттары болуы мүмкін.
Экспресс-талдаудың негізгі элементтерінің бірі, жылдық есеппен жұмыс
істей алу болып табылады, оның ішінде, кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалау
мен талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу11,5-6.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайды
талдауд, балансты талдау деп атайды.
Балансты оқи білу дегеніміз – бұл әрбір тобының мазмұнын, оны бағалау
тәсілін, коммерциялық кәсіпорын қызметіндегі ролі, басқа да баптармен
байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы коммерциялық кәсіпорын
экономикасы үшін. – мынандай мүмкіндіктер береді:
• кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
• кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қаматамасыз етілуі
деңгейін анықтау;
• баланстың қандай баптарының есебінен айналым қараждаттарының
көлемді өзгергендігін анықтау;
• аналитикалық көрсеткіштерді есептегеннің өзінде ксіпорынның
жалпы қаржылық жағдайына баға беру.
Балансты оқуға мыналар жатады:
• зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
• баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу
қарқынымен, өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу
қарқынымен салыстыру;
• баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының
негізгі өзара байланысын зерттеу;
• баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзгеру сипатын талдау.
Қаржылық қызмет - бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз
қаражаттары мен құрамы мен мөлшері өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі
болып табылады. субъект қызметінің осы барлық түрлері ақша қаражаттарының
келіп түсуі мен шығуының негізгі арналары болып табылады.
Сонымен коммерциялық кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау кезде тек
бахгалтерлік баланс мәліметтері ғана емесе сонымен бірге басқа да қаржылық
есеп беру нысандарының көрсеткіштері, түсіндірме хаттағы мәліметтің және де
есеп берудегі қосымша ақпараттар мәліметтерін де қолданады.
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып
табылатын ақпараттарына сүйінбестен, оның қаржылық жағдайын кешенді түрде
талдауға мүмкіндік береді12,33-70.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілеген түсініктерге сүйене отырып,біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің
карыз міндеттемелерін уақтылы өтеу үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бұл авторлар қаржылық
тұрақтылықты”өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы” деп
түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық- меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер “өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады” деп жазады.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды.Олардың ойынша “Қаржылық тұрақтылық- бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынының белгілі бір шоттар жағдайы”
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей
түсіндіреді:”Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының
өзіне тән айнасы – қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын
еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз нтетін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
жне жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады”. Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
“Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы”.
В.Г. Артеменко мен М.В.Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
“Қаржылық тұрақтылық –бұл табыстың шығынан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша
қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады”. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс,
қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның
мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен
және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы
тиіс.Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар
мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті
дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартығу және де әлеуметтік
климаты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс
қалуы қажет.
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарынбөлек қарастырдық, әйткенмен біз олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. “Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру,тарату жне пайдаланумен анықталады” деп
жазады В.Т.Артеменко мен М.В.Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және
анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақталықтың мәні – бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай
көзқараста.”Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі”
немесе “Сауда несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың
нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және
толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады”.Кәсіпорынның жұмысы нарық
жағдайына өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын
іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайын көптеген факторлар әсер етеді,
оларды В.М.Радионов және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1. пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2. нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі
емес;
3. құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4. әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші
өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген
қызметтің құрамы мен құрамына тәуелді.Сондай-ақ, тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім жне өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады1,27-36.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептемесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде ксіпорынның төлеу қабілетілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резевтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болды:
• кәсіпорынның салалық топқа жатыу;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс,қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындарың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуге техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметтінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның
контрагенттерімен (салық органдар, банктер, жабдықтаушылар,сатып алушылар,
акционерлер жне тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді.Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайда бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Кәсіпорын өзінің қаржылық тұрақтылығымен нарықтық шаруашылығы тұрақты
орны туралы ойлап, өздерінің қаржы ресурстарының қызмет түрлері бойынша
және уақыт бойынша бөледі. Бұл процестердің тереңдеуі жұмыстың қиындауына
және тәжірибеде арнайы қаржы институттарын қолдануға алып келеді13,76-84.
Кәсіпорын қаржысын ұйымдастыру белгіленген принциптермен жүзеге асады.
Олар:
1. Шаруашылықтың дербестік принципі. Бұл принцип бойынша кәсіпорын
шаруашылық жүргізуінің ұйымдастырушылық-құқықтық формасынан
дербес және тәуелсіз өзінің экономикалық іс-әрекетін, яғни пайда
табу мақсатында ақша құралдарын салу бағытын анықтауы болап
табылады. Нарықтық экономикада қысқа мерзімдік және де ұзақ
мерзімдік сипаттағы кәсіпорынның коммерциялық іс-әрекетін және
инвестицияның құқығы елеулі түрде кеңейе түсті. Нарық
тұтынушылардың сүранысына сәйкес келетін жаңа капитал салу аясын
және икемді өндірістерді құруға ынталандырады. Бірақ та
шаруашылықтың дербес іс-әрекеті туралы айтуға болмайды. Өйткені
мемлекет кәсіпорын қызметінің кейбір жақтарын анықтайды, мысалы,
амортизациялық саясат. Осылайша кәсіпорын мен әртүрлі деңгейдегі
бюджеттер арасындағы және бюджеттік емес қорлар арасындағы
қатынастар заңды түрде регламенттелінеді.
2. Өзін-өзі қаржыландыру принципі. Өзінің ақша құралдары есебінен
және қажет болған жағдайда банктік сонымен қатар коммерциялық
(несиелер есебінен), өнімді өндіруге және сатуға, өндірістің
дамуын инвестициялауға кеткен шығындарды толығымен жабуды
білдіреді. Бұл принциптің жүзеге асырылуы – кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін қамтамасыз ететін кәсіпкерлік қызметтің негізгі
шарттарының бірі болып табылады. Нарықтық қатынастар дамыған
елдердегі өзін-өзі қаржыландыру деңгейі жоғары болатын
кәсіпорындарда жеке құралдардың жалпы үлесі 70 %-дан астам.
Қазақстандағы кәсіпорындардың негізгі жеке қаржыландыру көздеріне
амортизациялық аударымдар, жөндеу қорына аударымдар және пайда
жатқызылады.
Бірақ кәсіпорын ақша құралдарының жалпы үлесі үлкен инвестициялық
жобаларды жүзеге асыруға жеткіліксіз. Қазіргі кезде кейбір кәсіпорындар мен
ұйымдардың бұл принципті жүзеге асыруға мүикіндігі жоқ. Халық
шаруашылығының кейбір салаларындағы кәсіпорындар мен ұйымдар тұтынуға
қажетті тауарды өндіреді де және қызмет көрсеткенде объективті себептерге
байланысты олардың қажетті деңгейдегі рентабельділігін қамтамасыз ете
алмайды. Оларға қалалық жолаушылар көлігінің, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылығының, ауыл шаруашылығының, қорғаныс өнеркәсібінің және шикізат
өндірісінің кейбір кәсіпорындары жатады. Мұндай кәсіпорындарға әртүрлі
шарттар негізінде бюджеттен қаржы бөлінеді.
3. Материалдық жауапкершілік принципі шаруашылық қызметтің
жүргізілуіне және нәтижесіне деген белгілі бір жауапкершілік
жүйесінің болуын білдіреді. Бұл принциптің жүзеге асырылуының
қаржылық әдістері бөлек кәсіпорындарға, олардың басшылары мен
4. жұмысшыларына әртүрлі болып келеді. ҚазақстанРеспубликасының
заңына сәйкес келісім міндеттемелерін (уақыт пен өнім сапасына
байланысты ), есеп айырысу тәртібін, уақытында қысқа және ұзақ
мерзімдік несиеге байланысты келісім шарттарды, вексель бойынша
келісім шарттарды және салық кодексін бұзатын кәсіпорындар өсім
пұлдар, келісім шарттарын бұзғаны үшін айып пұлдарды және айыптар
төлейді.
Кәсіпорын қызметі тиімсіз болған жағдайда оған банкроттық процедурасы
қолданылуы мүмкін. Кәсіпорын басшыларына материалдық жауапкершілік принципі
кәсіпорынның салық заңдарын бұзған жағдайларда айыппұлдар арқылы жүзеге
асады. Кәсіпорынның басқа жұмысшыларына жұмыс тәртібін бұзған жағдайларда
және өнімнің ақауы болған жағдайларда сыйақыдан айыру немесе жұмыстан
босату сияқты айыппұлдар жүйесі қолданылады.
5. Қызмет нәтижесіне деген қызығушылық принципінің объективтілік
қажеттілігі кәсіпорын қызметінің ең негізгі мақсаты, яғни пайда
табу арқылы анықталады. Шаруашылық қызметтің нәтижесіне деген
қызығушылық кәсіпорын жұмысына, кәсіпорынның өзіне және
мемлекетке де қатысты жағдай болып табылады. Бұл принциптің бөлек
жұмысшылар деңгейінде еңбекақы қоры мен кәсіпорынның пайдасы
есебінен лайықты еңбекақы мен қамтылғанда жүзеге асады. Олар
сыйақылар, жылдық нәтиже үшін сыйақылар, материалдық көмек және
басқа да ынталандыру төлемдері. Сонымен қатар кәсіпорын
қызметкерлеріне облигациялар мен акция дивиденттері бойынша
пайыздық төлемдер түрінде болуы мүмкін. Кәсіпорын үшін бұл
принцип мемлекеттің қолайлы салық саясатын жүргізу нәтижесінде
және тұтыну қоры мен жинақ қорына таза пайданы бөлу кезіндегі
экономикалық негізделген пропорцияны сақтау нәтижесінде жүзеге
асырылуы мүмкін. Мемлекеттің қызығушылығы кәсіпорынның
рентабельділік қызмет нәтижесімен қамтамасыз етіледі.
6. Қаржылық резервтерді қамтамасыз ету принципі кәсіпкерлік қызметті
қамтамасыз ету үшін қаржылық резервтерді қалыптастыру
қажеттілігімен байланысты. Өз кезегінде кәсіпорын нарық
коньюнктурасының ауытқуы нәтижесінен мүмкін болатын тәуекелмен
кездесіп отырады. Нарықтық экономикада тәуекелдің нәтижесі
тікелей жеке шешім қабылдайтын және салынған ақша құралдарын
қайтара алмау тәуекелі бар әзірленген бағдарламаларды жүзеге
асыратын кәсіпкерлердің өзіне ғана жүктеледі. Сонымен қатар
кәсіпорынның қаржылық салымдары инфляция деңгейі мен және басқа
да табысты капитал салу салаларымен салыстырғанда жеткіліксіз
табыс мөлшерін алу тәуекелмен байланысты. Содан кейін өндірістік
бағдарламаларды әзірлеу кезінде тікелей қателер кетуі
мүмкін14,67.
Қаржылық резервтер кәсіпорындардың барлық ұйымдық-құқықтық меншік
форма түрлерінің таза пайдасынан құрылуы мүмкін. Ол салық пен басқа да
бюджетке төленетін міндетті төлемдерді төлегенннен кейін жүзеге асады.
Сонымен қатар қаржылық резервке бағытталған ақша құралдарын табыс
әкелетіндей етіп және қажет болған жағдайда қиындықсыз қолма-қол капиталға
айналатындай етіп ликвидті формада сақтаған жөн.
Бұл принциптердің жүзеге асырылуы қаржы саясатын әзірлеу мен белгілі
бір кәсіпорын қаржысын басқару жүйесін ұйымдастыру кезінде іске асады.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің қызмет ету аясының (материалдық
өндіріс, материалдық емес ая) ; бір салаға жатуының (өнеркәсіп, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сауда және т.б.); қызмет бағытының (экспорт,
импорт); ұйымдық -құқықтық формаларының қажеттілігін есептеу керек.
Жоғарыда айтылып өткен қаржының ұйымдастыру принциптері материалдық
өндіріс аясының кәсіпорындарында толық жүзеге асады. Оларға коммерциялық
есеп айырысу, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі ақтау негізіндегі қызмет
ету ерекшелігі тән. Материалдық өндіріс аясының кәсіпорындары өздерінің
жеке құралдар айналымымен салыстырмалы жабық түрде қызмет етеді.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесінде ақша ағымындағы құралдардың
келуі мен барлық аталып өткен қызмет түрлері арасындағы айырмашылық сияқты
ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметтен сонымен қатар кәсіпорынның
барлық шаруашылық операцияларын жүзеге асыру үшін қажетті әртүрлі
ресурстарға төлем түріндегі ақша құралдарының шығуынан басталады.
Материалдық өндіріс аясы кәсіпорын қаржысының нақты ерекшеліктері
кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық формасы мен, технологиялық және
салалық ерекшеліктерімен анықталады. Мысалы құрылысқа тән ерекшеліктер
мынадай: мердігерлер мен тапсырыс брерушілер арасындағы қатынастар, яғни
сметалық-жобалық құжатқа сәйкес жұмыстың жүзеге асырылуы; құрылыстың ұзақ
циклы аяқталмаған құрылысқа үлкен қаржылық салымдарды қажет етеді;
аяқталған құрылыс үшін есеп айырысу тәртібі пайданың қалыптасу ерекшелігін
анықтайды; негізгі құралдардың елеулі үлес салмағын , құрал жабдықтардың
арендасы құрайды, ал айналым активтерінің құрамында дайын өнімге салынған
құралдар жоқ, бірақ құралдардың елеулі үлес салмағы есеп шоттарында болады.
Саудаға құралдардың тез айналымы тән және түсім қолма-қол ақша түрінде
болады. Негізгі құралдардың құрамында ғимараттар мен құрал жабдықтар
арендасының үлесі үлкен. Сондықтан да қаржы мамандары арендалық келісім
шарттарды жасаған кезде оның нәтижесінің дұрыстығына көп көңіл бөлулері
керек. Айналым құралдарының маңызды бөлігі тауарлық қорларға салынған.
Сонымен қатар қызмет етудің негізгі көрсеткіші жалпы табыстың құрылымында
да маңызды ерекшеліктер бар, олар тауарды өткізу формасы мен және сауда
үстемесін қолданумен байланысты . Сауда ұйымының пайдасы жалпы табыс пен
айналым шығындары арасындағы айырмашылық арқылы анықталады.
Осылайша, қаржыны ұйымдастыру принциптерін нақты және оның салалық
ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар қазіргі кездегі кәссіорындардың
көбісі өз қызметтерін елеулі түрде диверсификациялап алғанын ескеруіміз
керек, олар бір мезгілде өнеркәсіптік өндіріспен және саудамен айналысады.
Сондықтан да қаржы маманы қай жерде болмасын жұмыс істесе де салалық
экономиканың, өндірістің технологиясын және өндірілетін өнім нарығының
ерекшеліктерін байсалдықпен зерттеу керек. Әртүрлі кәсіпкерлік қызмет
формасына байланысты қаржылық қатынастар ерекшеліктерін де білген кем
болмайды.
Коммерциялық кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады.
ҚР-сы Президентінің 2007жылғы ақпанындағы №111-234 “Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік” заң күші бар Жарлығына сәйкес қаржылық есеп беруге
мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
4) Меншікті капитал қозғалысының есебі
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге
негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы
мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта,
берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есептің пайдаланушылардың талаптарына сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz