Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... .4
1 тарау Мемлекеттік сектордың экономикалық саясатты жүргізу құралы ретінде теориялық негізделуі.
1.1 Экономикалық жүйедегі мемлекеттік сектордың орны және рөлі ... ... ... ... ...7
1.2 Мемлекеттік саясатты жүргізуде мемлекеттік сектор объект ретінде ... ... ... 20
2 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторы нарық экономика жағдайында.
2.1 Қазақстан Республикасы мемлекеттік секторын қазіргі замандағы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды басқару ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды тиімді пайдалану облысында мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары ... ...52
3 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторын дамытудың мәселелері мен даму жолдары.
3.1 Қазақстанда мемлекеттік секторды басқару стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2 Мемлекеттік сектор объектілерінің қызметін басқару тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кіріспе ... ... ... .4
1 тарау Мемлекеттік сектордың экономикалық саясатты жүргізу құралы ретінде теориялық негізделуі.
1.1 Экономикалық жүйедегі мемлекеттік сектордың орны және рөлі ... ... ... ... ...7
1.2 Мемлекеттік саясатты жүргізуде мемлекеттік сектор объект ретінде ... ... ... 20
2 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторы нарық экономика жағдайында.
2.1 Қазақстан Республикасы мемлекеттік секторын қазіргі замандағы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды басқару ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды тиімді пайдалану облысында мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары ... ...52
3 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторын дамытудың мәселелері мен даму жолдары.
3.1 Қазақстанда мемлекеттік секторды басқару стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2 Мемлекеттік сектор объектілерінің қызметін басқару тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 тарау Мемлекеттік сектордың экономикалық саясатты жүргізу құралы ретінде
теориялық негізделуі.
1.1 Экономикалық жүйедегі мемлекеттік сектордың орны және рөлі
... ... ... ... ...7
1.2 Мемлекеттік саясатты жүргізуде мемлекеттік сектор объект
ретінде ... ... ... 20
2 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторы
нарық экономика жағдайында.
2.1 Қазақстан Республикасы мемлекеттік секторын қазіргі замандағы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды тиімді пайдалану
облысында мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторын дамытудың мәселелері
мен даму жолдары.
3.1 Қазақстанда мемлекеттік секторды басқару
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Мемлекеттік сектор объектілерінің қызметін басқару тиімділігін
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...76
Кіріспе
Қазақстанда соңғы онжылдықта болған экономикадағы түбегейлі
өзгертулер шарттарында мемлекеттік меншікті қалыптасу мен дамыту мәселелері
ерекше ғылыми-теориялық құндылығы мен практикалық мағынасына ие болды.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайындағы ғылыми негіздердің, бағыттарының
тенденцияларын және мемлекеттік меншікті дамыту мен қызмет етуінің
түрлерін жетілдіруі, және де мемлекеттік секторды экономикалық саясатты
жоспарлаудың объектісі мен мен құралы ретінде қарастыруы өте өзекті мәселе
және маңызды теориялық және практикалық мәнге ие. Осының бәрі зерттеудің
өзектілігін анықтап, осы тақырыпты таңдауыма негіз болды.
Зерттеудің мақсаты экономикалық саясатты жоспарлаудың объектісі мен
құралы ретіндегі мемлекеттік секторды дамыту және қызметтелунің теориялық
және практикалық негізделуі және Қазақстан Республикасында экономикалық
саясатты болашақта дамытудың нақты-практикалық ұсыныстарды жасау болып
табылады. Осы мақсат келесі мәселелерді шешуде нақтыланады:
- нарық экономика жағдайындағы мемлекеттік меншігінің маңызы мен
объективті қажеттілікті көрсету;
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды болашақта дамыту
үшін жаратымды тәжірибені қолдану мақсатында экономикалық дамыған және
постсоциалистік елдердің мемлекеттік сектордың дамуы және қалыптасу
тәжірибесін зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік сектордың қазіргі жағдайына
және қызметтелуінің тенденцияларына анализ жасау;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншіктің қызметтелуінің
негізгі ұйымдастыру формаларын зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті болашақта
дамытудың ұсыныстарын жасау.
Мемлекеттік сектордың қызметтелуі мен дамуымен байланысты ұйымдастыру-
экономикалық қатынас зерттеудің заты болып табылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының экономикасының
мемлекеттік секторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасында, басқа да постсоциалистік
елдерде сияқты, 90 ж. басынан бастап нарық экономикасына көшу басталды.
Қазіргі кезде республикамызда көшу кезеңі негізінде аяқталды, және
экономика нарық қатынастар принциптерінде қызмет жасайды.
Нарық экономикасының негізі, бізге белгілі, жеке меншік Институты
болып табылады. Сондықтан да нарық экономикасына көшу кезеңінің басынан
бастап мемлекеттің да, басқа да зерттеушілердің нарық экономикасының негізі
ретінде жеке меншіктің қалыптасуы мен ұйымдастыруына негізгі назары
аударылды. Өз кезегінде жеке меншіктің қалыптасуының және қалыптастырудың
негізі және жекешелендіру болып табылады. Олар мемлекеттік басқару
органдарының да, ғылыми ұйымдардың да негізгі назарында бола алмады.
Осындай жағдайда мемлекеттік меншіктің сақталуы, қызмет етуі және
дамуы екінші орында қалып қояды. Бірақ та экономикасы дамыған елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, бұл елдерде 15-20% мемлекеттік меншігіне келеді.
Ал біздің республикамызда соңғы жылдары ғана үкімет мемлекет меншігінің
қызмет етуінің тиімділігі, оны басқарудың жетілдіру формалары туралы
сұрақтарды көтеріп, оның тиімділігін жоғарлату кейбір жолдарына назар
аудара бастады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі экономика ғылымының
отандық және шетелдік өкілдерінің еңбектері, заңды және басқа да нормативті
актілер, Қазақстан Республикасының Президент жарлықтары мен үкімет
қаулылары, республикамыздағы мемлекеттік меншікті ұйымдастыру мен дамыту
туралы басқа да бағдарламалық іс-құжаттар болып табылады. Дипломдық жұмыста
қолданылған деректер ҚР статистикалық агенттігінің статистикалық
мәліметтері, Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігінің және
жекешелендіру комитетінің және басқа да басқару органдарының мәліметтері,
периодикалық басылымдардың мәліметтері, сонымен қатар экономикалық
анализдердің жаңа заманғы статистикалық, монографиялық және графикалық
әдістерін қолдану көмегімен алынған зерттеу нәтижелері қолданылды.
1 тарау Мемлекеттік сектордың экономикалық саясатты жүргізу құралы ретінде
теориялық негізделуі.
1.1 Экономикалық жүйедегі мемлекеттік сектордың орны және рөлі.
Мәдениеттендіру тарихында мемлекет экономиканың ажырағысыз бөлшегі
болып қарастырылды. Қазіргі заманғы экономистер нарық экономикасында
мемлекеттің рөліне беретін орны Адам Смиттің концепциясына сай келеді. Адам
Смит концепциясында мемлекет меншік құқықтарына, ұлттық егемендіктің
тұтастығына, заңдылығына, құқықтық тәртіпке және ұлттық валютаның
тұрақтылығына кепілдік және қорғау керек.
Нарықтың дұрыс қызмет етуіне меншік құқықтар жүйесі, заң
институттары, барлығын "азаматтық қоғам" деп аталатын шешім қабылдайтын
саяси механизмдер түріндегі адекваттық институционалды базаны құруды қажет
ететіндігін экономикалық өсу тәжірибесі көрнекі көрсетті. Нарықтар осы
құқықтарды беруді қамтамасыз ететін меншік құқықтарды нақты анықтайтын және
заңдар мен құқықтар жүйесін барын ұсынады. Келісім шарт құқығы нарықтық
келісімдер барысындағы өндірістік ресурстарды және игіліктерді
орналастыруды іске асыратын ортасын құрайды. Көп уақыт бойы экономикадағы
мемлекеттің рөлі осымен шектелді.
Мемлекеттік меншік кез келген мемлекет экономикасын реттейтін басты
құралы және ажырағысыз бөлігі болып табылады. Қандай да болмасын жеке
құрылымның қолынан іс келмейтін бірнеше қызметті мемлекеттік меншік
қамтамысыз етеді.
Жеке сектормен салыстырғанда мемлекеттік сектордың мақсаты –
конституциондық қызметтердің іске асыруын қамтамасыз ету және өмірдегі
басты қажеттіліктерді қанағаттандыру. Қазіргі уақытта мемлекеттік сектордың
керектігі туралы сұрақ тұрған жоқ - әрине керек.
Экономикалық саясат пен жалпы мемлекеттің саясатын ел
экономикасындағы мемлекеттік сектордың бөлігі, оның қызмет етуінің сипаты
анықтайды.
Мемлекеттік меншікті тиімді басқаруы мемлекеттің барлық әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жетуіне әкеле алады.
Мемлекеттік меншік нарық экономика жағдайында экономиканың тиімді
және ойдағыдай қызмет етуіне объективті қажетті жалпықайтаөндіріс сипаттағы
бірқатар әлеуметтік-экономикалық қызметтерді орындайды:
- дәстүрлі жеке капитал үшін қызығушылықты көрсетпейді, бірақ олардың
дамуы қайтаөндірістің жалпы шарттарды анықтайтын, пайдалылықты аз әкелетін
салалардың қызмет етуін қамтамасыз ету;
- ескі салаларды сауықтыру (қара металлургия, кеме құрылысы және
т.с.с.). Мемлекет мамандандыру және өндіріс кооперация базасында олардың
дамуын қамтамасыз етеді, ал жеке жағдайларда оларды субсидияландырады;
- экономиканың өмірге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында өмірге
қажетті экономикалық салаларына көмек көрсету, осының негізінде әлемдік
шаруашылықта елдің беделі мен ұстанымдарды нығайту (мұнай өндіру,
авиағарыштық, атомдық);
- өндірістік кәсіпорындарды салу және жұмыс орындарын құру, бар
әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтарды анықтау үшін кадрлардың қайта
дайындауды өткізу арқылы аймақтық саясатты жүргізу;
- экономикалық қатынаста зиян келтіру мүмкін өндірістік салаларына
ысырапсыз және экологиялық таза технологияларды енгізу базасы арқылы
қоршаған ортаны қорғау, әсіресе энергетикаға, өндіруші өнеркәсіпке;
- жалпы капиталдың қайтаөндірістің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік меншік материалды шарттарды жасайды. Ол жалпыхалықтық мәнге ие
экономиканың орталары мен салалары, инфрақұрылымның өндірістік басты
құрылымдары мемлекетке жататындықтан мүмкін болады. Солай: Японияда,
Канадада және Францияда энергетика; Францияда, Италияда, Швецияда,
Испанияда және Австрияда теміржол мекемелері; Францияда және Испанияда
авиамекемелері; АҚШта және Японияда пошталық байланыс мемлекеттік меншікке
түгелімен жатады. Басты-басты табиғи ресурстарға, интеллектуалды және
тарихи-мәдени құндылықтарға мемлекет жиі мүлік иесі болады. Ол жоғарғы
технологияларды дамытуды және енгізуді, іргелі ғылымды қаржыландырады.
Мемлекетке мағлуматты өнімнің айтарлықтай бөлігі және т.с.с. жатады.
-мемлекетке ел ішінде және шетелде басқа меншік иелерімен
экономикалық құқық қатынастарда дербес элемент болуға рұқсат етеді,
халықаралық және ішкі келісімдер мен бітімдердің көбісінің, халықаралық
аманат құқықтың кепілі болады.
- мемлекеттік меншік жоғары деңгейдегі қоғамдастыруы бар және жеке
капиталдың (космостық өнеркәсіп, қазіргі информациялық байланыс,
экономикалық қауіпсіздік және т.с.с.) күшіне келмейтін капитал салымдарын
қажет ететін экономиканың капиталсыйымды салалардың, өндірістің және
орталардың қызмет етуін қамтамасыз етеді;
- мемлекеттік меншік әлеуметтік ортаның қызмет етуін және қоғамдық
игіліктерді өндіруді қамтамасыз етеді;
- елдің жалпыхалықтық және жалпымемлекеттік мүдделерін қорғауға
бейімделген мемлекеттің дербес экономикалық саясатын жетілдіруді және іске
асыруды қамтамасыз етеді;
- дағдарыс соққыларын қақтығыстырып, салық салуды төмендету және
мемлекеттің қаржылық қорларын пайдалану, тауарды сатып алуға басып кіру,
жоғарғы технологияларды меңгеруді жылдамдатуға көмектесу, банкротқа
ұшыраған кәсіпорындарды ұлтшылдықтандыру және т.с.с. арқылы дағдарыстан
шығуды тездету үшін қаржыларды мобилизацияландырады.
- Әлемдік тарих көрсеткендей мемлекеттік сектор кез келген қоғамдық
және саяси құрылымда елдің қайнар экономикалық тірегі болады және
мемлекеттік басқарудың негізгі саланы құрайды.
Қандай да болмасын көлемде мемлекеттік сектор әр елдің экономикасына
қажет, сондықтан да Европаның көп елдерінде, Азияның Оңтүстік-Шығысында,
дамыған елдерде мемлекеттік меншікке айрықша рөл бөлінеді. Қазіргі уақытта
Европалық қауымдастықта мемлекеттік шаруашылық объектілерде 8 млн. астам
адам жұмыс істеп жатыр – барлық жалдамалы жұмысшылардың 11% құрайды.
Мемлекеттік сектордың айтарлықтай бөлігі – көбінесе рентабельді емес
инфрақұрылымның объектілері. Басқа бөлігі –инвестицияны көп қажет ететін,
ал капиталдың айналымы баяу, шикізат және энергетика салалардағы
мемлекеттік кәсіпорындар. Мемлекеттік кәсіпорындардың рентабельділігі
жекемен салыстырғанда төмен болады. Мемлекеттік сектордың бір бөлігі – жеке-
мемлекеттік компаниялардың акциялар пакеті.
Мемлекеттік меншіктің мөлшері, ұлттық экономикадағы бөлігі тек жаңа
құрылыс нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік сектордың
рентабельді, жаңартылған объектілерді жеке капиталға сату немесе
жекешелендіру салдарында.
№268-XII 1994 ж. 27 желтоқсаннан ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес:
1. Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналды меншік түрінде
болады.
2. Республикалық меншік заңды актілеріне сәйкес мелекеттік
республикалық заңды тұлғалардың артынан бекітілген республикалық қазына
мүлігінен тұрады.
Қазіргі нарық шаруашылығы мемлекеттің меншігінде бір қатар
институттарынан ажыратыла алмайды, бірақ ең жіңішке және де өмірге қажетті
макроэкономикалық реттеу болып табылады.
Экономистер екі қарама-қарсы көзқарасты ұстанады. Біреулері,
макроэкономикалық саясат – экономикаға игілік, осыдан шығады, ал
екіншілері, онда бюрократтар мақсаттарының салдарын көреді. Екі ұстаным да
мемлекет рөлінің өсуінің керектігін және объективті шарттастығын
мойындайды. Нарық экономикада, бірақ та осы процесстің бастауларын түрліше
көреді.
Бірінші көзқарасқа сәйкес, өзін-өзі реттейтін нарық ең оптималды
экономикалық нәтижелерге әкелмеуі де мүмкін. Оның себебі координацияның
сәтсіздігі - нарықтың тиімді жұмысына болысатын шешімдерді қабылдауға
бәсеке жиі кедергі жасайды.Осы ереженің көрінісіне алғашқылардың бірі Кейнс
назар аударды:үй шаруашылықтарының жинақтар туралы шешімдері және
инвестиция туралы фирмалардың шешімдері арасындағы сәйкессіздік.
Кейнс экномиканың потенциалды деңгейінен әлдеқайда төмен деңгейде
қызмет еткенде, кейбір шарттарда нарықтың тепе-теңсіздік жағдайынан шыға
алмайтынын көрсетті.
Кейнс бойынша, мәселе қаржы нарығын үйлестіретін механизмнің дұрыс
жұмыс істемеуінде. Оның шешімі толығымен қаржылық нарық деңгейінде жатады,
яғни макроэкономикалық болады. Кейнс ақшаның қоғамдық институт екеніне
назар аударды, оның дұрыс қызмет етуіне мемлекет жауапкершілікті.
Кейнс ақша айналымының, баға деңгейінің, валюталық курстың және
процент мөлшерінің тұрақтандыруына бағытталған мемлекеттің ақша-несие
саясаты дамыған нарық шаруашылығының қажетті элементті болғаның көрсетті.
Орталық банк таза есеп айыратын орталықтан және алтын қордан ұлттың
экономикалық ортаны және оның ақшаларын қалыптастыратын қажетті институтка
айналды. Кейнс Орталық банкті ұзақ экономикалық депрессияның жаман
шеңберінен шығудын негізгі құралы деп қарастырды. Одан да ақша-несие
саясатының қарапайым шаралары іскер белсенділіктің кенет түсулерді
болдырмауы мүмкін. Орталық банктердің істерін халықаралық
координациялауында сауда соғыстарының тәртіпсіздіктен, валюталық
дағдарыстардан және халықаралық есеп-айыру жүйесінің қирауынан шығу жолдары
көрінді.
Макроэкономикалық климатты жасауда мемлекет рөлінің толғануы тек ақша
айналымы мен несие салаларына өз әсерін тигізіп ғана қоймады.
Кейнсианстардың жұмыстарында ағымды экономикалық және саяси конъюнктурасына
селқос сезінетін, шаруашылық өмірдің аз мәнді көрінісінен мемлекеттік
бюджет пен мемлекеттік қарыз жиынтық сұраныс пен экономикалық циклге әсер
ететін қуатты құрал ретінде көрсетілді. Бюджеттік-салық шараларының
нәтижесі сәйкес ақша-несие саясатымен қиюласқанда қат-қабат арта береді.
Бюджеттік және ақша тұтқалары экономиканың айналымын толығымен жоймаса да,
ұлы дағдарыстар мен күйзелістерді болдырмауға үміттенуге рұқсат береді.
Ойланылған ақша-несие және бюджеттік шараларды қиюластыруында
тұратын, соғыстан кейінгі макроэкономикалық саясатты іске асыру практикасы
кейнсиандық әдістердің тиімділігін аса көрнекі көрсетті.
Нарық механизмнің жұмысына мемлекеттің араласу масштабына басындағы
сергектігі келе келе экономикалық белсенділіктің ағымды ауытқуларды
тегістеу мақсатында макроэкономикалық процесстерді реттеу үшін мемлекеттік
шығындарды пайдалану ұмтылуына ауысты. Ал оның тұрақтандыру әсерінің
маңыздылығы біліну үшін, ұлттық табыста оның үлесі тез үлғайды.
Экономиканың өсу қарқынына, жұмыссыздық деңгейіне, процент мөлшерінің
көлеміне үкімет жауапкершілігін алды. Осы бағыттың жақтаушылары белсенді
макроэкономикалық саясаттың жетістігін, дамыған елдерде экономикалық
айналымның ауытқу амплитудасы әлдеқайда төмендеді және соңғы 50 соғыстан
кейінгі жылда Ұлы дағдарыс төндірген жоқ, осыдан көріп тұр.
Экономикалық ауытқуларды жеңілдету үшін экономистер 60 жылдары өз
күмәндерін айтты, бірақ осы макроэкономикалық саясат нұсқауының 80-90
жылдары болған сыны осындай өткір болған емес. Мемлекет араласуының ұлғаюы
өзіндік мақсатпен төрешілдіктің өктемдік жүргізу процессі сияқты,
экономикалық дамуының мүддесімен сертті емес процессі сияқты сыншыларға
болып көрінді. Белсенді мемлекеттік макроэкономикалық саясаттың
қарсыластары көптеген дамыған мемлекеттерде экономиканың реттеуі, мемлекет
араласу саланың ұлғаюі көбінесе мемлекеттің банкротқа ұшыраумен және
әлеуметтік кризиспен аяқталады, толық күйреуге ұшырайды.
Мемлекеттік төрешілдік өсу беталысына ие, жиі өз талпыныстарын
экономикалық механизмнің кемел еместігімен негізделеді, ол жеке
экономикалық белсенділіктің ығыстыруына, көлеңкелі саланың пайда болуына,
коррупцияның өсуіне әкеледі. Осы көзқараста мемлекеттік сектор неғұрлым аз
болса, соғұрлым жақсы.
Жаңа консервативтік парадигма макроэкономикалық саясаттың және оның
ақша-несие және бюджеттік-салықтық аспаптығын керектігін мойындайды. Оның
мақсаты өзгерді: егер кейнсианстар экономикаға әсерін одан әрі өсіргісі
келсе және экономиканың ағымды ауытқуларына жауап ретінде максималды
жеделдікке шақырды, консерваторлар ең басына экономикалық саясаттың алдын-
ала болжамдығын, оның ауытқымаушылығын қойды. Олардың ойынша, макродеңгейде
нарықтық шаруашылықты реттетін экономикалық объектілердің мемлекеттік
қызметке максималды бейімделуді қамтамасыз етті, макроортаның жоспарлау
процессін жеңілдетті және тұрақты параметрлерін құрды. Олар кейін
экономиканың миллион субъектілерінің шаруашылық жоспарда бекітіледі.
Макроэкономикалық саясатқа сыншыл әдістемесі мемлекеттің
микроэкономикалық процесстерге қатынасуды кеміту әрекеттерімен қоса
жүреді.
Кәсіпорындардың жекешелендіруі белсенді жүргізіле басталды,
көптеген салалардың реттелуі; әлемдік нарықта ерікті сауда үшін
кедергілер едәуір елеулі төмендетілді. Осының барлығы экономикадағы
мемлекеттің рөлін қайта ойландырды, мемлекет басқаруының тиімділігіне және
өндіріске және көптеген тауарлар мен қызметтердің іске асыруына мемлекеттің
араласуына басқаша қаратқызды. Бірақ мемлекеттің ынталандыруына сыншылдың
өсуіне қарамастан, бір де бір дамыған ел макроэкономикалық реттеудің
аспапшылығынан безген жоқ.
80-жылдары мемлекеттік сектордың өсуі ақырындатылды, бірақ
мемлекеттің экономикалық әл-қуатының өсу процессі тоқтатылған жоқ (Қосымша
Д).
Мемлекеттің экономикаға араласуының барлық түрлері біртұтас жүйені
құрайды.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің әр моделі экономикалық саясаттың
шарттарының жиынының түрінде және осы шарттарды дамытатын және іске
асыратын сай мемлекеттік институттар түрінде іске асады және элементтердің
нақты тіркесімді көрсетеді. Экономикалық саясаттың әртүрлі бағыттар
арасында керекті кезде координация жүргізілу қажет. Экономикалық саясаттың
әртүрлі шарттарының өзара ықпалының жеткіліксіз есебі нақты шарттардың
тиімділігіне елеулі шек қоюы мүмкін: мысалы, мемлекеттік боджеттің
дефицитін қысқарту шаралары инфляцияның қандай да болмасын қысқартылуына
әкелмейді, егер онымен қатар ақша массасына бақылау және банк жүйесінің
қатал несие саясаты жүргізілмесе. Жоспарлы және нарықты экономикадағы
мемлекеттік сектордың модельдерінің елеулі айырмашылықтары бар. Егер
нарықты экономикада мемлекеттік сектордың барлық элементтері бірдей маңызды
болса, онда жоспарлы экономикада экономикадағы мемлекеттің жетекші рөлі ең
алдымен барлық өндірістік потенциалдың негізгі бөлігінің мемлекеттік
кәсіпорындарда жинақталу жолымен іске асады. Ал өндірістің өзі саяси
мақсаттарға қызмет етеді. Субъектілердің мінезқұлығын реттеудің саяси
механизмдері өзімен шаруашылық ынталандыруды ауыстырады. Шаруашылық
байланыстың барлық түрлері өте реттелген болғаны
на таңғалмау керек. Осылайша экономиканы саясаттандыру , қажетті
шаруашылық шешімдерді қабылдағанда саяси моитвацияның бар болуы мемлекеттік
сектордың әлеуметтік моделін сипаттайды.
Мемлекеттік сектордың орны мен рөлі бойынша нарықты экономика
жоспарлы экономикадан ерекшелінеді. Экономикаға мемлекеттің араласуының
әртүлі институттар мен шарттар жүйелері бар. Оларды модельдер деп атайды.
Осы модельдер экономикаға мемлекеттің араласуының әртүрлі түрлерінің
салыстырмалы рөлімен және аумақтарымен ерекшелінеді. Модельдің таңдалуы
факторлардың күрделі өріміне байланысты. Ал кейде сыртқы жағдайларға
байланысты болады. Бір модельдің тұрғысында саясаттың бағыты аустырылуы,
басымдылықтар ауысуы сияқты өзгерістер болуы мумкін – осының бәрі олардың
иілгіштігін және өмір сүру қабілеттігін анықтайды. Бірақ институттар жүйесі
және оның жалпы стратегиялық мақсаттары салыстырмалы тұрақты қалады.
Таблица 1
Сыртқы сауда тежеулердің және
өндірістің мемлекеттендіру дәрежесі
Жоғарғы Төмен
Қоғамдық игіліктер Жоғары Әлеуметтік Скандинавтық
мен трансферттердің Латиноамерикандық Либералды
өндіру көлемі.
Төмен
1 таблицада экономикадағы мемлекет рөлінің модельдері жай жіктеуі
көрсетілген. Көлбеу осінде экономиканың ортақтандыру дәрежесі көрсетілді:
ұлттық өндірістегі мемлекеттік кәсіпорындардың бөлігі және сыртқы саудада
қолдаушылықтың дәрежесі. Тік осінде - жалпы молшылықтың мемлекет даму
дәрежесі. Мемлекеттік шаруашылықтың төрт қиыр моделі аталған –
әлеуметтік моделі мемлекет меншігінің үлкен бөлігі мен қайта бөлудің
елеулі көлемдерімен сипатталатын, скандинавтық модель (кейде жалпы
молшылықтың мемлекеті деп аталады), латиноамерикандық моделі
(сыртқысаудалық қолдаушылық және импорт ауыстыратын өсім) және либералды
моделі. Соңғы модель XX ғасырдың соңында сирек қолданыла басталды, ал
қазіргі кезде неғұрлым таза түрінде тек екі елде ғана бар – Гонконг және
Сингапур.
Нарықтық экономика елдердің көбісі бір ғана полюске тартылмайды,
аралық жағдайды ұстанады.
1 таблицаға оралсақ біз әлеуметтік модельден либералды модельге
қозғалысын нарыққа көшу деп елестете аламыз. Бұрынғы СССР мен Шығыс Европа
елдері үшін өмірге қабілетті балама скандинавтық модель де,
латиноамерикандық модель де бола алмады. Скандинавтық модель бюджетке салық
түсімдердің мобилизациялаудың төмен мумкіндігінен іске асырылуға келмеді.
Дамыған әлеуметтік инфрақұрылым түріндегі социализмнің ізін қалдырғандықтан
және сыртқы сауданы либерализациялау бағытында халықаралық қоғамдастықтың
қысым жасағандықтан, Латиноамерикандық модельді қолдаудың мағынасы болмады.
Қазіргі әлемдік шаруашылық сипаттағы, өтпелі экономикаларды
мемлекеттік реттеудің модельдерінің тарихи эволюциясы либерализациялауға
жалпы тенденцияға кіреді. Осы жолмен нарық экономикаға көшкен кезде
мемлекет келесі міндеттерді алу керек.
Біріншіден, мемлекет мүлдем жоқ немесе дамымаған жерлерде нарықтарды
құру. Екіншіден, ол дұрыс істемейтін нарық механизмін түзетеді немесе
толықтайды. Үшіншіден, мемлекет нарық ишараларды беруді жеңілдетеді және
нарық субъектілерінің қызмет еуінің координациясына болысады.
Макро деңгейдегі мемлекеттік реттеудің біртұтас жүйені құру және
микро деңгейдегі мемлекеттің шаруашылық функцияларының жаңа мазмұнын
жинақтауы өтпелі экономикадағы қиын міндет болды. Өзгеріс масштабы
реформалар процесінде қатаң дәйектілікті ұстануды талап етті. Бірінші
этапта ең алдымен нарық ортаны құру мен макроэкономикалық параметрлерді
тұрақтандыруды қамтамасыз ету мәселелері шешілді. Біржолы микро деңгейде
мемлекеттік саясат пен реттеу институттарының қалыптастыру жүргізілді.
Өтпелі экономика елдердің көбісі осы фазаның аяқталуына жақын, ал ең тез
реформаланатын елдер екінші фазаға, нарық экономикадағы мемлекеттің
адекватты жаңа рөлінің мемлекеттік сектордың институционалды негіздің даму
периоды, енді.
Мемлекеттік секторды реформалау міндеттерін реформа барысында шартты
түрде екі этапқа – бірінші буын және екінші буын бөлуге болады (2
таблица).
Бірінші этап Екінші этап
Ерекше мақсаттар Заң шығаратын қызметттің Әртүрлі экономиканың
белсенділігі, шаруашылық құқықтық және
қызметтің институционалды
либерализациялау, нарықтынегіздерін құру,
реттейтін мүшелерді құру,дағдарыстан шығу:
мемлекеттік шығындарды инфляцияны төмендету және
қысқарту, салық салу экономикалық өсуге көшу.
реформасы, мемлекеттік Әлеуметтік тұрақтандыру,
қызметтерді әлемдік нарықтарда
коммерцияландыру, бәсекеге түсе алуды
жекешелендіру. жоғарлату,
макроэкономикалық
тұрақтандыруды қуаттау.
Аспаптар Белсенді заңдылық қызмет,Мемлекеттік қызмет
шаруашылық қызметін реформасы, реттеу
иберализация, нарықты аспатарының халықаралық
реттейтін органдардықұру,гормонизациялау,
мемлекеттік шығындарды әлеуметтік сектор
қысқарту, салық салу реформасы, реттейтін
реформасы, жекешелендіру.мүшелерді нығайту,
экономикалық стратегияны
дамыту кезінде
жариялылықты қамтамасыз
ету, салық мүшелерді
нығайту, бюджеттік
федерализмнің облысында
ережелерді бекіту.
Қатысушылар мен Президент, орталық Президент, орталық
объектілер экономикалық экономикалық
ведомстволар, орталық ведомстволар, мемлекеттік
банк, халықаралық қаржы қызметкерлердің негізгі
институттары, ұлттық массасы, профсоюздар,
қаржылық топтар, шетелдіксаяси партиялар,СМИ
инвесторлар. жергілікті өкімет
мүшелері, жеке сектор.
Негізгі шиеленістер Мемлекеттік Мемлекеттік қызметтің
қызметкерлердің негізгі әрекетсіздігін жеңіп алу.
массасынан айырылған
технократтардың санаулы
тобына қатысты
реформаларды
жүргізгендегі заң
шығарушы өкіметтің
дәйексіз ұстанымдары.
Латиноамерикандык елдердің тәжірибесінің негізінде құрылған 2
таблицада мемлекеттік секторды реформалауды жүзеге асыру барысындағы
негізгі аспаптар, қозғалу күштер және шиеленістер келтіріледі. Бірінші буын
мәселелеріне қатысты өтпелі экономиканың реформаларының ерекшеліктерін
нақты тұжырымдауға болады. Осы таблицада көрініс тапты. Екінші буынның
мәселелері бұрын қолданылмағандықтан, мемлекет өндірістің айтарлықтай
бөлігін өз қолына, әсіресе макроэкономикалық мақсаттар мен микро
деңгейдегі нарық жұмысының тиімділігін өсіру мақсатын негізге алып ұлттық
өнімді орналастыру. Әрі мемлекет қажетті кезде экономикалық өмірді жанама
әдістермен реттейді. Бірақ мемлекеттің экономикаға араласу масштабы тек
өндірістің талаптарымен ғана анықталмайды, ол мемлекет сектордың ұлғаюынан
пайдалылық пен шығындарды (тек экономикалық ғана емес, сонымен бірге тура
өлшемге келмейтін әлеуметтік) өлшеп, осыған келтіріледі. Сондықтан да
мемлекеттің экономикаға араласуының дәрежесі уақытымен аусады. Бір даму
деңгейінде болған елдердің де мемлекеттің экономикаға араласуы әртүрлі
деңгейде болуы мүмкін.
Мемлекеттік және жеке сектор арасындағы жауапкершілікті бөлу
экономикадағы мемлекеттің рөлімен анықталады. Бір жақтан, мемлекет қоғамдық
молшылықты өндіруге бағытталған қажетті қорлар көлемін қамтамасыз етеді
және оларға қоғамның барлық мүшелеріне мүмкіндік. Қоғамшылдық дәрежесі
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оны өндірудегі және орналастыруда
мемлекеттің рөлі өседі, мемлекеттің қолында толық жиналғанына шейін. Басқа
жақтан, мемлекет қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қолдайды. Әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қоғам мүшелерінің әлеуметтік-экономикалық
теңдікпен қолайлы жағдайлар жасалады. Сондықтан мемлекет әсіресе теңдіктің
өсуіне себепші болатын молшылықтарды өндіруге қызығады. Осы факторлардың
құрамы 2 қосымшада көрсетілді. 2 қосымшада көлбеу өсімен нарық молшылықтың
дәрежесі үдемелі қалтырылады, сондықтан он жақтан – таза қоғамдық молшылық,
сол жақтан – таза нарықтық, ал ортасында – аралас. Вертикальды осі
қоғамдағы теңдікке тауар мен қызметтерге әсерін бейнелейді: молшылықтың
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оны өндіру нәтижелері қоғам мүшелері
арасында бірқалыпты таралады. Пунктирлық сызық мемлекеттік және жеке сектор
арасындағы шекараны көрсетеді. Келтірілген диаграммада молшылықтың көбі
мемлекеттік және жеке сектордың шекарасында орналасқан, еске сала кететін
молшылықты өндіруді мемлекеттік пен жеке сектор арасында тарату нақты
пропорциялары өте жылжымалы және экономикалық даму барысында елден елге
ауысады.
1.2. Мемлекеттік сектор мемлекеттік саясатты өткізу объекті ретінде.
Меншіктің құрылым мен қарым-қатынастың өзгеру облысындағы мемлекет
саясаты меншік қатынасының трансформацияның қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді міндеттерді негіздеуді қамтитын, жалпы мемлекеттік экономикалық
саясатының негізгі құрамы ретінде көрсетеді және тұжырымдалған негіздерді
жасап, оны іске асыру. Оның көмегімен меншік қатынастарының жүйесін дамыту
және жетілдіру бағытының приоритеттерінің қалауы қамтамасыз етеді,
соңғылардың өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдайларға бейімделу
мақсатында.
Мемлекеттік саясаттың қалыптасуына оның мақсаттары мен міндеттердің
анықталуы, басымдылық бағыттарының қалауы әсер етеді. Ол мемлекеттегі
экономикалық және саяси жағдайы, өкімет пен меншіктің ара қатынасы,
меншіктің құрылымы және оның қызмет етуінің тиімділігі, экономикалық
айналымның және ғылыми-техникалық прогресстің жағдайы, экономикалық өсу
қарқыны мен нарықтық коньюнктурасы, қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік күштердің
ара қатынасы, елдің ұлттық мақсаттары және оның қауіпсіздігі, әлемдік
экономикалық кеңістіктің глобализациясы және әлемдік нарықтардың жағдайы
және т.б.
Сондықтан қоғамдық дамудың кез келген этапында, кез келген елде
меншік қатынастарын реттеудің мемлекеттен алып қою өзіндік мемлекет
саясаты жүргізілуі мүмкін. Қойылған міндеттерді шешу және белгіленген
мақсаттарға жету әдістері макроэкономикалық тұрғыда болған жағдайда мүмкін
болатын шынайы мүмкіндіктерден анықталады.
Әміршіл-әкімшіл жүйеден нарықтық саясатқа көшу жағдайында меншік
қатынастарының түрлендіру саласындағы разгосударствление процессі маңызды
болады, ол қоғамның өмірге қажетті барлық салалардан мемлекеттік
монополияны жойып, шаруашылық субъектілерінің экономикалық бостандығын іске
асыруға жағдай жасауды білдіреді.
Қазақстан Республикасында мемлекет сектордың өзгеруі 1991 жылы 8
қыркүйекте басталды, және экономикалық дағдарыс, елдің тәуелсіздігін алуы
және орталықтандырылған жоспарланған шаруашылықтардан нарыққа көшу атты
ауыр жағдайларда өтті. Қалыптасудың жүйеқұру факторының, жаңа өндірістік
қатынастарының дамуының, институционалды нарықтық өзгертулердің басты
звеносы меншік қатынастарының өзгеру болып табылады. Көбінесе ол жоғарыдан
нұсқаулы жолмен іске асырылған, бұрыңғы меншік иелерінің, өзгеру процесінде
қатысқысы келетін азаматтардың, еңбекшілер ұжымының бастамасына аз дәрежеде
сүйенді.
Қазақстанда, басқа да бұрыңғы кеңес одағының республикаларында
секілді меншік қатынастарының өзгертудің негізгі құралы ретінде нарықты
экономика дамыған елдерде жүргізілген процестерден елеулі айрықша, жұмыс
істейтін кәсіпорындарды жекешелендіру және разгосударствление саясаты
болды. Осы ерекшеліктер бұрын осындай масштабта еш жерде және ешқашан
болмаған жекешелендіру процесінің теориялық дайындылығы болмау шарттарымен
түсіндірілді. Арасынша үлкен жекешелендіруді өткізу әрқашанда құқық,
саясат, имандылық, экономика салаларындағы күрделі сұрақтар толық жиынын
қозғайды.
Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастарды өзгертудің
мемлекеттік саясатты қалыптастыруына өздік өзіндік ерекшеліктер үлкен әсер
тигізді.
Біріншіден, реформаға дейінгі кезеңде негізінде мемлекеттік меншік
басым болды, негізгі қорларда мемлекеттің бөлігі 80% жуық болды. Екіншіден,
гигантомания орын алған және ірі, орташа, шағын кәсіпорындардың оптималды
қиюласудың дұрыс талқыламау нәтижесінде Қазақстанда республика
территориясында әркелкі орналасқан ірі кәсіпорындардың жеке салмағының
өсуіне себепкер болған өндірістің өте шоғырлануы сложилась.
Үшіншіден, мемлекеттік меншікті сатып алатын және оны тиімділікпен
пайдаланатын жеке капиталдың мүлдем болмауы. Төртіншіден, тұрғындарда
шаруашылықты нарықты жүргізуінде тәжірибе болмады, және де өндіріс
құралдарды сатып алуға ақша қаражаттарының жеткілікті көлемде болмауы.
Осының барлығы Қазақстан Республикасындағы меншікті реформалаудың
мақсаттарына, қарқынына және масштабтарына және де түрлері мен әдістеріне
өз ісін қалдырды.
Бірінші разгосударствление және жекешелендіру этапында (1991-1992
ж.ж.) республика өкіметінің экономикалық саясатының негізгі міндеті отандық
кәсіпкер – жеке меншік иелері тапты қалыптастыруына бағытталған,
мемлекеттік меншіктің шағын және орта объектілердің жоғары масштабтағы
жаңарту болды. Нәтижесінде, 1992 ж. соңында сол кезеңінің бағаларына сәйкес
бағалау құны 41 млрд. сомнан жоғары 6198 объект жаңартылды. Сол кезеңде
нарықтық қатынастарға тұрғындардың экономикалық және психологиялық
дайындықтың шарттарына ең сай келген, жаңартылған объектілердің ішінде ең
таралғаны ұжымдық және жалданған кәсіпорындар(55.5%), өйткені, мемлекеттік
немесе ұжымдық меншікте негізділген және де шаруашылық қызмет формаларына
келе-келе өтуге мүмкіндік берді. Бірақ та берілген формалар нарықтық
құрылымға кірудің бірінші этапында мемлекет пен халық үшін күтілетін нәтиже
әкелмеді. Іс жүзінде өндірісті басқару құқықтарды бір деңгейден екінші
деңгейге берілді, ол мемлекеттік монополизмді өту, кәсіпорындардың қызмет
етудің тиімділігін өсіру және инвестицияларды өсіру, бәсекелік пен жеке
секторды дамыту және меншік қатынастардың түбірмен жаңарту бойынша
міндеттерді шешуді қамтамасыз ете алмады. Одан да сол кезеңде материалды
өндіріс саласындағы таратылған мемлекеттік меншіктен еңбек ұжымдарға ақысыз
берілуі экономикадағы шынайы ахуалға сай келмеді.
Осы жағдайлар мен ұлттық шаруашылықтың әртүрлі саларында экономикалық
жаңартудың ерекшеліктеріне байланысты меншікті қайта құру мемлекеттік
саясатына түзетулер енгізілді, жекешелендіру және разгосударствления
процестерінің іске асыру әдістер мен амалдарға өзгешеліктер кіргізілді.
Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастарын реформалаудың екінші
негізгі этапы 1993 ж. коммерциялық конкурстарда және аукциондарда заң және
жеке тұлғаларына сатылатын шағын мемлекеттік сауда кәсіпорындарының,
қоғамдық тамақтың, тұрмыстық қызмет етудің және коммуналды шаруашылықтың
жекешелендіруі және разгосударствление туралы Ұлттық бағдарламаның
қабылдауынан басталды.
1993 – 1995 ж.ж. 9378 объект сатылған 720 аукциодық – конкурстық
саудалар өткізілді.
1996 ж. дейін елде бұрыңғы мемлекеттік бөлшек саудасы, тұрмыстық және
коммуналдық қызмет көрсету жүйесі толығымен жекешелендірілді. Кәсіпкер –
меншік иесі тап пайда болды, халықтың экономикалық ойлау стереотипі елеулі
өзгерді.
Осы этапта жаппай жекешелендірілу толығымен аяқталды: Қазақстандағы
меншікті реформалаудың екінші этапында ең негізгі бағыт, оның ең жоғары
нүктесі жаппай жекешелендіру болды. Ол мемлекеттік меншіктің ірі және орта
объектілерінің келе келе жекешелендірілуін қарастырды. Онда купондық
механизм іске қосылды.
22 аукционда ПИК үшін сатуға қойылған және 1600 кәсіпорынның
акциялары, кәсіпорындардың жарғылық қордың номиналдық құны 1261,5млн. тенге
құрайтын акциялары өткізілді.
Жекеше жобалар бойынша әлемдік нарыққа экспорттық тауарды өндіретін
кәсіпорындардан басқа, монополист және арнайы халық-шаруашылық мағынаға ие,
5 мыңнан астам адам жұмыс істейтін кәсіпорындар жекешелендірілуге тиісті.
Осы кезеңде бәсекеге түсе алатын өнімді шығаратын елдің ірі
кәсіпорындарың төлем қабілеттігі болмағаны, шығындардың болуы, несие
берушілерге және жұмысшыларына қарыз болғаны халдың жағдайы қиындатты.
Бастықтардың механикалық аусуы мемлекет жағынан қаржылық көмексіз іске
асырылмады. Шетелдік несиелерді алу мүмкіндігі болмады. Осы кәсіпорындардың
болашақ дамудың ең ықтимал жолдарының бірі оларды трастық (сенімді)
басқаруға берілуі болды.
Ол елдің экспорттық потенциалдың негізін құрайтын және салық негізгі
бөлігін төлейтін кәсіпорындардың дұрыс жұмыс істеуді қайтадан қалпына
келтірумен байланысты болды. 1995 ж. кәсіпорындарды сенімді басқаруға
берілу басталды.
Компания басқарушылары айналым капиталына қаражаттарды инвестициялау
және кәсіпорын жұмысшыларына қарызды төлеу міндетін алды.
Екінші этапта дара жекешелендіру процесінде 5 кәсіпорын сатылды, 44 -
сенімді басқаруға берілді, соның ішінде 12 – шетел субъектілерге.
Жекешелендіру процесінде ерекше орын агроөнеркәсіпке берілді.
Агроөнеркәсіптік кешенде өндірістік құралдарына меншік түрлерінің
өзгеруінің белсенді процесі іске асырылып жатыр, мемлекеттік ауылшаруашылық
кәсіпорындар меншігінің кейіптелуі жүргізілді.
Агроөнеркәсіп кешенінің дайындайтын, өндіретін және қызмет көрсететін
кәсіпорындарды акционерлеу жүргізілді. Өтпелі кезеңге мемлекеттік реттеуді
қамтамасыз ету мақсатында агроөнеркәсіптік кешенде 1449 акционерлік қоғам
және 14 мемлекеттік акционерлік компания құрылды.
1995 ж. соңына дейін агроөнеркәсіптік кешенді жекешелендіру в рамках
1967 кәсіпорын сатылды, ол агроөнеркәсіптік кешенінің барлық
объектілерінің 93% құрайды.
1993 – 1995 ж.ж. Қазақстан Республикасында 10 мыңнан астам кәсіпорын
жекешелендірілді және бюджетке 2 млрд. 408 млн.тенге мөлшерінде сомасы
түсті.
Әрі қарай Қазақстан Республикасында меншік қатынастарды реформалау
процесі 1996 – 1998 ж.ж.(III этап) мемлекеттік меншікті реструктуризациялау
және жекешелендіру Жобаны іске асыруында жалғасты. Жобаның басты мақсаты
мемлекеттік меншіктегі қалған объектілерді өндіріске қаржылардың тура
инвестицияланумен бірге жүретін реструктуризациялау нәтижесінде экономикада
жеке сектордың басым болуына жету және оны нығайту.
1996 ж. бастап мемлекеттік меншігінің кез келген жекешелендірілуі тек
ақша қаражаттарына ғана іске асырылды. Жекешелендірудің негізгі түрлері
саудада (аукциондар, тендерлер) сатылу және тура адрестік сатылу болды.
Үшінші этапта отын-энергетикалық кешенінің, көлік, денсаулық сақтау,
білім беру, ғылым мен мәдениет кәсіпорындарының есебімен жекешелендіру
базасы айтарлықтай кеңейтілді.
Мұнай мен газ өнеркәсібінде, энергетикада, көлікте, байланыста, қара
және түсті металлургияда жекешелендірудің секторлық бағдарламалар
бекітілді. Көбінесе дара жобалары бойынша объектік жекешелендірудің арнайы
бағдарламалары әр сектор бойынша жетілдірілді.
Өндіріске тірі ақшаның құйылуы экономиканың мемлекеттік сектордың
бірқатар кәсіпорындарды сауықтыруға мүмкіндік берді. Олар өндіріс деңгейін,
бюджетке кірістерді өсірді. Нақты минустар кезінде республиканың маңызды
кәсіпорындарын шетелдік басқаруға беруі және шетелдік фирмаларға сату
Қазақстан экономикасының реалды секторының қаржылық сауықтырудың тиімді
құралы болғанын мойындау керек, өйткені мемлекетке банкротқа ұшыраған
кәсіпорындардың қарыздарын толығымен бюджетке қайтаруға мүмкіндік берілді,
ал кәсіпорындардың өздері айналым қаражаттарды және ыңғайлы несие
ресурстарына мүмкіндігін алды, жұмысшылар санын сақтады және өндірісті
өсіре бастады.
Өңдеу өнеркәсіптік кәсіпорындардағы өндірісті тірілту үшін олардың
реструктаризациялау және банкротқа ұшырау туралы іс-шаралар жүргізілді.
Қазақстан республикасының өнеркәсібің жекешелендіруі тарихи қысқа
мерзімде экономиканың отандық жеке секторды қалыптастыру, экспорттық-
бағытталу өндірісіне шетелдік және ұйымдастырушылық капиталды тарту
мүмкіндігін берді.
Сонымен қатар мемлекеттік жекешелендіру саясатының бұрын белгіленген
мақсаттарына қол жете алмады. Тиімді шаруашылық субъектілері сияқты жеке
меншік иелерінің кең қабатын қалыптастыруға қол жете алмады; көп
кәсіпорынның өндірістік технологиялық және әлеуметтік даму үшін
жекешелендіру процесіндегі тартылған инвистициялар жеткіліксіз болды;
экономиканың құрылымдық қайта құруы кәсіпорын жұмысының тиімділігін
арттыруына әкелмеді, осының нәтижесінде бірқатар салаларда отандық және
әлемдік нарықтарда олардың бәсекелік жағдайын сақта алмады.
Әрі, жекешелендіру процесінің дамуы және республикадағы жалпы
жағдайларды өзгеру, жекешелендірілген объектілердің құрамын өзгертудің,
орталықтар мен аумақтар арасындағы өкілеттікті орналастыру процесін
тереңдетудің, сонымен қатар шикізат тауарларға әлемдік бағаның түсуі, 1998
ж. дамыған нарықтардың қаржылық дағдарысы сияқты сыртқы факторлардың
әсерінен мемлекеттік меншікті билеу саясатын өзгертуді талап етті.
Жекешелендіру процесін және оны іске қосуды алғашқы этаптарында
қолдауды шектейтін заңдық және нормативтік актілер жаңа талаптарға толық
мөлшерде қалыптасқан нақтылықпен сай келуі тоқтатылды. Мемлекеттік меншікті
басқару және жекешелендірудің көп сұрақтары заңды түрде реттелмеген болды.
Экономикадағы болып жатқан процестердің дамудың жоғары деңгейіне байланысты
жекешелендірудің әдістері мен түрлері жаңартуды талап етті. Одан да,
біріншіден, инвестициялық міндеттерімен, және де сенімді басқаруға берілу
туралы жасалған келісім шарттары нәтижесінде шартты түрде жүргізілген,
өткізілген жекешелендірудің нәтижесінде пайда болған қатынастардың үлкен
заңды түрде реттелуді талап етті.
Аталған теріс әсерлі жағдайларды жою және мемлекеттік меншікті
жекешелендіру, басқару және иелік істеу мемлекеттік саясатын тиімділігін
жоғарлату жекешелендіру саясатының, оның мақсаттары мен міндеттерінің
басымдылықтарына өзгерістерді енгізуді талап етті. Алғашқы этаптарында
экономикалық тиімділігін жақшаның сыртына шығарып, ал басымдылықтың нарық
реформаларының артқа қайту мүмкіндігінің болмауына берілуден
өзгешеленетін, жекешелендірудің және мемлекеттік меншіктің басқаруының
экономикалық тиімділігінің маңыздылығын өсірумен сипатталатын, елде меншік
қатынастарының өзгеруі өзінің жаңа сапалы (төртінші) этапқа көшуді бастады.
Республикалық және коммуналдық меншікке жатпайтын мемлекеттік
меншіктің объектілерінің бөлінуі жүргізілді. Өз кезегінде республикалық
меншіктің барлық объектілері категорияларға жіктелінеді: мемлекет
акцияларының бақылау пакетін сақтауды көздейтін, ұлттық компаниялар;
көкшіл фишкалар - мемлекеттің жартылай қатынасумен мұнай және
металургиялық саладағы жоғары өтімді кәсіпорындар, және де Қазақстанның
халық жинау банкі; ең ақырында қарыз міндеттерінен толығымен құтылғанда,
көбінесе электроэнергетика саласының 45 акционерлік қоғамы кіретін
жекешелендірудің ірі объектілері.
“Көкшіл фишкалардың” мемлекеттік пакет акцияларын жекешелендіруді
іске асырудың негізгі әдістемесі ретінде жарыс негізінде осы компанияларға
экономиканың осы секторында танылған операторлар болып келетін және
корпоративтік басқару және транспоренттілік халықаралық стандартқа сай
қосымша стратегиялық инвесторларды тарту.
“Көкшіл фишкалардың” акцияларын нарықта өткізу үшін алдын-ала
дайындық жасала басталды, қазақстандық “көкшіл фишкаларды” акцияларын
орналастыру құқығына инвестициялық қаржылық институттар арасында тендер
өткізілді, тендердің жеңімпаздары анықталынды, олармен келісім шарт
жасалынды. Бірақ та ел үкіметі осы сұрақ бойынша шешімді қабылдауға
асыұпады. Ол 1988 жылғы әлемдік қаржылық дағдарыстан кейінгі әлемдік
тауарлар мен шикізат нарықтарында беталыстың теріс әсерімен, нарықтарда
тұрақтылық пен анықтылығының болмауымен, қазақстандық экспорттың көптеген
шикізат тауарларына сұраныстың түсуіне байланысты болды. Осының бәрі ең
пайдалы отандық кәсіпорындардың мемлекеттік акция пакеттерін аз бағаға
сатуды жөнсіз іске асырды.
Әрі кей кәсіпорындарда портфельдік инвестиция үшін олардың
акцияларының тартылымдығы төмендетуіне әкелген үкімет пен негізгі
акционерлер – стратегиялық инвесторлар арасында таластар мен талқыласулар
басталды. Нәтижесінде “Көкшіл фишкаларды” жекешелендіру бағдарлама іске
асырылмады.
Меншікті жаңарту саладағы мемлекет мақсаттарына жету процесінде
қозғалмайтын мүліктің ірі объектілерінің акция пакеттерін сатуы де іске
асырылды.
Әлеуметтік саладағы экономикалық реформаларының басты бағыты ретінде
1999 жылы мемлекеттік тапсырыс және мемлекеттік мекемелерінің ұйымшылдық-
құқықтық түрлерді өзгерту арқылы бәсекелестік ортаны бағытталып құру
жүйесіне көшу және сапаға талаптарын өсіріп және көрсетілетін қызметтерінің
көлемемін сақтап оларды асырауға кеткен бюджеттік шығындарды азайту. Осы
институционалдық жаңартулар білім беру, медициналық-сауықтыру, ғылыми,
мәдениет және т.б. қызмет түрлерінің облысында мемлекеттік кәсіпорындарын
белсенді жекешелендіруге өтуге жағдайларды жасады. Білім беру, ғылым және
денсаулық сақтау объектілерін жекешелендіруге даярлық басталды.
Осы кезеңде Қазақстан үкіметі борышты кәсіпорынның мемлекеттік
акциялар пакетін өарыз берушілердің сенімді басқаруына беру тәжірибесін
алғашқы рет қолдады. Солайша, мұнайды жеткізу үшін 7 млрд. теңге
мөлшеріндегі қарызды жабу үшін “Павлодар МӨЗ” акционерлік қоғамның
мемлекеттік акциялар пакеті (87,9%) “Мангистаумұнайгаз” ашық акционерлік
қоғамға берілді, ал “Эйр Қазақстан групп” холдингтің акцияларының 50%-ті –
елдің ірі жеке банкіге берілді, және де оған мемлекеттік акциялар пакетінің
қалған 50%-тін басқаруға берілді.
Меншікті реформалаудың осы кезеңінде постприватизация бақылауын
жүргізу негізінде мемлекеттік органдар мемлекеттік меншікті басқару
тиімділігінің кәсіби бағалаумен және инвестициялық бағдарламаларды іске
асырумен жұмыс істе алатын консалтингтік және аудиторлық фирмаларды анықтау
бойынша жүргізілді. 2000 жылы 70 жекешелендірілген кәсіпорындарда
мамандарды қатыстырумен инвестициялық және басқа да міндеттерді іске
асырудың инвестициялық тендерлерде жекешелендірілген объектілердің қызмет
етуінің тиімділігіне экономикалық анализді қоса алғанда тексерулер
откізілді.
1991 жылдан басталған меншіктің құрылым мен қатынастарын жаңарту
облысындағы мемлекет саясатының нәтижелерін толығымен бағалай отырып,
мемлекет иелігінен Алу және жекешелендіру процесі негізінде аяқталғандығы,
меншік қатынастарының саласындағы мемлекеттің монополияның жойылғандығы
және елдің экономикасында жеке сектордың қалыптасқандығы, орта және шағын
бизнесті дамыту негіздің құрылғандығы, экономиканың сәйкес секторларында
нарықтық қатынастардың құрылғандығы туралы айтуымыз керек.
2 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторы
нарық экономика жағдайында.
2.1 Қазақстан Республикасы мемлекеттік секторын қазіргі замандағы талдау.
Елде экономиканы қалпына келтіру шараларды қабылдау, 2010 жылына дейін
Қазақстан Республикасының даму дың стратегиялық жоспарымен анықталған
мақсаттар мен міндеттер мемлекеттік мүлікті басқару мен иелік істеудің
әдістемелерің әрі қарай дамытуды талап етеді.
Мемлекеттік мүлікті басқаруды әрі қарай дамыту, мемлекеттік мүлікті
басқару Концепцияларын және жекешелендіру іске қосу мақсатында Қазақстан
Республикасының 2002 жылдың 21 мамырдан “Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүлік сұрақтары бойынша кейбір заңдылық актілерге өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы ” заңың қабылдады.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне заңды түрде өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді, Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10
маусымнан “Акционерлік қоғамдар туралы” заңы, Қазақстан Республикасының
1998 жылдың 22 сәуірден “ Қосымша және жауапкершілігі шектелген
серіктестіктер туралы” заңы, 1995 жылдың 23 желтоқсаннан № 2721 Қазақстан
Республикасының Президентінің “Жекешелендіру туралы” заң күші бар жарлығы.
1995 жылдың 19 маусымнан № 2335 “Мемлекеттік кәсіпорын туралы”
Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар жарлығына өзгерістер
енгізілді, мемлекеттік кәсіпорындардың жауапкершілігін арттыру мақсатында,
олардың қаржылық-шаруашылық қызметінің бақылауын күшейтуге бағытталған
толықтырулар енгізілді.
Заң қабылдағанша дейін мемлекет кәсіпорындардың оларға заңды
тұлғалардың жарғылық капиталдағы бөлігін және қаражаттары түрінде
бекітілген мүлікті қағажыту және де осы мүлікті өткізуден алған ақша
қаражаттарды өз ойынша пайдалану мүмкіндігінің болуы жағдай меншік иесі
ретіндегі мемлекеттің мүддесін бұзды және мемлекеттік мүліктің қағажыту
бақыланбайтын процесіне әкелді.
Заңға сай, негізгі құралдарға жататын, мемлекеттік кәсіпорындардың
мүлігі мемлекеттік мүлікті орналастыру өкілетті мемлекеттік органның шешімі
негізінде ғана сатылады, ал кей жағдайларда Қазақстан Республикасының
Үкіметінің шешімімен. Осы мүлікті жекешелендіруден түсетін қаражаттары
мемлекеттік бюджетке түседі.
Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 22 сәуірден “Қосымша және
жауапкершілігі шектелген серіктестіктер туралы” заңына өзгерістерді енгізу
жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық капиталында мемлекеттік
кәсіпорындардың қатысуына тиым салуды енгізуді қажеттігімен міндеттелді.
Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10 маусымнан „Акционерлік
қоғамдар туралы” заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар негізгілері:
- мемлекеттік мекемелерге акционерлік қоғамның ұйымдастырушы
немесе қатысушы ретінде болуға тиім салу;
- „алтын акция” иесінің құқықтарын нығайту және ұлғайту: жалпы
жиналыстың, басқарманың және директорлар кеңесінің шешіміне
ветоны салу мүмкіндігі, осы егер мемлекет „алтын акцияның”
иесі болған кезде бақылаудың қосымша әдісі ретінде болады.
Сонымен қатар постжекешелендіру де, өйткені енгізілген
өзгерістерге сай „алтын акциямен” куәландыратын вето құқығын
біреуге тапсыруға болмайды;
- акцияларының бақылау пакетіне мемлекет иегер болатын,
ерекшелігі, ұлттық қомпаниялар жатпайтын, қоғамның
қызметінің қаржылық-шаруашылық орта мерзімді және ағымды
жоспарларды қоғамның директорлар кеңесімен міндетті түрде
бекітілуді қарастырылу;
- көрсетілген акцияларымен пайдалану және иелік ету құқығы
бар мемлекеттік органға белгіленген мерзімде мемлекеттік
акциялар пакетінің дивидендтердің мөлшерінің жобалық
көрсеткіштерімен таныстыру міндетін қоғамның атқарушы
органның артына бекіту;
- директорлар кеңесінің міндетіне кіретін сұрақтарды шешу үшін
қоғамның директорлар кеңесінің мүшелеріне тәуелсіз
сарапшыларды, кеңесшілерді шақыртып алу құқығын беру.
„Жекешелендіру туралы” жарғының мемлекеттік меншік объектілерін сату
тәртібі турлы ереженің әрекетті рөлдері биржалық сауданы ұйымдастыру және
өткізу ерекшеліктерін бейнелемегеніне байланысты қор биржаларда мемлекет
иелік ететін бағалы қағаздар нормаларын толықтырды және бөлек статьяда
белгіленді.
Мемлекеттік меншікті сатып алушылардың „Жекешелендіру туралы” жарғының
сатып алу-сату шарттарыны сәйкесінше міндеттерді іске асыру бақылаудың
тиімділігін арттыру мақсатында өзгеріс енгізілді. Ол өзгеріс сатып
алушылардың өздеріне алынған міндеттерді тиісті орындауды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың ең негізгі рычагі сөзсіз, өзекті
құқықтық негіздің болуы табылады. Істеп тұрған заңдарының міндеттеріне
сәйкес келетін мемлекеттік меншікті (республикалық та, коммуналдық меншік
те) басқару және орындау сұрақтарын реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің тексерісін жасау.
Тұрақты экономикалық өсуге және мемлекеттен тыс әлеуметтік бағытталған
экономиканы түрлендіруге көшу, тиімді нарықтық шаруашылықты құруының жаңа
стратегиялық міндеттерді шешу және экономикалық реформаларды тереңдету
қазіргі деңгейде мемлекеттік мүлікті басқару және меншік қатынастарын
жаңарту сұрақтарына жаңа әдістемелер қажет етті. Жекешелендіру облысында
мемлекет саясатының негізгі мақсаты барлық шаруашылық кешенінің толығымен
қызмет ету тиімділігін арттыру аталды. Онда да жекешелендіру мемлекеттік
мүлікті басқаруының біріктірілген мемлекеттік саясатының құрылымдық
элементі ретінде қарастырылады. Ол саясат салық салу негіздің үлкейту
түрінде жекешелендіруден қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді
болашақта қайтарымды алуға, қосымша жұмыс орындарын құруға, отандық нарықты
отандық өндірушілердің тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз етуге,
барлық шаруашылық кешенінің қызмет ету тиімділігін арттыруға бағытталған.
Қойылған міндеттерді шешу үшін мемлекеттің стратегиялық мақсаттарымен
саналатын, мемлекеттің меншік қатынастарын жаңарту саясаты дифференциалдық
әдістеме негізінде құрылу керек. Онда да жоғарыликвидтік кәсіпорындар
кәсіпорын дамуына бағытталған инвестициялар мөлшерінің және әлемдік
деңгейге максималды жақындалған нақты бағалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 тарау Мемлекеттік сектордың экономикалық саясатты жүргізу құралы ретінде
теориялық негізделуі.
1.1 Экономикалық жүйедегі мемлекеттік сектордың орны және рөлі
... ... ... ... ...7
1.2 Мемлекеттік саясатты жүргізуде мемлекеттік сектор объект
ретінде ... ... ... 20
2 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторы
нарық экономика жағдайында.
2.1 Қазақстан Республикасы мемлекеттік секторын қазіргі замандағы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды тиімді пайдалану
облысында мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторын дамытудың мәселелері
мен даму жолдары.
3.1 Қазақстанда мемлекеттік секторды басқару
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Мемлекеттік сектор объектілерінің қызметін басқару тиімділігін
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...76
Кіріспе
Қазақстанда соңғы онжылдықта болған экономикадағы түбегейлі
өзгертулер шарттарында мемлекеттік меншікті қалыптасу мен дамыту мәселелері
ерекше ғылыми-теориялық құндылығы мен практикалық мағынасына ие болды.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайындағы ғылыми негіздердің, бағыттарының
тенденцияларын және мемлекеттік меншікті дамыту мен қызмет етуінің
түрлерін жетілдіруі, және де мемлекеттік секторды экономикалық саясатты
жоспарлаудың объектісі мен мен құралы ретінде қарастыруы өте өзекті мәселе
және маңызды теориялық және практикалық мәнге ие. Осының бәрі зерттеудің
өзектілігін анықтап, осы тақырыпты таңдауыма негіз болды.
Зерттеудің мақсаты экономикалық саясатты жоспарлаудың объектісі мен
құралы ретіндегі мемлекеттік секторды дамыту және қызметтелунің теориялық
және практикалық негізделуі және Қазақстан Республикасында экономикалық
саясатты болашақта дамытудың нақты-практикалық ұсыныстарды жасау болып
табылады. Осы мақсат келесі мәселелерді шешуде нақтыланады:
- нарық экономика жағдайындағы мемлекеттік меншігінің маңызы мен
объективті қажеттілікті көрсету;
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік секторды болашақта дамыту
үшін жаратымды тәжірибені қолдану мақсатында экономикалық дамыған және
постсоциалистік елдердің мемлекеттік сектордың дамуы және қалыптасу
тәжірибесін зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік сектордың қазіргі жағдайына
және қызметтелуінің тенденцияларына анализ жасау;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншіктің қызметтелуінің
негізгі ұйымдастыру формаларын зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті болашақта
дамытудың ұсыныстарын жасау.
Мемлекеттік сектордың қызметтелуі мен дамуымен байланысты ұйымдастыру-
экономикалық қатынас зерттеудің заты болып табылады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының экономикасының
мемлекеттік секторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасында, басқа да постсоциалистік
елдерде сияқты, 90 ж. басынан бастап нарық экономикасына көшу басталды.
Қазіргі кезде республикамызда көшу кезеңі негізінде аяқталды, және
экономика нарық қатынастар принциптерінде қызмет жасайды.
Нарық экономикасының негізі, бізге белгілі, жеке меншік Институты
болып табылады. Сондықтан да нарық экономикасына көшу кезеңінің басынан
бастап мемлекеттің да, басқа да зерттеушілердің нарық экономикасының негізі
ретінде жеке меншіктің қалыптасуы мен ұйымдастыруына негізгі назары
аударылды. Өз кезегінде жеке меншіктің қалыптасуының және қалыптастырудың
негізі және жекешелендіру болып табылады. Олар мемлекеттік басқару
органдарының да, ғылыми ұйымдардың да негізгі назарында бола алмады.
Осындай жағдайда мемлекеттік меншіктің сақталуы, қызмет етуі және
дамуы екінші орында қалып қояды. Бірақ та экономикасы дамыған елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, бұл елдерде 15-20% мемлекеттік меншігіне келеді.
Ал біздің республикамызда соңғы жылдары ғана үкімет мемлекет меншігінің
қызмет етуінің тиімділігі, оны басқарудың жетілдіру формалары туралы
сұрақтарды көтеріп, оның тиімділігін жоғарлату кейбір жолдарына назар
аудара бастады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі экономика ғылымының
отандық және шетелдік өкілдерінің еңбектері, заңды және басқа да нормативті
актілер, Қазақстан Республикасының Президент жарлықтары мен үкімет
қаулылары, республикамыздағы мемлекеттік меншікті ұйымдастыру мен дамыту
туралы басқа да бағдарламалық іс-құжаттар болып табылады. Дипломдық жұмыста
қолданылған деректер ҚР статистикалық агенттігінің статистикалық
мәліметтері, Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігінің және
жекешелендіру комитетінің және басқа да басқару органдарының мәліметтері,
периодикалық басылымдардың мәліметтері, сонымен қатар экономикалық
анализдердің жаңа заманғы статистикалық, монографиялық және графикалық
әдістерін қолдану көмегімен алынған зерттеу нәтижелері қолданылды.
1 тарау Мемлекеттік сектордың экономикалық саясатты жүргізу құралы ретінде
теориялық негізделуі.
1.1 Экономикалық жүйедегі мемлекеттік сектордың орны және рөлі.
Мәдениеттендіру тарихында мемлекет экономиканың ажырағысыз бөлшегі
болып қарастырылды. Қазіргі заманғы экономистер нарық экономикасында
мемлекеттің рөліне беретін орны Адам Смиттің концепциясына сай келеді. Адам
Смит концепциясында мемлекет меншік құқықтарына, ұлттық егемендіктің
тұтастығына, заңдылығына, құқықтық тәртіпке және ұлттық валютаның
тұрақтылығына кепілдік және қорғау керек.
Нарықтың дұрыс қызмет етуіне меншік құқықтар жүйесі, заң
институттары, барлығын "азаматтық қоғам" деп аталатын шешім қабылдайтын
саяси механизмдер түріндегі адекваттық институционалды базаны құруды қажет
ететіндігін экономикалық өсу тәжірибесі көрнекі көрсетті. Нарықтар осы
құқықтарды беруді қамтамасыз ететін меншік құқықтарды нақты анықтайтын және
заңдар мен құқықтар жүйесін барын ұсынады. Келісім шарт құқығы нарықтық
келісімдер барысындағы өндірістік ресурстарды және игіліктерді
орналастыруды іске асыратын ортасын құрайды. Көп уақыт бойы экономикадағы
мемлекеттің рөлі осымен шектелді.
Мемлекеттік меншік кез келген мемлекет экономикасын реттейтін басты
құралы және ажырағысыз бөлігі болып табылады. Қандай да болмасын жеке
құрылымның қолынан іс келмейтін бірнеше қызметті мемлекеттік меншік
қамтамысыз етеді.
Жеке сектормен салыстырғанда мемлекеттік сектордың мақсаты –
конституциондық қызметтердің іске асыруын қамтамасыз ету және өмірдегі
басты қажеттіліктерді қанағаттандыру. Қазіргі уақытта мемлекеттік сектордың
керектігі туралы сұрақ тұрған жоқ - әрине керек.
Экономикалық саясат пен жалпы мемлекеттің саясатын ел
экономикасындағы мемлекеттік сектордың бөлігі, оның қызмет етуінің сипаты
анықтайды.
Мемлекеттік меншікті тиімді басқаруы мемлекеттің барлық әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жетуіне әкеле алады.
Мемлекеттік меншік нарық экономика жағдайында экономиканың тиімді
және ойдағыдай қызмет етуіне объективті қажетті жалпықайтаөндіріс сипаттағы
бірқатар әлеуметтік-экономикалық қызметтерді орындайды:
- дәстүрлі жеке капитал үшін қызығушылықты көрсетпейді, бірақ олардың
дамуы қайтаөндірістің жалпы шарттарды анықтайтын, пайдалылықты аз әкелетін
салалардың қызмет етуін қамтамасыз ету;
- ескі салаларды сауықтыру (қара металлургия, кеме құрылысы және
т.с.с.). Мемлекет мамандандыру және өндіріс кооперация базасында олардың
дамуын қамтамасыз етеді, ал жеке жағдайларда оларды субсидияландырады;
- экономиканың өмірге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында өмірге
қажетті экономикалық салаларына көмек көрсету, осының негізінде әлемдік
шаруашылықта елдің беделі мен ұстанымдарды нығайту (мұнай өндіру,
авиағарыштық, атомдық);
- өндірістік кәсіпорындарды салу және жұмыс орындарын құру, бар
әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтарды анықтау үшін кадрлардың қайта
дайындауды өткізу арқылы аймақтық саясатты жүргізу;
- экономикалық қатынаста зиян келтіру мүмкін өндірістік салаларына
ысырапсыз және экологиялық таза технологияларды енгізу базасы арқылы
қоршаған ортаны қорғау, әсіресе энергетикаға, өндіруші өнеркәсіпке;
- жалпы капиталдың қайтаөндірістің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік меншік материалды шарттарды жасайды. Ол жалпыхалықтық мәнге ие
экономиканың орталары мен салалары, инфрақұрылымның өндірістік басты
құрылымдары мемлекетке жататындықтан мүмкін болады. Солай: Японияда,
Канадада және Францияда энергетика; Францияда, Италияда, Швецияда,
Испанияда және Австрияда теміржол мекемелері; Францияда және Испанияда
авиамекемелері; АҚШта және Японияда пошталық байланыс мемлекеттік меншікке
түгелімен жатады. Басты-басты табиғи ресурстарға, интеллектуалды және
тарихи-мәдени құндылықтарға мемлекет жиі мүлік иесі болады. Ол жоғарғы
технологияларды дамытуды және енгізуді, іргелі ғылымды қаржыландырады.
Мемлекетке мағлуматты өнімнің айтарлықтай бөлігі және т.с.с. жатады.
-мемлекетке ел ішінде және шетелде басқа меншік иелерімен
экономикалық құқық қатынастарда дербес элемент болуға рұқсат етеді,
халықаралық және ішкі келісімдер мен бітімдердің көбісінің, халықаралық
аманат құқықтың кепілі болады.
- мемлекеттік меншік жоғары деңгейдегі қоғамдастыруы бар және жеке
капиталдың (космостық өнеркәсіп, қазіргі информациялық байланыс,
экономикалық қауіпсіздік және т.с.с.) күшіне келмейтін капитал салымдарын
қажет ететін экономиканың капиталсыйымды салалардың, өндірістің және
орталардың қызмет етуін қамтамасыз етеді;
- мемлекеттік меншік әлеуметтік ортаның қызмет етуін және қоғамдық
игіліктерді өндіруді қамтамасыз етеді;
- елдің жалпыхалықтық және жалпымемлекеттік мүдделерін қорғауға
бейімделген мемлекеттің дербес экономикалық саясатын жетілдіруді және іске
асыруды қамтамасыз етеді;
- дағдарыс соққыларын қақтығыстырып, салық салуды төмендету және
мемлекеттің қаржылық қорларын пайдалану, тауарды сатып алуға басып кіру,
жоғарғы технологияларды меңгеруді жылдамдатуға көмектесу, банкротқа
ұшыраған кәсіпорындарды ұлтшылдықтандыру және т.с.с. арқылы дағдарыстан
шығуды тездету үшін қаржыларды мобилизацияландырады.
- Әлемдік тарих көрсеткендей мемлекеттік сектор кез келген қоғамдық
және саяси құрылымда елдің қайнар экономикалық тірегі болады және
мемлекеттік басқарудың негізгі саланы құрайды.
Қандай да болмасын көлемде мемлекеттік сектор әр елдің экономикасына
қажет, сондықтан да Европаның көп елдерінде, Азияның Оңтүстік-Шығысында,
дамыған елдерде мемлекеттік меншікке айрықша рөл бөлінеді. Қазіргі уақытта
Европалық қауымдастықта мемлекеттік шаруашылық объектілерде 8 млн. астам
адам жұмыс істеп жатыр – барлық жалдамалы жұмысшылардың 11% құрайды.
Мемлекеттік сектордың айтарлықтай бөлігі – көбінесе рентабельді емес
инфрақұрылымның объектілері. Басқа бөлігі –инвестицияны көп қажет ететін,
ал капиталдың айналымы баяу, шикізат және энергетика салалардағы
мемлекеттік кәсіпорындар. Мемлекеттік кәсіпорындардың рентабельділігі
жекемен салыстырғанда төмен болады. Мемлекеттік сектордың бір бөлігі – жеке-
мемлекеттік компаниялардың акциялар пакеті.
Мемлекеттік меншіктің мөлшері, ұлттық экономикадағы бөлігі тек жаңа
құрылыс нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік сектордың
рентабельді, жаңартылған объектілерді жеке капиталға сату немесе
жекешелендіру салдарында.
№268-XII 1994 ж. 27 желтоқсаннан ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес:
1. Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналды меншік түрінде
болады.
2. Республикалық меншік заңды актілеріне сәйкес мелекеттік
республикалық заңды тұлғалардың артынан бекітілген республикалық қазына
мүлігінен тұрады.
Қазіргі нарық шаруашылығы мемлекеттің меншігінде бір қатар
институттарынан ажыратыла алмайды, бірақ ең жіңішке және де өмірге қажетті
макроэкономикалық реттеу болып табылады.
Экономистер екі қарама-қарсы көзқарасты ұстанады. Біреулері,
макроэкономикалық саясат – экономикаға игілік, осыдан шығады, ал
екіншілері, онда бюрократтар мақсаттарының салдарын көреді. Екі ұстаным да
мемлекет рөлінің өсуінің керектігін және объективті шарттастығын
мойындайды. Нарық экономикада, бірақ та осы процесстің бастауларын түрліше
көреді.
Бірінші көзқарасқа сәйкес, өзін-өзі реттейтін нарық ең оптималды
экономикалық нәтижелерге әкелмеуі де мүмкін. Оның себебі координацияның
сәтсіздігі - нарықтың тиімді жұмысына болысатын шешімдерді қабылдауға
бәсеке жиі кедергі жасайды.Осы ереженің көрінісіне алғашқылардың бірі Кейнс
назар аударды:үй шаруашылықтарының жинақтар туралы шешімдері және
инвестиция туралы фирмалардың шешімдері арасындағы сәйкессіздік.
Кейнс экномиканың потенциалды деңгейінен әлдеқайда төмен деңгейде
қызмет еткенде, кейбір шарттарда нарықтың тепе-теңсіздік жағдайынан шыға
алмайтынын көрсетті.
Кейнс бойынша, мәселе қаржы нарығын үйлестіретін механизмнің дұрыс
жұмыс істемеуінде. Оның шешімі толығымен қаржылық нарық деңгейінде жатады,
яғни макроэкономикалық болады. Кейнс ақшаның қоғамдық институт екеніне
назар аударды, оның дұрыс қызмет етуіне мемлекет жауапкершілікті.
Кейнс ақша айналымының, баға деңгейінің, валюталық курстың және
процент мөлшерінің тұрақтандыруына бағытталған мемлекеттің ақша-несие
саясаты дамыған нарық шаруашылығының қажетті элементті болғаның көрсетті.
Орталық банк таза есеп айыратын орталықтан және алтын қордан ұлттың
экономикалық ортаны және оның ақшаларын қалыптастыратын қажетті институтка
айналды. Кейнс Орталық банкті ұзақ экономикалық депрессияның жаман
шеңберінен шығудын негізгі құралы деп қарастырды. Одан да ақша-несие
саясатының қарапайым шаралары іскер белсенділіктің кенет түсулерді
болдырмауы мүмкін. Орталық банктердің істерін халықаралық
координациялауында сауда соғыстарының тәртіпсіздіктен, валюталық
дағдарыстардан және халықаралық есеп-айыру жүйесінің қирауынан шығу жолдары
көрінді.
Макроэкономикалық климатты жасауда мемлекет рөлінің толғануы тек ақша
айналымы мен несие салаларына өз әсерін тигізіп ғана қоймады.
Кейнсианстардың жұмыстарында ағымды экономикалық және саяси конъюнктурасына
селқос сезінетін, шаруашылық өмірдің аз мәнді көрінісінен мемлекеттік
бюджет пен мемлекеттік қарыз жиынтық сұраныс пен экономикалық циклге әсер
ететін қуатты құрал ретінде көрсетілді. Бюджеттік-салық шараларының
нәтижесі сәйкес ақша-несие саясатымен қиюласқанда қат-қабат арта береді.
Бюджеттік және ақша тұтқалары экономиканың айналымын толығымен жоймаса да,
ұлы дағдарыстар мен күйзелістерді болдырмауға үміттенуге рұқсат береді.
Ойланылған ақша-несие және бюджеттік шараларды қиюластыруында
тұратын, соғыстан кейінгі макроэкономикалық саясатты іске асыру практикасы
кейнсиандық әдістердің тиімділігін аса көрнекі көрсетті.
Нарық механизмнің жұмысына мемлекеттің араласу масштабына басындағы
сергектігі келе келе экономикалық белсенділіктің ағымды ауытқуларды
тегістеу мақсатында макроэкономикалық процесстерді реттеу үшін мемлекеттік
шығындарды пайдалану ұмтылуына ауысты. Ал оның тұрақтандыру әсерінің
маңыздылығы біліну үшін, ұлттық табыста оның үлесі тез үлғайды.
Экономиканың өсу қарқынына, жұмыссыздық деңгейіне, процент мөлшерінің
көлеміне үкімет жауапкершілігін алды. Осы бағыттың жақтаушылары белсенді
макроэкономикалық саясаттың жетістігін, дамыған елдерде экономикалық
айналымның ауытқу амплитудасы әлдеқайда төмендеді және соңғы 50 соғыстан
кейінгі жылда Ұлы дағдарыс төндірген жоқ, осыдан көріп тұр.
Экономикалық ауытқуларды жеңілдету үшін экономистер 60 жылдары өз
күмәндерін айтты, бірақ осы макроэкономикалық саясат нұсқауының 80-90
жылдары болған сыны осындай өткір болған емес. Мемлекет араласуының ұлғаюы
өзіндік мақсатпен төрешілдіктің өктемдік жүргізу процессі сияқты,
экономикалық дамуының мүддесімен сертті емес процессі сияқты сыншыларға
болып көрінді. Белсенді мемлекеттік макроэкономикалық саясаттың
қарсыластары көптеген дамыған мемлекеттерде экономиканың реттеуі, мемлекет
араласу саланың ұлғаюі көбінесе мемлекеттің банкротқа ұшыраумен және
әлеуметтік кризиспен аяқталады, толық күйреуге ұшырайды.
Мемлекеттік төрешілдік өсу беталысына ие, жиі өз талпыныстарын
экономикалық механизмнің кемел еместігімен негізделеді, ол жеке
экономикалық белсенділіктің ығыстыруына, көлеңкелі саланың пайда болуына,
коррупцияның өсуіне әкеледі. Осы көзқараста мемлекеттік сектор неғұрлым аз
болса, соғұрлым жақсы.
Жаңа консервативтік парадигма макроэкономикалық саясаттың және оның
ақша-несие және бюджеттік-салықтық аспаптығын керектігін мойындайды. Оның
мақсаты өзгерді: егер кейнсианстар экономикаға әсерін одан әрі өсіргісі
келсе және экономиканың ағымды ауытқуларына жауап ретінде максималды
жеделдікке шақырды, консерваторлар ең басына экономикалық саясаттың алдын-
ала болжамдығын, оның ауытқымаушылығын қойды. Олардың ойынша, макродеңгейде
нарықтық шаруашылықты реттетін экономикалық объектілердің мемлекеттік
қызметке максималды бейімделуді қамтамасыз етті, макроортаның жоспарлау
процессін жеңілдетті және тұрақты параметрлерін құрды. Олар кейін
экономиканың миллион субъектілерінің шаруашылық жоспарда бекітіледі.
Макроэкономикалық саясатқа сыншыл әдістемесі мемлекеттің
микроэкономикалық процесстерге қатынасуды кеміту әрекеттерімен қоса
жүреді.
Кәсіпорындардың жекешелендіруі белсенді жүргізіле басталды,
көптеген салалардың реттелуі; әлемдік нарықта ерікті сауда үшін
кедергілер едәуір елеулі төмендетілді. Осының барлығы экономикадағы
мемлекеттің рөлін қайта ойландырды, мемлекет басқаруының тиімділігіне және
өндіріске және көптеген тауарлар мен қызметтердің іске асыруына мемлекеттің
араласуына басқаша қаратқызды. Бірақ мемлекеттің ынталандыруына сыншылдың
өсуіне қарамастан, бір де бір дамыған ел макроэкономикалық реттеудің
аспапшылығынан безген жоқ.
80-жылдары мемлекеттік сектордың өсуі ақырындатылды, бірақ
мемлекеттің экономикалық әл-қуатының өсу процессі тоқтатылған жоқ (Қосымша
Д).
Мемлекеттің экономикаға араласуының барлық түрлері біртұтас жүйені
құрайды.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің әр моделі экономикалық саясаттың
шарттарының жиынының түрінде және осы шарттарды дамытатын және іске
асыратын сай мемлекеттік институттар түрінде іске асады және элементтердің
нақты тіркесімді көрсетеді. Экономикалық саясаттың әртүрлі бағыттар
арасында керекті кезде координация жүргізілу қажет. Экономикалық саясаттың
әртүрлі шарттарының өзара ықпалының жеткіліксіз есебі нақты шарттардың
тиімділігіне елеулі шек қоюы мүмкін: мысалы, мемлекеттік боджеттің
дефицитін қысқарту шаралары инфляцияның қандай да болмасын қысқартылуына
әкелмейді, егер онымен қатар ақша массасына бақылау және банк жүйесінің
қатал несие саясаты жүргізілмесе. Жоспарлы және нарықты экономикадағы
мемлекеттік сектордың модельдерінің елеулі айырмашылықтары бар. Егер
нарықты экономикада мемлекеттік сектордың барлық элементтері бірдей маңызды
болса, онда жоспарлы экономикада экономикадағы мемлекеттің жетекші рөлі ең
алдымен барлық өндірістік потенциалдың негізгі бөлігінің мемлекеттік
кәсіпорындарда жинақталу жолымен іске асады. Ал өндірістің өзі саяси
мақсаттарға қызмет етеді. Субъектілердің мінезқұлығын реттеудің саяси
механизмдері өзімен шаруашылық ынталандыруды ауыстырады. Шаруашылық
байланыстың барлық түрлері өте реттелген болғаны
на таңғалмау керек. Осылайша экономиканы саясаттандыру , қажетті
шаруашылық шешімдерді қабылдағанда саяси моитвацияның бар болуы мемлекеттік
сектордың әлеуметтік моделін сипаттайды.
Мемлекеттік сектордың орны мен рөлі бойынша нарықты экономика
жоспарлы экономикадан ерекшелінеді. Экономикаға мемлекеттің араласуының
әртүлі институттар мен шарттар жүйелері бар. Оларды модельдер деп атайды.
Осы модельдер экономикаға мемлекеттің араласуының әртүрлі түрлерінің
салыстырмалы рөлімен және аумақтарымен ерекшелінеді. Модельдің таңдалуы
факторлардың күрделі өріміне байланысты. Ал кейде сыртқы жағдайларға
байланысты болады. Бір модельдің тұрғысында саясаттың бағыты аустырылуы,
басымдылықтар ауысуы сияқты өзгерістер болуы мумкін – осының бәрі олардың
иілгіштігін және өмір сүру қабілеттігін анықтайды. Бірақ институттар жүйесі
және оның жалпы стратегиялық мақсаттары салыстырмалы тұрақты қалады.
Таблица 1
Сыртқы сауда тежеулердің және
өндірістің мемлекеттендіру дәрежесі
Жоғарғы Төмен
Қоғамдық игіліктер Жоғары Әлеуметтік Скандинавтық
мен трансферттердің Латиноамерикандық Либералды
өндіру көлемі.
Төмен
1 таблицада экономикадағы мемлекет рөлінің модельдері жай жіктеуі
көрсетілген. Көлбеу осінде экономиканың ортақтандыру дәрежесі көрсетілді:
ұлттық өндірістегі мемлекеттік кәсіпорындардың бөлігі және сыртқы саудада
қолдаушылықтың дәрежесі. Тік осінде - жалпы молшылықтың мемлекет даму
дәрежесі. Мемлекеттік шаруашылықтың төрт қиыр моделі аталған –
әлеуметтік моделі мемлекет меншігінің үлкен бөлігі мен қайта бөлудің
елеулі көлемдерімен сипатталатын, скандинавтық модель (кейде жалпы
молшылықтың мемлекеті деп аталады), латиноамерикандық моделі
(сыртқысаудалық қолдаушылық және импорт ауыстыратын өсім) және либералды
моделі. Соңғы модель XX ғасырдың соңында сирек қолданыла басталды, ал
қазіргі кезде неғұрлым таза түрінде тек екі елде ғана бар – Гонконг және
Сингапур.
Нарықтық экономика елдердің көбісі бір ғана полюске тартылмайды,
аралық жағдайды ұстанады.
1 таблицаға оралсақ біз әлеуметтік модельден либералды модельге
қозғалысын нарыққа көшу деп елестете аламыз. Бұрынғы СССР мен Шығыс Европа
елдері үшін өмірге қабілетті балама скандинавтық модель де,
латиноамерикандық модель де бола алмады. Скандинавтық модель бюджетке салық
түсімдердің мобилизациялаудың төмен мумкіндігінен іске асырылуға келмеді.
Дамыған әлеуметтік инфрақұрылым түріндегі социализмнің ізін қалдырғандықтан
және сыртқы сауданы либерализациялау бағытында халықаралық қоғамдастықтың
қысым жасағандықтан, Латиноамерикандық модельді қолдаудың мағынасы болмады.
Қазіргі әлемдік шаруашылық сипаттағы, өтпелі экономикаларды
мемлекеттік реттеудің модельдерінің тарихи эволюциясы либерализациялауға
жалпы тенденцияға кіреді. Осы жолмен нарық экономикаға көшкен кезде
мемлекет келесі міндеттерді алу керек.
Біріншіден, мемлекет мүлдем жоқ немесе дамымаған жерлерде нарықтарды
құру. Екіншіден, ол дұрыс істемейтін нарық механизмін түзетеді немесе
толықтайды. Үшіншіден, мемлекет нарық ишараларды беруді жеңілдетеді және
нарық субъектілерінің қызмет еуінің координациясына болысады.
Макро деңгейдегі мемлекеттік реттеудің біртұтас жүйені құру және
микро деңгейдегі мемлекеттің шаруашылық функцияларының жаңа мазмұнын
жинақтауы өтпелі экономикадағы қиын міндет болды. Өзгеріс масштабы
реформалар процесінде қатаң дәйектілікті ұстануды талап етті. Бірінші
этапта ең алдымен нарық ортаны құру мен макроэкономикалық параметрлерді
тұрақтандыруды қамтамасыз ету мәселелері шешілді. Біржолы микро деңгейде
мемлекеттік саясат пен реттеу институттарының қалыптастыру жүргізілді.
Өтпелі экономика елдердің көбісі осы фазаның аяқталуына жақын, ал ең тез
реформаланатын елдер екінші фазаға, нарық экономикадағы мемлекеттің
адекватты жаңа рөлінің мемлекеттік сектордың институционалды негіздің даму
периоды, енді.
Мемлекеттік секторды реформалау міндеттерін реформа барысында шартты
түрде екі этапқа – бірінші буын және екінші буын бөлуге болады (2
таблица).
Бірінші этап Екінші этап
Ерекше мақсаттар Заң шығаратын қызметттің Әртүрлі экономиканың
белсенділігі, шаруашылық құқықтық және
қызметтің институционалды
либерализациялау, нарықтынегіздерін құру,
реттейтін мүшелерді құру,дағдарыстан шығу:
мемлекеттік шығындарды инфляцияны төмендету және
қысқарту, салық салу экономикалық өсуге көшу.
реформасы, мемлекеттік Әлеуметтік тұрақтандыру,
қызметтерді әлемдік нарықтарда
коммерцияландыру, бәсекеге түсе алуды
жекешелендіру. жоғарлату,
макроэкономикалық
тұрақтандыруды қуаттау.
Аспаптар Белсенді заңдылық қызмет,Мемлекеттік қызмет
шаруашылық қызметін реформасы, реттеу
иберализация, нарықты аспатарының халықаралық
реттейтін органдардықұру,гормонизациялау,
мемлекеттік шығындарды әлеуметтік сектор
қысқарту, салық салу реформасы, реттейтін
реформасы, жекешелендіру.мүшелерді нығайту,
экономикалық стратегияны
дамыту кезінде
жариялылықты қамтамасыз
ету, салық мүшелерді
нығайту, бюджеттік
федерализмнің облысында
ережелерді бекіту.
Қатысушылар мен Президент, орталық Президент, орталық
объектілер экономикалық экономикалық
ведомстволар, орталық ведомстволар, мемлекеттік
банк, халықаралық қаржы қызметкерлердің негізгі
институттары, ұлттық массасы, профсоюздар,
қаржылық топтар, шетелдіксаяси партиялар,СМИ
инвесторлар. жергілікті өкімет
мүшелері, жеке сектор.
Негізгі шиеленістер Мемлекеттік Мемлекеттік қызметтің
қызметкерлердің негізгі әрекетсіздігін жеңіп алу.
массасынан айырылған
технократтардың санаулы
тобына қатысты
реформаларды
жүргізгендегі заң
шығарушы өкіметтің
дәйексіз ұстанымдары.
Латиноамерикандык елдердің тәжірибесінің негізінде құрылған 2
таблицада мемлекеттік секторды реформалауды жүзеге асыру барысындағы
негізгі аспаптар, қозғалу күштер және шиеленістер келтіріледі. Бірінші буын
мәселелеріне қатысты өтпелі экономиканың реформаларының ерекшеліктерін
нақты тұжырымдауға болады. Осы таблицада көрініс тапты. Екінші буынның
мәселелері бұрын қолданылмағандықтан, мемлекет өндірістің айтарлықтай
бөлігін өз қолына, әсіресе макроэкономикалық мақсаттар мен микро
деңгейдегі нарық жұмысының тиімділігін өсіру мақсатын негізге алып ұлттық
өнімді орналастыру. Әрі мемлекет қажетті кезде экономикалық өмірді жанама
әдістермен реттейді. Бірақ мемлекеттің экономикаға араласу масштабы тек
өндірістің талаптарымен ғана анықталмайды, ол мемлекет сектордың ұлғаюынан
пайдалылық пен шығындарды (тек экономикалық ғана емес, сонымен бірге тура
өлшемге келмейтін әлеуметтік) өлшеп, осыған келтіріледі. Сондықтан да
мемлекеттің экономикаға араласуының дәрежесі уақытымен аусады. Бір даму
деңгейінде болған елдердің де мемлекеттің экономикаға араласуы әртүрлі
деңгейде болуы мүмкін.
Мемлекеттік және жеке сектор арасындағы жауапкершілікті бөлу
экономикадағы мемлекеттің рөлімен анықталады. Бір жақтан, мемлекет қоғамдық
молшылықты өндіруге бағытталған қажетті қорлар көлемін қамтамасыз етеді
және оларға қоғамның барлық мүшелеріне мүмкіндік. Қоғамшылдық дәрежесі
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оны өндірудегі және орналастыруда
мемлекеттің рөлі өседі, мемлекеттің қолында толық жиналғанына шейін. Басқа
жақтан, мемлекет қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қолдайды. Әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қоғам мүшелерінің әлеуметтік-экономикалық
теңдікпен қолайлы жағдайлар жасалады. Сондықтан мемлекет әсіресе теңдіктің
өсуіне себепші болатын молшылықтарды өндіруге қызығады. Осы факторлардың
құрамы 2 қосымшада көрсетілді. 2 қосымшада көлбеу өсімен нарық молшылықтың
дәрежесі үдемелі қалтырылады, сондықтан он жақтан – таза қоғамдық молшылық,
сол жақтан – таза нарықтық, ал ортасында – аралас. Вертикальды осі
қоғамдағы теңдікке тауар мен қызметтерге әсерін бейнелейді: молшылықтың
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оны өндіру нәтижелері қоғам мүшелері
арасында бірқалыпты таралады. Пунктирлық сызық мемлекеттік және жеке сектор
арасындағы шекараны көрсетеді. Келтірілген диаграммада молшылықтың көбі
мемлекеттік және жеке сектордың шекарасында орналасқан, еске сала кететін
молшылықты өндіруді мемлекеттік пен жеке сектор арасында тарату нақты
пропорциялары өте жылжымалы және экономикалық даму барысында елден елге
ауысады.
1.2. Мемлекеттік сектор мемлекеттік саясатты өткізу объекті ретінде.
Меншіктің құрылым мен қарым-қатынастың өзгеру облысындағы мемлекет
саясаты меншік қатынасының трансформацияның қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді міндеттерді негіздеуді қамтитын, жалпы мемлекеттік экономикалық
саясатының негізгі құрамы ретінде көрсетеді және тұжырымдалған негіздерді
жасап, оны іске асыру. Оның көмегімен меншік қатынастарының жүйесін дамыту
және жетілдіру бағытының приоритеттерінің қалауы қамтамасыз етеді,
соңғылардың өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдайларға бейімделу
мақсатында.
Мемлекеттік саясаттың қалыптасуына оның мақсаттары мен міндеттердің
анықталуы, басымдылық бағыттарының қалауы әсер етеді. Ол мемлекеттегі
экономикалық және саяси жағдайы, өкімет пен меншіктің ара қатынасы,
меншіктің құрылымы және оның қызмет етуінің тиімділігі, экономикалық
айналымның және ғылыми-техникалық прогресстің жағдайы, экономикалық өсу
қарқыны мен нарықтық коньюнктурасы, қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік күштердің
ара қатынасы, елдің ұлттық мақсаттары және оның қауіпсіздігі, әлемдік
экономикалық кеңістіктің глобализациясы және әлемдік нарықтардың жағдайы
және т.б.
Сондықтан қоғамдық дамудың кез келген этапында, кез келген елде
меншік қатынастарын реттеудің мемлекеттен алып қою өзіндік мемлекет
саясаты жүргізілуі мүмкін. Қойылған міндеттерді шешу және белгіленген
мақсаттарға жету әдістері макроэкономикалық тұрғыда болған жағдайда мүмкін
болатын шынайы мүмкіндіктерден анықталады.
Әміршіл-әкімшіл жүйеден нарықтық саясатқа көшу жағдайында меншік
қатынастарының түрлендіру саласындағы разгосударствление процессі маңызды
болады, ол қоғамның өмірге қажетті барлық салалардан мемлекеттік
монополияны жойып, шаруашылық субъектілерінің экономикалық бостандығын іске
асыруға жағдай жасауды білдіреді.
Қазақстан Республикасында мемлекет сектордың өзгеруі 1991 жылы 8
қыркүйекте басталды, және экономикалық дағдарыс, елдің тәуелсіздігін алуы
және орталықтандырылған жоспарланған шаруашылықтардан нарыққа көшу атты
ауыр жағдайларда өтті. Қалыптасудың жүйеқұру факторының, жаңа өндірістік
қатынастарының дамуының, институционалды нарықтық өзгертулердің басты
звеносы меншік қатынастарының өзгеру болып табылады. Көбінесе ол жоғарыдан
нұсқаулы жолмен іске асырылған, бұрыңғы меншік иелерінің, өзгеру процесінде
қатысқысы келетін азаматтардың, еңбекшілер ұжымының бастамасына аз дәрежеде
сүйенді.
Қазақстанда, басқа да бұрыңғы кеңес одағының республикаларында
секілді меншік қатынастарының өзгертудің негізгі құралы ретінде нарықты
экономика дамыған елдерде жүргізілген процестерден елеулі айрықша, жұмыс
істейтін кәсіпорындарды жекешелендіру және разгосударствление саясаты
болды. Осы ерекшеліктер бұрын осындай масштабта еш жерде және ешқашан
болмаған жекешелендіру процесінің теориялық дайындылығы болмау шарттарымен
түсіндірілді. Арасынша үлкен жекешелендіруді өткізу әрқашанда құқық,
саясат, имандылық, экономика салаларындағы күрделі сұрақтар толық жиынын
қозғайды.
Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастарды өзгертудің
мемлекеттік саясатты қалыптастыруына өздік өзіндік ерекшеліктер үлкен әсер
тигізді.
Біріншіден, реформаға дейінгі кезеңде негізінде мемлекеттік меншік
басым болды, негізгі қорларда мемлекеттің бөлігі 80% жуық болды. Екіншіден,
гигантомания орын алған және ірі, орташа, шағын кәсіпорындардың оптималды
қиюласудың дұрыс талқыламау нәтижесінде Қазақстанда республика
территориясында әркелкі орналасқан ірі кәсіпорындардың жеке салмағының
өсуіне себепкер болған өндірістің өте шоғырлануы сложилась.
Үшіншіден, мемлекеттік меншікті сатып алатын және оны тиімділікпен
пайдаланатын жеке капиталдың мүлдем болмауы. Төртіншіден, тұрғындарда
шаруашылықты нарықты жүргізуінде тәжірибе болмады, және де өндіріс
құралдарды сатып алуға ақша қаражаттарының жеткілікті көлемде болмауы.
Осының барлығы Қазақстан Республикасындағы меншікті реформалаудың
мақсаттарына, қарқынына және масштабтарына және де түрлері мен әдістеріне
өз ісін қалдырды.
Бірінші разгосударствление және жекешелендіру этапында (1991-1992
ж.ж.) республика өкіметінің экономикалық саясатының негізгі міндеті отандық
кәсіпкер – жеке меншік иелері тапты қалыптастыруына бағытталған,
мемлекеттік меншіктің шағын және орта объектілердің жоғары масштабтағы
жаңарту болды. Нәтижесінде, 1992 ж. соңында сол кезеңінің бағаларына сәйкес
бағалау құны 41 млрд. сомнан жоғары 6198 объект жаңартылды. Сол кезеңде
нарықтық қатынастарға тұрғындардың экономикалық және психологиялық
дайындықтың шарттарына ең сай келген, жаңартылған объектілердің ішінде ең
таралғаны ұжымдық және жалданған кәсіпорындар(55.5%), өйткені, мемлекеттік
немесе ұжымдық меншікте негізділген және де шаруашылық қызмет формаларына
келе-келе өтуге мүмкіндік берді. Бірақ та берілген формалар нарықтық
құрылымға кірудің бірінші этапында мемлекет пен халық үшін күтілетін нәтиже
әкелмеді. Іс жүзінде өндірісті басқару құқықтарды бір деңгейден екінші
деңгейге берілді, ол мемлекеттік монополизмді өту, кәсіпорындардың қызмет
етудің тиімділігін өсіру және инвестицияларды өсіру, бәсекелік пен жеке
секторды дамыту және меншік қатынастардың түбірмен жаңарту бойынша
міндеттерді шешуді қамтамасыз ете алмады. Одан да сол кезеңде материалды
өндіріс саласындағы таратылған мемлекеттік меншіктен еңбек ұжымдарға ақысыз
берілуі экономикадағы шынайы ахуалға сай келмеді.
Осы жағдайлар мен ұлттық шаруашылықтың әртүрлі саларында экономикалық
жаңартудың ерекшеліктеріне байланысты меншікті қайта құру мемлекеттік
саясатына түзетулер енгізілді, жекешелендіру және разгосударствления
процестерінің іске асыру әдістер мен амалдарға өзгешеліктер кіргізілді.
Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастарын реформалаудың екінші
негізгі этапы 1993 ж. коммерциялық конкурстарда және аукциондарда заң және
жеке тұлғаларына сатылатын шағын мемлекеттік сауда кәсіпорындарының,
қоғамдық тамақтың, тұрмыстық қызмет етудің және коммуналды шаруашылықтың
жекешелендіруі және разгосударствление туралы Ұлттық бағдарламаның
қабылдауынан басталды.
1993 – 1995 ж.ж. 9378 объект сатылған 720 аукциодық – конкурстық
саудалар өткізілді.
1996 ж. дейін елде бұрыңғы мемлекеттік бөлшек саудасы, тұрмыстық және
коммуналдық қызмет көрсету жүйесі толығымен жекешелендірілді. Кәсіпкер –
меншік иесі тап пайда болды, халықтың экономикалық ойлау стереотипі елеулі
өзгерді.
Осы этапта жаппай жекешелендірілу толығымен аяқталды: Қазақстандағы
меншікті реформалаудың екінші этапында ең негізгі бағыт, оның ең жоғары
нүктесі жаппай жекешелендіру болды. Ол мемлекеттік меншіктің ірі және орта
объектілерінің келе келе жекешелендірілуін қарастырды. Онда купондық
механизм іске қосылды.
22 аукционда ПИК үшін сатуға қойылған және 1600 кәсіпорынның
акциялары, кәсіпорындардың жарғылық қордың номиналдық құны 1261,5млн. тенге
құрайтын акциялары өткізілді.
Жекеше жобалар бойынша әлемдік нарыққа экспорттық тауарды өндіретін
кәсіпорындардан басқа, монополист және арнайы халық-шаруашылық мағынаға ие,
5 мыңнан астам адам жұмыс істейтін кәсіпорындар жекешелендірілуге тиісті.
Осы кезеңде бәсекеге түсе алатын өнімді шығаратын елдің ірі
кәсіпорындарың төлем қабілеттігі болмағаны, шығындардың болуы, несие
берушілерге және жұмысшыларына қарыз болғаны халдың жағдайы қиындатты.
Бастықтардың механикалық аусуы мемлекет жағынан қаржылық көмексіз іске
асырылмады. Шетелдік несиелерді алу мүмкіндігі болмады. Осы кәсіпорындардың
болашақ дамудың ең ықтимал жолдарының бірі оларды трастық (сенімді)
басқаруға берілуі болды.
Ол елдің экспорттық потенциалдың негізін құрайтын және салық негізгі
бөлігін төлейтін кәсіпорындардың дұрыс жұмыс істеуді қайтадан қалпына
келтірумен байланысты болды. 1995 ж. кәсіпорындарды сенімді басқаруға
берілу басталды.
Компания басқарушылары айналым капиталына қаражаттарды инвестициялау
және кәсіпорын жұмысшыларына қарызды төлеу міндетін алды.
Екінші этапта дара жекешелендіру процесінде 5 кәсіпорын сатылды, 44 -
сенімді басқаруға берілді, соның ішінде 12 – шетел субъектілерге.
Жекешелендіру процесінде ерекше орын агроөнеркәсіпке берілді.
Агроөнеркәсіптік кешенде өндірістік құралдарына меншік түрлерінің
өзгеруінің белсенді процесі іске асырылып жатыр, мемлекеттік ауылшаруашылық
кәсіпорындар меншігінің кейіптелуі жүргізілді.
Агроөнеркәсіп кешенінің дайындайтын, өндіретін және қызмет көрсететін
кәсіпорындарды акционерлеу жүргізілді. Өтпелі кезеңге мемлекеттік реттеуді
қамтамасыз ету мақсатында агроөнеркәсіптік кешенде 1449 акционерлік қоғам
және 14 мемлекеттік акционерлік компания құрылды.
1995 ж. соңына дейін агроөнеркәсіптік кешенді жекешелендіру в рамках
1967 кәсіпорын сатылды, ол агроөнеркәсіптік кешенінің барлық
объектілерінің 93% құрайды.
1993 – 1995 ж.ж. Қазақстан Республикасында 10 мыңнан астам кәсіпорын
жекешелендірілді және бюджетке 2 млрд. 408 млн.тенге мөлшерінде сомасы
түсті.
Әрі қарай Қазақстан Республикасында меншік қатынастарды реформалау
процесі 1996 – 1998 ж.ж.(III этап) мемлекеттік меншікті реструктуризациялау
және жекешелендіру Жобаны іске асыруында жалғасты. Жобаның басты мақсаты
мемлекеттік меншіктегі қалған объектілерді өндіріске қаржылардың тура
инвестицияланумен бірге жүретін реструктуризациялау нәтижесінде экономикада
жеке сектордың басым болуына жету және оны нығайту.
1996 ж. бастап мемлекеттік меншігінің кез келген жекешелендірілуі тек
ақша қаражаттарына ғана іске асырылды. Жекешелендірудің негізгі түрлері
саудада (аукциондар, тендерлер) сатылу және тура адрестік сатылу болды.
Үшінші этапта отын-энергетикалық кешенінің, көлік, денсаулық сақтау,
білім беру, ғылым мен мәдениет кәсіпорындарының есебімен жекешелендіру
базасы айтарлықтай кеңейтілді.
Мұнай мен газ өнеркәсібінде, энергетикада, көлікте, байланыста, қара
және түсті металлургияда жекешелендірудің секторлық бағдарламалар
бекітілді. Көбінесе дара жобалары бойынша объектік жекешелендірудің арнайы
бағдарламалары әр сектор бойынша жетілдірілді.
Өндіріске тірі ақшаның құйылуы экономиканың мемлекеттік сектордың
бірқатар кәсіпорындарды сауықтыруға мүмкіндік берді. Олар өндіріс деңгейін,
бюджетке кірістерді өсірді. Нақты минустар кезінде республиканың маңызды
кәсіпорындарын шетелдік басқаруға беруі және шетелдік фирмаларға сату
Қазақстан экономикасының реалды секторының қаржылық сауықтырудың тиімді
құралы болғанын мойындау керек, өйткені мемлекетке банкротқа ұшыраған
кәсіпорындардың қарыздарын толығымен бюджетке қайтаруға мүмкіндік берілді,
ал кәсіпорындардың өздері айналым қаражаттарды және ыңғайлы несие
ресурстарына мүмкіндігін алды, жұмысшылар санын сақтады және өндірісті
өсіре бастады.
Өңдеу өнеркәсіптік кәсіпорындардағы өндірісті тірілту үшін олардың
реструктаризациялау және банкротқа ұшырау туралы іс-шаралар жүргізілді.
Қазақстан республикасының өнеркәсібің жекешелендіруі тарихи қысқа
мерзімде экономиканың отандық жеке секторды қалыптастыру, экспорттық-
бағытталу өндірісіне шетелдік және ұйымдастырушылық капиталды тарту
мүмкіндігін берді.
Сонымен қатар мемлекеттік жекешелендіру саясатының бұрын белгіленген
мақсаттарына қол жете алмады. Тиімді шаруашылық субъектілері сияқты жеке
меншік иелерінің кең қабатын қалыптастыруға қол жете алмады; көп
кәсіпорынның өндірістік технологиялық және әлеуметтік даму үшін
жекешелендіру процесіндегі тартылған инвистициялар жеткіліксіз болды;
экономиканың құрылымдық қайта құруы кәсіпорын жұмысының тиімділігін
арттыруына әкелмеді, осының нәтижесінде бірқатар салаларда отандық және
әлемдік нарықтарда олардың бәсекелік жағдайын сақта алмады.
Әрі, жекешелендіру процесінің дамуы және республикадағы жалпы
жағдайларды өзгеру, жекешелендірілген объектілердің құрамын өзгертудің,
орталықтар мен аумақтар арасындағы өкілеттікті орналастыру процесін
тереңдетудің, сонымен қатар шикізат тауарларға әлемдік бағаның түсуі, 1998
ж. дамыған нарықтардың қаржылық дағдарысы сияқты сыртқы факторлардың
әсерінен мемлекеттік меншікті билеу саясатын өзгертуді талап етті.
Жекешелендіру процесін және оны іске қосуды алғашқы этаптарында
қолдауды шектейтін заңдық және нормативтік актілер жаңа талаптарға толық
мөлшерде қалыптасқан нақтылықпен сай келуі тоқтатылды. Мемлекеттік меншікті
басқару және жекешелендірудің көп сұрақтары заңды түрде реттелмеген болды.
Экономикадағы болып жатқан процестердің дамудың жоғары деңгейіне байланысты
жекешелендірудің әдістері мен түрлері жаңартуды талап етті. Одан да,
біріншіден, инвестициялық міндеттерімен, және де сенімді басқаруға берілу
туралы жасалған келісім шарттары нәтижесінде шартты түрде жүргізілген,
өткізілген жекешелендірудің нәтижесінде пайда болған қатынастардың үлкен
заңды түрде реттелуді талап етті.
Аталған теріс әсерлі жағдайларды жою және мемлекеттік меншікті
жекешелендіру, басқару және иелік істеу мемлекеттік саясатын тиімділігін
жоғарлату жекешелендіру саясатының, оның мақсаттары мен міндеттерінің
басымдылықтарына өзгерістерді енгізуді талап етті. Алғашқы этаптарында
экономикалық тиімділігін жақшаның сыртына шығарып, ал басымдылықтың нарық
реформаларының артқа қайту мүмкіндігінің болмауына берілуден
өзгешеленетін, жекешелендірудің және мемлекеттік меншіктің басқаруының
экономикалық тиімділігінің маңыздылығын өсірумен сипатталатын, елде меншік
қатынастарының өзгеруі өзінің жаңа сапалы (төртінші) этапқа көшуді бастады.
Республикалық және коммуналдық меншікке жатпайтын мемлекеттік
меншіктің объектілерінің бөлінуі жүргізілді. Өз кезегінде республикалық
меншіктің барлық объектілері категорияларға жіктелінеді: мемлекет
акцияларының бақылау пакетін сақтауды көздейтін, ұлттық компаниялар;
көкшіл фишкалар - мемлекеттің жартылай қатынасумен мұнай және
металургиялық саладағы жоғары өтімді кәсіпорындар, және де Қазақстанның
халық жинау банкі; ең ақырында қарыз міндеттерінен толығымен құтылғанда,
көбінесе электроэнергетика саласының 45 акционерлік қоғамы кіретін
жекешелендірудің ірі объектілері.
“Көкшіл фишкалардың” мемлекеттік пакет акцияларын жекешелендіруді
іске асырудың негізгі әдістемесі ретінде жарыс негізінде осы компанияларға
экономиканың осы секторында танылған операторлар болып келетін және
корпоративтік басқару және транспоренттілік халықаралық стандартқа сай
қосымша стратегиялық инвесторларды тарту.
“Көкшіл фишкалардың” акцияларын нарықта өткізу үшін алдын-ала
дайындық жасала басталды, қазақстандық “көкшіл фишкаларды” акцияларын
орналастыру құқығына инвестициялық қаржылық институттар арасында тендер
өткізілді, тендердің жеңімпаздары анықталынды, олармен келісім шарт
жасалынды. Бірақ та ел үкіметі осы сұрақ бойынша шешімді қабылдауға
асыұпады. Ол 1988 жылғы әлемдік қаржылық дағдарыстан кейінгі әлемдік
тауарлар мен шикізат нарықтарында беталыстың теріс әсерімен, нарықтарда
тұрақтылық пен анықтылығының болмауымен, қазақстандық экспорттың көптеген
шикізат тауарларына сұраныстың түсуіне байланысты болды. Осының бәрі ең
пайдалы отандық кәсіпорындардың мемлекеттік акция пакеттерін аз бағаға
сатуды жөнсіз іске асырды.
Әрі кей кәсіпорындарда портфельдік инвестиция үшін олардың
акцияларының тартылымдығы төмендетуіне әкелген үкімет пен негізгі
акционерлер – стратегиялық инвесторлар арасында таластар мен талқыласулар
басталды. Нәтижесінде “Көкшіл фишкаларды” жекешелендіру бағдарлама іске
асырылмады.
Меншікті жаңарту саладағы мемлекет мақсаттарына жету процесінде
қозғалмайтын мүліктің ірі объектілерінің акция пакеттерін сатуы де іске
асырылды.
Әлеуметтік саладағы экономикалық реформаларының басты бағыты ретінде
1999 жылы мемлекеттік тапсырыс және мемлекеттік мекемелерінің ұйымшылдық-
құқықтық түрлерді өзгерту арқылы бәсекелестік ортаны бағытталып құру
жүйесіне көшу және сапаға талаптарын өсіріп және көрсетілетін қызметтерінің
көлемемін сақтап оларды асырауға кеткен бюджеттік шығындарды азайту. Осы
институционалдық жаңартулар білім беру, медициналық-сауықтыру, ғылыми,
мәдениет және т.б. қызмет түрлерінің облысында мемлекеттік кәсіпорындарын
белсенді жекешелендіруге өтуге жағдайларды жасады. Білім беру, ғылым және
денсаулық сақтау объектілерін жекешелендіруге даярлық басталды.
Осы кезеңде Қазақстан үкіметі борышты кәсіпорынның мемлекеттік
акциялар пакетін өарыз берушілердің сенімді басқаруына беру тәжірибесін
алғашқы рет қолдады. Солайша, мұнайды жеткізу үшін 7 млрд. теңге
мөлшеріндегі қарызды жабу үшін “Павлодар МӨЗ” акционерлік қоғамның
мемлекеттік акциялар пакеті (87,9%) “Мангистаумұнайгаз” ашық акционерлік
қоғамға берілді, ал “Эйр Қазақстан групп” холдингтің акцияларының 50%-ті –
елдің ірі жеке банкіге берілді, және де оған мемлекеттік акциялар пакетінің
қалған 50%-тін басқаруға берілді.
Меншікті реформалаудың осы кезеңінде постприватизация бақылауын
жүргізу негізінде мемлекеттік органдар мемлекеттік меншікті басқару
тиімділігінің кәсіби бағалаумен және инвестициялық бағдарламаларды іске
асырумен жұмыс істе алатын консалтингтік және аудиторлық фирмаларды анықтау
бойынша жүргізілді. 2000 жылы 70 жекешелендірілген кәсіпорындарда
мамандарды қатыстырумен инвестициялық және басқа да міндеттерді іске
асырудың инвестициялық тендерлерде жекешелендірілген объектілердің қызмет
етуінің тиімділігіне экономикалық анализді қоса алғанда тексерулер
откізілді.
1991 жылдан басталған меншіктің құрылым мен қатынастарын жаңарту
облысындағы мемлекет саясатының нәтижелерін толығымен бағалай отырып,
мемлекет иелігінен Алу және жекешелендіру процесі негізінде аяқталғандығы,
меншік қатынастарының саласындағы мемлекеттің монополияның жойылғандығы
және елдің экономикасында жеке сектордың қалыптасқандығы, орта және шағын
бизнесті дамыту негіздің құрылғандығы, экономиканың сәйкес секторларында
нарықтық қатынастардың құрылғандығы туралы айтуымыз керек.
2 тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік секторы
нарық экономика жағдайында.
2.1 Қазақстан Республикасы мемлекеттік секторын қазіргі замандағы талдау.
Елде экономиканы қалпына келтіру шараларды қабылдау, 2010 жылына дейін
Қазақстан Республикасының даму дың стратегиялық жоспарымен анықталған
мақсаттар мен міндеттер мемлекеттік мүлікті басқару мен иелік істеудің
әдістемелерің әрі қарай дамытуды талап етеді.
Мемлекеттік мүлікті басқаруды әрі қарай дамыту, мемлекеттік мүлікті
басқару Концепцияларын және жекешелендіру іске қосу мақсатында Қазақстан
Республикасының 2002 жылдың 21 мамырдан “Қазақстан Республикасының
мемлекеттік мүлік сұрақтары бойынша кейбір заңдылық актілерге өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы ” заңың қабылдады.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне заңды түрде өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді, Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10
маусымнан “Акционерлік қоғамдар туралы” заңы, Қазақстан Республикасының
1998 жылдың 22 сәуірден “ Қосымша және жауапкершілігі шектелген
серіктестіктер туралы” заңы, 1995 жылдың 23 желтоқсаннан № 2721 Қазақстан
Республикасының Президентінің “Жекешелендіру туралы” заң күші бар жарлығы.
1995 жылдың 19 маусымнан № 2335 “Мемлекеттік кәсіпорын туралы”
Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар жарлығына өзгерістер
енгізілді, мемлекеттік кәсіпорындардың жауапкершілігін арттыру мақсатында,
олардың қаржылық-шаруашылық қызметінің бақылауын күшейтуге бағытталған
толықтырулар енгізілді.
Заң қабылдағанша дейін мемлекет кәсіпорындардың оларға заңды
тұлғалардың жарғылық капиталдағы бөлігін және қаражаттары түрінде
бекітілген мүлікті қағажыту және де осы мүлікті өткізуден алған ақша
қаражаттарды өз ойынша пайдалану мүмкіндігінің болуы жағдай меншік иесі
ретіндегі мемлекеттің мүддесін бұзды және мемлекеттік мүліктің қағажыту
бақыланбайтын процесіне әкелді.
Заңға сай, негізгі құралдарға жататын, мемлекеттік кәсіпорындардың
мүлігі мемлекеттік мүлікті орналастыру өкілетті мемлекеттік органның шешімі
негізінде ғана сатылады, ал кей жағдайларда Қазақстан Республикасының
Үкіметінің шешімімен. Осы мүлікті жекешелендіруден түсетін қаражаттары
мемлекеттік бюджетке түседі.
Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 22 сәуірден “Қосымша және
жауапкершілігі шектелген серіктестіктер туралы” заңына өзгерістерді енгізу
жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық капиталында мемлекеттік
кәсіпорындардың қатысуына тиым салуды енгізуді қажеттігімен міндеттелді.
Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10 маусымнан „Акционерлік
қоғамдар туралы” заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар негізгілері:
- мемлекеттік мекемелерге акционерлік қоғамның ұйымдастырушы
немесе қатысушы ретінде болуға тиім салу;
- „алтын акция” иесінің құқықтарын нығайту және ұлғайту: жалпы
жиналыстың, басқарманың және директорлар кеңесінің шешіміне
ветоны салу мүмкіндігі, осы егер мемлекет „алтын акцияның”
иесі болған кезде бақылаудың қосымша әдісі ретінде болады.
Сонымен қатар постжекешелендіру де, өйткені енгізілген
өзгерістерге сай „алтын акциямен” куәландыратын вето құқығын
біреуге тапсыруға болмайды;
- акцияларының бақылау пакетіне мемлекет иегер болатын,
ерекшелігі, ұлттық қомпаниялар жатпайтын, қоғамның
қызметінің қаржылық-шаруашылық орта мерзімді және ағымды
жоспарларды қоғамның директорлар кеңесімен міндетті түрде
бекітілуді қарастырылу;
- көрсетілген акцияларымен пайдалану және иелік ету құқығы
бар мемлекеттік органға белгіленген мерзімде мемлекеттік
акциялар пакетінің дивидендтердің мөлшерінің жобалық
көрсеткіштерімен таныстыру міндетін қоғамның атқарушы
органның артына бекіту;
- директорлар кеңесінің міндетіне кіретін сұрақтарды шешу үшін
қоғамның директорлар кеңесінің мүшелеріне тәуелсіз
сарапшыларды, кеңесшілерді шақыртып алу құқығын беру.
„Жекешелендіру туралы” жарғының мемлекеттік меншік объектілерін сату
тәртібі турлы ереженің әрекетті рөлдері биржалық сауданы ұйымдастыру және
өткізу ерекшеліктерін бейнелемегеніне байланысты қор биржаларда мемлекет
иелік ететін бағалы қағаздар нормаларын толықтырды және бөлек статьяда
белгіленді.
Мемлекеттік меншікті сатып алушылардың „Жекешелендіру туралы” жарғының
сатып алу-сату шарттарыны сәйкесінше міндеттерді іске асыру бақылаудың
тиімділігін арттыру мақсатында өзгеріс енгізілді. Ол өзгеріс сатып
алушылардың өздеріне алынған міндеттерді тиісті орындауды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың ең негізгі рычагі сөзсіз, өзекті
құқықтық негіздің болуы табылады. Істеп тұрған заңдарының міндеттеріне
сәйкес келетін мемлекеттік меншікті (республикалық та, коммуналдық меншік
те) басқару және орындау сұрақтарын реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің тексерісін жасау.
Тұрақты экономикалық өсуге және мемлекеттен тыс әлеуметтік бағытталған
экономиканы түрлендіруге көшу, тиімді нарықтық шаруашылықты құруының жаңа
стратегиялық міндеттерді шешу және экономикалық реформаларды тереңдету
қазіргі деңгейде мемлекеттік мүлікті басқару және меншік қатынастарын
жаңарту сұрақтарына жаңа әдістемелер қажет етті. Жекешелендіру облысында
мемлекет саясатының негізгі мақсаты барлық шаруашылық кешенінің толығымен
қызмет ету тиімділігін арттыру аталды. Онда да жекешелендіру мемлекеттік
мүлікті басқаруының біріктірілген мемлекеттік саясатының құрылымдық
элементі ретінде қарастырылады. Ол саясат салық салу негіздің үлкейту
түрінде жекешелендіруден қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді
болашақта қайтарымды алуға, қосымша жұмыс орындарын құруға, отандық нарықты
отандық өндірушілердің тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз етуге,
барлық шаруашылық кешенінің қызмет ету тиімділігін арттыруға бағытталған.
Қойылған міндеттерді шешу үшін мемлекеттің стратегиялық мақсаттарымен
саналатын, мемлекеттің меншік қатынастарын жаңарту саясаты дифференциалдық
әдістеме негізінде құрылу керек. Онда да жоғарыликвидтік кәсіпорындар
кәсіпорын дамуына бағытталған инвестициялар мөлшерінің және әлемдік
деңгейге максималды жақындалған нақты бағалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz