Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принциптерін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I.тарау. Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын жүзеге асырудың дидактикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі жайлы ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді қолданудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II.тарау. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принциптерін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі
2.1. Қазақ тілін оқытудағы көрнекілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2. Қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I.тарау. Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын жүзеге асырудың дидактикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі жайлы ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді қолданудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II.тарау. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принциптерін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі
2.1. Қазақ тілін оқытудағы көрнекілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2. Қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Жоспары
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-тарау. Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын
жүзеге асырудың дидактикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі
жайлы ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді
қолданудың
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...13
II-тарау. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік
принциптерін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі
2.1. Қазақ тілін оқытудағы көрнекілік
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2. Қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге асыру
жолдарының
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
Зерттеудің өзектілігі. Біздің қоғамдағы нарықтық қатынастарды игеру,
алдыңғы қатарлы дамыған елу елдің қатарына қосылу, үдемелі ақпараттар
ағыны, ғаламдық компьютерлік жүйеге өту қазіргі заманда өмір сүріп отырған
адамның өз білімін үнемі жетілдіруіне, жаңарып тұруына икемділігін
тәрбиелеп отыруына көзін жеткізіп отыр. Осы күні мектепте әлеуметті жағынан
белсенді, еркін ойлай алатын, өз бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін,
саналы адамдар тәрбиелеуге талап қойылуда. Осыған байланысты қазіргі
жағдайда мектеп оқушысының төменгі сыныптан бастап оқуға деген
қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін қалыптастыру үшін мұғалім
өскелең оқытуға негізделген жаңа бағдарламамен оқыту қажет.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту оқушыларды
сауатты жазуға үйрету, негізгі тілдік ұғымдармен таныстыру, өз ойын,
пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу - деп атап көрсеткен.
Оқу сапасын, оқушылардың танымдық-шығармашылық белсенділігін, логикалық
және абстрактылы ойлауын дамыту мақсаттарында сабақта көрнекі әдістерді
пайдалану оның уақыта талабына сай түрлерінің жаңаруымен баса назар
аудартады.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында көрнекі
құралдарды қолдану арқылы ынталандыра оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында көрнекі
құралдарды қолдану.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бастауыш сыныптың қазақ тілі
сабақтарында көрнекі құралдарды қолдану әдістемесін ұсыну.
Зерттеу міндеттері.
1. Психология, педагогика, әдістеме саласындағы әдебиеттерді талдау.
2. Бастауыш сыныптағы оқыту үрдісінде көрнекіліктің маңызын анықтау.
3. Көрнекілік ұғымын ғылыми негіздеу, оның сабақтағы рөлін анықтау.
4. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында қолданылатын көрнекі
құралдарын түрлеріне сипаттама беру.
5. Қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге
асыру жолдарының тәжірибесін талдау.
Зерттеу болжамы. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында көрнекі
құралдарды қолдану тиімділігі мынадай шарттар орындалған жағдайда артады:
сабақта көрнекі құралдар жүйелі қолданылып, оқушылардың жас ерекшелігіне,
материал мазмұнына сәйкес іріктелініп алынса, олардың байқампаздығы, пәнге
деген қызығушылығы, абстрактылы ойлауы дамиды. Уақыт талабына сай көрнекі
құралдар (аудио, визуальдық, компьютерлік және электрондық оқу құралы т.б.)
оқушылардың өзіндік әрекеттері мен шығармашылық белсенділігін қамтамасыз
етеді, логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге мүмкіндік ашады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде
интерактивті әдіспен оқыту оқушылардың танымдық-шығармашылық ізденістерін
дамытады. Мультимедиялық тақта сабақты электронды түрге айналдырып,
көрнекті түрде өткізуге мүмкіндік береді. Сабақтың өнімділігі артып,
оқушылардың білім деңгейіне оң әсер етеді.
Зерттеу әдістері:
– Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған ой-пікірлерге, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге, мемлекеттік құжаттарға,
оқулықтарға теориялық талдау жасау әдісі; олардағы зерттеу мәселесіне
қатысты негізгі ұғымдар, көрнекілік ұғымының мәні, мазмұны, түрлері,
оқыту әдістері мен талаптары контент-анализ (материалдардың мазмұнын
талдау) әдісін қолдану арқылы анықталды;
- әлеуметтік-педагогикалық әдіс (озат мұғалім тәжірибесін зерттеу);
эксперимент әдісі (анықтау, оқыту, бақылау); оқушы әрекетін талдау
(салыстыру, жіктеу).
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 46 бет.
Кіріспе
Ең алғашқы әлем туралы түсінікті адамдар сезіну арқылы алды. Оларды
адамдар қоршаған ортаның әсері ретінде қабылдайды. Қабылдаудың сезінуден
айырмашылығы – адамдар әлемді бейнелер ретінде қабылдайды, бұл өзін
қоршаған денелер мен құбылыстар және олардың қасиеттер жиынтығын тұтас
қабылдауға мүмкіндік береді.
Адамның қоршаған ортаны сезімдік тануына сезіну, қабылдау, елестету,
есте сақтау жатады. Ал, ойлау мен сөйлеу - әлемді танудың рационалды немесе
ойлау тәсілі. Өйткені сөйлеу мен ойлау арқылы сезімі мен қабылдауы арқылы
көрсетілмеген әлемді басқа жағынан таниды.
Елестету барлық уақытта бейне түрінде болады, ал есте сақтау көрнекі
түрде бейнелеумен қатар, логикалық (ойды есте сақтау), эмоциялық (сезінуді
есте сақтау) болып екіге бөлінеді. Адам елестету арқылы шығармашылығын
енгізуге мүмкіндік беретіндей әлемді өзбетінше түрлендіре алады. Сондай-ақ
алдағы болатын жағдайларды елестете алады.
Елестету адам өмірінде бірнеше арнайы міндеттер атқарады. Нақтылықты
елестете алу және оларды қажетті жағдайларда қолдана алу осы міндеттердің
бірі болып табылады. Екінші міндет адамның көңіл-күй жағдайын басқара
алатындығына байланысты. Үшінші міндет адамның жағдайы мен оның танымдық
процестерін еркін басқаруымен тікелей байланысты болады. Төртіншісі – адам
өзінің ішкі жоспарын жасап, ойша образдарды манипуляция жасай
алатындығында.
Оқушының байқау, көру қабілеттерінің ерекшеліктерін ескеріп, дамытатын-
көрнекілік.
Көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр- сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік
мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жағалықтарына сергек қарап,
сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктерді
пайдалануға қазақтың ұлы педагогы Ы.Алтынсарин де зор көңіл бөлген.
Қазақ жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен
көріп ажырата білулері керек,- деген.
Жас бала не нәрсені де болса білуге құмар, қызыққыш, қолмен ұстап,
көзбен көргенді жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жақсы
ұымдастырылған сабаққа байланысты.
Бастауыш сыныптарда оқу үрдісінде көрнекілік құралдарын тиімді
пайдалану оқушылардың білімге деген құштарлығын арттырып, ынталандырады,
танымды қабілетін оятады.
Себебі бастауыш сынып оқушылары қызыққыш еліктегіш келеді, және олардың
танымдық қабілеттері өте жоғары.
Көрнекілік әдістерінің тәсілдері пайдаланатын көрнекіліктің түріне қарай
өзгеріп отырады. Көрнекілік әдістері арқылы оқушылаға жаңа ұғым берумен
қатар олардың бұрын алған білімін де кеңейтеді және ол оқушылардың
эмоциялық көңіл-күйіне әсер етеді. Соның әсерінен заттар мен құбылыстардың
қасиеттерін салыстыра білуге, айырмашылығы мен ұқсастықтарын көре білуге
дағдыланады.
1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі жайлы
Оқу теориясының негізгі құрылым бірліктері – бұл ғылым тарапынан
анықталған заңдар мен заңдылықтар. Заңдар мен заңдылықтар құбылыстар,
процестер мен олардың нəтижелері арасындағы жалпы, объектив, тұрақты жəне
қайталанып келетін байланыстар мен тəуелділіктердің мəнін ашады.
Дидактикалық процестің негізін құрайтын аса маңызды жəне негізгі
заңдылықтар мен заңдар оқу принциптері немесе дидактикалық принциптер деп
аталады. Бұл принциптер арқасында оқу процесіне қатысы бар көптеген
заңдылықтардың мəн-мағынасы ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың қызметтері
реттеледі, барлық оқу пəндерін өтуде жəне оқудың барша кезеңдерінде олар
өздерінің жалпы мəнін сақтайды. Принциптер дидактикалық процестің біртұтас
концепциясын құрай отырып, табиғи бірлікте əрекетке келеді. Қазіргі
кезеңдегі оқу жүйесінің іргетасын Я.А. Коменский қалаған. Ғұлама-педагог
пікірінше, оқудың негізі – табиғи сəйкестік принципі, ал барша қалған
принциптер осы табиғи сəйкестікке сай бірізді іске асырылып барады.
А.Дистервег бұл жүйені жаңа талаптарға негізделген нақты ережелермен
толықтырды. Бұл ережелер 1) оқу мазмұнына; 2) оқытушыларға; 3) оқушыларға
қатысты болды. К.Д.Ушинский тиімді оқуға қажет келесі шарттарды белгілеп
берді: уақытқа сай болуы, бірізділік, табиғилық, тұрақтылық, игеру
беріктігі, анықтығы, оқушылардың дербестік əрекеті, жүктемелердің аса ауыр
не өте жеңіл болмауы, дұрыстық.
Дидактика – оқыту мен білім беру теориясы. Дидактика оқыту мен білім
беру мен тәрбиелеудің негізгі құралына айналдыра отырып оқу мен тәрбиелеуді
біріктіріп, оқытушының оқушыға білім беруіндегі мазмұнды іс-шараларды
анықтайтын бірден-бір озық тағылым.
Оқулықтарда дидактиканы оқыту мен білім берудің теориялық негізі
қабылдайды. Негізінде дидактиканы тек қана теориялық талдаулармен қана
шектеп қарауға болмайды. Себебі, дидактиканың функциясына ғылыми анықтаулар
мен болжаулар және оларға сәйкес теориялық және практикалық ғылыми –
педагогикалық зерттеулер де енуі тиіс.
Дидактика оқыту мен білім берудің негізгі құралы ретінде анықталып,
оқу мен қалай оқытуды үйретудің негізгі бірлікте екенін анықтай отырып,
оқытушының оқыту мазмұнындағы ілімді оқушының игеруіне жол ашуы негізінде
қарастыруын көздейді.
Мектептің тағылымдық, дағдылық, білімділік іс - әрекеттерінде
қалыптасқан дидактикалық принциптердің ішіндегі – ғылыми, көрнекілік,
саналық, білімнің жеке игерілуімен, оның жүйелілігімен және пайымдылығы –
болып тірескен бес түрі өмір талқысынан өтіп, бұлтартпас айғағы ретінде
қоғамдағы білім саласының айқын кепілділігіне ие болады.
Қоғам мен саяси дамудың нәтижесі мен білім беру саласына да өзінің
ықпалын тигізіп отыр. Соған сәйкес дидактика принциптері өзгеріске еніп
отыруы табиғи заңдылық. Қазіргі кезде оқу процессін ұйымдастыруда, оқытк
әдістерін таңдауда мектептердің оқу – тәрбие жұмысының ұзақ мерзімдегі
практикасына сүйене отырып жалпы әдістемелік қағидаларды немесе дидактика
принциптерін жетілдіру қажеттігі туып отыр. Мұнда оқыту мен тәрбие беру
процестерінің заңдылықтарын және ғылымның өркендеуін, оқушылырдың ой –
санасының қарқындап дамуын ескере отырып, төмендегідей принциптерді ұсынуға
болады.
1. Ғылымилық принципі.
Оқу материалының мазмұнын осы заманғы білімдердің жағдайымен
толықтырып, әрбір пәннің ғылыми тұрғыдан түсіндірілуіне мүмкіндік
туғызады.
2. Көрнекілік принципі
Оқушының материалды сезімдік қабылдауы болып табылады.
3. Жүйелілік принципі.
Оқушының алған білімінің жүйелілігі болып табылады.
4. Пайымдылық принципі.
Оқушының алған тұрғысынан ойлануына, білімді өз қажетіне жаратуына,
білімді сапалы меңгеруіне әкеледі.
5. Саналылық принципі.
Оқушының алған білімін саналы меңгеру болып табылады.
6. Оқушының жеке ерекшеліктеріне байланысты тәрбиелеу принципі.
Оқушының бағдарлылығын, іскерлігін, қызығушылығын арттыру болып
табылады.
7. Ынтымақтастық принципі.
Топтық жұмыс істеу, бірегей мүдделерді қорғау үшін білім және тәрбиені
негізге алады.
8. Ұжымдық принцип.
Оқытумен тәрбиенің ұжымдық сипаттағы көрінісі.
9. Мәдени бейімділік принципі.
Оқыту мен білім берудің, сонымен бірге тәрбиелеудің әрбір ортаға,
ұлтқа, қоғамға, ұлттық менталитетке жергілікті үрдістерге, салт-
дәстүрге мәдени бейімделуді, дамуды қалыптастырады.
10. Табиғатқа бой ұсыну принципі.
Экологиялық тұрғыдан білімін дамыту, ой – кеңейту, табиғатты сүюге
тәрбиелеу болып табылады.
11. Салауаттану принципі.
Оқушының жек басының тазалығы, өзін - өзі тануы жас шамасына сәйкес
жетілуі, табиғи ерекшеліктері, денсаулық, физиологиялық, психикалық
дамуы, валеологиялық білім алуға жетелейді.
12. Тәрбие мен оқытудың беріктігі принципі
Тәрбиелеу мен оқыту әрдайым бірге жүреді, оқыта отырып тәрбиелеу.
13. Құқықтық принцип.
Оқушының дами отырып өзінің жеке басының құқықтарын жете біліп, өзін
заңды қорғай білуі. Оқушының патриоттығын, елінің Атазаңына құрметі
мен сүйіспеншілігін туғызады.
14. Байланыс принципі.
Теория мен практиканы өзара байланыстыру, экскурсия, саяхатқа шығу,
шеберханада жұмыс жасау сияқты сыныптан тыс жұмыстар мен іс- шараларды
жүзеге асыру.
15. Өнерпаздық принцип.
Баланың жан – жақты, есті, зерек, өнерлі болып дамуы.
Принциптер нұсқау-көрсетпе (норматив) қызметтерін атқарады. Олар
мұғалімге кейбір жағдайларда қандай əрекетке келуі жөнінде тек кеңес немесе
сілтеме беріп қоймайды, жалпы заңдылықтар ретінде бұл принциптер
педагогикалық əрекеттер бірлігіне негіз қалаумен бірге олардың толық
орындалуын талап етеді. Принциптерді білу жəне оларды оқу-тəрбие процесінде
толықтай іске асыру педагогикалық шеберліктің негізін құрайды жəне ол
педагогикалық біліктілікті анықтауда алдымен ескеріледі.
Педагогиканың принциптік талаптары ережелер жүйесі арқылы іске
асырылады. Ереже – бұл педагогикалық іс-əрекеттің нақты жағдайларда белгілі
мақсаттарға жеткізу тəсілінің суреттемесі (описание). Көбіне оқу ережесі
деп қандай да принципті қолданудың жеке тараптарын ашып беретін жетекші
тұжырымдарды түсінеміз.
Оқу барысында диалектиканың жалпы заңдары мен педагогиканың арнайы
заңдары орындалуы шарт.
Диалектиканың жалпы заңдары сапына кіретіндер: қарама-қарсылықтар
бірлігі мен тайталасы заңы, сандық жинақтың сапалық өзгерістерге келу заңы,
жоқты жоққа шығару заңы.
Оқу процесінде қарама-қарсылықтар бірлігі мен тай-таласы заңы іске
қосылады. Қарама-қарсылықтардың туу себебі – жаңа əлеуметтік жағдайлар,
тұлға мүмкіндіктерінің өзгеруі, білім беру аймағында қалыптасқан соны
талаптар оқу процесіне болған дəстүрлі, бекіген ұғымдар жəне көзқарастармен
сəйкессіздікке ұшырауы. Бұл өз кезегінде оқу мазмұны мен технологиясын
өзгертіп, заманға сай ауыстыруды талап етеді.
Сандық жинақтық сапалық өзгеріске түсу заңы да оқу процесінде көрініс
береді. Тұлғаның бүкілдей сапалық сипаты (нанымдары, сеп-түрткілері,
ұстанымдары, қажеттері, құндылықты бағыттары, даралықты іс-əрекет стилі,
ептіліктері мен дағдылары) сандық жинақтың белгілі деңгейдегі нəтижесі.
Санның сапаға ауысуы жоқты жоққа шығару заңы тетіктеріне сəйкес
келеді. Тұлғалық жəне психикалық жаңа құрылымдар адамның өткен кездердегі
жинақтаған тəжірибесі негізінде қаланады. Соңғы өмір кезеңдерінде пайда
болған сапалар бұрынғы қалыптасқандарын “жоққа” шығарады. Жоққа шығару
тетігі оқу дағдыларының қалыптасу процесінде көрінеді, яғни кейбір
əрекеттер көп қайталаулар нəтижесінде күрделі дағдыларға (жазу, есеп, оқу)
айналады.
Диалектиканың жалпы заңдылықтарымен бір қатар оқу барысында арнайы
педагогикалық заңдар да əрекетке келеді. Ғалымдар мұндай заңдардың
бірқаншасын ашып, педагогикалық тəжірибеге ұсынған. Өз заманында ғұлама
педагог И.Г.Песталоцци келесі заңды нақтылаған: елес байқауынан анық
ұғымдарға, олардан анық түсініктерге өту.
Неміс педагогі Э. Мейман бірнеше ерекше заңдарды негіздеп, ұсынды:
- жеке адамның дамуы əуел бастан көбіне оның табиғи нышандарына тəуелді
жүріп жатады;
- ең алдымен бала тіршілігі мен оның қарапайым қажеттерін
қанағаттандыруға арналған сапа-қасиеттер дамиды;
- балалардың жан жəне тəн дамуы əрқилы деңгейде өтеді.
Теоретиктер мен практиктер ашып, бүгінгі педагогикаға енгізген
заңдылықтар саны ұланғайыр (мысалы, И.П.Подласый өз оқулығында 70-тен астам
заңдылықты хаттаған).
Оқудың əрқилы заңдылықтарын реттестіріп, жинақтауға орай, оларды жалпы
жəне жеке (нақты) заңдылықтар деп бөлу қабылданған.
Жалпы заңдылықтар қалаған білім беру процесіне тəн болып, оқудың бүкіл
жүйесін қамтиды. Олардың арасында аса көп еленетіндері:
- оқу мақсаттары. Оқу мақсаты қоғам дамуының деңгейі мен қарқынына, оның
қажеттері мен мүмкіндіктеріне, педагогика ғылымы мен практикасының даму
деңгейі мен жетістіктеріне байланысты;
- оқу мазмұны. Оқу мазмұны қоғамдық қажеттер мен оқу мақсаттарына, ғылыми-
техникалық жəне əлеуметтік процестің қарқынына, оқушылардың жас
мүмкіндіктеріне, оқу теориясы мен практикасының даму деңгейіне, оқу
мекемелерінің материалды- техникалық жəне экономикалық жағдайларына тəуелді
келеді;
- оқу сапасы. Оқу сапасы өткен кезеңдегі оқу процестерінің
нəтижелілігіне, оқу материалының сипаты мен көлеміне, мұғалімнің
ұйымдастыру – педагогикалық шеберлігіне , оқушының оқып-үйренуге болған
қабілетіне, оқу уақытына байланысты;
- оқу əдістері. Дидактикалық əдістер тиімділігі əдістерді білу мен
қолдану ептілігіне, оқу-мақсаттарына, мазмұнына, оқушылардың жеке деңгейі
мен оқуды меңгеру қабілетіне, материалдық-техникалық қамсыздығына, оқу
процесінің ұйымдасуына тəуелді;
- оқуды басқару. Оқудың нəтижелі болуы оқу жүйесіндегі кері байланыстың
жеделдік сипатына, реттеу-түзету ықпалдарының орынды келуіне орайласады;
- оқуға ынталандыру. Оқу нəтижесі шəкірттің білім игеруге деген іштей
ынта-ықыласы мен оқу əрекеттерінің өзіне тəн тартымына (внутренние
стимулы); оқу əрекетіне мүмкіндік жасаушы сыртқы жағдайлар (қоғамдық,
экономикалық, педагогикалық).
Жеке (нақты) заңдылықтар оқу жүйесінің кейбір тараптарына орай іске
қосылады. Оқу процесінің жеке (нақты) заңдылықтары:
- дидактиканың тек өзіне тəн (оқу нəтижесі қолданылған оқу əдістері мен
құрал-жабдықтарына, оқытушының кəсіби шеберлігіне жəне т.б. байланысты);
- таным теориясына (гносеологиялық) сай (оқу нəтижесі оқушылардың
танымдық белсенділігіне, ептілігіне жəне оқуды қажетсінуіне, т.б. тəуелді);
- психологиялық (оқу нəтижесі шəкірттердің оқу-үйрену мүмкіндіктеріне,
зейін деңгейі мен тұрақтануына, ой-ақыл ерекшеліктеріне жəне т.б.
байланысты);
- əлеуметтік (жеке адамның дамуы төңірегіндегі басқа адамдармен тікелей
не жанама қарым-қатынасына, қоршаған ортаның ақыл-парасат дəрежесіне,
мұғалімнің оқушымен қатынас жасау стиліне жəне т.б. тəуелді);
- ұйымдастырушылық (оқу процесінің тиімділігі оның ұйымдастырылу
дəрежесіне, сол процестің оқушыда оқуға болған ынтаны, қажеттікті
тəрбиелеуге бағытталуына, таным қызығушылығын қалыптастыруына, қанағаттану
лəззатына бөлеп, танымдық белсенділікті қанаттандыруына жəне т.б. тікелей
байланысты);
Оқу заңдылықтарының нақты көріністері принциптерде жəне оларға орай
қабылданған ережелерде байқалады.
Ережелер мұғалімге қандай да бір жағдайларда нақты əрекеттерді жасауға
сілтеме беріп, белгілі бір талаптарды орындауға бағыттайды. Ал бұл
нұсқаулардың қалай орындалуы мұғалімге тəуелді. Мысалы, оқушы сабақ басына
кешігіп, сыныпқа қоңыраудан соң кіріп келді. Мұндай жағдайда мұғалім
ережеге сай оқушыға қандай да ықпалды əрекет жасауы қажет, себебі тəртіп
бұзу ескерусіз қалмауы тиіс. Ал бұл ескерту қалай орындалады- оның жолы
бүтіндей жəне толығымен нақты ситуацияға, оқушы тұлғасына, мектепте
қабылданған тəртіптерге, қалыптасқан қатынастарға жəне көптеген басқа да
себептерге байланысты.
Оқудың дəстүрлі теориясында аса танымал болғандары келесі дидактикалық
принциптер: саналылық жəне белсенділік, көрнекілілікпен оқыту, жүйелілік
жəне бірізділік, беріктік, түсініктілік, ғылымилық, көңіл-күй ескеру,
теория мен практиканы байланыстыру. Саналылық жəне белсенділік принципі
негізінде ғылым тарапынан анықталған заңдылық тұжырымдары жатыр. Білім мəні
оқушының өз ақыл-ой белсенділігі арқасында игерілген терең де əрі өз
бетінше ұғынылған білімдерден құралады. Білімдерді саналы игеру бірнеше
шарттар мен жағдаяттарға тəуелді: оқу мотивтері, оқушылардың танымдық
белсенділігінің деңгейі мен сипаты, танымдық іс-əрекетті басқару жəне оқу
тəрбие процесін ұйымдастыру, мұғалім қолданған əдістер мен оқу жабдықтары
жəне т.б. Оқушының өзіндік таным белсенділігі оқудың маңызды жағдаятының
бірі есептеледі, ол оқу материалын терең əрі берік игеруде пəрменді ықпал
жасайды. Оқудың саналылық жəне белсенділік принципін іске асыру барысында
келесі маңызды оқу ережелері сақталуы тиіс:
- алдағы жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін анық түсіну- саналы оқудың
қажетті шарты: оларды оқушыларға көрсету маңызы мен мəнін түсіндіру,
болашақтағы қажетін бала санасына жеткізе білу;
- оқыту барысында оқушы не, неліктен жəне қалай істеу керектігін түсінуі,
сонымен оқу жұмыстарын қарадүрсін орындамай, алдын-ала олардың терең мəн,
мағынасын ұғынуы;
- оқу барысында танымдық іс-əрекеттің барша түрлері мен формаларын
пайдалану, талдауды біріктіру тəсілімен, индукцияны дедукциямен салыстыруды
қарама-қарсы қоя, біріктіру, сəйкестікті жиі пайдалану, балалардың жасы
кіші болса, индукция тəсілін жиі қолдану;
- оқушылар əр сөздің, сөйлемнің, ұғымның мəн-мағынасын түсінуі; оларды
қолдануда оқушылардың өтілген білімдері мен тəжірибесіне сүйену, бейнелі
салыстыруларды пайдалану, мəн-мағынасы жете ашылуы мүмкін болмаған
ұғымдарды сабақта қолданудан аулақ болу;
- балалардың бірін-бірі оқыту мүмкіндіктерін пайдалану, дұрыс шешім
табудың ұжымдық формаларын дамытуға қажет жағдайларды қамтамасыз ету,
мұғалімнің түсіндірмесінен гөрі, қасында бірге отырған жолдасының əңгімелеп
бергені тиімді де, əрі жеңіл, сондықтан сыныптағы үздік оқушылар қолынан
келетін оқу істерін өз міндетіне алуы, бала белсенділігін тəрбиелеуде
уақытты да, күш-қуатты да аянбау. Есте болсын, бүгінгі белсенді оқушы
қоғамның ертеңгі белсенді мүшесі;
- оқушыларға белгісіз мəліметтерді бұрынғы белгілілерімен логикалы
ұштастыру: игерілген мен игеріліп жатқан білімдердің арасында логикалы
байланыс болмаса, саналы оқу да болмайды.
- Есте болсын, оқудағы басты нəрсе –оқытылып жатқан пəн емес, ол мұғалім
тəрбиесімен қалыптасып жатқан тұлға. Оқушыны пəнге қосалқы элемент
болмайтындай етіп оқыту əрі тəрбиелеу, керісінше, оқушыны сол пəнді
мұғаліммен бірге белсенді игеретін субъект дəрежесінде тану. Тұлғаны
қалыптастыратын пəн емес, пəнді оқытумен байланысқан мұғалімнің өз əрекет-
қимылы.
- оқушының бақылайтын деректері мен игерген білімдері арасындағы
айырмашылықтарды тауып жəне оларды түсіндіруді талап ететін жағдайлар
жасау;
- егер əр ереже тиімді сандағы мысалдармен қамтамасыз етілсе жəне сол
ережелердің қолдану ауқымы қаншалықты кең екендігін оқушы түсінсе, оқу
табысы соғұрлым жоғары болады.
- игеріліп жатқан материалдардағы басты жəне екінші дəрежелі ақпараттарды
табуға жəне ажыратуға үйрету. Оқушыны ең алдымен өзекті проблемаларды
түсініп, игеретін дəрежеге жеткізу. Сабақта келтіретін дерек жəне
мысалдардың негізгі мəселе мəнін көлеңкелеп тастамауы.
Көрнекілікпен оқыту принципі. Оның негізінде келесідей ғылыми
заңдылықтар жатыр: адамның сезім мүшелері сырттай тітіркендіргіштерді
əртүрлі қабылдайды, адамдардың көбі көру органдарының аса жоғары
сезімталдығына ие; рецепторлардан орталық жүйке жүйесіне бағытталған
байланыс оптикалық каналының өткізгіштік қабілеті өте жоғары; көру
органдарынан (оптикалық канал бойынша) миға келіп түсетін ақпарат қайта
таңбаланбайды, ол оқушы есінде жеңіл, тез жəне берік бейнеленіп қалады. Оқу
тəжірибесі көрнекілік принципін қолданудың көптеген ережелерін іске
асырған. Солардың кейбірін еске салайық:
- сөздік формада, ауызша не жазбаша өрнектелген материалдарға қарағанда,
табиғи күйінде берілген заттар жақсы, жеңіл əрі тез есте қалатынын ескеріп,
оларды оқу процесінде пайдалану.
- есте болсын, сəби ойы формалармен, түр-түсті бояулармен, дыбыстармен,
түйсіктермен өрнектеледі. Осыдан бала санасы жалпы дерексізденген ұғымдар
мен сөздерден құралмай, оның тікелей қабылдауындағы нақты бейнелерді арқау
етеді.
- оқушылар үшін ең маңызды ереже: мүмкін болғанша сезімдік қабылдауды
пайдалану, дəлірек айтсақ, көз қабылдауына – көретінді, құлақ қабылдауына –
естілетінді, иіс, дəм қабылдауға тиісті мүшелерді;
- бір көрнекілікпен шектеліп қалмау: көрнекілік – мақсат емес, оқушының
ойын дамыту жəне оны оқыту құралы;
- оқыту жəне тəрбиелеу барысында есіңізде болсын: ұғымдар мен
дерексізденген тұжырымдар бала санасына нақты деректер, мысалдар жəне
бейнелер негізінде жеткізілсе, тез əрі жеңіл қабылданады; олардың мəнін
ашуға əрқилы көрнекілік түрлерін пайдалану;
- көрнекілікті тек сурет ретінде қолданбастан, оны проблемалық
ситуацияларда өз бетінше білім алу көзі ретінде де пайдаланған жөн. Бұл
оқушылардың тиімді ізденіс жəне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік
береді;
- көрнекі құралдар сабақта өтіліп жатқан заттар мен құбылыстар жөнінде
өте анық жəне дұрыс ұғымдарды қалыптастыруға жəрдемін беретінін оқу жəне
тəрбие барысында естен шығармау;
- оқушы бақылауларын жүйелестіріп, себеп- салдарлармен сəйкестендіру;
- көрнекі құралдарды қолдана отырып, алғашқыда балаларды ондағы берілген
бейнелерді тұтастай қабылдауға, кейін бастысын жəне екінші дəрежелілерін өз
алдына, содан соң – қайталай тұтастыққа келтіруге үйрету.
- əртүрлі көрнекілікті пайдалану, бірақ көрнекі құралдар санын шектен
асырмау, себебі бұл баланың зейін шашыраңқылығын пайда етіп, негізгі мəн-
мағынаны қабылдауға кедергі жасайды.
Қорытындылай келе, айтарым: принциптер əрқашан белгілі жүйеде, бір
уақытта, тығыз байланысқан күйде іс-əрекетте комплексті, параллель жүзеге
асып барады, оларды кезекпен немесе бірінің орындалуымен екіншісіне
тізбекті өте, пайдалану мүмкін емес. Принциптер арасында басты не екінші
дəрежелісі болмайды, əңгіме тек олардан туындайтын талаптардың ауқымдылығы
мен жалқылық дəрежесі жөнінде болуы мүмкін. Барша принциптер өзара кіріге
ұштасқан, сондықтан бірінің талаптары, екінші бір принцип талаптарымен
мəндік жақындыққа түсіп жатады. Олардың бəрінің де қызметі - бағыттау,
оқудың сапалы нəтижелеріне жетудің жолдарын көрсету. Білімдендіру ісін
гуманизациялаудың мəні –оқушының тəн-дене жəне ақыл-ес мүмкіндіктерін
сақтау жəне дамыта түсу. Сондықтан оқу еңбегінің нəтижесі оған жұмсалған
оқушы күш-қуатының деңгейімен салыстырылып, бағаланады. Принциптер баланың
табиғи жəне əлеуметтік мүмкіндіктерін, күш салулары мен еңбек нəтижелерін
қалыпты мөлшерлеп отырады, егер қандай да себептермен ауытқуға түспесе,
олар арасындағы теңдіктің (баланс) сақталғаны.
2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді
қолданудың шарттары
Есте сақтау қабілеті адам өмірінде маңызды роль атқарады. Есте сақтау
қабілетінсіз балалар меңгергенін және дұрыс әрекеттері мен жіберілген
қателері туралы өзінің ой-пікірін есте сақтай алмаған болар еді. Оқушы
өзінің есте сақтаған білімін қажет кезінде қайта еске түсіріп, пайдалана
алады.
Қоршаған ортаны тануда балалардың есте сақтауы мен елестетуі бір-бірімен
келесі бағыттарда әсерлеседі:
1) бейне мазмұнымен алмасу: елестету материалын өз жадысынан алады, ал
жады елестету бейнелерін пайдаланады;
2) өзара бір-біріне әсер ету: елестету есте сақтауды одан әрі жақсарта
түсу процесіне қатысады; есте сақтау елестету процесін шығармашыл,
әрі өнімді етеді;
3) есте сақтау мен елестету басқа да психологиялық процестерге әсерлесе
отырып, көрнекі ойлаудың негізін құрайды.
Аз уақыт аралығында ақпараттарды есте сақтау қысқа мерзімді деп аталады.
Бірнеше секундтан бірнеше күндерге созылатын уақытта ақпаратты есте сақтау
шапшаң немесе оперативті деп аталады. Белгіленген мерзімге ақпаратты есте
сақтау ұзақ мерзімді деп аталады. Оны пайдалану ойлау мен жігерді күшейте
түседі.
Естігенін есте сақтау дегеніміз әртүрлі музыкалық және сөздік дыбыстарды
есте сақтау және оларды қайта жаңғырту. Есте сақтаудың бұл түрінің
көмегімен оқушы оқыған мәтіндерінің мағынасын түсінеді. Қозғалтқыш есте
сақтау барысында оқушы қажетті жағдайда көпфазалы күрделі қозғалысты
жеткілікті дәлдікпен есте сақтайды. Баланың өз басынан кешірген қандай да
бір жағдайды еске түсіруін эмоциялық есте сақтау дейді. Оған белгілі
материалдарды берік есте сақтау негіз болады.
Баланың есте сақтау процесі оның жас кезінен бастап белгілі бір бағытта
дамиды. Алдымен механикалық есте сақтау бірте-бірте толығып, логикалық есте
сақтауға айналады. Ал, тікелей есте сақтау уақыт өте келе әртүрлі
мнемотехникалық құралдар мен тәсілдерді есте сақтау мен оларды қайта
жаңғырту үшін қолданылатын белсенді, сапалы есте сақтауды байланыстыратын
аралық есте сақтауға ұласады. Сондай-ақ жас кездегі еріксіз есте сақтау
баланың жасы ұлғая келе еркін есте сақтауға ұласады.
Есте сақтаудың филогенетикалық даму түсінігін анықтауда П.П.Блонский
үлкен үлес қосты. Ол ересек адамдардағы есте сақтаудың түрлері өзінің
тарихи даму кезеңдері де болып табылады, әрі есте сақтауды жетілдірудің
филогенетикалық сатысы деп қарастырды. Бұл айтылған пікірлер қозғалтқыш,
аффектілі, бейнелік, лигикалық есте сақтау түрлеріне де қатысты.
Ішкі есте сақтау құралдарының қалыптасуында сөз, сөйлеу үлкен орын
алады. Сөйлеу – адамдардың қарым-қатынасының негізгі құралы. Бірақ сөйлеу
мен тілді нақты ажырата білу керек. Тіл – адамдар үшін белгілі бір мағына
беретін дыбыстардың байланысы берілетін шартты символдар жүйесі. Сөйлеу
қатынас құралы болуымен қатар, басқа адамдарды басқару және адамның өз
мінезін жүйелеу құралы да болады. Сөйлеу функцияларына қарай ішкі, сыртқы,
монолог, жазу, ауызша сөйлеу болып бірнеше түрге бөлінеді.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, баланың ойлауы оның есте сақтауымен
тікелей байланысты. Ойлау тікелей есте сақтау мен елестету негізінде
дамиды. Адамзаттың қоршаған әлемді тануы ойлау мен сөйлеу болмаса мүмкін
болмаған болар еді. Адамның басқа тіршілік иелерінен айырмашылығы – адамдар
өздерінің ойлары мен сезімдерін сақтап, басқаларға сөз арқылы бере алады.
Олай болмаған жағдайда адам санасының сөздік-логикалық ойлау түрі болмайды.
Ғылыми білімдердің барлығы дерлік сөз түрінде сақталған. Адамдардың
қажеттілігі мен қызығушылықтары үшін пайдаланатын барлық материалды және
рухани құндылықтардың аты бар, олардың барлығы ойлау нәтижесінде пайда
болған. Сондықтан оқушылардың сөйлеу, ойлау мәдениетін қалыптастыру –
бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі міндеттерінің бірі.
Танымдық процестер: қабылдау, зейін, елестету, есте сақтау, ойлау,
сөйлеу – балалардың кез келген іс-әрекеттерінің негізгі құраушылары болып
табылады.
Адам әңгімелесу, ойлау, оқу, еңбек ету т.с.с. қажілеттіктерін
қанағаттандыру үшін қоршаған әлемді қабылдауы, өзінің іс-әрекетін белгілі
бір құраушысына немесе сәттеріне көңіл бөлуі, өзінің не істейтінін, нені
есте сақтайтынын, ойланатынын, айтатынын, талдайтынын елестете алуы қажет.
Сондықтан адам әрекеттерінің бөлінбейтін ішкі сәттері болып табылатын
танымдық процестерсіз ешқандай адам әрекеттері болмайды. Танымдық процестер
әрекеттер барысында үздіксіз дамып отырады.
Оқушылармен жүргізілетін педагогикалық жұмысқа кірісер алдында ең
алдымен баланың табиғи қабілеті мен қоршаған ортаның әсерінен алғанына
көңіл бөлуі керек.
Адамның талабының дамуы, оның қабілеттіліктерге айналуы – оқу мен
тәрбиелеудің негізгі міндеттері, оларды танымдық процестердің дамуы мен ол
туралы мәліметтерді білмей шешу мүмкін емес. Олардың дамуымен қатар
қабілеттілік жаңа сатыға көтеріліп жетіледі. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерін
дұрыс таңдау үшін танымдық процестердің психологиялық құрылымын, оның
қалыптасу заңдарын білу қажет. Танымдық процестердің дамуы мен оны
зерттеуге Л.С.Выгодский, А.Н.Леонтьев, Л.С.Сахаров, Ж.Пиаже, С.Л.Рубинштейн
және т.б. ғалымдар үлкен үлес қосты. Олар танымдық процестердің қалыптасу
теориясы мен әдістемесін дайындаған. Қазіргі кезде оқу әрекетіндегі
танымдық процестерді ойдағыдай дамыту үшін оқытудың қазіргі кездегі
әдістері мен құралдарын іздестіру керек.
Оқушының байқау, көру қабілеттерінің ерекшеліктерін ескеріп,
дамытатын- көрнекілік.
Көрнекілік- оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр- сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік
мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап,
сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктерді
пайдалануға қазақтың ұлы педагогы Ы.Алтынсарин де зор көңіл бөлген. Қазақ
жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп ажырата
білулері керек,- деген.
Көрнекі оқу құралдары оқу мақсаттарына сәйкес жасалатын заттар мен
құбылыстардың жазық және көлемді бейнелері, табиғи немесе арнайы өңделген
өндірістік және табиғи объектілер. Көрнекі оқу құралдарын қолдану
оқушыларда материалистік ұғымдар мен түсініктерді, дағдылар мен
іскерліктерді қалыптастырады. Көрнекі оқыту құралдары мектепте оқу
үрдісінің әр кезеңдерінде: мұғалімнің жаңа материалды түсіндіруінде,
оқушылардың оны бекітуінде, өтілген материалды қайталау мен мұғалімнің
оқушылардың білімін тексеруі кезінде, сондай-ақ сыныптан тыс және үйірме
сабақтарында қолданылады. Көрнекі оқу құралдары бағдарламалар мен
оқулықтардың мазмұнына, оқытудың әдістері мен тәсілдеріне, оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес болуы, сондай-ақ белгілі ғылыми, эстетикалық, санитарлы-
гигиеналық, техникалық және экономикалық талаптарға сай болуы қажет.
Көрнекі оқу құралдары өзінің міндетіне, мазмұны мен бейнелеу тәсілдеріне,
дайындалу материалдары мен технологиясына байланысты көп түрлілігімен
ерекшеленеді.
Оларды негізгі екі топқа: заттар мен құбылыстарды шынайы, бейнелі түрде
көрсететін бейнелік көрнекі оқу құралдары (модельдер, макеттер, нақпішіндер
(муляж), суреттер, иллюстративті кестелер және т.б.) және заттар немесе
құбылыстарда тек ең бастыны, негізгіні, белгілі логикалық өңдеуде және
шартты графикалық белгілер, шартты бояу мен бейнелеменің көмегімен
көрсететін схемалық шартты көрнекі оқу құралдары (карталар, схемалар,
диаграммалар) деп қарастырады.
Көрнекі оқу құралдары көбінесе оларды дұрыс сақтауына байланысты болып
келеді. Баспа көрнекі құралдарын (суреттер, кестелер және т.б.) ашылатын
жәшіктері бар жоғары емес шкафтарда оралған күйде сақтау керек. Оларды
матаға, картонға жабыстыру немесе шеттерін жиектеу орынды.
Әдетте 2-4-6 бетке басылатын қабырғаға ілінетін географиялық, тарихи
карталарды көбінесе кенепке жапсырып, жоғарғы жиегіне дөңгелек шыбықтарды
бекітеді. Оларға карталар оралып, арнайы тіреуіштер орнатылады. Картон,
ағаш және металдан жасалатын модельдер, макеттер және диорамалар үлкен
қораптарда немесе қақпағы бар шере жәшіктерде сақталады. Табиғи көрнекі оқу
құралдарыды (гербарийлер, құрғақ және дымқыл препараттар, энтомологиялық
коллекциялары, тұлыптар мен қаңқалар), сондай-ақ нақпішіндер және
анатомиялық модельдерді құрғақ бөлмеде ұстап, күн сәулесінен,
күңгірттенуден және деформациядан сақтау қажет.
Сондықтан оларды толық жабылатын қақпақтары бар картон қораптарға
салып, бітеу есікті шкафтарда сақтайды. Құрғақ препараттарды,
энтомологиялық коллекцияларды, тұлыптар мен қаңқаларды уақ саңырауқұлақтар
мен зиянды жәндіктерден қорғау үшін, әсіресе жазғы демалыс кезеңінде
нафталин, парадихлор-бензол және т.б. қолданған жөн.
Көрнекілік оқушыларды берілген білімдерді эмоционалды бағалауға
дағдыландыруға ықпал жасайды. З бетінше тәжірибелер жүргізе отырып,
оқушылар мұғалімнің беретін білімінің шынайылығына, әр түрлі құбылыстар
және үрдістердің ақиқаттығына көзін жеткізеді. Алған мәліметтердің
шынайылығына сенімділік, білімдердің нақтылығына көзін жеткізу оларды
саналы, берік қалыптастырады. Көрнекілік құралдары білімге қызығушылықты
арттырады, оларды меңгеру үрдісін жеңілдетеді, баланың зейінін
тұрақтандырады.
Дидактикалық міндеттерге сәйкес көрнекіліктің келесі түрлерін бөліп
көрсетуге болады:
Табиғи көрнекілік (өсімдіктер, жануарлар, пайдалы қазбалар); оның
міндеті – оқушыларды табиғаттың шынайы объектілерімен таныстыру.
Эксперименталды көрнекілік (булану құбылысы, мұздың еруі); міндеті –
құбылыстар мен үрдістермен тәжірибе, бақылау жүзінде таныстыру.
Суретті және суретті-динамикалық көрнекілік (суреттер, бейнелер,
диапозитивтер, кино); міндеті – олардың бейнеленуі арқылы оқушыларды
белгілі бір айғақтармен, заттармен, құбылыстармен таныстыру.
Көлемді көрнекілік (макеттер, нақпішіндер, геометриялық фигуралар);
міндеті – қабылдауда жазықтықта емес, көлемді бейнесі маңызды болатын
заттармен таныстыру.
Дыбыстық көрнекілік (грамжазбалар, магнитофон жазбалары, радио);
Міндеті – дыбыстық бейнені жаңғырту.
Символдық және графикалық көрнекілік (сызбалар, схемалар, карталар,
кестелер); міндеті – абстрактілі ойлауды дамыту, шынайы өмірдің шартты
жинақталған, символдық бейнесімен таныстыру.
Аралас көрнекілік - оқу дыбыстық кинофильм; міндеті – ақиқатты
неғұрлым табиғи бейнелеуді жасау.
Сабаққа көрнекіліктің түрін таңдамас бұрын оның дидактикалық
мүмкіндіктеріне сәйкес қолдану орнын ойланып алған жөн. Бірінші кезекте,
белгілі сабақтың мақсаттары мен міндеттеріне ерекше көңіл бөліп, оқушыға
сабақта өтілетін материалдың неғұрлым маңызды жақтарын айқын көрсететін,
берілген сабақта қалыптасатын түсініктер немесе ұғымдардың негізінде жатқан
маңызды белгілерін бөліп алуға және топтастыруға мүмкіндік беретін көрнекі
құралдарды таңдап алған жөн.
Көрнекілік формаларының бірін таңдау оқу міндеттеріне байланысты болып
келеді. Кей жағдайларда білімнің көзі көрнекі құрал болады да, мұғалімнің
түсіндіруі оқушылардың қабылдауын басқару міндетін атқарады. Көрнекі
құралдар тікелей бақылау қиын фактілер, құбылыстардың байланысын ұғынудың
тірегі болады да, мұғалімнің сөзі балаларды бақылауға, ұғынуға, жасалған
бақылауды түсіндіруге бағыттайды.
Оқылған материалды жинақтауда, қайталауда әдеттегідей фактілер,
құбылыстар немесе олардың байланысы жайындағы білімнің көзі мұғалімнің
әңгімесі болады, көрнекілік сөздік мәліметті нақтылау, растау,
иллюстрациялау міндетін атқарады немесе тікелей қабылдау қиын құбылыстар
мен байланыстар жайлы мәлімттерден тұратын хабарламаның бастауы болады.
Көрнекілік құралдары шығармашылық, зерттеу өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруда білім көзі бола алады. Бұл жағдайда мұғалім тапсырманы
анықтап, оқушының әрекетін бағыттайды.
Көрнекілік құралы оқушылардан сабақ сұрау кезінде көру тірегі қызметін
атқарады: мысалы, диафильм кадрларының мазмұнын қолдана отырып, оқушылар
әдеби шығарманың үзіндісін әңгімелеп береді.
Сабақта қолданылатын оқыту құралдарының саны сабақтың белгілі білімдік,
тәрбиелік және дамыту мақсаттарына сәйкес анықталады. Мұғалімнің сабақта
басқа оқыту құралдарына жүгінбей, тек оқулықты пайдалануы әбден мүмкін.
Сондай-ақ көп жағдайларда көрнекіліктің әр түрін кешенді қолдану
қажеттілігі туындайды.
Бастауыш сатыда оқушыларда оқытылатын объектілер түсініктері ғана емес,
ұғымдар да қалыптасады. Бұл міндеттерге көрнекіліктің әр түрін қолдану
барысында қол жеткізіледі. Оқыту құралдарын қолдануға кешенді көзқарас
олар қызметтерінің спецификасына байланысты.
Түсініктеді қалыптастыруда бейнелік көрнекілік басты орынға ие. Оның
неғұрлым қарапайым, кең таралған және дәстүрлі түрі – баспа суреттер және
иллюстративті кестелер, оның ішінде демонстрациялық және үлестірмелі.
Сурет оқыту құралы ретінде XIX ғасырдан белгілі. Оқу-тәрбие процесінде
(сабақта және сыныптан тыс жұмыста) үлкен форматты қабырға демонстрациялық
суреттер түрінде қолданылады; сюжетті суреттер альбомдарында жеке және
топтық қолдану иллюстративті материал түрінде; иллюстрациялар лентасында
(открыткалар, қималар) эпидиаскопқа; оқулықтардағы суреттер түрінде
қолданылады. Суреттер оқу бағдарламаларының жеке тақырыптарына, танымал
шеберлердің көркем суретін репродукциялауға арнайы жасалуы мүмкін, сондай-
ақ пайдалы оқулық ретінде пайдаланылады.
Суреттердің мектепте жүйелі қолданылуы оның бір ерекшелігімен
түсіндіріледі: суретші өмірдегі заттар мен құбылыстардың негізгі
қасиеттерін анағұрлым нақты бейнелейді. Негізгінің алғы көрінісі негізгіні
қосымшадан анық бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Бейнелік құралдар
суретті айқын, бейнелі, толық қабылдауға мүмкіндік беріп, оқушының сөйлеуін
дамытады.
Суреттер сабақтарда әр түрлі оқу міндеттерін шешу мақсатында
қолданылады: олар жаңа білімнің көзі, жинақтау материалы, мұғалім немесе
оқушының әңгімесіне көрнекілік, мотивация құралы болуы мүмкін.
Бастауыш сыныптарда оқу үрдісінде техникалық құралдар мен көрнекі
құралдары тиімді пайдалану оқушылардың білімге деген құштарлығын арттырып,
ынталандырады, танымды қабілетін оятады.
Себебі бастауыш сынып оқушылары қызыққыш еліктегіш келеді, және олардың
танымдық қабілеттері өте жоғары.
Әрбір пәнде өтілген тақырыпқа байланысты пайдаланған көрнекілікке сүйене
отырып оқушылар мазмұнын дұрыс (математикада берілген сызбалар бойынша, ана
тілінен, дүниетанудан өтілген тақырыпқа байланысты эстетикалық талғамда
салынған суреттер, қазақ тілінен әрбір ережеге байланысты көрнекіліктер)
түсінуге, оны шапшаң меңгеруіне үлкен көмек көрсетеді. Әрбір орынды
пайдаланған көрнекіліктің оқушыны ойланатын, оқушыны білуге ынталандыратын,
оларға сүйеніп өз беттерінше жұмыс орындауына көмек ететін маңызы бар.
Өткізілген сабақтар нәтижесінде көрнекілікті пайдаланудың салдарынан
оқушылар білімінің өмірімен тығыз байланысты екеніне көздері жетеді.
Нәтижесінде байқампаздықтары артып, логикалық ойлауы дамиды.
Көрнекілік әдістерінің тәсілдері пайдаланатын көрнекіліктің түріне қарай
өзгеріп отырады. Көрнекілік әдістері арқылы оқушылаға жаңа ұғым берумен
қатар олардың бұрын алған білімін де кеңейтеді және ол оқушылардың
эмоциялық көңіл-күйіне әсер етеді. Соның әсерінен заттар мен құбылыстардың
қасиеттерін салыстыра білуге, айырмашылығы мен ұқсастықтарын көре білуге
дағдыланады.
Сондықтан мұғалім көрнекіліктері көрсеткенде сөзбен байланыстырып,
толықтырып отыруы керек. Себебі кез келген көрнекі құрал жеке нәрсені
көрсетуге арналады. Табиғат суреттері арқылы адам баласының өмір шындығына
тікелей қатынасы ашылады. Қазіргі таңдағы келелі проблемалардың бірі болып
табылатын ұлттық мәдениет үрдістерін өркениетті өмірмен байланыстырып тәлім-
тәрбиеге пайдаланудың маңызы зор.
Өзбетінше ойлайтын, дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үшін осы жаста
танымдық процестерді дамыту өте маңызды. Егер белгілі бір тақырыптарды
үйретуге компьютер пайдаланса, онда бейнелеу өнеріне бастауыш сынып
оқушыларын оқыту процесі тиімді болуы мүмкін, себебі:
1) оны пайдалану мұғалім әрекеттерін оңтайландырады;
2) қазіргі кездегі видеотехника құралдарын, түсті, графиктерді, дыбысты
пайдалану арқылы жағдайлар мен ортаның айырмашылығын модельдеуге
болады және оның барысында оқушылардың танымдық және шығармашылық
қабілеттері дамиды;
3) ол оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыра түседі.
Осындай мүмкіндіктерді жүзеге асыру үшін бастауыш сынып мұғалімдерінің
алдына:
← бастауыш сыныпта оқыту процесіне компьютерлік оқыту құралдарын
пайдаланудың психологиялық-педагогикалық, әдістемелік аспектілерін
зерттеу;
← бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабақтарына компьютерлік оқыту
құралдарын пайдалану тиімділігін тәжірибеде зерттеу;
← алынған мәліметтер негізінде қазақ тілі сабақтарында компьютерлік
оқыту құралдарын пайдаланып өткізуге арналған әдістемелік нұсқаулар
дайындау міндеттері қойылады.
Осындай міндеттерді шешуге арналған зерттеу барысында
← зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, әдістемелік
еңбектерге талдау жасалады;
← бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие процестеріне бақылау жүргізіледі;
← бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында компьютерді
пайдаланып оқытуға арналған тапсырмалары таңдалып, құрастырылады;
← эксперименттік оқыту және алынған мәліметтерді өңдеу тәсілдері
қолданылды.
← Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге
дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез келген оқушы
шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.
Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы — ол баланың өзін-өзі
қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді
іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің
ойымызша, бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық,
шебер ұйымдастырушылық қажет.
Осыған орай, ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, барлық пәндердегі
білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы басты нысана
болып алынуымен байланысты, оқулықтарда берілген тапсырмалардан басқа
өздігінен бақылау жүргізу, қарапайым тәжірибе, эксперимент қою, мәтінмен,
сызбамен, суретпен, диаграммамен жұмыс істеу, жекеден жалпыны шығару,
жалпыны жекелей қолдану т.б. сияқты оқушыны іскерлікке, дербестікке
баулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа жетелейтін, өздігінен
ізденіске салатын, айналадағы дүниемен қарым-қатынысқа түсіретін, жаңалық
ашып, оның нәтижесінің қызығына бөлейтін әдіс-тәсілдер мен мазмұндық
ойындар, қызықты тапсырмалар тұрақты жүргізіліп отырылуы біз көтеріп
отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.
Сондықтан да бүгінгі мұғалімдерге қойылатын талаптың жүгі ауыр. Бұл
міндетті іске асыру үшін кәсіби шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, жаңалыққа
жаны құмар мұғалім қажет.
Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы.
Көп пәнді бастауыш мектептің сан қырлы жақтарына төселе отырып, жеке пәнді
оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім беру формасын меңгерудің тәрбиелік
мәні зор.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа технологиясын
педагог – ғалымдар мен республика мұғалімдері жан-жақты ізденіп, оқушының
пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің тиімді жолдарын
қарастырып, оқытудың жаңа көп нұсқалық қағидасын бекітті. Оның өзіңе
оңтайлысын таңдай білуді ұсынды. Кез-келген технология мұғалімнен терең
теориялық білім мен үлкен педагогикалық шеберлік, жан-жақты ізденіс пен
баланың жан дүниесін түсіне білетін психолог болуды талап етеді.
Болашақ маманның ең негізгі міндеті таңдаған мамандығы бойынша теориялық
білімі мен практикалық дағдысын ұдайы меңгеру болса, кәсіби тұрғыдан
қалыптасуына педагогикалық іс- тәжірибе кезеңінің үлкен көмегі болады.
Сондай іс-тәжірибе кезеңдерінде бағдарламаның тақырыптық құрылымына сай сан
алуан шығармалар, көрнекіліктерді пайдалана отырып, балаларды ән әлеміне
қызықтыра білу керек. Жас мұғалім өзін мәдениетті ұстай білуі, үйірсектік,
мақсатқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-тарау. Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын
жүзеге асырудың дидактикалық негіздері
1.1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі
жайлы ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді
қолданудың
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...13
II-тарау. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік
принциптерін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесі
2.1. Қазақ тілін оқытудағы көрнекілік
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2. Қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге асыру
жолдарының
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
Зерттеудің өзектілігі. Біздің қоғамдағы нарықтық қатынастарды игеру,
алдыңғы қатарлы дамыған елу елдің қатарына қосылу, үдемелі ақпараттар
ағыны, ғаламдық компьютерлік жүйеге өту қазіргі заманда өмір сүріп отырған
адамның өз білімін үнемі жетілдіруіне, жаңарып тұруына икемділігін
тәрбиелеп отыруына көзін жеткізіп отыр. Осы күні мектепте әлеуметті жағынан
белсенді, еркін ойлай алатын, өз бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін,
саналы адамдар тәрбиелеуге талап қойылуда. Осыған байланысты қазіргі
жағдайда мектеп оқушысының төменгі сыныптан бастап оқуға деген
қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін қалыптастыру үшін мұғалім
өскелең оқытуға негізделген жаңа бағдарламамен оқыту қажет.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту оқушыларды
сауатты жазуға үйрету, негізгі тілдік ұғымдармен таныстыру, өз ойын,
пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу - деп атап көрсеткен.
Оқу сапасын, оқушылардың танымдық-шығармашылық белсенділігін, логикалық
және абстрактылы ойлауын дамыту мақсаттарында сабақта көрнекі әдістерді
пайдалану оның уақыта талабына сай түрлерінің жаңаруымен баса назар
аудартады.
Зерттеу нысаны. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында көрнекі
құралдарды қолдану арқылы ынталандыра оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында көрнекі
құралдарды қолдану.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бастауыш сыныптың қазақ тілі
сабақтарында көрнекі құралдарды қолдану әдістемесін ұсыну.
Зерттеу міндеттері.
1. Психология, педагогика, әдістеме саласындағы әдебиеттерді талдау.
2. Бастауыш сыныптағы оқыту үрдісінде көрнекіліктің маңызын анықтау.
3. Көрнекілік ұғымын ғылыми негіздеу, оның сабақтағы рөлін анықтау.
4. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында қолданылатын көрнекі
құралдарын түрлеріне сипаттама беру.
5. Қазақ тілі сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге
асыру жолдарының тәжірибесін талдау.
Зерттеу болжамы. Бастауыш сыныптың қазақ тілі сабақтарында көрнекі
құралдарды қолдану тиімділігі мынадай шарттар орындалған жағдайда артады:
сабақта көрнекі құралдар жүйелі қолданылып, оқушылардың жас ерекшелігіне,
материал мазмұнына сәйкес іріктелініп алынса, олардың байқампаздығы, пәнге
деген қызығушылығы, абстрактылы ойлауы дамиды. Уақыт талабына сай көрнекі
құралдар (аудио, визуальдық, компьютерлік және электрондық оқу құралы т.б.)
оқушылардың өзіндік әрекеттері мен шығармашылық белсенділігін қамтамасыз
етеді, логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге мүмкіндік ашады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде
интерактивті әдіспен оқыту оқушылардың танымдық-шығармашылық ізденістерін
дамытады. Мультимедиялық тақта сабақты электронды түрге айналдырып,
көрнекті түрде өткізуге мүмкіндік береді. Сабақтың өнімділігі артып,
оқушылардың білім деңгейіне оң әсер етеді.
Зерттеу әдістері:
– Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған ой-пікірлерге, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге, мемлекеттік құжаттарға,
оқулықтарға теориялық талдау жасау әдісі; олардағы зерттеу мәселесіне
қатысты негізгі ұғымдар, көрнекілік ұғымының мәні, мазмұны, түрлері,
оқыту әдістері мен талаптары контент-анализ (материалдардың мазмұнын
талдау) әдісін қолдану арқылы анықталды;
- әлеуметтік-педагогикалық әдіс (озат мұғалім тәжірибесін зерттеу);
эксперимент әдісі (анықтау, оқыту, бақылау); оқушы әрекетін талдау
(салыстыру, жіктеу).
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 46 бет.
Кіріспе
Ең алғашқы әлем туралы түсінікті адамдар сезіну арқылы алды. Оларды
адамдар қоршаған ортаның әсері ретінде қабылдайды. Қабылдаудың сезінуден
айырмашылығы – адамдар әлемді бейнелер ретінде қабылдайды, бұл өзін
қоршаған денелер мен құбылыстар және олардың қасиеттер жиынтығын тұтас
қабылдауға мүмкіндік береді.
Адамның қоршаған ортаны сезімдік тануына сезіну, қабылдау, елестету,
есте сақтау жатады. Ал, ойлау мен сөйлеу - әлемді танудың рационалды немесе
ойлау тәсілі. Өйткені сөйлеу мен ойлау арқылы сезімі мен қабылдауы арқылы
көрсетілмеген әлемді басқа жағынан таниды.
Елестету барлық уақытта бейне түрінде болады, ал есте сақтау көрнекі
түрде бейнелеумен қатар, логикалық (ойды есте сақтау), эмоциялық (сезінуді
есте сақтау) болып екіге бөлінеді. Адам елестету арқылы шығармашылығын
енгізуге мүмкіндік беретіндей әлемді өзбетінше түрлендіре алады. Сондай-ақ
алдағы болатын жағдайларды елестете алады.
Елестету адам өмірінде бірнеше арнайы міндеттер атқарады. Нақтылықты
елестете алу және оларды қажетті жағдайларда қолдана алу осы міндеттердің
бірі болып табылады. Екінші міндет адамның көңіл-күй жағдайын басқара
алатындығына байланысты. Үшінші міндет адамның жағдайы мен оның танымдық
процестерін еркін басқаруымен тікелей байланысты болады. Төртіншісі – адам
өзінің ішкі жоспарын жасап, ойша образдарды манипуляция жасай
алатындығында.
Оқушының байқау, көру қабілеттерінің ерекшеліктерін ескеріп, дамытатын-
көрнекілік.
Көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр- сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік
мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жағалықтарына сергек қарап,
сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктерді
пайдалануға қазақтың ұлы педагогы Ы.Алтынсарин де зор көңіл бөлген.
Қазақ жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен
көріп ажырата білулері керек,- деген.
Жас бала не нәрсені де болса білуге құмар, қызыққыш, қолмен ұстап,
көзбен көргенді жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жақсы
ұымдастырылған сабаққа байланысты.
Бастауыш сыныптарда оқу үрдісінде көрнекілік құралдарын тиімді
пайдалану оқушылардың білімге деген құштарлығын арттырып, ынталандырады,
танымды қабілетін оятады.
Себебі бастауыш сынып оқушылары қызыққыш еліктегіш келеді, және олардың
танымдық қабілеттері өте жоғары.
Көрнекілік әдістерінің тәсілдері пайдаланатын көрнекіліктің түріне қарай
өзгеріп отырады. Көрнекілік әдістері арқылы оқушылаға жаңа ұғым берумен
қатар олардың бұрын алған білімін де кеңейтеді және ол оқушылардың
эмоциялық көңіл-күйіне әсер етеді. Соның әсерінен заттар мен құбылыстардың
қасиеттерін салыстыра білуге, айырмашылығы мен ұқсастықтарын көре білуге
дағдыланады.
1. Педагогика тарихында оқыту принципінің зерттелуі жайлы
Оқу теориясының негізгі құрылым бірліктері – бұл ғылым тарапынан
анықталған заңдар мен заңдылықтар. Заңдар мен заңдылықтар құбылыстар,
процестер мен олардың нəтижелері арасындағы жалпы, объектив, тұрақты жəне
қайталанып келетін байланыстар мен тəуелділіктердің мəнін ашады.
Дидактикалық процестің негізін құрайтын аса маңызды жəне негізгі
заңдылықтар мен заңдар оқу принциптері немесе дидактикалық принциптер деп
аталады. Бұл принциптер арқасында оқу процесіне қатысы бар көптеген
заңдылықтардың мəн-мағынасы ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың қызметтері
реттеледі, барлық оқу пəндерін өтуде жəне оқудың барша кезеңдерінде олар
өздерінің жалпы мəнін сақтайды. Принциптер дидактикалық процестің біртұтас
концепциясын құрай отырып, табиғи бірлікте əрекетке келеді. Қазіргі
кезеңдегі оқу жүйесінің іргетасын Я.А. Коменский қалаған. Ғұлама-педагог
пікірінше, оқудың негізі – табиғи сəйкестік принципі, ал барша қалған
принциптер осы табиғи сəйкестікке сай бірізді іске асырылып барады.
А.Дистервег бұл жүйені жаңа талаптарға негізделген нақты ережелермен
толықтырды. Бұл ережелер 1) оқу мазмұнына; 2) оқытушыларға; 3) оқушыларға
қатысты болды. К.Д.Ушинский тиімді оқуға қажет келесі шарттарды белгілеп
берді: уақытқа сай болуы, бірізділік, табиғилық, тұрақтылық, игеру
беріктігі, анықтығы, оқушылардың дербестік əрекеті, жүктемелердің аса ауыр
не өте жеңіл болмауы, дұрыстық.
Дидактика – оқыту мен білім беру теориясы. Дидактика оқыту мен білім
беру мен тәрбиелеудің негізгі құралына айналдыра отырып оқу мен тәрбиелеуді
біріктіріп, оқытушының оқушыға білім беруіндегі мазмұнды іс-шараларды
анықтайтын бірден-бір озық тағылым.
Оқулықтарда дидактиканы оқыту мен білім берудің теориялық негізі
қабылдайды. Негізінде дидактиканы тек қана теориялық талдаулармен қана
шектеп қарауға болмайды. Себебі, дидактиканың функциясына ғылыми анықтаулар
мен болжаулар және оларға сәйкес теориялық және практикалық ғылыми –
педагогикалық зерттеулер де енуі тиіс.
Дидактика оқыту мен білім берудің негізгі құралы ретінде анықталып,
оқу мен қалай оқытуды үйретудің негізгі бірлікте екенін анықтай отырып,
оқытушының оқыту мазмұнындағы ілімді оқушының игеруіне жол ашуы негізінде
қарастыруын көздейді.
Мектептің тағылымдық, дағдылық, білімділік іс - әрекеттерінде
қалыптасқан дидактикалық принциптердің ішіндегі – ғылыми, көрнекілік,
саналық, білімнің жеке игерілуімен, оның жүйелілігімен және пайымдылығы –
болып тірескен бес түрі өмір талқысынан өтіп, бұлтартпас айғағы ретінде
қоғамдағы білім саласының айқын кепілділігіне ие болады.
Қоғам мен саяси дамудың нәтижесі мен білім беру саласына да өзінің
ықпалын тигізіп отыр. Соған сәйкес дидактика принциптері өзгеріске еніп
отыруы табиғи заңдылық. Қазіргі кезде оқу процессін ұйымдастыруда, оқытк
әдістерін таңдауда мектептердің оқу – тәрбие жұмысының ұзақ мерзімдегі
практикасына сүйене отырып жалпы әдістемелік қағидаларды немесе дидактика
принциптерін жетілдіру қажеттігі туып отыр. Мұнда оқыту мен тәрбие беру
процестерінің заңдылықтарын және ғылымның өркендеуін, оқушылырдың ой –
санасының қарқындап дамуын ескере отырып, төмендегідей принциптерді ұсынуға
болады.
1. Ғылымилық принципі.
Оқу материалының мазмұнын осы заманғы білімдердің жағдайымен
толықтырып, әрбір пәннің ғылыми тұрғыдан түсіндірілуіне мүмкіндік
туғызады.
2. Көрнекілік принципі
Оқушының материалды сезімдік қабылдауы болып табылады.
3. Жүйелілік принципі.
Оқушының алған білімінің жүйелілігі болып табылады.
4. Пайымдылық принципі.
Оқушының алған тұрғысынан ойлануына, білімді өз қажетіне жаратуына,
білімді сапалы меңгеруіне әкеледі.
5. Саналылық принципі.
Оқушының алған білімін саналы меңгеру болып табылады.
6. Оқушының жеке ерекшеліктеріне байланысты тәрбиелеу принципі.
Оқушының бағдарлылығын, іскерлігін, қызығушылығын арттыру болып
табылады.
7. Ынтымақтастық принципі.
Топтық жұмыс істеу, бірегей мүдделерді қорғау үшін білім және тәрбиені
негізге алады.
8. Ұжымдық принцип.
Оқытумен тәрбиенің ұжымдық сипаттағы көрінісі.
9. Мәдени бейімділік принципі.
Оқыту мен білім берудің, сонымен бірге тәрбиелеудің әрбір ортаға,
ұлтқа, қоғамға, ұлттық менталитетке жергілікті үрдістерге, салт-
дәстүрге мәдени бейімделуді, дамуды қалыптастырады.
10. Табиғатқа бой ұсыну принципі.
Экологиялық тұрғыдан білімін дамыту, ой – кеңейту, табиғатты сүюге
тәрбиелеу болып табылады.
11. Салауаттану принципі.
Оқушының жек басының тазалығы, өзін - өзі тануы жас шамасына сәйкес
жетілуі, табиғи ерекшеліктері, денсаулық, физиологиялық, психикалық
дамуы, валеологиялық білім алуға жетелейді.
12. Тәрбие мен оқытудың беріктігі принципі
Тәрбиелеу мен оқыту әрдайым бірге жүреді, оқыта отырып тәрбиелеу.
13. Құқықтық принцип.
Оқушының дами отырып өзінің жеке басының құқықтарын жете біліп, өзін
заңды қорғай білуі. Оқушының патриоттығын, елінің Атазаңына құрметі
мен сүйіспеншілігін туғызады.
14. Байланыс принципі.
Теория мен практиканы өзара байланыстыру, экскурсия, саяхатқа шығу,
шеберханада жұмыс жасау сияқты сыныптан тыс жұмыстар мен іс- шараларды
жүзеге асыру.
15. Өнерпаздық принцип.
Баланың жан – жақты, есті, зерек, өнерлі болып дамуы.
Принциптер нұсқау-көрсетпе (норматив) қызметтерін атқарады. Олар
мұғалімге кейбір жағдайларда қандай əрекетке келуі жөнінде тек кеңес немесе
сілтеме беріп қоймайды, жалпы заңдылықтар ретінде бұл принциптер
педагогикалық əрекеттер бірлігіне негіз қалаумен бірге олардың толық
орындалуын талап етеді. Принциптерді білу жəне оларды оқу-тəрбие процесінде
толықтай іске асыру педагогикалық шеберліктің негізін құрайды жəне ол
педагогикалық біліктілікті анықтауда алдымен ескеріледі.
Педагогиканың принциптік талаптары ережелер жүйесі арқылы іске
асырылады. Ереже – бұл педагогикалық іс-əрекеттің нақты жағдайларда белгілі
мақсаттарға жеткізу тəсілінің суреттемесі (описание). Көбіне оқу ережесі
деп қандай да принципті қолданудың жеке тараптарын ашып беретін жетекші
тұжырымдарды түсінеміз.
Оқу барысында диалектиканың жалпы заңдары мен педагогиканың арнайы
заңдары орындалуы шарт.
Диалектиканың жалпы заңдары сапына кіретіндер: қарама-қарсылықтар
бірлігі мен тайталасы заңы, сандық жинақтың сапалық өзгерістерге келу заңы,
жоқты жоққа шығару заңы.
Оқу процесінде қарама-қарсылықтар бірлігі мен тай-таласы заңы іске
қосылады. Қарама-қарсылықтардың туу себебі – жаңа əлеуметтік жағдайлар,
тұлға мүмкіндіктерінің өзгеруі, білім беру аймағында қалыптасқан соны
талаптар оқу процесіне болған дəстүрлі, бекіген ұғымдар жəне көзқарастармен
сəйкессіздікке ұшырауы. Бұл өз кезегінде оқу мазмұны мен технологиясын
өзгертіп, заманға сай ауыстыруды талап етеді.
Сандық жинақтық сапалық өзгеріске түсу заңы да оқу процесінде көрініс
береді. Тұлғаның бүкілдей сапалық сипаты (нанымдары, сеп-түрткілері,
ұстанымдары, қажеттері, құндылықты бағыттары, даралықты іс-əрекет стилі,
ептіліктері мен дағдылары) сандық жинақтың белгілі деңгейдегі нəтижесі.
Санның сапаға ауысуы жоқты жоққа шығару заңы тетіктеріне сəйкес
келеді. Тұлғалық жəне психикалық жаңа құрылымдар адамның өткен кездердегі
жинақтаған тəжірибесі негізінде қаланады. Соңғы өмір кезеңдерінде пайда
болған сапалар бұрынғы қалыптасқандарын “жоққа” шығарады. Жоққа шығару
тетігі оқу дағдыларының қалыптасу процесінде көрінеді, яғни кейбір
əрекеттер көп қайталаулар нəтижесінде күрделі дағдыларға (жазу, есеп, оқу)
айналады.
Диалектиканың жалпы заңдылықтарымен бір қатар оқу барысында арнайы
педагогикалық заңдар да əрекетке келеді. Ғалымдар мұндай заңдардың
бірқаншасын ашып, педагогикалық тəжірибеге ұсынған. Өз заманында ғұлама
педагог И.Г.Песталоцци келесі заңды нақтылаған: елес байқауынан анық
ұғымдарға, олардан анық түсініктерге өту.
Неміс педагогі Э. Мейман бірнеше ерекше заңдарды негіздеп, ұсынды:
- жеке адамның дамуы əуел бастан көбіне оның табиғи нышандарына тəуелді
жүріп жатады;
- ең алдымен бала тіршілігі мен оның қарапайым қажеттерін
қанағаттандыруға арналған сапа-қасиеттер дамиды;
- балалардың жан жəне тəн дамуы əрқилы деңгейде өтеді.
Теоретиктер мен практиктер ашып, бүгінгі педагогикаға енгізген
заңдылықтар саны ұланғайыр (мысалы, И.П.Подласый өз оқулығында 70-тен астам
заңдылықты хаттаған).
Оқудың əрқилы заңдылықтарын реттестіріп, жинақтауға орай, оларды жалпы
жəне жеке (нақты) заңдылықтар деп бөлу қабылданған.
Жалпы заңдылықтар қалаған білім беру процесіне тəн болып, оқудың бүкіл
жүйесін қамтиды. Олардың арасында аса көп еленетіндері:
- оқу мақсаттары. Оқу мақсаты қоғам дамуының деңгейі мен қарқынына, оның
қажеттері мен мүмкіндіктеріне, педагогика ғылымы мен практикасының даму
деңгейі мен жетістіктеріне байланысты;
- оқу мазмұны. Оқу мазмұны қоғамдық қажеттер мен оқу мақсаттарына, ғылыми-
техникалық жəне əлеуметтік процестің қарқынына, оқушылардың жас
мүмкіндіктеріне, оқу теориясы мен практикасының даму деңгейіне, оқу
мекемелерінің материалды- техникалық жəне экономикалық жағдайларына тəуелді
келеді;
- оқу сапасы. Оқу сапасы өткен кезеңдегі оқу процестерінің
нəтижелілігіне, оқу материалының сипаты мен көлеміне, мұғалімнің
ұйымдастыру – педагогикалық шеберлігіне , оқушының оқып-үйренуге болған
қабілетіне, оқу уақытына байланысты;
- оқу əдістері. Дидактикалық əдістер тиімділігі əдістерді білу мен
қолдану ептілігіне, оқу-мақсаттарына, мазмұнына, оқушылардың жеке деңгейі
мен оқуды меңгеру қабілетіне, материалдық-техникалық қамсыздығына, оқу
процесінің ұйымдасуына тəуелді;
- оқуды басқару. Оқудың нəтижелі болуы оқу жүйесіндегі кері байланыстың
жеделдік сипатына, реттеу-түзету ықпалдарының орынды келуіне орайласады;
- оқуға ынталандыру. Оқу нəтижесі шəкірттің білім игеруге деген іштей
ынта-ықыласы мен оқу əрекеттерінің өзіне тəн тартымына (внутренние
стимулы); оқу əрекетіне мүмкіндік жасаушы сыртқы жағдайлар (қоғамдық,
экономикалық, педагогикалық).
Жеке (нақты) заңдылықтар оқу жүйесінің кейбір тараптарына орай іске
қосылады. Оқу процесінің жеке (нақты) заңдылықтары:
- дидактиканың тек өзіне тəн (оқу нəтижесі қолданылған оқу əдістері мен
құрал-жабдықтарына, оқытушының кəсіби шеберлігіне жəне т.б. байланысты);
- таным теориясына (гносеологиялық) сай (оқу нəтижесі оқушылардың
танымдық белсенділігіне, ептілігіне жəне оқуды қажетсінуіне, т.б. тəуелді);
- психологиялық (оқу нəтижесі шəкірттердің оқу-үйрену мүмкіндіктеріне,
зейін деңгейі мен тұрақтануына, ой-ақыл ерекшеліктеріне жəне т.б.
байланысты);
- əлеуметтік (жеке адамның дамуы төңірегіндегі басқа адамдармен тікелей
не жанама қарым-қатынасына, қоршаған ортаның ақыл-парасат дəрежесіне,
мұғалімнің оқушымен қатынас жасау стиліне жəне т.б. тəуелді);
- ұйымдастырушылық (оқу процесінің тиімділігі оның ұйымдастырылу
дəрежесіне, сол процестің оқушыда оқуға болған ынтаны, қажеттікті
тəрбиелеуге бағытталуына, таным қызығушылығын қалыптастыруына, қанағаттану
лəззатына бөлеп, танымдық белсенділікті қанаттандыруына жəне т.б. тікелей
байланысты);
Оқу заңдылықтарының нақты көріністері принциптерде жəне оларға орай
қабылданған ережелерде байқалады.
Ережелер мұғалімге қандай да бір жағдайларда нақты əрекеттерді жасауға
сілтеме беріп, белгілі бір талаптарды орындауға бағыттайды. Ал бұл
нұсқаулардың қалай орындалуы мұғалімге тəуелді. Мысалы, оқушы сабақ басына
кешігіп, сыныпқа қоңыраудан соң кіріп келді. Мұндай жағдайда мұғалім
ережеге сай оқушыға қандай да ықпалды əрекет жасауы қажет, себебі тəртіп
бұзу ескерусіз қалмауы тиіс. Ал бұл ескерту қалай орындалады- оның жолы
бүтіндей жəне толығымен нақты ситуацияға, оқушы тұлғасына, мектепте
қабылданған тəртіптерге, қалыптасқан қатынастарға жəне көптеген басқа да
себептерге байланысты.
Оқудың дəстүрлі теориясында аса танымал болғандары келесі дидактикалық
принциптер: саналылық жəне белсенділік, көрнекілілікпен оқыту, жүйелілік
жəне бірізділік, беріктік, түсініктілік, ғылымилық, көңіл-күй ескеру,
теория мен практиканы байланыстыру. Саналылық жəне белсенділік принципі
негізінде ғылым тарапынан анықталған заңдылық тұжырымдары жатыр. Білім мəні
оқушының өз ақыл-ой белсенділігі арқасында игерілген терең де əрі өз
бетінше ұғынылған білімдерден құралады. Білімдерді саналы игеру бірнеше
шарттар мен жағдаяттарға тəуелді: оқу мотивтері, оқушылардың танымдық
белсенділігінің деңгейі мен сипаты, танымдық іс-əрекетті басқару жəне оқу
тəрбие процесін ұйымдастыру, мұғалім қолданған əдістер мен оқу жабдықтары
жəне т.б. Оқушының өзіндік таным белсенділігі оқудың маңызды жағдаятының
бірі есептеледі, ол оқу материалын терең əрі берік игеруде пəрменді ықпал
жасайды. Оқудың саналылық жəне белсенділік принципін іске асыру барысында
келесі маңызды оқу ережелері сақталуы тиіс:
- алдағы жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін анық түсіну- саналы оқудың
қажетті шарты: оларды оқушыларға көрсету маңызы мен мəнін түсіндіру,
болашақтағы қажетін бала санасына жеткізе білу;
- оқыту барысында оқушы не, неліктен жəне қалай істеу керектігін түсінуі,
сонымен оқу жұмыстарын қарадүрсін орындамай, алдын-ала олардың терең мəн,
мағынасын ұғынуы;
- оқу барысында танымдық іс-əрекеттің барша түрлері мен формаларын
пайдалану, талдауды біріктіру тəсілімен, индукцияны дедукциямен салыстыруды
қарама-қарсы қоя, біріктіру, сəйкестікті жиі пайдалану, балалардың жасы
кіші болса, индукция тəсілін жиі қолдану;
- оқушылар əр сөздің, сөйлемнің, ұғымның мəн-мағынасын түсінуі; оларды
қолдануда оқушылардың өтілген білімдері мен тəжірибесіне сүйену, бейнелі
салыстыруларды пайдалану, мəн-мағынасы жете ашылуы мүмкін болмаған
ұғымдарды сабақта қолданудан аулақ болу;
- балалардың бірін-бірі оқыту мүмкіндіктерін пайдалану, дұрыс шешім
табудың ұжымдық формаларын дамытуға қажет жағдайларды қамтамасыз ету,
мұғалімнің түсіндірмесінен гөрі, қасында бірге отырған жолдасының əңгімелеп
бергені тиімді де, əрі жеңіл, сондықтан сыныптағы үздік оқушылар қолынан
келетін оқу істерін өз міндетіне алуы, бала белсенділігін тəрбиелеуде
уақытты да, күш-қуатты да аянбау. Есте болсын, бүгінгі белсенді оқушы
қоғамның ертеңгі белсенді мүшесі;
- оқушыларға белгісіз мəліметтерді бұрынғы белгілілерімен логикалы
ұштастыру: игерілген мен игеріліп жатқан білімдердің арасында логикалы
байланыс болмаса, саналы оқу да болмайды.
- Есте болсын, оқудағы басты нəрсе –оқытылып жатқан пəн емес, ол мұғалім
тəрбиесімен қалыптасып жатқан тұлға. Оқушыны пəнге қосалқы элемент
болмайтындай етіп оқыту əрі тəрбиелеу, керісінше, оқушыны сол пəнді
мұғаліммен бірге белсенді игеретін субъект дəрежесінде тану. Тұлғаны
қалыптастыратын пəн емес, пəнді оқытумен байланысқан мұғалімнің өз əрекет-
қимылы.
- оқушының бақылайтын деректері мен игерген білімдері арасындағы
айырмашылықтарды тауып жəне оларды түсіндіруді талап ететін жағдайлар
жасау;
- егер əр ереже тиімді сандағы мысалдармен қамтамасыз етілсе жəне сол
ережелердің қолдану ауқымы қаншалықты кең екендігін оқушы түсінсе, оқу
табысы соғұрлым жоғары болады.
- игеріліп жатқан материалдардағы басты жəне екінші дəрежелі ақпараттарды
табуға жəне ажыратуға үйрету. Оқушыны ең алдымен өзекті проблемаларды
түсініп, игеретін дəрежеге жеткізу. Сабақта келтіретін дерек жəне
мысалдардың негізгі мəселе мəнін көлеңкелеп тастамауы.
Көрнекілікпен оқыту принципі. Оның негізінде келесідей ғылыми
заңдылықтар жатыр: адамның сезім мүшелері сырттай тітіркендіргіштерді
əртүрлі қабылдайды, адамдардың көбі көру органдарының аса жоғары
сезімталдығына ие; рецепторлардан орталық жүйке жүйесіне бағытталған
байланыс оптикалық каналының өткізгіштік қабілеті өте жоғары; көру
органдарынан (оптикалық канал бойынша) миға келіп түсетін ақпарат қайта
таңбаланбайды, ол оқушы есінде жеңіл, тез жəне берік бейнеленіп қалады. Оқу
тəжірибесі көрнекілік принципін қолданудың көптеген ережелерін іске
асырған. Солардың кейбірін еске салайық:
- сөздік формада, ауызша не жазбаша өрнектелген материалдарға қарағанда,
табиғи күйінде берілген заттар жақсы, жеңіл əрі тез есте қалатынын ескеріп,
оларды оқу процесінде пайдалану.
- есте болсын, сəби ойы формалармен, түр-түсті бояулармен, дыбыстармен,
түйсіктермен өрнектеледі. Осыдан бала санасы жалпы дерексізденген ұғымдар
мен сөздерден құралмай, оның тікелей қабылдауындағы нақты бейнелерді арқау
етеді.
- оқушылар үшін ең маңызды ереже: мүмкін болғанша сезімдік қабылдауды
пайдалану, дəлірек айтсақ, көз қабылдауына – көретінді, құлақ қабылдауына –
естілетінді, иіс, дəм қабылдауға тиісті мүшелерді;
- бір көрнекілікпен шектеліп қалмау: көрнекілік – мақсат емес, оқушының
ойын дамыту жəне оны оқыту құралы;
- оқыту жəне тəрбиелеу барысында есіңізде болсын: ұғымдар мен
дерексізденген тұжырымдар бала санасына нақты деректер, мысалдар жəне
бейнелер негізінде жеткізілсе, тез əрі жеңіл қабылданады; олардың мəнін
ашуға əрқилы көрнекілік түрлерін пайдалану;
- көрнекілікті тек сурет ретінде қолданбастан, оны проблемалық
ситуацияларда өз бетінше білім алу көзі ретінде де пайдаланған жөн. Бұл
оқушылардың тиімді ізденіс жəне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік
береді;
- көрнекі құралдар сабақта өтіліп жатқан заттар мен құбылыстар жөнінде
өте анық жəне дұрыс ұғымдарды қалыптастыруға жəрдемін беретінін оқу жəне
тəрбие барысында естен шығармау;
- оқушы бақылауларын жүйелестіріп, себеп- салдарлармен сəйкестендіру;
- көрнекі құралдарды қолдана отырып, алғашқыда балаларды ондағы берілген
бейнелерді тұтастай қабылдауға, кейін бастысын жəне екінші дəрежелілерін өз
алдына, содан соң – қайталай тұтастыққа келтіруге үйрету.
- əртүрлі көрнекілікті пайдалану, бірақ көрнекі құралдар санын шектен
асырмау, себебі бұл баланың зейін шашыраңқылығын пайда етіп, негізгі мəн-
мағынаны қабылдауға кедергі жасайды.
Қорытындылай келе, айтарым: принциптер əрқашан белгілі жүйеде, бір
уақытта, тығыз байланысқан күйде іс-əрекетте комплексті, параллель жүзеге
асып барады, оларды кезекпен немесе бірінің орындалуымен екіншісіне
тізбекті өте, пайдалану мүмкін емес. Принциптер арасында басты не екінші
дəрежелісі болмайды, əңгіме тек олардан туындайтын талаптардың ауқымдылығы
мен жалқылық дəрежесі жөнінде болуы мүмкін. Барша принциптер өзара кіріге
ұштасқан, сондықтан бірінің талаптары, екінші бір принцип талаптарымен
мəндік жақындыққа түсіп жатады. Олардың бəрінің де қызметі - бағыттау,
оқудың сапалы нəтижелеріне жетудің жолдарын көрсету. Білімдендіру ісін
гуманизациялаудың мəні –оқушының тəн-дене жəне ақыл-ес мүмкіндіктерін
сақтау жəне дамыта түсу. Сондықтан оқу еңбегінің нəтижесі оған жұмсалған
оқушы күш-қуатының деңгейімен салыстырылып, бағаланады. Принциптер баланың
табиғи жəне əлеуметтік мүмкіндіктерін, күш салулары мен еңбек нəтижелерін
қалыпты мөлшерлеп отырады, егер қандай да себептермен ауытқуға түспесе,
олар арасындағы теңдіктің (баланс) сақталғаны.
2. Бастауыш мектептің оқыту процесінде көрнекілік принципін тиімді
қолданудың шарттары
Есте сақтау қабілеті адам өмірінде маңызды роль атқарады. Есте сақтау
қабілетінсіз балалар меңгергенін және дұрыс әрекеттері мен жіберілген
қателері туралы өзінің ой-пікірін есте сақтай алмаған болар еді. Оқушы
өзінің есте сақтаған білімін қажет кезінде қайта еске түсіріп, пайдалана
алады.
Қоршаған ортаны тануда балалардың есте сақтауы мен елестетуі бір-бірімен
келесі бағыттарда әсерлеседі:
1) бейне мазмұнымен алмасу: елестету материалын өз жадысынан алады, ал
жады елестету бейнелерін пайдаланады;
2) өзара бір-біріне әсер ету: елестету есте сақтауды одан әрі жақсарта
түсу процесіне қатысады; есте сақтау елестету процесін шығармашыл,
әрі өнімді етеді;
3) есте сақтау мен елестету басқа да психологиялық процестерге әсерлесе
отырып, көрнекі ойлаудың негізін құрайды.
Аз уақыт аралығында ақпараттарды есте сақтау қысқа мерзімді деп аталады.
Бірнеше секундтан бірнеше күндерге созылатын уақытта ақпаратты есте сақтау
шапшаң немесе оперативті деп аталады. Белгіленген мерзімге ақпаратты есте
сақтау ұзақ мерзімді деп аталады. Оны пайдалану ойлау мен жігерді күшейте
түседі.
Естігенін есте сақтау дегеніміз әртүрлі музыкалық және сөздік дыбыстарды
есте сақтау және оларды қайта жаңғырту. Есте сақтаудың бұл түрінің
көмегімен оқушы оқыған мәтіндерінің мағынасын түсінеді. Қозғалтқыш есте
сақтау барысында оқушы қажетті жағдайда көпфазалы күрделі қозғалысты
жеткілікті дәлдікпен есте сақтайды. Баланың өз басынан кешірген қандай да
бір жағдайды еске түсіруін эмоциялық есте сақтау дейді. Оған белгілі
материалдарды берік есте сақтау негіз болады.
Баланың есте сақтау процесі оның жас кезінен бастап белгілі бір бағытта
дамиды. Алдымен механикалық есте сақтау бірте-бірте толығып, логикалық есте
сақтауға айналады. Ал, тікелей есте сақтау уақыт өте келе әртүрлі
мнемотехникалық құралдар мен тәсілдерді есте сақтау мен оларды қайта
жаңғырту үшін қолданылатын белсенді, сапалы есте сақтауды байланыстыратын
аралық есте сақтауға ұласады. Сондай-ақ жас кездегі еріксіз есте сақтау
баланың жасы ұлғая келе еркін есте сақтауға ұласады.
Есте сақтаудың филогенетикалық даму түсінігін анықтауда П.П.Блонский
үлкен үлес қосты. Ол ересек адамдардағы есте сақтаудың түрлері өзінің
тарихи даму кезеңдері де болып табылады, әрі есте сақтауды жетілдірудің
филогенетикалық сатысы деп қарастырды. Бұл айтылған пікірлер қозғалтқыш,
аффектілі, бейнелік, лигикалық есте сақтау түрлеріне де қатысты.
Ішкі есте сақтау құралдарының қалыптасуында сөз, сөйлеу үлкен орын
алады. Сөйлеу – адамдардың қарым-қатынасының негізгі құралы. Бірақ сөйлеу
мен тілді нақты ажырата білу керек. Тіл – адамдар үшін белгілі бір мағына
беретін дыбыстардың байланысы берілетін шартты символдар жүйесі. Сөйлеу
қатынас құралы болуымен қатар, басқа адамдарды басқару және адамның өз
мінезін жүйелеу құралы да болады. Сөйлеу функцияларына қарай ішкі, сыртқы,
монолог, жазу, ауызша сөйлеу болып бірнеше түрге бөлінеді.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, баланың ойлауы оның есте сақтауымен
тікелей байланысты. Ойлау тікелей есте сақтау мен елестету негізінде
дамиды. Адамзаттың қоршаған әлемді тануы ойлау мен сөйлеу болмаса мүмкін
болмаған болар еді. Адамның басқа тіршілік иелерінен айырмашылығы – адамдар
өздерінің ойлары мен сезімдерін сақтап, басқаларға сөз арқылы бере алады.
Олай болмаған жағдайда адам санасының сөздік-логикалық ойлау түрі болмайды.
Ғылыми білімдердің барлығы дерлік сөз түрінде сақталған. Адамдардың
қажеттілігі мен қызығушылықтары үшін пайдаланатын барлық материалды және
рухани құндылықтардың аты бар, олардың барлығы ойлау нәтижесінде пайда
болған. Сондықтан оқушылардың сөйлеу, ойлау мәдениетін қалыптастыру –
бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі міндеттерінің бірі.
Танымдық процестер: қабылдау, зейін, елестету, есте сақтау, ойлау,
сөйлеу – балалардың кез келген іс-әрекеттерінің негізгі құраушылары болып
табылады.
Адам әңгімелесу, ойлау, оқу, еңбек ету т.с.с. қажілеттіктерін
қанағаттандыру үшін қоршаған әлемді қабылдауы, өзінің іс-әрекетін белгілі
бір құраушысына немесе сәттеріне көңіл бөлуі, өзінің не істейтінін, нені
есте сақтайтынын, ойланатынын, айтатынын, талдайтынын елестете алуы қажет.
Сондықтан адам әрекеттерінің бөлінбейтін ішкі сәттері болып табылатын
танымдық процестерсіз ешқандай адам әрекеттері болмайды. Танымдық процестер
әрекеттер барысында үздіксіз дамып отырады.
Оқушылармен жүргізілетін педагогикалық жұмысқа кірісер алдында ең
алдымен баланың табиғи қабілеті мен қоршаған ортаның әсерінен алғанына
көңіл бөлуі керек.
Адамның талабының дамуы, оның қабілеттіліктерге айналуы – оқу мен
тәрбиелеудің негізгі міндеттері, оларды танымдық процестердің дамуы мен ол
туралы мәліметтерді білмей шешу мүмкін емес. Олардың дамуымен қатар
қабілеттілік жаңа сатыға көтеріліп жетіледі. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерін
дұрыс таңдау үшін танымдық процестердің психологиялық құрылымын, оның
қалыптасу заңдарын білу қажет. Танымдық процестердің дамуы мен оны
зерттеуге Л.С.Выгодский, А.Н.Леонтьев, Л.С.Сахаров, Ж.Пиаже, С.Л.Рубинштейн
және т.б. ғалымдар үлкен үлес қосты. Олар танымдық процестердің қалыптасу
теориясы мен әдістемесін дайындаған. Қазіргі кезде оқу әрекетіндегі
танымдық процестерді ойдағыдай дамыту үшін оқытудың қазіргі кездегі
әдістері мен құралдарын іздестіру керек.
Оқушының байқау, көру қабілеттерінің ерекшеліктерін ескеріп,
дамытатын- көрнекілік.
Көрнекілік- оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр- сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік
мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап,
сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктерді
пайдалануға қазақтың ұлы педагогы Ы.Алтынсарин де зор көңіл бөлген. Қазақ
жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп ажырата
білулері керек,- деген.
Көрнекі оқу құралдары оқу мақсаттарына сәйкес жасалатын заттар мен
құбылыстардың жазық және көлемді бейнелері, табиғи немесе арнайы өңделген
өндірістік және табиғи объектілер. Көрнекі оқу құралдарын қолдану
оқушыларда материалистік ұғымдар мен түсініктерді, дағдылар мен
іскерліктерді қалыптастырады. Көрнекі оқыту құралдары мектепте оқу
үрдісінің әр кезеңдерінде: мұғалімнің жаңа материалды түсіндіруінде,
оқушылардың оны бекітуінде, өтілген материалды қайталау мен мұғалімнің
оқушылардың білімін тексеруі кезінде, сондай-ақ сыныптан тыс және үйірме
сабақтарында қолданылады. Көрнекі оқу құралдары бағдарламалар мен
оқулықтардың мазмұнына, оқытудың әдістері мен тәсілдеріне, оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес болуы, сондай-ақ белгілі ғылыми, эстетикалық, санитарлы-
гигиеналық, техникалық және экономикалық талаптарға сай болуы қажет.
Көрнекі оқу құралдары өзінің міндетіне, мазмұны мен бейнелеу тәсілдеріне,
дайындалу материалдары мен технологиясына байланысты көп түрлілігімен
ерекшеленеді.
Оларды негізгі екі топқа: заттар мен құбылыстарды шынайы, бейнелі түрде
көрсететін бейнелік көрнекі оқу құралдары (модельдер, макеттер, нақпішіндер
(муляж), суреттер, иллюстративті кестелер және т.б.) және заттар немесе
құбылыстарда тек ең бастыны, негізгіні, белгілі логикалық өңдеуде және
шартты графикалық белгілер, шартты бояу мен бейнелеменің көмегімен
көрсететін схемалық шартты көрнекі оқу құралдары (карталар, схемалар,
диаграммалар) деп қарастырады.
Көрнекі оқу құралдары көбінесе оларды дұрыс сақтауына байланысты болып
келеді. Баспа көрнекі құралдарын (суреттер, кестелер және т.б.) ашылатын
жәшіктері бар жоғары емес шкафтарда оралған күйде сақтау керек. Оларды
матаға, картонға жабыстыру немесе шеттерін жиектеу орынды.
Әдетте 2-4-6 бетке басылатын қабырғаға ілінетін географиялық, тарихи
карталарды көбінесе кенепке жапсырып, жоғарғы жиегіне дөңгелек шыбықтарды
бекітеді. Оларға карталар оралып, арнайы тіреуіштер орнатылады. Картон,
ағаш және металдан жасалатын модельдер, макеттер және диорамалар үлкен
қораптарда немесе қақпағы бар шере жәшіктерде сақталады. Табиғи көрнекі оқу
құралдарыды (гербарийлер, құрғақ және дымқыл препараттар, энтомологиялық
коллекциялары, тұлыптар мен қаңқалар), сондай-ақ нақпішіндер және
анатомиялық модельдерді құрғақ бөлмеде ұстап, күн сәулесінен,
күңгірттенуден және деформациядан сақтау қажет.
Сондықтан оларды толық жабылатын қақпақтары бар картон қораптарға
салып, бітеу есікті шкафтарда сақтайды. Құрғақ препараттарды,
энтомологиялық коллекцияларды, тұлыптар мен қаңқаларды уақ саңырауқұлақтар
мен зиянды жәндіктерден қорғау үшін, әсіресе жазғы демалыс кезеңінде
нафталин, парадихлор-бензол және т.б. қолданған жөн.
Көрнекілік оқушыларды берілген білімдерді эмоционалды бағалауға
дағдыландыруға ықпал жасайды. З бетінше тәжірибелер жүргізе отырып,
оқушылар мұғалімнің беретін білімінің шынайылығына, әр түрлі құбылыстар
және үрдістердің ақиқаттығына көзін жеткізеді. Алған мәліметтердің
шынайылығына сенімділік, білімдердің нақтылығына көзін жеткізу оларды
саналы, берік қалыптастырады. Көрнекілік құралдары білімге қызығушылықты
арттырады, оларды меңгеру үрдісін жеңілдетеді, баланың зейінін
тұрақтандырады.
Дидактикалық міндеттерге сәйкес көрнекіліктің келесі түрлерін бөліп
көрсетуге болады:
Табиғи көрнекілік (өсімдіктер, жануарлар, пайдалы қазбалар); оның
міндеті – оқушыларды табиғаттың шынайы объектілерімен таныстыру.
Эксперименталды көрнекілік (булану құбылысы, мұздың еруі); міндеті –
құбылыстар мен үрдістермен тәжірибе, бақылау жүзінде таныстыру.
Суретті және суретті-динамикалық көрнекілік (суреттер, бейнелер,
диапозитивтер, кино); міндеті – олардың бейнеленуі арқылы оқушыларды
белгілі бір айғақтармен, заттармен, құбылыстармен таныстыру.
Көлемді көрнекілік (макеттер, нақпішіндер, геометриялық фигуралар);
міндеті – қабылдауда жазықтықта емес, көлемді бейнесі маңызды болатын
заттармен таныстыру.
Дыбыстық көрнекілік (грамжазбалар, магнитофон жазбалары, радио);
Міндеті – дыбыстық бейнені жаңғырту.
Символдық және графикалық көрнекілік (сызбалар, схемалар, карталар,
кестелер); міндеті – абстрактілі ойлауды дамыту, шынайы өмірдің шартты
жинақталған, символдық бейнесімен таныстыру.
Аралас көрнекілік - оқу дыбыстық кинофильм; міндеті – ақиқатты
неғұрлым табиғи бейнелеуді жасау.
Сабаққа көрнекіліктің түрін таңдамас бұрын оның дидактикалық
мүмкіндіктеріне сәйкес қолдану орнын ойланып алған жөн. Бірінші кезекте,
белгілі сабақтың мақсаттары мен міндеттеріне ерекше көңіл бөліп, оқушыға
сабақта өтілетін материалдың неғұрлым маңызды жақтарын айқын көрсететін,
берілген сабақта қалыптасатын түсініктер немесе ұғымдардың негізінде жатқан
маңызды белгілерін бөліп алуға және топтастыруға мүмкіндік беретін көрнекі
құралдарды таңдап алған жөн.
Көрнекілік формаларының бірін таңдау оқу міндеттеріне байланысты болып
келеді. Кей жағдайларда білімнің көзі көрнекі құрал болады да, мұғалімнің
түсіндіруі оқушылардың қабылдауын басқару міндетін атқарады. Көрнекі
құралдар тікелей бақылау қиын фактілер, құбылыстардың байланысын ұғынудың
тірегі болады да, мұғалімнің сөзі балаларды бақылауға, ұғынуға, жасалған
бақылауды түсіндіруге бағыттайды.
Оқылған материалды жинақтауда, қайталауда әдеттегідей фактілер,
құбылыстар немесе олардың байланысы жайындағы білімнің көзі мұғалімнің
әңгімесі болады, көрнекілік сөздік мәліметті нақтылау, растау,
иллюстрациялау міндетін атқарады немесе тікелей қабылдау қиын құбылыстар
мен байланыстар жайлы мәлімттерден тұратын хабарламаның бастауы болады.
Көрнекілік құралдары шығармашылық, зерттеу өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруда білім көзі бола алады. Бұл жағдайда мұғалім тапсырманы
анықтап, оқушының әрекетін бағыттайды.
Көрнекілік құралы оқушылардан сабақ сұрау кезінде көру тірегі қызметін
атқарады: мысалы, диафильм кадрларының мазмұнын қолдана отырып, оқушылар
әдеби шығарманың үзіндісін әңгімелеп береді.
Сабақта қолданылатын оқыту құралдарының саны сабақтың белгілі білімдік,
тәрбиелік және дамыту мақсаттарына сәйкес анықталады. Мұғалімнің сабақта
басқа оқыту құралдарына жүгінбей, тек оқулықты пайдалануы әбден мүмкін.
Сондай-ақ көп жағдайларда көрнекіліктің әр түрін кешенді қолдану
қажеттілігі туындайды.
Бастауыш сатыда оқушыларда оқытылатын объектілер түсініктері ғана емес,
ұғымдар да қалыптасады. Бұл міндеттерге көрнекіліктің әр түрін қолдану
барысында қол жеткізіледі. Оқыту құралдарын қолдануға кешенді көзқарас
олар қызметтерінің спецификасына байланысты.
Түсініктеді қалыптастыруда бейнелік көрнекілік басты орынға ие. Оның
неғұрлым қарапайым, кең таралған және дәстүрлі түрі – баспа суреттер және
иллюстративті кестелер, оның ішінде демонстрациялық және үлестірмелі.
Сурет оқыту құралы ретінде XIX ғасырдан белгілі. Оқу-тәрбие процесінде
(сабақта және сыныптан тыс жұмыста) үлкен форматты қабырға демонстрациялық
суреттер түрінде қолданылады; сюжетті суреттер альбомдарында жеке және
топтық қолдану иллюстративті материал түрінде; иллюстрациялар лентасында
(открыткалар, қималар) эпидиаскопқа; оқулықтардағы суреттер түрінде
қолданылады. Суреттер оқу бағдарламаларының жеке тақырыптарына, танымал
шеберлердің көркем суретін репродукциялауға арнайы жасалуы мүмкін, сондай-
ақ пайдалы оқулық ретінде пайдаланылады.
Суреттердің мектепте жүйелі қолданылуы оның бір ерекшелігімен
түсіндіріледі: суретші өмірдегі заттар мен құбылыстардың негізгі
қасиеттерін анағұрлым нақты бейнелейді. Негізгінің алғы көрінісі негізгіні
қосымшадан анық бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Бейнелік құралдар
суретті айқын, бейнелі, толық қабылдауға мүмкіндік беріп, оқушының сөйлеуін
дамытады.
Суреттер сабақтарда әр түрлі оқу міндеттерін шешу мақсатында
қолданылады: олар жаңа білімнің көзі, жинақтау материалы, мұғалім немесе
оқушының әңгімесіне көрнекілік, мотивация құралы болуы мүмкін.
Бастауыш сыныптарда оқу үрдісінде техникалық құралдар мен көрнекі
құралдары тиімді пайдалану оқушылардың білімге деген құштарлығын арттырып,
ынталандырады, танымды қабілетін оятады.
Себебі бастауыш сынып оқушылары қызыққыш еліктегіш келеді, және олардың
танымдық қабілеттері өте жоғары.
Әрбір пәнде өтілген тақырыпқа байланысты пайдаланған көрнекілікке сүйене
отырып оқушылар мазмұнын дұрыс (математикада берілген сызбалар бойынша, ана
тілінен, дүниетанудан өтілген тақырыпқа байланысты эстетикалық талғамда
салынған суреттер, қазақ тілінен әрбір ережеге байланысты көрнекіліктер)
түсінуге, оны шапшаң меңгеруіне үлкен көмек көрсетеді. Әрбір орынды
пайдаланған көрнекіліктің оқушыны ойланатын, оқушыны білуге ынталандыратын,
оларға сүйеніп өз беттерінше жұмыс орындауына көмек ететін маңызы бар.
Өткізілген сабақтар нәтижесінде көрнекілікті пайдаланудың салдарынан
оқушылар білімінің өмірімен тығыз байланысты екеніне көздері жетеді.
Нәтижесінде байқампаздықтары артып, логикалық ойлауы дамиды.
Көрнекілік әдістерінің тәсілдері пайдаланатын көрнекіліктің түріне қарай
өзгеріп отырады. Көрнекілік әдістері арқылы оқушылаға жаңа ұғым берумен
қатар олардың бұрын алған білімін де кеңейтеді және ол оқушылардың
эмоциялық көңіл-күйіне әсер етеді. Соның әсерінен заттар мен құбылыстардың
қасиеттерін салыстыра білуге, айырмашылығы мен ұқсастықтарын көре білуге
дағдыланады.
Сондықтан мұғалім көрнекіліктері көрсеткенде сөзбен байланыстырып,
толықтырып отыруы керек. Себебі кез келген көрнекі құрал жеке нәрсені
көрсетуге арналады. Табиғат суреттері арқылы адам баласының өмір шындығына
тікелей қатынасы ашылады. Қазіргі таңдағы келелі проблемалардың бірі болып
табылатын ұлттық мәдениет үрдістерін өркениетті өмірмен байланыстырып тәлім-
тәрбиеге пайдаланудың маңызы зор.
Өзбетінше ойлайтын, дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үшін осы жаста
танымдық процестерді дамыту өте маңызды. Егер белгілі бір тақырыптарды
үйретуге компьютер пайдаланса, онда бейнелеу өнеріне бастауыш сынып
оқушыларын оқыту процесі тиімді болуы мүмкін, себебі:
1) оны пайдалану мұғалім әрекеттерін оңтайландырады;
2) қазіргі кездегі видеотехника құралдарын, түсті, графиктерді, дыбысты
пайдалану арқылы жағдайлар мен ортаның айырмашылығын модельдеуге
болады және оның барысында оқушылардың танымдық және шығармашылық
қабілеттері дамиды;
3) ол оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыра түседі.
Осындай мүмкіндіктерді жүзеге асыру үшін бастауыш сынып мұғалімдерінің
алдына:
← бастауыш сыныпта оқыту процесіне компьютерлік оқыту құралдарын
пайдаланудың психологиялық-педагогикалық, әдістемелік аспектілерін
зерттеу;
← бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабақтарына компьютерлік оқыту
құралдарын пайдалану тиімділігін тәжірибеде зерттеу;
← алынған мәліметтер негізінде қазақ тілі сабақтарында компьютерлік
оқыту құралдарын пайдаланып өткізуге арналған әдістемелік нұсқаулар
дайындау міндеттері қойылады.
Осындай міндеттерді шешуге арналған зерттеу барысында
← зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, әдістемелік
еңбектерге талдау жасалады;
← бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие процестеріне бақылау жүргізіледі;
← бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында компьютерді
пайдаланып оқытуға арналған тапсырмалары таңдалып, құрастырылады;
← эксперименттік оқыту және алынған мәліметтерді өңдеу тәсілдері
қолданылды.
← Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге
дейінгі жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез келген оқушы
шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады.
Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің айырмашылығы — ол баланың өзін-өзі
қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді
іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Біздің
ойымызша, бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық,
шебер ұйымдастырушылық қажет.
Осыған орай, ғалымдар жүргізілген тәжірибе барысында, барлық пәндердегі
білім мазмұнында оқушының шығармашылық қабілеттерінің дамуы басты нысана
болып алынуымен байланысты, оқулықтарда берілген тапсырмалардан басқа
өздігінен бақылау жүргізу, қарапайым тәжірибе, эксперимент қою, мәтінмен,
сызбамен, суретпен, диаграммамен жұмыс істеу, жекеден жалпыны шығару,
жалпыны жекелей қолдану т.б. сияқты оқушыны іскерлікке, дербестікке
баулитын, ойына түрткі болып, шығармашылыққа жетелейтін, өздігінен
ізденіске салатын, айналадағы дүниемен қарым-қатынысқа түсіретін, жаңалық
ашып, оның нәтижесінің қызығына бөлейтін әдіс-тәсілдер мен мазмұндық
ойындар, қызықты тапсырмалар тұрақты жүргізіліп отырылуы біз көтеріп
отырған мәселені нәтижелі ететіні нақтыланды.
Сондықтан да бүгінгі мұғалімдерге қойылатын талаптың жүгі ауыр. Бұл
міндетті іске асыру үшін кәсіби шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, жаңалыққа
жаны құмар мұғалім қажет.
Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы.
Көп пәнді бастауыш мектептің сан қырлы жақтарына төселе отырып, жеке пәнді
оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім беру формасын меңгерудің тәрбиелік
мәні зор.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа технологиясын
педагог – ғалымдар мен республика мұғалімдері жан-жақты ізденіп, оқушының
пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің тиімді жолдарын
қарастырып, оқытудың жаңа көп нұсқалық қағидасын бекітті. Оның өзіңе
оңтайлысын таңдай білуді ұсынды. Кез-келген технология мұғалімнен терең
теориялық білім мен үлкен педагогикалық шеберлік, жан-жақты ізденіс пен
баланың жан дүниесін түсіне білетін психолог болуды талап етеді.
Болашақ маманның ең негізгі міндеті таңдаған мамандығы бойынша теориялық
білімі мен практикалық дағдысын ұдайы меңгеру болса, кәсіби тұрғыдан
қалыптасуына педагогикалық іс- тәжірибе кезеңінің үлкен көмегі болады.
Сондай іс-тәжірибе кезеңдерінде бағдарламаның тақырыптық құрылымына сай сан
алуан шығармалар, көрнекіліктерді пайдалана отырып, балаларды ән әлеміне
қызықтыра білу керек. Жас мұғалім өзін мәдениетті ұстай білуі, үйірсектік,
мақсатқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz