Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығын талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Бөлім. Мемлекеттік құнды қағаздар нарығының теориялық аспектілері
1.1. Құнды қағаздар нарығының даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығының даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3. Құнды қағаздар нарығының экономикалық мәні, құрылымы, қажеттілігі
және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
II Бөлім.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығын талдау
2.1. Құнды қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушылардың кәсіпкерлік қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2. Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығындағы негізгі көрсеткіштерге талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2.3.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
III Бөлім.Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығын жетілдіру жолдары
3.1.Құнды қағаздар нарығының даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3.2.Құнды қағаздар нарығының даму қағидалары мен Қазақстанның индустриалды.инновациялық жағдайындағы дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.3.Инвесторлардың құқықтарын қорғау, зейнетақы және резервтік активтердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
I Бөлім. Мемлекеттік құнды қағаздар нарығының теориялық аспектілері
1.1. Құнды қағаздар нарығының даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығының даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3. Құнды қағаздар нарығының экономикалық мәні, құрылымы, қажеттілігі
және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
II Бөлім.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығын талдау
2.1. Құнды қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушылардың кәсіпкерлік қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2. Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығындағы негізгі көрсеткіштерге талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2.3.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
III Бөлім.Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығын жетілдіру жолдары
3.1.Құнды қағаздар нарығының даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3.2.Құнды қағаздар нарығының даму қағидалары мен Қазақстанның индустриалды.инновациялық жағдайындағы дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.3.Инвесторлардың құқықтарын қорғау, зейнетақы және резервтік активтердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Бөлім. Мемлекеттік құнды қағаздар нарығының теориялық аспектілері
1.1. Құнды қағаздар нарығының даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 6
1.2. Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3. Құнды қағаздар нарығының экономикалық мәні, құрылымы, қажеттілігі
және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
II Бөлім.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығын талдау
2.1. Құнды қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушылардың кәсіпкерлік қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2. Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығындағы негізгі
көрсеткіштерге
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .59
2.3.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығындағы институционалды
инвесторлардың қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...66
III Бөлім.Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығын жетілдіру
жолдары
3.1.Құнды қағаздар нарығының даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...69
3.2.Құнды қағаздар нарығының даму қағидалары мен Қазақстанның индустриалды-
инновациялық жағдайындағы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 76
3.3.Инвесторлардың құқықтарын қорғау, зейнетақы және резервтік активтердің
қауіпсіздігін қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .88
Кіріспе
Қазақстан Республикасы қазіргі кезеңде нарықтық жағдайда өтумен
байланысты, экономика саласында елеулі өзгерістер болды. Осы кезеңдегі
негізгі мәселелердің бірі бұл жеке меншік түрлерінің және жалпы кәсіпкерлік
қызметтің еркін дамуын қамтамасыз ететін нарықтық инфрақұрылымды құру болып
табылады.
Нарықтық инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөлігі болып құнды қағаздар
нарығы табылады, себебі құнды қағаздар нарығында ерекше түрднгі мүліктік
құжаттардың айналуы арқылы үлкен көлемдегі ақшалай қаражаттарды
шоғырландыруға мүмкіндік береді, ал ақшалай қаражаттарды шоғырландыру
арқылы инвестицияларды тартуға және де жалпы мемлекет деңгейіндегі
мәселелерді шешуге, жеке бизнесті қалыптастыруға, сонымен қатар
тұрғындардың өмір сүру жағдайын жоғарлатуға мүмкіндігін береді. Бұндай
қызметтің механизмі, құнды қағаздардың еркін айналуы мен қоса сенімділік
пен кепілдікті қамтамасыз ету болып табылады.
Құнды кағаздар нарығы қаржылық ресурстарды жұмылдыратын және
мемлекеттің экономикалық жүйесіндегі қаражаттарды тиімді қайта бөлуді
қамтамасыз ететін нарықтық экономиканың маңызды механизмі болып табылады.
Құнды қағаздар нарығы дамыған мемлекеттердің экономикасында маңызды
бола отырып, тек қана капитал қозғалысын реттеп қоймай, оның өзіндік
реттеуін және де портфельдік инвестициялардың ағыны арқылы дамуын
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ағымдағы
жылдағы халыққа нарықтық экономика мен шетел инвестицияларына негізделген
экономикалық өсімге ерекше тоқталып өтті. Әлгі стратегия жолдауда жазылған
10 негізгі принциптен тұрады.
Құнды қағаздар нарығының дамуы нәтижесінде ақша шамасының өсуін
шектейді, ақша – несиелік институттардың баланстық өтімділігін қамтамасыз
етеді және мемлекеттік бюджеттің дефицитін қаржыландыру көзі болып
табылады.
Мемлекет құнды қағаздар нарығында екі рольді атқарады. Бір жағынан
осы қызметтің заңды түрде қамтамасыз ететін кепіл ретінде, екінші жағынан
құнды қағаздар нарығының қатысушысы, яғни эмитент ретінде болады. Құнды
қағаздар нарығында мемлекеттің реттеуші және кәсіпқой қызметінің қоса
атқаруы әлемде жеткілікті түрде дамыған болып табылады, бірақ Қазақстанда
құнды қағаздар нарығының басқа да қатысушыларының дамымағандығына оңайсыз
қадамы жалпы нарықтың стагнациясына алып келуі мүмкін.
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру үдерісін жүзеге асыратын логикалық құралы ретінде пайда
болды, осында мемлекеттік реттеу ерекше мәнге ие.
Зейнетақы реформасы, жалпы жекешклендіру үдерісі осы жағдайлардың
барлығы құнды қағаздар нарығына тікелей әсерін тигізеді және осындай өзара
тығыз байланыс осы құралдардың біреуінің екіншісіз табысты жүзеге асуына
мүмкіндік жасамайды. Сонымен қатар құнды қағаздар нарығының қатысушыларының
арасындағы бірқатар сұрақтардың шешілмеуі осы дипломдық жұмыстың өзекті
мәселесі және таңдалған тақырыптың тәжірибелік мәнін зерттеуіне мүмкіндік
жасады.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстанда құнды қағаздар нарығын талдау
және оның негізгі даму жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесідей мәселелер анықталды:
— Құнды қағаздар нарығының мәнін және оның нарықтық экономикадағы
рөлін қарастыру керек;
— Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығының қазіргі кездегі
даму эволюциясына талдама жасау керек;
— Қазақстанда құнды қағаздар нарығының даму жолдарына сипаттама жасау
қажет.
Осы дипломдық жұмысты жасау барысында Қазақстан Республикасының
заңдары, отандық және шетелдік авторлардың тақырып бойынша ғылыми еңбектері
және де Қазақстандық қор биржасы KASE-дің есептіліктері қолданылды.
Диплом жұмысының зерттеу негізі болып құнды қағаздар нарығындағы
қатысушылардың жалпы экономикалық қарым – қатынас үдерісі болып табылады.
Обьектісі Алматы Аймақтың қаржылық орталықты құру жағдайында құнды
қағаздар нарығының даму механизмі және заңдылығы болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған мәселелерге сәйкес, яғни жұмыс
кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
I Бөлім. Мемлекеттік құнды қағаздар нарығының теориялық аспектілері
1.1 Құнды қағаздар нарығының даму эволюциясы.
Құнды қағаздар нарығының даму эволюциясы және қазіргі кездегі әлемдік
қор нарығының дамуына келесідей қорытынды жасауға болады.
Әлеуметтік экономикалық негізде құнды қағаздар нарығы сегментінің
құрылуына әсерін тигізген экономикалық жүйенің үш кезеңі ұсынылды, яғни
макроэкономикалық, мезоэкономикалық, микроэкономикалық және олар бір-
бірімен тығыз байланысты. Құнды қағаздар нарығының жіктелуін келесідей
көруге болады.
1-кесте
Құнды қағаздар нарығының әлеуметтік – экономикалық тұрғыда жіктелуі.
Экономикалық жүйенің денгейі Құнды қағаздар нарығының реттелу факторлары
Макроэкономикалық өндірістік күштің дамуы
экономикадағы әр түрлі салалардың даму
ақша және тауар нарығының дамуы
экономика саласындағы мемлекеттің ролі
кәсіпкерлік қызметке ерекше жағдайлар құру
экономикада толқын тәрізді тенденциялардың
болуы
қоғамдағы жаңа әлеуметтік топтардың болуы
ақша-несие және құнды қағаздардың айналымы
үшін жаңа институрдың құрылуы
1-кесте
Құнды қағаздар нарығының әлеуметтік – экономикалық тұрғыда жіктелуі.
(жалғасы)
Мезоэкономикалық қаржы саласының мамандануы яғни құнды
қағаздар саласына қатысты әр түрлі несиелік
операциялардың жүргізілуі
монополияның болуы
олигополиялық саланың құрылыуы
Микроэкономикалық Экономикалық тұрғыдан шаруашылық
субъектілерінің қызығушылық танытуы және
олардың капиталды ұлғайтуға талпынысы
Макроэкономикалық тұрғыдан келесі құралдар пайда болады:
- қалалардың экономикалық тұрғыдан күшеюі
- кеңінен дамуы үшін арнайы кәсіптің таңдалуы
- тауар және ақша нарығының масштабын ұлғайту
Құнды қағаздар нарығындағы ертеректе экономикадағы басты және көлемді
тұрғыда вексель нарығы болып табылған. XIII ғасырдан бастап қалаларда
вексель құжаттары айналымда бола бастады, яғни коммерциялық несие вексель
түрінде айналыста болды. Аталған нарықтың экономикалық мәні халықтың
тұрысын, тауар айналымын жеделдету және пайданы көбейту үшін вексельдік
айналым боды.
XV ғасырларда компания ұйымдарының құрылу процессі басталды, оны
ағылшындар біріккен фонд деп атады, яғни ол жерде инвесторлар коммерциялық
тұрғыда саяхат жасау барысында ақша қаражаттары сол жерде жиналды және
үлестері үнемі айналыста болды.
Әлемдік сауданың дамуына байланысты құнды қағаздар нарығында кәсіби
қатысушылар пайда болады, яғни биржа ол жерде тауарлар және вексельдермен
мәмілелер жүзеге асырылды. Ең алғаш тұрақты биржа 1406 жылы Брюгге
қаласында болды.
Бірақ XVI ғасырдың аяғында мемлекеттік активтердің эмиссиялануының
күшеюінен және акционерлік капиталдың пайда болуымен байланысты, сол
кездегі қор нарығына түсінікпен қарады.
Ең алғаш құнды қағаздардың ірі эмитенті болып Ост – Индией саудасындағы
ағылшындық және голландық компания болып табылды. Сауда компанияларының
акциялары Голландияда және Англияда сауда – саттық мәмілелердің негізгі
объектісі болып саналды.
Қазіргі күнге дейін сақталған биржа ол Амстердамдық биржа болып
саналады. Ол 1611 жылы құрылған. Амстердамдық биржа 1913 жылға дейін
әмбебап биржа болып саналды, яғни құнды қағаздар, тауарлар бойынша сауда
жүргізілді. Осы жерде құнды қағаздар сатудың тәсілдері жүзеге асырылды.
Ұлыбританиядағы қор нарығы құрылу уақытына қарай екінші қор нарығы
болып саналады. Англияда ең бірінші мамандандырылған қор биржасы құрылды.
1773 жылы лондондық брокерлер қаржы құралдары бойынша әр түрлі
операцияларды жүзеге асырды. Осының нәтижесінде әлемде ең бірінші Лондонда
қор биржасы құрылды, нәтижесінде ұйымдастырылған нарық тез дами түсті, оның
салдарынан сауда және өндіріс дамыды.
Осы кездері Англияның басқа да қалаларынла қор биржасы дами түсті.
Осыған қарамастан XIX ғасырдың ортасына дейін Лондондық қор биржасында
құнды қағаздың негізгі түрі болып мемлекеттік облигациялар саналды. Себебі
сол кездері Англияда акционерлік қоғамдарды құруға заңды тұрғыдан шектеулер
болды.
Америкада ең алғаш қор биржасы 1791 жылы Филадельфияда болды. 1792 жылы
Нью – Йорктың 24 брокері Нью – Йорктың фондалық биржаның құрылуы жайлы
келісімге қол қойды. Бұл келісім тек қана қатысушылар арасында бекітілді
және комиссиондық төлемдердің көлемі тұрақты болды.
Құнды қағаздар саласы бойынша 1790 жылы төлем келісімі шартқа қол
қойылғаннан кейін екі жағдай анықталды:
1. брокерлер келісім – шартты тек қана өз араларында жүргізу керек.
2. тұрақты комиссиондық төлнмдердің көлемі 0,25%
1793 жылы Tontine Coffee House салынды және ол Уолл – Стриттегі ең
ірі, ең алғаш құрылған брокерлік ұйымдар болды.
1856 жылы суда көлемі 1 млн. Акцияға жетті, ал 1857 жылы ол 71 млн.
акция болды.
Нью – Йорк фондалық биржасында 1896 жылы 54 млн. акция, ал 1901 жылы
265 млн. жетті, облигациялар саудасы 394 млн. долларға жетті. 1899 жылы
өндірістік корпорациялар құнды қағаздарын эмиссиялап 2244 млн. доллар
сомасын құрады. Бірінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін Америка ірі кредитор
болып әлемде алдыңғы қатарлы мемлекет ретінде саналды.
Уақыт өте келе биржадағы сауда көлемі және нарықта жаңа қатысушылар
пайда бола бастады. Жыл сайын сауда көлемі 171 млн. акция, 1921 жылы 450
млн.
Американың дамуындағы өзгеріс 1929 – 1933 жылдар аралығында болды, яғни
Ұлы депрессия . Әлемдік экономикада және фондалық нарықта өте ауыр кезең
болды. Соның салдарынан мемлекеттердегі өндіріс көлемі 50 % - ға дейін
қысқарды, жұмыссыздық деңгейі 30 % болды.
30 жылдары қор нарығының шектен шығуына байланысты банктерге,
инвестициялық іс - әрекеттерге тексерулер жүргізілді. 1940 жылы
Инвестициялық траст және инвестициялық компаниялар , Инвестициялық
кеңес жайында екі маңызды заң қабылданды. Аталған заңнан кейін шектен
шығу қысқартылып, инвесторлардың мүдделері бағаланды.
1933 жылы Бағалы қағаздар туралы Америкада заң қабылданды, яғни
инвесторлар шешім қабылдауы барысында ақпараттармен толық қамтамасыз
етілуі.
Құнды қағаздар нарығы макроэкономикалық функциялардың орындалуын
қадағалау, жинақтаушы ақша ресурстары ( ақша капиталының көзі ) ақша
капиталының тұтынушысы ( қарыз алушы ).
Құнды қағаздар нарығының дамуы басқа капитал нарығының дамуына кедергі
келтірмейді. Бір жағынан Құнды қағаздар нарығы капиталды тартса, екінші
жағынан аталған капиталдарды құнды қағаздың механизмі арқылы ауыстырады.
Құнды қағаз нарығының құрылуындағы дәйектілерге келесілерді жатқызамыз:
- капитал экспортының дамуы
- секьюритизациялық бизнестің заңды процесс ретінде
- инвестициялық ағымдардың бағытталуы, капиталдың құйылуы арқылы
ұйымдардың нарықтың механизмі қосылуы
- монополия және олигополия бәсекесінің саласында бірқатар ауысудың
болуы
- фирма, компаниялардың жан – жақты дамуы
- корпорациялардағы ғылыми – техникалық прогрестің және жетістіктерге
тез арада енуі
- қаржы нарығына мемлекеттік бақылаудың және реттеудің болуы
Құнды қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын мүліктеріне
қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Құнды қағаздар табысты
иелеріне дивидент пен пайыз түрінде әкеледі. Қазақстан Республикасы
Президентінің “Құнды қағаздар және қор биржасы туралы” 1996 жылғы 21-
сәуірдегі жарлығына байланысты елімізде құнды қағаздар нарығы айналымына
акция, облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит,
сертификаттарды және вескель жіберіледі.
Құнды қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда құнды
қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы
жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Құнды қағаздар нарығы тек әдеттегі ақша-тауар қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншік жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы 10 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүзеге
асты. Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа
елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүзеге
асты. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп
болса да өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде құнды қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру
арқылы жүргізіледі. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру құнды қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктендіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік құнды қағаздардың бір түрі,
олар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің
бір бөлігін айтарымсыз пайдалануға құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды кционерлік қоғам
ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі – акционерлер,
олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген
кәспорындардың акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірлген
кәсіпорын ұжымының мүшелері өздері қызмет істеп жүрген кәсіпорынның
акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқығы бар. Оңай сатып алуды да
жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа
акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу
аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат
құралдарында жариялайды. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы
инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар
чектерді өздеріне көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың
акциясын сатып алады.
Инвестициялық қорлардың акцияларын сатып алушы сол қордың
иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін
төлейді. Инвестициялық қорлар – жеке ұйым. Мемлекет инвестициялық қорларға
салған чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
сыйлық ретінде біреуге және сенімхатпен басқа адамға беруге де болады. Біз
елімізде мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру және
жекеменшіктендіру чегіне акция сату 1994 – 1995 жылдары өтті.
Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға
чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары аз.
Қорыта айтқанда, жекеменшктендіру бір жағынан құнды қағаздардың бір
түрі – жекеменшіктендіру чегін нырыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдық-құқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, құнды қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіорындарды жекеменшіктендіру –
құнды қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өту елімізде қаржы нарығын және
оның қызметін қамтамассыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл
өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде
не қаржы нарығы, не оның инфроқұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды.
Оған дәлел мынадай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының төрттен
үш бөлгі өндрістік құрал-жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған. Негізгі
құрал-жабдықтар соғыс-өнерксіп кешеніне жұмсалғандықтан халық игілігіне
қолдануға болмаған. Елімізде “ұзаққа созылған тапшылық экономикасы”
қалыптасып, ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана емес, сонымен
қатар үнемі рухани кемшілікті де тудырды. Сондықтан, шаруашылықты
ұйымдастыру мен оны басқаруды жаңа әдіспен жүргізу объективті қажеттілік
еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдегені ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
– тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне–бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және
с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі кезде
айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы
ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ке өссе, онда жалпы
ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды өзгерістер
болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке, ал айналымдағы ақша 10-
12%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып, экономика
құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің экономикасы
ағдарыста.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несие
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
қорларды құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп қайта
қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының
бұл бөлігіне де дағдарыс тән;
Үшіншіден, құнды қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-да
қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай
өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде, оның ішінде
Қазақстанда, басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін
белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет
пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатына өзгертуден басталады.
Нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды
акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет
тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген әдіс - ақша белгілерін
шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік құнды қағаздардың бірі –
қысқа мерзімді мемлекеттік вексельдерді (ГКО) шығарумен айналысуда.
Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Құнды қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз қажетіне
ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар құнды қағаздар
нарығын өрістеуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес,
тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес.
Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың
салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар уақытша
бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері нарық
деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Құнды қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша
тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар - құнды қағаздар. Олар біріншіден,
меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын
айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен
сатуға болады. Құнды қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен
болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі
бір мөлшерін көрсетеді. Егер құнды қағаздарға нарықтық сұраныс оның
ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан)
жоғары болады (керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаны
номиналдан ауытқуы, құнды қағаздардың "жалған капитал" екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Құнды қағаздар ақша капиталдардың орнына жүретін "символы" болғандықтан
оны "қордың құндылықтары" деп те атайды. Сонымен қатар, құнды қағаздар
"орды инструмент немесе ралы" болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады Сонымен құнды қағаздар нарығы капитал
нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтарды нақты қызметіне
көрсетеді.
Құнды қағаздар нарығы – нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне
қатысты. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы,
кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес
бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондытан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардыңэкономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Құнды
қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамассыз ететін құрал. Олар уақытша
бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға шын
мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең
үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамның
өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқасай болады. Бұл өркендеген нарықтық
экономиканың басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау
комитеті басқарған орталықтанған - жоспарлы экономика 70 жыл (1921-1991)
бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамассыз ете алмады. Ал нарықтық
қатынастарды дамыту – қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне
жеткізетіні ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорларды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық коъюктурасына
тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюктураның өзгеруі белгілі бір уақыт
арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі бір
уақытта, яғни нарық конъюктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн.
Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі,
банктік несие әрі қымбат, әрі шектеулі, ал құнды қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасу кезінде.
Экономикасы дамыған елдерде құнды қағаздар көмегімен қосымша капитал
алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты құнды қағаздарды шығаруға
және тіркеуге 2 жұма эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа
қатысушылардың оларды талқылауға 2 - 4 жұма, оларды сатып алу - сатуға және
есеп айырбасуға 2 - 3 жұма уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5 - 2 ай
ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару
құқына ие болады. Сонымен құнды қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Елде дамыған құнды қағаздар нарығының қалыптасуы үшін оның құамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
• Сұраныс пен ұсыныс;
• Делдалдар мен басқа қатысушылар;
• Нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с. с.;
Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып
болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалау жолында
қабылданған. Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық
бағдарламасы құнды қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды
құнды қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Құнды қағаздар нарығы даму деңгейі
көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі құнды қағаздарға
сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың абысының өсуі –
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының құрылымы және құнды қағаздардың
өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағандай құнды
қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері.
Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға
байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік құнды қағаздардың эмитенті – Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті
(уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік құнды қағаздардың дилері. Дегенмен,
құнды қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік құнды қағаздарды шығару
мен оларды айналымға түсірушарттарын анықтаушылар.
Мемлекеттік құнды қағаздар:
❑ Мемлекеттік қазыналық вескельдер;
❑ Мемлекеттік қазыналық облигациялар;
❑ Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
❑ Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вескельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамассыз ететін
қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.Жекеменшіктендіру
купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды
жекеменшіктендіруге пайдаланды, ал оның көп мөлшері жеке адамдар
қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап,
жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының
орнына берген акциялар оны иемдендірушілерге әлі дивидент (пайда)
түсіре қойған жағдайда осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа кең
көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру құнды қағаздардың
жаңа түрі – жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмірге келтірді.
Бұл мемлекеттік құнды қағаздардың бір түрі, олар өз иесіне
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір
бөлігін қайтарымсыз пайдалануға құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі –
акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген
кәсіпорындардың акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірлген
кәсіпорын ұжымының мүшелері өздері қызмет істеп жүрген кәсіпорнының
акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқығы бар. Оңай сатып алуды да
жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне
басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып
алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала
ақпарат құралдарында жариялайды. Сонымен бірге жекеменшіктендіру
чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға
болады. Ондай қорлар чектерді өздеріне көптеп шоғырландырып, оған
басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады. Инвестициялық
қорлардың акцияларын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі
болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді.
Инвестициялық қорлар – жеке ұйым. Мемлекет инвестициялық қорларға салған
чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп
қалдыруға, сыйлық ретінде біреуге және сенімхатпен басқа адамға
беруге де болады. Біз елімізде мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру
және жекеменшіктендіру чегіне акция сату 1994 – 1995 жылдары өтті.
Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға
чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары аз.
Қорыта айтқанда, жекеменшктендіру бір жағынан құнды қағаздардың
бір түрі – жекеменшіктендіру чегін нырыққа әкелсе, екінші жағынан
кәсіпорынның жаңа ұйымдық - құқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың
көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай
жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, құнды
қағаздардың басқа түрлерін шығаруға да себепші болады. Сонымен,
кәсіпорындарды жекеменшіктендіру – құнды қағаздар нарығының
қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өту елімізде қаржы нарығын
және оның қызметін қамтамассыз ететін институттардың құрылуын талап
етеді. Бұл өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы
елімізде шын мәнінде не қаржы нарығы, не оның инфроқұрылымы, яғни
жеке коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру
қоғамдары болған жоқ. Қаржы саласының барлығын мемлекет айрықша
құқықпен (монопольно) өзіне қаратып, барлық кіріс көздерін халықтың қажетін
өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды. Оған дәлел мынадай мысал, ұлттық
жалпы өнімнің заттай құрылымының төрттен үш бөлгі өндрістік құрал-
жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған. Негізгі құрал-жабдықтар
соғыс-өнеркәсіп кешеніне жұмсалғандықтан халық игілігіне қолдануға
болмаған. Елімізде “ұзаққа созылған тапшылық экономикасы” қалыптасып,
ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана емес, сонымен қатар
үнемі рухани кемшілікті де тудырды. Сондықтан, шаруашылықты ұйымдастыру
мен оны басқаруды жаңа әдіспен жүргізу объективті қажеттілік еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы
жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін
дүниежүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірбиесі дәлелдегені
ақиқат шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің
жаңа әдістеріне өту – тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге
мемлекеттік экономикалық саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен)
бастарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол
мүмкіндігін пайдалануды талап етеді.
Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Бұл
қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен ұсынысы
әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі кезде
дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне–бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан
тұрады:
Біріншіден айналымдағы қолма-қол нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер
және с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі
кезде айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздынуынан инфляцияға ұшырауда. Егер
жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ға, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ға өссе,
онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада
жағымды өзгерістерді болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-
ға, ал айналымдағы ақша 10-12%-ға және одан да көп өссе, онда
қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі
кезде біздің мемлекеттің экономикасы дағдарыста.
Екіншіден қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несие
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары пайыздық өсіммен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр.
Негізгі қорларды құруға және оларды жаңартуға пайыздық өсімі
өзгеріп қайта қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі.
Сондықтан, қаржы нарығының бұл бөлігінен де дағдарыс тән;
Үшіншіден, құнды қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-
да қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның
ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде,
оның ішінде Қазақстанда, басталған нарық қатынастары даму және одан
әрі жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік
қатынастарын және мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы
саясатына өзгертуден бсталады.
Нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік
кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас
мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген
әдіс-ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік
құнды қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік вексельдерді (ГКО)
шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды
пайдалануда.
Құнды қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз
қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды
үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару
несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар
құнды қағаздар нарығын өрістеуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік
емес, тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы
нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен
қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік
меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз
меншігінде болады. Кәсіпорындар уақытша бос қаржысына коммерциялық
банктердің төлейтін пайыздық мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана
оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық
әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз етіп, қаржы
қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің болуының
кепілі.
Құнды қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің
айырықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар –құнды қағаздар .Олар
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі пайда болады.
Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте
жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Құнды қағаздардың көрсетілген құны
(номиналы) өте төмен болғанымен, мысалы, өндірс кәсіпорнына жұмсалған
нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Егер құнды
қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін).Бұндай нарықтық бағаны номиналдан ауытқуы, құнды қағаздардың
"жалған капитал" екенін көрсетеді.
Жалған капитал нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Құнды қағаздар ақша капиталдардың орнына жүретін "символы" болғандықтан
оны "қордың құндылықтары" деп те атайды. Сонымен қатар, құнды қағаздар
"орды инструмент немесе ралы" болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады Сонымен құнды қағаздар нарығы капитал
нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтарды нақты қызметіне
көрсетеді.
Құнды қағаздар нарығы – нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне
қатысты. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті.Мысалы,
кейбір тауларға немесе қызмет түрлерне сұраныс өссе, онда соған
сәйкес бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі,
сондықтан басқа салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың
экономикалық тиімділігі кеміп, ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп
тұрған салаларға салынады. Құнды қағаздар осы механизмнің қызметін
қамтамассыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату-сатып алу арқылы
тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға
шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық
өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика
қалыптасады: қоғамның өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай
болады. Бұл өркендеген нарықтық экономиканың басты жетістігі. Біздің
еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау комитеті басқарған орталықтанған-
жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991) бойы қоғамның зарарсыз өсуін
қамтамассыз ете алмады. Ал нарықтық қатынастарды дамыту – қоғамдық
экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорларды құру және ескі
қорларды жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
коъюктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюктураның
өзгеруі белгілі бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын
қажетті қаражатты белгілі бір уақытта, яғни нарық конъюктурасының
өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір
бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі
шектеулі, ал құнды қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
Экономикасы дамыған елдерде құнды қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты құнды
қағаздарды шығаруға және тіркеуге 2 жұма эмиссиялық проспектісін
шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауға 2-4 жұма,
оларды сатып алу-сатуға және есеп айырбасуға 2-3 жұма уақыт кетеді
екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті
капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады. Сонымен құнды
қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп қаржыландыратын ең оңай
және ең қолайлы қаржы көзі.
Елде дамыған құнды қағаздар нарығының қалыптасуы үшін оның
құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар:
➢ Сұраныс пен ұсыныс;
➢ Делдалдар мен басқа қатысушылар;
➢ Нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с. с.;
Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен
құрылып болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалату
жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру
Ұлттық бағдарламасы құнды қағаздар нарығының негізгі субъектілері –
акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды
құнды қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Құнды қағаздар нарығы даму
деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі құнды
қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың
табысының өсуі – Қазақстанда құнды қағаздар нарығы дамуының басты
шарты.
Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының құрылымы және құнды
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай
сипаттағандай құнды қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі
мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері
нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік құнды қағаздардың эмитенті – Қаржы
Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті
(уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік құнды қағаздардың дилері.
Дегенмен, құнды қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік құнды
қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын
анықтаушылар.
Мемлекеттік құнды қағаздар:
❑ Мемлекеттік қазыналық вескельдер;
❑ Мемлекеттік қазыналық облигациялар;
❑ Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
❑ Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вескельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа
мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамассыз
ететін қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланды, ал оның көп мөлшері
жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар
банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде
жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны
иемдендірушілерге әлі дивидент (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.2.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығының даму кезеңдері.
Бұл кезең шаруашылықтың социалистік жүйеден
нарықтық экономикаға экономикадағы "постсоветтік" менталитетті
сақтап өтуімен және нарықтың не екенін білмеу кемшілігімен сипатталады.
Мысал ретінде, мынаны айтып кетуге болады: 1994 жылдың көктеміне дейін
Қазақстандық заң қор нарығының 4 мүмкін болатын субъекгісін - эмитент,
инвестор , делдалдар (брокер мен дилер), қор биржаларын атап көрсеткен және
тек мынада құнды қағаздарды еңбек үжымдарының акциялары және
кәсіпорындардың акциялары бар деп келген. Бұларды акционерлік қоғамдардың
шығаруға қүқығы болмаған.
Бұл кезенде құнды қағаздар деген не , олардың
эмиссиясын қалай тіркеу керек , құнды қағаздарға меншік
құқығын қалай түрақтандыру керек және бұл қүқықтарды инвесторлардан қалай
қорғауы керек екендігі туралы түсініктер толық қалыптаспаған . Бұл кезеңде
қор нарығын мемлекеттік органы Қаржы Министрлігі болған.
1995 жылға дейін қабылданған мемлекеттің іс -
әрекеттері негіз салғанымен, бірақ қаржы нарығын толық
қосылуын қамтамасыз ете алмайды. Осыған объективтік
факторлар мен субъективтік факторлар әсер етті.
Қарастырылып отырған кезеңдегі Қазақстанның құнды қағаздар нарығының
белсенді дамуына кедергі келтірген объективтік факторларға экономикадағы
негативті тенденцияларды жатқызуға болады, дәлірек айтсақ:
- ақшаның тез құнсыздануына инвестициялардың мәнінің
жоғалуына алып келген инфляцияның жоғарғы қарқыны;
- нәтижесінде Қазақстандық кәсіпорындар инвесторлар үшін тартымды
болмаған өндірістің стагнациясы;
- Қазақстан экономикасының құрылымындағы мемлекттік секторды
маңызды доминациялау;
- көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің құнды қағаздар
нарығындағы қызметтерді жүзеге асыру кәсіби және психологиялық дайын
еместігі.
Бұл кезеңде құнды қағаздар нарығындағы делдалдық қызметті Қаржы
Министрлігі арқылы лицензиялау басталды, 1994 ж аяғына қарай оның нәтижесі
мынандай болды: 98 лицензия занды тұлғаларға,1460 лицензия жеке тұлғаларға
берілді.
1991-1994жж аралығында қор биржаларының пайда болуында жаңа кезең
басталды. Өкінішке орай , олардың саны туралы мәліметтерді қалпына келтіру
мүмкін болған жоқ. Осы кезеңнің аяғына қарай 1994 ж қаржы нарығының
инфрақұрылымы қандай болу керек екендігі туралы нақты көзқарас пайда болды.
Оның барлығы мыналарда көрініс тапқан:
ҚР Президентінің " Құнды қағаздар нарығын қалыптастыру бойынша шаралар
қолдану туралы" (1994ж 20.03) Жарлығында , осыған сәйкес ҚР құнды
қағаздармен Ұлттық Комиссиясы қүрылды .Осы жарлықта алғаш Орталық
Депозитарий қүру туралы сұрақ көтерілді.
Үкіметтің қаулысымен бекітілген құнды қағаздардың уақытша ережелерінде
1994ж 3 қазанынан бастап бұл Ережеде басқа нормалармен бірге еңбек ұжымдары
мен кәсіпорындардың акция шығару мүмкіндігін алып тастады және
акционерлердің реестрі эмитент сияқты, эмитентпен келісім бойынша арнайы
орган арқылы жүргізіле алатындығын бекітті.
Үкіметтің қаулысымен бектілген құнды қағаздарды шығару және айналысқа
жіберу мен қор биржасыны туралы уақытша Ережесінде бұл құнды қағаздарды
шығару және олардың айналымының процесіне қатысты жекелеген нормаларды
қамтыды.
Бұл Ереже енді лицензиялауға жатқызылған қор биржасының қызметін
жекелей реттеді. Сонымен бірге берілген Ережеде құнды қағаздар нарығы
депозитарлық қызмет сияқты кәсіби қызметтердің түрін жүзеге асыру көзделді.
Жалпы 1991-1994 жылдарды қор нарығындағы кезеңді " оқу" кезеңі ретінде
қарастыруға болады.
1995 жылдың басында бірінші төрағасы болып Темирбулатов С. Т.
тағайындалған құнды қағаздар бойынша Ұлттық Комиссия өз қызметін жүзеге
асыра бастады.
Бұл кезеңдегі қор нарығының зандық базасының негізі ҚР Президентінің "
Құнды қағаздар және қор нарығы туралы " Заң күші бар Жарлығы ( 1995ж 21-
сәуір) және " Шаруашылық серіктестіктері туралы" (1995ж 2-мамыр) заңы болып
табылды. Бұрын қолданылған заңға қарағанда олар құнды қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу жүйесін нақты түрде ашты, дәлірек айтсақ құнды қағаздар
нарығындағы кәсіби қызметтер клирингтік, құнды қағаздардың портфелін
басқару бойынша қызметпен, құнды қағаздар нарығының ұстаушыларының реестрін
жүргізу бойынша қызметпен, құнды қағаздарды сақтау бойынша қызметпен ( 1997
ж бері "кастодиандық " деп аталады), биржадан тыс құнды қағаздар нарығын
котировкалық жүйенің қызметімен толықтырылды. Соған қарамастан мемлекет қор
нарығының қолданыстағы инфрақұрылымы жетілмеген және ары қарайғы дамуды
талап етеді. Осы мақсатпен 1996 ж 28 наурызында Үкімет өзінің қаулысымен
жүзеге асуы 1996-1998 жж есептелген ҚР құнды қағаздар нарығының даму
бағдарламасын бекітті.Бұл бағдарламаның ережелері қазақстандық қор
нарығының ары қарайғы дамуының бағыттарын анықтады. Берілген мерзім ішінде
брокерлік - дилерлік ұйымдардың саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Бөлім. Мемлекеттік құнды қағаздар нарығының теориялық аспектілері
1.1. Құнды қағаздар нарығының даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 6
1.2. Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3. Құнды қағаздар нарығының экономикалық мәні, құрылымы, қажеттілігі
және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
II Бөлім.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығын талдау
2.1. Құнды қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушылардың кәсіпкерлік қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2. Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығындағы негізгі
көрсеткіштерге
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .59
2.3.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығындағы институционалды
инвесторлардың қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...66
III Бөлім.Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығын жетілдіру
жолдары
3.1.Құнды қағаздар нарығының даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...69
3.2.Құнды қағаздар нарығының даму қағидалары мен Қазақстанның индустриалды-
инновациялық жағдайындағы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 76
3.3.Инвесторлардың құқықтарын қорғау, зейнетақы және резервтік активтердің
қауіпсіздігін қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .88
Кіріспе
Қазақстан Республикасы қазіргі кезеңде нарықтық жағдайда өтумен
байланысты, экономика саласында елеулі өзгерістер болды. Осы кезеңдегі
негізгі мәселелердің бірі бұл жеке меншік түрлерінің және жалпы кәсіпкерлік
қызметтің еркін дамуын қамтамасыз ететін нарықтық инфрақұрылымды құру болып
табылады.
Нарықтық инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөлігі болып құнды қағаздар
нарығы табылады, себебі құнды қағаздар нарығында ерекше түрднгі мүліктік
құжаттардың айналуы арқылы үлкен көлемдегі ақшалай қаражаттарды
шоғырландыруға мүмкіндік береді, ал ақшалай қаражаттарды шоғырландыру
арқылы инвестицияларды тартуға және де жалпы мемлекет деңгейіндегі
мәселелерді шешуге, жеке бизнесті қалыптастыруға, сонымен қатар
тұрғындардың өмір сүру жағдайын жоғарлатуға мүмкіндігін береді. Бұндай
қызметтің механизмі, құнды қағаздардың еркін айналуы мен қоса сенімділік
пен кепілдікті қамтамасыз ету болып табылады.
Құнды кағаздар нарығы қаржылық ресурстарды жұмылдыратын және
мемлекеттің экономикалық жүйесіндегі қаражаттарды тиімді қайта бөлуді
қамтамасыз ететін нарықтық экономиканың маңызды механизмі болып табылады.
Құнды қағаздар нарығы дамыған мемлекеттердің экономикасында маңызды
бола отырып, тек қана капитал қозғалысын реттеп қоймай, оның өзіндік
реттеуін және де портфельдік инвестициялардың ағыны арқылы дамуын
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ағымдағы
жылдағы халыққа нарықтық экономика мен шетел инвестицияларына негізделген
экономикалық өсімге ерекше тоқталып өтті. Әлгі стратегия жолдауда жазылған
10 негізгі принциптен тұрады.
Құнды қағаздар нарығының дамуы нәтижесінде ақша шамасының өсуін
шектейді, ақша – несиелік институттардың баланстық өтімділігін қамтамасыз
етеді және мемлекеттік бюджеттің дефицитін қаржыландыру көзі болып
табылады.
Мемлекет құнды қағаздар нарығында екі рольді атқарады. Бір жағынан
осы қызметтің заңды түрде қамтамасыз ететін кепіл ретінде, екінші жағынан
құнды қағаздар нарығының қатысушысы, яғни эмитент ретінде болады. Құнды
қағаздар нарығында мемлекеттің реттеуші және кәсіпқой қызметінің қоса
атқаруы әлемде жеткілікті түрде дамыған болып табылады, бірақ Қазақстанда
құнды қағаздар нарығының басқа да қатысушыларының дамымағандығына оңайсыз
қадамы жалпы нарықтың стагнациясына алып келуі мүмкін.
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру үдерісін жүзеге асыратын логикалық құралы ретінде пайда
болды, осында мемлекеттік реттеу ерекше мәнге ие.
Зейнетақы реформасы, жалпы жекешклендіру үдерісі осы жағдайлардың
барлығы құнды қағаздар нарығына тікелей әсерін тигізеді және осындай өзара
тығыз байланыс осы құралдардың біреуінің екіншісіз табысты жүзеге асуына
мүмкіндік жасамайды. Сонымен қатар құнды қағаздар нарығының қатысушыларының
арасындағы бірқатар сұрақтардың шешілмеуі осы дипломдық жұмыстың өзекті
мәселесі және таңдалған тақырыптың тәжірибелік мәнін зерттеуіне мүмкіндік
жасады.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстанда құнды қағаздар нарығын талдау
және оның негізгі даму жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесідей мәселелер анықталды:
— Құнды қағаздар нарығының мәнін және оның нарықтық экономикадағы
рөлін қарастыру керек;
— Қазақстан Республикасындағы құнды қағаздар нарығының қазіргі кездегі
даму эволюциясына талдама жасау керек;
— Қазақстанда құнды қағаздар нарығының даму жолдарына сипаттама жасау
қажет.
Осы дипломдық жұмысты жасау барысында Қазақстан Республикасының
заңдары, отандық және шетелдік авторлардың тақырып бойынша ғылыми еңбектері
және де Қазақстандық қор биржасы KASE-дің есептіліктері қолданылды.
Диплом жұмысының зерттеу негізі болып құнды қағаздар нарығындағы
қатысушылардың жалпы экономикалық қарым – қатынас үдерісі болып табылады.
Обьектісі Алматы Аймақтың қаржылық орталықты құру жағдайында құнды
қағаздар нарығының даму механизмі және заңдылығы болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған мәселелерге сәйкес, яғни жұмыс
кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
I Бөлім. Мемлекеттік құнды қағаздар нарығының теориялық аспектілері
1.1 Құнды қағаздар нарығының даму эволюциясы.
Құнды қағаздар нарығының даму эволюциясы және қазіргі кездегі әлемдік
қор нарығының дамуына келесідей қорытынды жасауға болады.
Әлеуметтік экономикалық негізде құнды қағаздар нарығы сегментінің
құрылуына әсерін тигізген экономикалық жүйенің үш кезеңі ұсынылды, яғни
макроэкономикалық, мезоэкономикалық, микроэкономикалық және олар бір-
бірімен тығыз байланысты. Құнды қағаздар нарығының жіктелуін келесідей
көруге болады.
1-кесте
Құнды қағаздар нарығының әлеуметтік – экономикалық тұрғыда жіктелуі.
Экономикалық жүйенің денгейі Құнды қағаздар нарығының реттелу факторлары
Макроэкономикалық өндірістік күштің дамуы
экономикадағы әр түрлі салалардың даму
ақша және тауар нарығының дамуы
экономика саласындағы мемлекеттің ролі
кәсіпкерлік қызметке ерекше жағдайлар құру
экономикада толқын тәрізді тенденциялардың
болуы
қоғамдағы жаңа әлеуметтік топтардың болуы
ақша-несие және құнды қағаздардың айналымы
үшін жаңа институрдың құрылуы
1-кесте
Құнды қағаздар нарығының әлеуметтік – экономикалық тұрғыда жіктелуі.
(жалғасы)
Мезоэкономикалық қаржы саласының мамандануы яғни құнды
қағаздар саласына қатысты әр түрлі несиелік
операциялардың жүргізілуі
монополияның болуы
олигополиялық саланың құрылыуы
Микроэкономикалық Экономикалық тұрғыдан шаруашылық
субъектілерінің қызығушылық танытуы және
олардың капиталды ұлғайтуға талпынысы
Макроэкономикалық тұрғыдан келесі құралдар пайда болады:
- қалалардың экономикалық тұрғыдан күшеюі
- кеңінен дамуы үшін арнайы кәсіптің таңдалуы
- тауар және ақша нарығының масштабын ұлғайту
Құнды қағаздар нарығындағы ертеректе экономикадағы басты және көлемді
тұрғыда вексель нарығы болып табылған. XIII ғасырдан бастап қалаларда
вексель құжаттары айналымда бола бастады, яғни коммерциялық несие вексель
түрінде айналыста болды. Аталған нарықтың экономикалық мәні халықтың
тұрысын, тауар айналымын жеделдету және пайданы көбейту үшін вексельдік
айналым боды.
XV ғасырларда компания ұйымдарының құрылу процессі басталды, оны
ағылшындар біріккен фонд деп атады, яғни ол жерде инвесторлар коммерциялық
тұрғыда саяхат жасау барысында ақша қаражаттары сол жерде жиналды және
үлестері үнемі айналыста болды.
Әлемдік сауданың дамуына байланысты құнды қағаздар нарығында кәсіби
қатысушылар пайда болады, яғни биржа ол жерде тауарлар және вексельдермен
мәмілелер жүзеге асырылды. Ең алғаш тұрақты биржа 1406 жылы Брюгге
қаласында болды.
Бірақ XVI ғасырдың аяғында мемлекеттік активтердің эмиссиялануының
күшеюінен және акционерлік капиталдың пайда болуымен байланысты, сол
кездегі қор нарығына түсінікпен қарады.
Ең алғаш құнды қағаздардың ірі эмитенті болып Ост – Индией саудасындағы
ағылшындық және голландық компания болып табылды. Сауда компанияларының
акциялары Голландияда және Англияда сауда – саттық мәмілелердің негізгі
объектісі болып саналды.
Қазіргі күнге дейін сақталған биржа ол Амстердамдық биржа болып
саналады. Ол 1611 жылы құрылған. Амстердамдық биржа 1913 жылға дейін
әмбебап биржа болып саналды, яғни құнды қағаздар, тауарлар бойынша сауда
жүргізілді. Осы жерде құнды қағаздар сатудың тәсілдері жүзеге асырылды.
Ұлыбританиядағы қор нарығы құрылу уақытына қарай екінші қор нарығы
болып саналады. Англияда ең бірінші мамандандырылған қор биржасы құрылды.
1773 жылы лондондық брокерлер қаржы құралдары бойынша әр түрлі
операцияларды жүзеге асырды. Осының нәтижесінде әлемде ең бірінші Лондонда
қор биржасы құрылды, нәтижесінде ұйымдастырылған нарық тез дами түсті, оның
салдарынан сауда және өндіріс дамыды.
Осы кездері Англияның басқа да қалаларынла қор биржасы дами түсті.
Осыған қарамастан XIX ғасырдың ортасына дейін Лондондық қор биржасында
құнды қағаздың негізгі түрі болып мемлекеттік облигациялар саналды. Себебі
сол кездері Англияда акционерлік қоғамдарды құруға заңды тұрғыдан шектеулер
болды.
Америкада ең алғаш қор биржасы 1791 жылы Филадельфияда болды. 1792 жылы
Нью – Йорктың 24 брокері Нью – Йорктың фондалық биржаның құрылуы жайлы
келісімге қол қойды. Бұл келісім тек қана қатысушылар арасында бекітілді
және комиссиондық төлемдердің көлемі тұрақты болды.
Құнды қағаздар саласы бойынша 1790 жылы төлем келісімі шартқа қол
қойылғаннан кейін екі жағдай анықталды:
1. брокерлер келісім – шартты тек қана өз араларында жүргізу керек.
2. тұрақты комиссиондық төлнмдердің көлемі 0,25%
1793 жылы Tontine Coffee House салынды және ол Уолл – Стриттегі ең
ірі, ең алғаш құрылған брокерлік ұйымдар болды.
1856 жылы суда көлемі 1 млн. Акцияға жетті, ал 1857 жылы ол 71 млн.
акция болды.
Нью – Йорк фондалық биржасында 1896 жылы 54 млн. акция, ал 1901 жылы
265 млн. жетті, облигациялар саудасы 394 млн. долларға жетті. 1899 жылы
өндірістік корпорациялар құнды қағаздарын эмиссиялап 2244 млн. доллар
сомасын құрады. Бірінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін Америка ірі кредитор
болып әлемде алдыңғы қатарлы мемлекет ретінде саналды.
Уақыт өте келе биржадағы сауда көлемі және нарықта жаңа қатысушылар
пайда бола бастады. Жыл сайын сауда көлемі 171 млн. акция, 1921 жылы 450
млн.
Американың дамуындағы өзгеріс 1929 – 1933 жылдар аралығында болды, яғни
Ұлы депрессия . Әлемдік экономикада және фондалық нарықта өте ауыр кезең
болды. Соның салдарынан мемлекеттердегі өндіріс көлемі 50 % - ға дейін
қысқарды, жұмыссыздық деңгейі 30 % болды.
30 жылдары қор нарығының шектен шығуына байланысты банктерге,
инвестициялық іс - әрекеттерге тексерулер жүргізілді. 1940 жылы
Инвестициялық траст және инвестициялық компаниялар , Инвестициялық
кеңес жайында екі маңызды заң қабылданды. Аталған заңнан кейін шектен
шығу қысқартылып, инвесторлардың мүдделері бағаланды.
1933 жылы Бағалы қағаздар туралы Америкада заң қабылданды, яғни
инвесторлар шешім қабылдауы барысында ақпараттармен толық қамтамасыз
етілуі.
Құнды қағаздар нарығы макроэкономикалық функциялардың орындалуын
қадағалау, жинақтаушы ақша ресурстары ( ақша капиталының көзі ) ақша
капиталының тұтынушысы ( қарыз алушы ).
Құнды қағаздар нарығының дамуы басқа капитал нарығының дамуына кедергі
келтірмейді. Бір жағынан Құнды қағаздар нарығы капиталды тартса, екінші
жағынан аталған капиталдарды құнды қағаздың механизмі арқылы ауыстырады.
Құнды қағаз нарығының құрылуындағы дәйектілерге келесілерді жатқызамыз:
- капитал экспортының дамуы
- секьюритизациялық бизнестің заңды процесс ретінде
- инвестициялық ағымдардың бағытталуы, капиталдың құйылуы арқылы
ұйымдардың нарықтың механизмі қосылуы
- монополия және олигополия бәсекесінің саласында бірқатар ауысудың
болуы
- фирма, компаниялардың жан – жақты дамуы
- корпорациялардағы ғылыми – техникалық прогрестің және жетістіктерге
тез арада енуі
- қаржы нарығына мемлекеттік бақылаудың және реттеудің болуы
Құнды қағаздар – иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын мүліктеріне
қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ. Құнды қағаздар табысты
иелеріне дивидент пен пайыз түрінде әкеледі. Қазақстан Республикасы
Президентінің “Құнды қағаздар және қор биржасы туралы” 1996 жылғы 21-
сәуірдегі жарлығына байланысты елімізде құнды қағаздар нарығы айналымына
акция, облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, жинақ пен депозит,
сертификаттарды және вескель жіберіледі.
Құнды қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда құнды
қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы
жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Құнды қағаздар нарығы тек әдеттегі ақша-тауар қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншік жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы 10 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүзеге
асты. Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа
елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүзеге
асты. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп
болса да өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде құнды қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру
арқылы жүргізіледі. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру құнды қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктендіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік құнды қағаздардың бір түрі,
олар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің
бір бөлігін айтарымсыз пайдалануға құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды кционерлік қоғам
ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі – акционерлер,
олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген
кәспорындардың акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірлген
кәсіпорын ұжымының мүшелері өздері қызмет істеп жүрген кәсіпорынның
акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқығы бар. Оңай сатып алуды да
жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа
акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу
аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат
құралдарында жариялайды. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы
инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар
чектерді өздеріне көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың
акциясын сатып алады.
Инвестициялық қорлардың акцияларын сатып алушы сол қордың
иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін
төлейді. Инвестициялық қорлар – жеке ұйым. Мемлекет инвестициялық қорларға
салған чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
сыйлық ретінде біреуге және сенімхатпен басқа адамға беруге де болады. Біз
елімізде мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру және
жекеменшіктендіру чегіне акция сату 1994 – 1995 жылдары өтті.
Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға
чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары аз.
Қорыта айтқанда, жекеменшктендіру бір жағынан құнды қағаздардың бір
түрі – жекеменшіктендіру чегін нырыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдық-құқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, құнды қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіорындарды жекеменшіктендіру –
құнды қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өту елімізде қаржы нарығын және
оның қызметін қамтамассыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл
өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде
не қаржы нарығы, не оның инфроқұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды.
Оған дәлел мынадай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының төрттен
үш бөлгі өндрістік құрал-жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған. Негізгі
құрал-жабдықтар соғыс-өнерксіп кешеніне жұмсалғандықтан халық игілігіне
қолдануға болмаған. Елімізде “ұзаққа созылған тапшылық экономикасы”
қалыптасып, ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана емес, сонымен
қатар үнемі рухани кемшілікті де тудырды. Сондықтан, шаруашылықты
ұйымдастыру мен оны басқаруды жаңа әдіспен жүргізу объективті қажеттілік
еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдегені ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
– тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне–бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және
с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі кезде
айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы
ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ке өссе, онда жалпы
ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды өзгерістер
болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке, ал айналымдағы ақша 10-
12%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып, экономика
құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің экономикасы
ағдарыста.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несие
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
қорларды құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп қайта
қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының
бұл бөлігіне де дағдарыс тән;
Үшіншіден, құнды қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-да
қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай
өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде, оның ішінде
Қазақстанда, басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін
белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет
пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатына өзгертуден басталады.
Нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды
акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет
тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген әдіс - ақша белгілерін
шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік құнды қағаздардың бірі –
қысқа мерзімді мемлекеттік вексельдерді (ГКО) шығарумен айналысуда.
Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды пайдалануда.
Құнды қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз қажетіне
ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар құнды қағаздар
нарығын өрістеуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес,
тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке
меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес.
Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың
салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар уақытша
бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері нарық
деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен,
шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз
етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің
болуының кепілі.
Құнды қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша
тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар - құнды қағаздар. Олар біріншіден,
меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын
айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен
сатуға болады. Құнды қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен
болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі
бір мөлшерін көрсетеді. Егер құнды қағаздарға нарықтық сұраныс оның
ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан)
жоғары болады (керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаны
номиналдан ауытқуы, құнды қағаздардың "жалған капитал" екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Құнды қағаздар ақша капиталдардың орнына жүретін "символы" болғандықтан
оны "қордың құндылықтары" деп те атайды. Сонымен қатар, құнды қағаздар
"орды инструмент немесе ралы" болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады Сонымен құнды қағаздар нарығы капитал
нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтарды нақты қызметіне
көрсетеді.
Құнды қағаздар нарығы – нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне
қатысты. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы,
кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес
бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондытан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардыңэкономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Құнды
қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамассыз ететін құрал. Олар уақытша
бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға шын
мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең
үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамның
өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқасай болады. Бұл өркендеген нарықтық
экономиканың басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау
комитеті басқарған орталықтанған - жоспарлы экономика 70 жыл (1921-1991)
бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамассыз ете алмады. Ал нарықтық
қатынастарды дамыту – қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне
жеткізетіні ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорларды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық коъюктурасына
тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюктураның өзгеруі белгілі бір уақыт
арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі бір
уақытта, яғни нарық конъюктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн.
Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі,
банктік несие әрі қымбат, әрі шектеулі, ал құнды қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасу кезінде.
Экономикасы дамыған елдерде құнды қағаздар көмегімен қосымша капитал
алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты құнды қағаздарды шығаруға
және тіркеуге 2 жұма эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа
қатысушылардың оларды талқылауға 2 - 4 жұма, оларды сатып алу - сатуға және
есеп айырбасуға 2 - 3 жұма уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5 - 2 ай
ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару
құқына ие болады. Сонымен құнды қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Елде дамыған құнды қағаздар нарығының қалыптасуы үшін оның құамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
• Сұраныс пен ұсыныс;
• Делдалдар мен басқа қатысушылар;
• Нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с. с.;
Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып
болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалау жолында
қабылданған. Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық
бағдарламасы құнды қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды
құнды қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Құнды қағаздар нарығы даму деңгейі
көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі құнды қағаздарға
сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың абысының өсуі –
Қазақстанда құнды қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының құрылымы және құнды қағаздардың
өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағандай құнды
қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері.
Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға
байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік құнды қағаздардың эмитенті – Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті
(уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік құнды қағаздардың дилері. Дегенмен,
құнды қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік құнды қағаздарды шығару
мен оларды айналымға түсірушарттарын анықтаушылар.
Мемлекеттік құнды қағаздар:
❑ Мемлекеттік қазыналық вескельдер;
❑ Мемлекеттік қазыналық облигациялар;
❑ Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
❑ Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вескельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамассыз ететін
қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.Жекеменшіктендіру
купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды
жекеменшіктендіруге пайдаланды, ал оның көп мөлшері жеке адамдар
қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап,
жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының
орнына берген акциялар оны иемдендірушілерге әлі дивидент (пайда)
түсіре қойған жағдайда осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа кең
көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру құнды қағаздардың
жаңа түрі – жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмірге келтірді.
Бұл мемлекеттік құнды қағаздардың бір түрі, олар өз иесіне
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір
бөлігін қайтарымсыз пайдалануға құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта құрудан басталды. Акционерлік қоғамның иесі –
акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктендірілген
кәсіпорындардың акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірлген
кәсіпорын ұжымының мүшелері өздері қызмет істеп жүрген кәсіпорнының
акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқығы бар. Оңай сатып алуды да
жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне
басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып
алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала
ақпарат құралдарында жариялайды. Сонымен бірге жекеменшіктендіру
чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға
болады. Ондай қорлар чектерді өздеріне көптеп шоғырландырып, оған
басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады. Инвестициялық
қорлардың акцияларын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі
болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді.
Инвестициялық қорлар – жеке ұйым. Мемлекет инвестициялық қорларға салған
чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп
қалдыруға, сыйлық ретінде біреуге және сенімхатпен басқа адамға
беруге де болады. Біз елімізде мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру
және жекеменшіктендіру чегіне акция сату 1994 – 1995 жылдары өтті.
Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға
чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары аз.
Қорыта айтқанда, жекеменшктендіру бір жағынан құнды қағаздардың
бір түрі – жекеменшіктендіру чегін нырыққа әкелсе, екінші жағынан
кәсіпорынның жаңа ұйымдық - құқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың
көптеп құрылуына және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай
жаңа акциялар мен облигацияларды эмиссиялаумен қатар, құнды
қағаздардың басқа түрлерін шығаруға да себепші болады. Сонымен,
кәсіпорындарды жекеменшіктендіру – құнды қағаздар нарығының
қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өту елімізде қаржы нарығын
және оның қызметін қамтамассыз ететін институттардың құрылуын талап
етеді. Бұл өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы
елімізде шын мәнінде не қаржы нарығы, не оның инфроқұрылымы, яғни
жеке коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру
қоғамдары болған жоқ. Қаржы саласының барлығын мемлекет айрықша
құқықпен (монопольно) өзіне қаратып, барлық кіріс көздерін халықтың қажетін
өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды. Оған дәлел мынадай мысал, ұлттық
жалпы өнімнің заттай құрылымының төрттен үш бөлгі өндрістік құрал-
жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған. Негізгі құрал-жабдықтар
соғыс-өнеркәсіп кешеніне жұмсалғандықтан халық игілігіне қолдануға
болмаған. Елімізде “ұзаққа созылған тапшылық экономикасы” қалыптасып,
ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана емес, сонымен қатар
үнемі рухани кемшілікті де тудырды. Сондықтан, шаруашылықты ұйымдастыру
мен оны басқаруды жаңа әдіспен жүргізу объективті қажеттілік еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы
жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін
дүниежүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірбиесі дәлелдегені
ақиқат шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің
жаңа әдістеріне өту – тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге
мемлекеттік экономикалық саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен)
бастарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол
мүмкіндігін пайдалануды талап етеді.
Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Бұл
қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен ұсынысы
әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі кезде
дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне–бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан
тұрады:
Біріншіден айналымдағы қолма-қол нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер
және с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі
кезде айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздынуынан инфляцияға ұшырауда. Егер
жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ға, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ға өссе,
онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада
жағымды өзгерістерді болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-
ға, ал айналымдағы ақша 10-12%-ға және одан да көп өссе, онда
қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі
кезде біздің мемлекеттің экономикасы дағдарыста.
Екіншіден қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несие
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары пайыздық өсіммен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр.
Негізгі қорларды құруға және оларды жаңартуға пайыздық өсімі
өзгеріп қайта қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі.
Сондықтан, қаржы нарығының бұл бөлігінен де дағдарыс тән;
Үшіншіден, құнды қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-
да қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның
ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-жылдардың басында ТМД елдерінде,
оның ішінде Қазақстанда, басталған нарық қатынастары даму және одан
әрі жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік
қатынастарын және мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы
саясатына өзгертуден бсталады.
Нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік
кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас
мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген
әдіс-ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік
құнды қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік вексельдерді (ГКО)
шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды
пайдалануда.
Құнды қағаздар нарығы экономиканың кез келген саласының өз
қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды
үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару
несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар
құнды қағаздар нарығын өрістеуге мүмкіндік береді.
Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік
емес, тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы
нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен
қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік
меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз
меншігінде болады. Кәсіпорындар уақытша бос қаржысына коммерциялық
банктердің төлейтін пайыздық мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана
оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық
әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қамтамассыз етіп, қаржы
қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің болуының
кепілі.
Құнды қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің
айырықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар –құнды қағаздар .Олар
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі пайда болады.
Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте
жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Құнды қағаздардың көрсетілген құны
(номиналы) өте төмен болғанымен, мысалы, өндірс кәсіпорнына жұмсалған
нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Егер құнды
қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін).Бұндай нарықтық бағаны номиналдан ауытқуы, құнды қағаздардың
"жалған капитал" екенін көрсетеді.
Жалған капитал нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Құнды қағаздар ақша капиталдардың орнына жүретін "символы" болғандықтан
оны "қордың құндылықтары" деп те атайды. Сонымен қатар, құнды қағаздар
"орды инструмент немесе ралы" болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады Сонымен құнды қағаздар нарығы капитал
нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтарды нақты қызметіне
көрсетеді.
Құнды қағаздар нарығы – нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне
қатысты. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті.Мысалы,
кейбір тауларға немесе қызмет түрлерне сұраныс өссе, онда соған
сәйкес бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі,
сондықтан басқа салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың
экономикалық тиімділігі кеміп, ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп
тұрған салаларға салынады. Құнды қағаздар осы механизмнің қызметін
қамтамассыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату-сатып алу арқылы
тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға
шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық
өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика
қалыптасады: қоғамның өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай
болады. Бұл өркендеген нарықтық экономиканың басты жетістігі. Біздің
еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау комитеті басқарған орталықтанған-
жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991) бойы қоғамның зарарсыз өсуін
қамтамассыз ете алмады. Ал нарықтық қатынастарды дамыту – қоғамдық
экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорларды құру және ескі
қорларды жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
коъюктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюктураның
өзгеруі белгілі бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын
қажетті қаражатты белгілі бір уақытта, яғни нарық конъюктурасының
өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір
бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі
шектеулі, ал құнды қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
Экономикасы дамыған елдерде құнды қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты құнды
қағаздарды шығаруға және тіркеуге 2 жұма эмиссиялық проспектісін
шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауға 2-4 жұма,
оларды сатып алу-сатуға және есеп айырбасуға 2-3 жұма уақыт кетеді
екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті
капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады. Сонымен құнды
қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп қаржыландыратын ең оңай
және ең қолайлы қаржы көзі.
Елде дамыған құнды қағаздар нарығының қалыптасуы үшін оның
құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар:
➢ Сұраныс пен ұсыныс;
➢ Делдалдар мен басқа қатысушылар;
➢ Нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с. с.;
Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен
құрылып болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалату
жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру
Ұлттық бағдарламасы құнды қағаздар нарығының негізгі субъектілері –
акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды
құнды қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Құнды қағаздар нарығы даму
деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі құнды
қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың
табысының өсуі – Қазақстанда құнды қағаздар нарығы дамуының басты
шарты.
Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының құрылымы және құнды
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай
сипаттағандай құнды қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі
мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері
нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік құнды қағаздардың эмитенті – Қаржы
Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті
(уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік құнды қағаздардың дилері.
Дегенмен, құнды қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік құнды
қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын
анықтаушылар.
Мемлекеттік құнды қағаздар:
❑ Мемлекеттік қазыналық вескельдер;
❑ Мемлекеттік қазыналық облигациялар;
❑ Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
❑ Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вескельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа
мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамассыз
ететін қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланды, ал оның көп мөлшері
жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар
банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде
жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны
иемдендірушілерге әлі дивидент (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.2.Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығының даму кезеңдері.
Бұл кезең шаруашылықтың социалистік жүйеден
нарықтық экономикаға экономикадағы "постсоветтік" менталитетті
сақтап өтуімен және нарықтың не екенін білмеу кемшілігімен сипатталады.
Мысал ретінде, мынаны айтып кетуге болады: 1994 жылдың көктеміне дейін
Қазақстандық заң қор нарығының 4 мүмкін болатын субъекгісін - эмитент,
инвестор , делдалдар (брокер мен дилер), қор биржаларын атап көрсеткен және
тек мынада құнды қағаздарды еңбек үжымдарының акциялары және
кәсіпорындардың акциялары бар деп келген. Бұларды акционерлік қоғамдардың
шығаруға қүқығы болмаған.
Бұл кезенде құнды қағаздар деген не , олардың
эмиссиясын қалай тіркеу керек , құнды қағаздарға меншік
құқығын қалай түрақтандыру керек және бұл қүқықтарды инвесторлардан қалай
қорғауы керек екендігі туралы түсініктер толық қалыптаспаған . Бұл кезеңде
қор нарығын мемлекеттік органы Қаржы Министрлігі болған.
1995 жылға дейін қабылданған мемлекеттің іс -
әрекеттері негіз салғанымен, бірақ қаржы нарығын толық
қосылуын қамтамасыз ете алмайды. Осыған объективтік
факторлар мен субъективтік факторлар әсер етті.
Қарастырылып отырған кезеңдегі Қазақстанның құнды қағаздар нарығының
белсенді дамуына кедергі келтірген объективтік факторларға экономикадағы
негативті тенденцияларды жатқызуға болады, дәлірек айтсақ:
- ақшаның тез құнсыздануына инвестициялардың мәнінің
жоғалуына алып келген инфляцияның жоғарғы қарқыны;
- нәтижесінде Қазақстандық кәсіпорындар инвесторлар үшін тартымды
болмаған өндірістің стагнациясы;
- Қазақстан экономикасының құрылымындағы мемлекттік секторды
маңызды доминациялау;
- көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің құнды қағаздар
нарығындағы қызметтерді жүзеге асыру кәсіби және психологиялық дайын
еместігі.
Бұл кезеңде құнды қағаздар нарығындағы делдалдық қызметті Қаржы
Министрлігі арқылы лицензиялау басталды, 1994 ж аяғына қарай оның нәтижесі
мынандай болды: 98 лицензия занды тұлғаларға,1460 лицензия жеке тұлғаларға
берілді.
1991-1994жж аралығында қор биржаларының пайда болуында жаңа кезең
басталды. Өкінішке орай , олардың саны туралы мәліметтерді қалпына келтіру
мүмкін болған жоқ. Осы кезеңнің аяғына қарай 1994 ж қаржы нарығының
инфрақұрылымы қандай болу керек екендігі туралы нақты көзқарас пайда болды.
Оның барлығы мыналарда көрініс тапқан:
ҚР Президентінің " Құнды қағаздар нарығын қалыптастыру бойынша шаралар
қолдану туралы" (1994ж 20.03) Жарлығында , осыған сәйкес ҚР құнды
қағаздармен Ұлттық Комиссиясы қүрылды .Осы жарлықта алғаш Орталық
Депозитарий қүру туралы сұрақ көтерілді.
Үкіметтің қаулысымен бекітілген құнды қағаздардың уақытша ережелерінде
1994ж 3 қазанынан бастап бұл Ережеде басқа нормалармен бірге еңбек ұжымдары
мен кәсіпорындардың акция шығару мүмкіндігін алып тастады және
акционерлердің реестрі эмитент сияқты, эмитентпен келісім бойынша арнайы
орган арқылы жүргізіле алатындығын бекітті.
Үкіметтің қаулысымен бектілген құнды қағаздарды шығару және айналысқа
жіберу мен қор биржасыны туралы уақытша Ережесінде бұл құнды қағаздарды
шығару және олардың айналымының процесіне қатысты жекелеген нормаларды
қамтыды.
Бұл Ереже енді лицензиялауға жатқызылған қор биржасының қызметін
жекелей реттеді. Сонымен бірге берілген Ережеде құнды қағаздар нарығы
депозитарлық қызмет сияқты кәсіби қызметтердің түрін жүзеге асыру көзделді.
Жалпы 1991-1994 жылдарды қор нарығындағы кезеңді " оқу" кезеңі ретінде
қарастыруға болады.
1995 жылдың басында бірінші төрағасы болып Темирбулатов С. Т.
тағайындалған құнды қағаздар бойынша Ұлттық Комиссия өз қызметін жүзеге
асыра бастады.
Бұл кезеңдегі қор нарығының зандық базасының негізі ҚР Президентінің "
Құнды қағаздар және қор нарығы туралы " Заң күші бар Жарлығы ( 1995ж 21-
сәуір) және " Шаруашылық серіктестіктері туралы" (1995ж 2-мамыр) заңы болып
табылды. Бұрын қолданылған заңға қарағанда олар құнды қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу жүйесін нақты түрде ашты, дәлірек айтсақ құнды қағаздар
нарығындағы кәсіби қызметтер клирингтік, құнды қағаздардың портфелін
басқару бойынша қызметпен, құнды қағаздар нарығының ұстаушыларының реестрін
жүргізу бойынша қызметпен, құнды қағаздарды сақтау бойынша қызметпен ( 1997
ж бері "кастодиандық " деп аталады), биржадан тыс құнды қағаздар нарығын
котировкалық жүйенің қызметімен толықтырылды. Соған қарамастан мемлекет қор
нарығының қолданыстағы инфрақұрылымы жетілмеген және ары қарайғы дамуды
талап етеді. Осы мақсатпен 1996 ж 28 наурызында Үкімет өзінің қаулысымен
жүзеге асуы 1996-1998 жж есептелген ҚР құнды қағаздар нарығының даму
бағдарламасын бекітті.Бұл бағдарламаның ережелері қазақстандық қор
нарығының ары қарайғы дамуының бағыттарын анықтады. Берілген мерзім ішінде
брокерлік - дилерлік ұйымдардың саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz