Кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетінің алдын алудағы әлеуметтік педагог қызметінің жүйесі туралы ақпарат
Кіріспе 4.7
I.тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми.әдiстемелiк негiздерi
1.1. Бiлiм беру жүйесiндегi әлеуметтiк педагог
қызметiнiң мазмұны 8.13
1.2.Жалпы орта бiлiм беру мектептерiндегi әлеуметтiк педагогтың кәсiби қасиеттерi, бiлiктiлiгi мен мiндеті 14.17
1.3.Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен өткiзетiн жұмыс қызметiнiң ерекшелiктері 18.24
Бірінші тарау бойынша тұжырым
II.тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс.әрекетiн болдырмаудың педагогикалық негiздерi 25.55
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер ететін жағдайлар 26.33
2.2.Оқушылар арасында қылмысты болдырмаудың орта жалпы білім беретін мектептің рөлі 34.40
2.3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты қылмысты болдырмаудың алғы шарттары 41.49
2.4 Кәмелетке толмаған балалармен жүргiзiлетiн әлеуметтiк.педагогикалық эксперименттің мазмұны 50.55
Қорытынды 56.57
Қолданылған әдебиеттер 58.61
Қосымшалар 62.81
I.тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми.әдiстемелiк негiздерi
1.1. Бiлiм беру жүйесiндегi әлеуметтiк педагог
қызметiнiң мазмұны 8.13
1.2.Жалпы орта бiлiм беру мектептерiндегi әлеуметтiк педагогтың кәсiби қасиеттерi, бiлiктiлiгi мен мiндеті 14.17
1.3.Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен өткiзетiн жұмыс қызметiнiң ерекшелiктері 18.24
Бірінші тарау бойынша тұжырым
II.тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс.әрекетiн болдырмаудың педагогикалық негiздерi 25.55
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер ететін жағдайлар 26.33
2.2.Оқушылар арасында қылмысты болдырмаудың орта жалпы білім беретін мектептің рөлі 34.40
2.3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты қылмысты болдырмаудың алғы шарттары 41.49
2.4 Кәмелетке толмаған балалармен жүргiзiлетiн әлеуметтiк.педагогикалық эксперименттің мазмұны 50.55
Қорытынды 56.57
Қолданылған әдебиеттер 58.61
Қосымшалар 62.81
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетінің алдын алудағы
әлеуметтік педагог қызметінің жүйесі
Орындаған:
4 курс студенті _________________________________ Г.О.Жаманбаева
Ғылыми жетекші:
п.ғ.д., профессор _________________________________ Ә.Т.Табылды
п.ғ.к., доцент ___________________________________ Қ.Қ.Шалғынбаева
Норма бақылаушы:_________________________ _____ А .С .Сатывалдинова
Қорғауға жіберілді
"----" ------------- 2007 ж.
Жалпы және этникалық педагогика
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ________________________________З.Ә . Исаева
Алматы 2007
РЕЗЮМЕ
Тақырыбы: Кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетінің алдын алудағы
әлеуметтік педагог қызметінің жүйесі
I-тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми-
әдiстемелiк негiздерi
1.1. Бiлiм беру жүйесiндегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң мазмұны
1.2. Жалпы орта бiлiм беру мектептерiндегi әлеуметтiк педагогтың кәсiби
қасиеттерi, бiлiктiлiгi мен мiндеті
1.3. Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен
өткiзетiн жұмыс қызметiнiң ерекшелiктері
II-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс-әрекетiн болдырмаудың
педагогикалық негiздерi
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін жағдайлар
2.2. Оқушылар арасында қылмысты болдырмаудың орта жалпы білім беретін
мектептің рөлі
2.3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты
қылмысты болдырмаудың алғы шарттары
2.4. Кәмелетке толмаған балалармен жүргiзiлетiн әлеуметтiк-
педагогикалық эксперименттің мазмұны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Мазмұны
Кіріспе 4-7
I-тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми-
әдiстемелiк негiздерi 8-24
1.1. Бiлiм беру жүйесiндегi әлеуметтiк педагог
қызметiнiң мазмұны 8-13
1.2.Жалпы орта бiлiм беру мектептерiндегi әлеуметтiк педагогтың кәсiби
қасиеттерi, бiлiктiлiгi мен мiндеті 14-17
1.3.Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен өткiзетiн
жұмыс қызметiнiң ерекшелiктері 18-24
Бірінші тарау бойынша тұжырым
II-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс-әрекетiн болдырмаудың
педагогикалық негiздерi 25-55
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін жағдайлар 26-33
2.2.Оқушылар арасында қылмысты болдырмаудың орта жалпы білім беретін
мектептің рөлі 34-40
2.3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты
қылмысты болдырмаудың алғы шарттары 41-49
2.4 Кәмелетке толмаған балалармен жүргiзiлетiн әлеуметтiк-педагогикалық
эксперименттің мазмұны 50-55
Қорытынды 56-57
Қолданылған әдебиеттер 58-61
Қосымшалар 62-81
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Құқық бұзушылықтардың алдын алу мен
қылмысқа қарсы күрес, қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету қоғамның
тұрақты өмiр сүруiнiң және үдемелi дамуының, қазақстандық азаматтардың өмiр
сүру деңгейiне лайықты жағдайлар жасаудың конституциялық шарты болып
табылады.
Осы мiндеттер кешенiнiң барлығын шешу мемелекеттiң ұдайы қолдауынсыз,
республикалық және жергiлiктi билiк пен басқару органдарының күш-жiгерiн
бiрiктiру мен үйлестiрусiз, мемлекеттiк емес құрылымдардың, қоғамдық
бiрлестiктердiң, оқу мекемелерiнiң және халықтың белсендi араласуынсыз
мүмкiн емес.
Бүгінгі қоғамызда Қазақстанның даму қарқыны жылдан-жылға екпінді серпін
алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде ашық айтылып
отыр. Бұл тараптан ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жолдауында бәсекеге
қабілетті озық елу елдің қатарына қосылу жайындағы стратегиялық міндетті
нақты қоюының өзі де, мемлекетіміздің қазіргі кезеңдегі қарым-қатынас
қабілет мүмкіндігін жан-жақты елеп-екшеп, айқындағаннан туындап отыр.
Әлемдік өркендеудің алдыңғы елулігіне ену киелі келешектің маңызды сатысы.
Ал, басты мақсаттың одан биік болуы заңдылық. Межені бағындыру негізгі
мақсатқа барынша жақындай түсу бағытындағы жұмыстар өміріміздің барлық
саласында бірдей күнделікті атқарылып жатуы қажет.
Елiмiздегi криминогендiк ахуалдың барлық параметрлерiне болашақта ықпал
етуi ескерiле отырып, кәмелетке толмаған жасөспірімдер тарапынан жасалатын
қылмыстардың алдын алу ерекше көңiл бөлудi талап етедi. Соңғы жылдары
жасөспiрiмдер ортасының криминализациялануының тұрақты өсу үрдiсi
қалыптасқан, олардың жасаған қылмыстарының 75% -ы ауыр және аса ауыр
қылмыстар (оның iшiнде кiсi өлтiру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру,
қарақшылық шабуыл) болып табылады. Кәмелетке толмаған жасөспірімдер
топтасып жасайтын қылмыстардың алдын алу өзектi проблема болып отыр.
Қылмыстық қол сұғушылықтарға қатысатын кәмелетке толмағандардың жартысына
жуығы оқушылар мен студенттер болып табылады. Көптеген жасөспiрiмдер
құқыққа қарсы iс-қимылды,мас күйiнде жасаған немесе бұған дейiн қылмысты
болған.
Әртүрлi себептер салдарынан әлеуметтiк жетiмдiк және балалардың
кезбелiкке салыну проблемасы шиеленiсе түсті.
Мұндайда елiмiзде ауыр өмiрлiк жағдайға душар болған және әлеуметтiк
оңалтуды қажет ететiн кәмелетке толмағандарға арналған мамандырылған
мекемелер желiсiн кеңейту өзектi мiндет болып табылады. Алайда, елiмiздiң
көптеген аймақтарында мұндай мекемелер жоқ.
Жеке адамның құқыққа сай мiнез-құлқын қалыптастырудың негiзi және
сонымен қатар оның өлшемi болып табылатын қоғамның құқықтық мәдениетiн
арттыру жөнiндегi тұрақты да, мақсатты жұмысты жүргiзусiз құқықтық мемлекет
пен азаматтық қоғамның дамуы мүмкiн емес.
Өзiнiң құқықтары мен мiндеттерi туралы заң бiлiмдерiнiң қажеттi
деңгейiнiң болуы әрбiр жеке тұлғаның дамуы үшiн мiндеттi шарт болуы тиiс,
ал оларды иемденуге ұмтылу оның iшкi сенiмiне сәйкес келуi керек, заң
нормаларын орындау жазадан қорқумен емес, белсендi азаматтық-құқықтық
ұстаныммен айқындалуы тиiс.
Бұл мiндеттердi iске асыру әрбiр жасөспiрiм үшiн мiндеттi болуы тиiс
құқық нормаларын бiлумен және оларды қолдана алумен, ал құқық әдiлеттiгiне
деген құрметтiң кез келген даулы жағдайларын шешу үшiн күш қолдану
әдiстерiн пайдаланудан бас тартуды анықтайтындығына байланысты құқықтық
ойлау таптаурындарын бiрiншi кезекте өзгертуге бағытталған қоғамның
ақпараттық-құқықтық қамтамасыз етудегi бiртұтас жүйесiн құруды болжайды.
Сонымен, жасөспiрiмдердi жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеу қоғам
міндетінің бірі болып табылады. Жасөспірімдердің тағдыры мемлекетіміздің
алдында, бүкіл қоғамның, мектеп, ата-ана, ұстаздардың келешек ұрпаққа білім
беру, өз құқығын білуге үйрету, кері әрекеттерін алдын-алу қажеттiлiгi арта
түсуде. Қазақстан ғалымдары құқықтық салаға байланысты: (К.А.Бегалиев,
К.А.Вайсберг, Ө.С.Жекебаев, С.Х.Жадбаев, Е.І.Қайыржанов, М.С.Нарықбаев,
С.А.Шапинова). Орыс педагогы А.С.Макаренко еңбектерінде жазылған. Кәмелетке
толмаған жасөспірімдердің қылмыстық іс-әрекетін алдын алуда Қазақстанда бұл
мәселе мен айналысқан белгілі педагогтар: (Л.К.Керимов, В.В.Трифонов,
Ш.Ж.Колумбаев, Г.А.Уманов, В.В.Баженов, Л.О.Сарсенбаев, Е.В.Пейфор) жалпы
кәмелетке толмағандар қылмысының алдын-алу мәселесi туралы нақты
материалдарға сүйене отырып, осы бiтiру жұмысы дайындалған. Кәмелетке
толмағандардың қылмыстық іс-әрекетін алдын-алу мәселесі түбегейлі
зерттелмеген.
Жастардың әлеуметтенуінің әлемдік тәжірибесіне көз жүгіртсек, тұлғаны
әлеуметтендіру бойынша ғылыми бағыттар ерекшеліктері қаншалықты
ескерілетініне көңіл аударуымыз қажет. Біздің әлеуметтік-педагогикалық
білімнің дамуына американдық мектебінің тәжірибесі теориялық және
практикалық маңыздылыққа ие? АҚШ-та оқушыларды әлеуметтендірудің теориясы
мен практикасын өндіру бағытында төрт ғылыми мектеп анықталған:
құрылымдық-қызметтік, символдық интеракционизм, мәдениеттік-
антропологиялық,гуманистік [Кенесарина З.У.]
Ресейде тұлғаны әлеуметтендіру мәселесіне байланысты бірнеше
көзқарастар қалыптасқан: қоғамдық тәрбиесі бағыты және баланың
интеллектуалдық, табиғи қабілетін дамытудағы бағдарланған жеке тәрбие беру.
ХХ ғасырда Қазақстанда ғылыми-зерттеудің гуманистік бағыты тұлғаны
әлеуметтендірудің қазіргі тұтас педагогикалық тұжырымдамасы болып табылады.
Осы тұжырымдама тәрбиеге гуманистік көзқараста бағдарланған және тарихи
шарттары мен жағдайларды есепке алады.
Тұлғаны әлеуметтендiру мәселесi бойынша қазақстандық педагогикалық
ғылымда зерттеудiң бiрнеше бағыты бар: гуманистiк (әл-Фараби, Ибн Сина
(Авиценна), М.Дулати, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймаутов,
А.Байтұрсынов, К.Досмұхамбетов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, М.Ғабдуллин,
Т.Тәжібаев т.б.); тарихи-педагогикалық (Ә.А.Орынбасарова, Л.Н.Iлясова,
С.П.Күлсариева, А.Т.Абдулина т.б.); этнопедагогикалық (Ә.Табылды, Ж.Т.
Түркпенұлы, Қ.Б. Бержанов, А.Алдамұратов, т.б.).
Қазiргi таңда тұлғаны әлеуметтендiру үдерiсi аз зерттелген ғылыми
аспект болып табылады. Сондықтанда мемлекеттiң және қоғамның негiзгi
мақсаты әлеуметке бағытталған гуманистiк тәрбиеге сүйнедi, оның негiзгi
қызметi: түрлi әлеуметтiк мәдени орталарды қалыптастыру, онда тұлға қажеттi
әлеуметтiк тәжiрибе алып, әлеуметтiң өзiн-өзi жетiлдiруде әлеуметтiк-
педагогикалық қолдау көрiп, көмек алады. Әлеуметтендiру тұрғысынан
тәрбиелеу барлық әлеуметтiк факторлардың әсерiн есепке ала тұра, осы сәтте
субъектiнiң өзiн-өзi дамыту мен өзiн-өзi басқару идеясына негiзделедi.
Қазiргi проблемалық жағдайда балалар мен жасөспірімдерді
әлеуметтендiруде бiр қатар мiндеттерiн шешуге әлеуметтiк педагогтар бiлiм
беру мекемелерiне қажет болғандықтан әлеуметтiк педагог iс-әрекетiнiң
моделiн жобалау керек. Мысалы, қазiргi кезде бiздiң қоғамызда төмендегідей
мәселелерді қамтамасыздануы қиынға соғады:
- өзiн -өзi танып бiлу үшiн оқушыларда әлеуметтiк бiлiм мен бiлiктер
жиынтығын қалыптастыру, нормадағы әлеуметтiк мiнез-құлықты қалыптастыру,
қоршаған адамдармен тиiмдi қатынастарын орнату;
- мiнез-құлық ауытқуларының әлеуметтiк-педагогикалық алдын-алуды
ұйымдастыру;
- мiнез-құлық ауытқуларын әлеуметтiк-педагогикалық түзету;
- баланың мүмкiндiктерiне сәйкес iс-әрекеттi жоспарлау;
- әлеуметтiк-педагогикалық проблемаларды шешуде әлеуметтiк институттардың
әрекеттестiгiн ұйымдастыру;
- жағымсыз бiлiм беру ортасын оңалту.
Осыған орай әлеуметтiк педагогтың мiндетiне балалардың қызығушылықтары
мен құқықтары сақталуын қамтамасыз етудi жүктеген. Ол баланың отбасындағы,
мектептегi, түрлi әлеуметтiк топтардағы баланың проблемаларын шешуде
әлеуметтiк реттеушi рөлiн атқарады. Сондықтанда кәмелетке толмағандардың
құқық бұзушылығының алдын алуда әлеуметтiк педагог iс-әрекетi өзiнiң бiлiм
беру мекемесiнiң шеңберiмен шектелмейдi, ол басқада мекемелермен әрекетке
түседi.
Елiмiздегi криминогендiк ахуалдың барлық параметрлерiне болашақта
ықпал етуi ескерiле отырып, кәмелетке толмағандар тарапынан жасалатын
қылмыстардың алдын алу ерекше көңiл бөлудi талап етедi. Кәмелетке
толмағандар топтасып жасайтын қылмыстардың алдын алу өзектi проблема болып
отыр.
Негізгі идеясы: Кәмелетке толмағандармен жұмысты ұйымдастырудағы
iзденiс.
Зерттеу пәні: Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс-әрекетiн алдын-
алудағы мектептегi әлеуметтiк-педагогтың жұмыс жүйесi.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін мектептердің тәрбие процесі.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасы Ұлттық әлеуметтiк-мәдени
ерекшелiктерiн ескеретiн әлеуметтiк-педагогикалық қызмет көрсету саласының
жұмыс мазмұнын ғылыми-әдiстемелiк және теориялық тұрғыдан негiздеумен
қатар, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылық iс-әрекеттiнiң себептерін
тудыратын жағдайларға талдау жасау, теориялық тұрғыдан жүйелеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін жағдайларды айқындау.
2. Әлеуметтік педагог қызметінің жұмыс ерекшеліктерін сипаттау.
3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерінiң құқық
бұзушылықтың алдын алу шарасымен байланыстылығын көрсету.
4. Құқық бұзушылықтың алдын алуда жалпы бiлiм беретiн мектептiң ролiн
анықтау.
Зерттеудiң тұжырымдамалық базасы: Қазақстан Республикасы орта және
жалпы бiлiм беру тұжырымдамасы, ҚазақстанРеспубликасы этномәдени бiлiм беру
тұжырымдамасы, салауатты өмiр салтын қалыптастыру тұжырымдамасы, Мектепке
дейiнгi және мектеп оқушыларын тәрбиелеу тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының бiлiм беру мекемелерiнiң кешендiк тәрбие бағдарламасы, 2005-
2010 жж. арналған Қазақстан Республикасының бiлiм беру бағдарламасы,
“Қазақстан Республикасында баланың құқығы туралы” заңы, Адам құқықтарының
декларациясы, Бала құқықтары туралы конвециясы, Қазақстан Республикасының
Конститутциясы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, Кәмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың профилактикасы мен балалардың
қадағалауынсыз және панасыз қалуының алдын-алу туралы Қазақстан
Республикасының заңы, т.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жалпы бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, объектісі, пәні, ғылыми
болжам, міндеттері анықталды, әдіснамалық негізі, ұсынылатын негізгі
мәселе, зерттеудің практикалық мәнділігі ашылады.
I-тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми-
әдiстемелiк негiздерi
1.1. Білім беру жүйесіндегі әлеуметтік педагог қызметінің мазмұны
Қазіргі таңда көптеген мектептерде әлеуметтік педагог қызметі
кірістірілген. Бірақ осы маман көбінесе тәрбиешінің міндеттерін орындап
түрлі сауықтыру жұмыстарын атқарады. Бұрын осы іспен тәлімгер айналысатын.
Тәжірибенің нәтижесіне қарай осы мамандықтың кәсіби іс-әрекетi ерекше
болатындығы бізге мәлім.Әлеуметтiк педагогтың iс-әрекетi әлеуметтiк ортаның
әлеуметтiк-мәдени жағдайын оңды өзгертуге мақсатты түрде педагогикалық
тұрғысынан бағытталған. Ортаны гуманизациялау мен педагогизациялау – бұл
әлеуметтiк педагог iс-әрекетiнiң рухани-адамгершiлiк негiзi мен мақсаты.
Әлеуметтік педагог оқушылар мен түрлі оқушы топтарымен, олардың ата-
анасы және мұғалімдерімен әлеуметтік-педагогикалық жұмысын, тәрбиені
педагогикалық тұрғыдан барлық талаптарға сай маман ретінде ұйымдастыра білу
керек.
Әлеуметтік педагог мамандығының жұмыс мазмұнына келесі адамдарға көмек
көрсету жатады:
1) Мұғалімге:
- оқушы – ата-ана –мұғалiм жүйесiнде оқыту мен тәрбиелеу үрдiсi
барысында туындаған тұлға аралық мәселелердi шешу жұмысын ұйымдастырудың
әдістемесін дайындауға;
- сыныппен әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыруға;
- кейбір ата-аналардың өз баласымен өзара қарым-қатынасын іске
асырудағы әдістемесін әзірлеуге, жоспарлауға;
- мұғалім-оқушы, мұғалім-ата-ана, мұғалім-сынып арасындағы
қақтығыстарды шешуге;
2) Оқушыға:
- өзін-өзі жетілдіру жұмысы бойынша әрекеттенуге;
- тұлғааралық қақтығыстарды шешуге, сонымен бірге мұғалімі мен ата-
анасымен сұхбаттасу негізінде қақтығыстан шығу жолдарын анықтауға;
3) Ата-аналарға:
- кеңес беру, әдістемелік көмек көрсету арқылы оқушының мәселелерін
шешуге;
- баланың теріс әлеуметтенуін түзетуге;
- әлеуметтік-педагогикалық жұмысты жетілдіру мақсатында ата-ананың
мұғаліммен қатынасын дамытуға.
Оның негiзгi мiндеттерi мен қызмет мазмұны келесiлерден тұрады:
1. Әлеуметтiк педагог өз қызметiн үш бағытта жүргiзедi:
- балалар мен отбасының мүшелерiне жүргiзiлетiн психодиагностикалық,
психокоррекциялық қызмет әдiстерiн негiздеп, сараптайды және өндейдi;
- социумдағы әлеуметтiк жағдайды зерттеп және оған болжам жасау арқылы
отбасы мен балаларға әлеуметтiк-педагогикалық нақты көмек формаларын және
түрлерiн ұсынады;
- баланың жан-жақты психологиялық дамуына жағдай жасау, оқу мен тәрбиеге
терiс көзқарасты жою, салауатты өмiр салтына оңды көзқарас қалыптастыру,
бала тұлғасы дамуының бұзылу себептерiн анықтап, алдын ала сақтандыру
шараларын жүргiзу. Үгiт-насихат жұмыстары арқылы педагогтар мен
балалардың психологиялық, құқықтық бiлiктiлiгiнiң жоғары болуын
қамтамасыз ету [1.38]
Осы маманның кәсіби іс-әрекетінің мәні адамның әлеуметтік қызметi
тұжырымдамасының жаңа тарихи жағдайларда өзгеруімен сипатталады. Осы
тұжырымдамаға сәйкес білім беру саясатының негізінде әлеуметке бейімделген
қоғам мүшелерінің мұқтаждарын мемлекеттік тапсырыс деңгейінде қағаттандыру
мәселесі қойылған.
Сонымен бірге қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда тегін білім
алу мүмкіндігі шектелген кезде, балаларға білім берудегi көптеген
мәселелері отбасының материалдық жағдайына байланысты болады. Нәтижесінде
жағдайы жоқ немесе жағдайы төмен отбасындағы баланың үйлесімді дамуына
қатысты қажеттіліктері өтелмегендіктен бала үлгірмеушілер қатарына түсіп
сынып ұжымының қудалауына ұшырайды. Осы жәйттердің салдарынан балада
әлеуметтік жатсыну пайда болады екен. Сондықтанда көптеген оқушылардың
әлеуметтік дамуы осындай сипатта болуымен анықталып отыр.
Осы жағдайларда оқушыларға дәстүрлі формадағы (ыстық тамақ, киіммен
қамтамасыз ету т.б.) әлеуметтік көмек көрсету олар үшін қажет болғанымен
де, олардың мәселесін шешпейді. Бүгінгі жағдайда әлеуметтік-педагогикалық
қолдау ісін кәсіби тұрғыда ұйымдастырудың жолы - сыныптан тыс сауықтыру
шараларын, түзету жұмыстарын өткізу маңыздырақ болады
Әлеуметтік педагог кәсіби әрекетінің кіші шеңбері:
мектеп директоры
сынып жетекшілері
сауықтыру
шарасын ұйымдастырушылар
(тәлімгер)
тәрбиешілер
логопед
психолог
Дефектолог
директордың пән мұғалімі
орынбасары
Әлеуметтік педагог нақты міндеттерді орындауда түрлі мамандармен
байланысудың әрекеттер жүйесін құрайды. Осы жүйенің көлемі, яғни мамандар
шеңбері, шешілетін мәселенің сипатына байланысты [2.58]
әлеумет мәселелері бойынша
әкімшілік басшының
орынбасары
әлеуметтік
қосымша білім беретін қорғау бөлімнің
мекемелерінің қызметкері
қызметкері
мәдениет және спорт
орталығының
қызметкелері
бөлімдерінің
жұмысшылары
ИДН инспекторы
МПК қызметкерлері
Білім беру Департаментi басшысының
орынбасары
Білім беру бөлімдерінің қызметкерлері
Әлеуметтік педагог әрекеттер жүйесін ұйымдастырып, оны іске асыруға
кірісу барысында әлеуметтік педагогтың әрекеттер жүйесінде тұлғааралық және
кәсіби қатынастары бірнеше кезеңдерден өтеді:
- мәселенің мәнін әрбір қатысушыға түсіндіру;
- мәселенің бір аспектісін шешудегі қажетті қадамдарын нақты көрсету;
- қатысушыларды белсенділікке тарту, яғни әрқайсысына жеке табыстарын
көрсетіп олардың әрекеттерін түрлі тәсілдермен белсендету.
Осы жүйе табысты болу үшін әлеуметтік педагог келесі мәселелерді шешуге
тиіс:
1. рөлдерді тарату;
2. қарым-қатынастарды анықтау;
3. тұлғааралық қатынастарын реттеу;
4. қақтығысқа бейімділікті айқындау;
5. құндылық бағдарлардағы қайшылықтарды көрсете білу;
6. мақсатты нақтылау.
Түрлі мәселелердің шешімін табу үшін әлеуметтік педагог жағдайды жан-
жақты талдауға тиісті. Мәселе шешілуінің мүмкін жолдары:
1. басқа адамның рөлін өз міндетіне алу;
2. істің барысындағы өзгерістерді ескеру;
3. бағдарламаға сәйкес іс-әрекетті жүргізу;
4. әрекеттер жүйесіндегі мүшелер құрамының өзгеруін ескеру;
5. әрекеттер жүйесіндегі мүшелерге көмек беру [3.61]
Білім беру мекемелеріндегі әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың келесі
негізгі бағыттарын анықтаймыз:
– баланың тәрбиесі мен оқуымен байланысты мәселелері бойынша отбасына
көмек;
– баланың үлгеріміне, мектеп пен сабаққа үздіксіз қатысуына теріс
әсерін тигізетін себептерді жоюға балаға көмек;
– әлеуметтік-педагогикалық шараларды ұйымдастыруға және өткізуге
қауымдастықты, ата-аналарды, балаларды қатыстыру;
– баланың алғашқы даму кезеңдерінде қауіпті қиын жағдайларды болдырмау
мақсатында қиын өмірлік сәттерді, мәселелерді, қарым қатынастағы
қақтығыстарды шешу мен диагностикалау;
– отбасында балаларды тәрбиелеу, қақтығыстар мен қиын жағдайларды шешу
сұрақтары бойынша әкімшілікке, педагогтарға, ата-аналарға, балаларға топтық
және жеке кеңес беру;
– тиісті мекемелер мен ұйымдардан мамандардың қатысуымен нақты
оқушыларға көмек көрсету шараларын ұйымдастырып дайындау және балалардың
қажеттіліктерiн анықтау;
– оқу-тәрбие жұмысындағы сұрақтарды анықтауға, оларды шешудегі
шараларды ұйымдастыруға педагогтарға көмек;
– білім беру мекемесі іс-әрекетінің түрлі бағыттары бойынша
бағдарламалар мен жоспарлар дайындап жобалау;
– педагогтардың, отбасылардың, балалардың құқықтарын оқып үйрету мен
насихаттау;
– оқу сабақтары кестесінен тыс оқу-тәрбие жұмысын қамтамасыз етудің
тәжірибелік сұрақтарын шешу [4.127]
Әлеуметтік технологияның сипаттамалық белгілері:
– жұмыс пен іс-әрекет нәтижелерін қамтитын үдерістік сипаттағы
әрекеттің мақсатқа бағытталған және мазмұнды болуы;
– объектіні өзгертудегі әдістер жиынтығының болуы;
– үдерістің оны құрайтын әрекеттер өзгеруінің жобалануы.
Әлеуметтік технология дегеніміз – халықтың әлеуметтік қорғануын
қамтамасыз ететін және түрлі әлеуметтік проблемаларды шешу үшін
қолданылатын әлеуметтік жұмыскерлердің, әлеуметке қызмет көрсетудегі
кейбір мекемелердің және әлеуметтік қызметтің әсер ету тәсілдері мен
әдістерінің жиынтығы.
Әлеуметтік технологияның белгілері:
– нақты әлеуметтік мәселе шеңберінде шешілетін стратегиялық
бағдарламаның болуы;
– нақты нәтижеге жетудегі операциялар бірізділігінің алгоритмінің
сақталуы;
– іс-әрекет тиімділігін, табыстылығын бағалау өлшемдерінің болуы;
– әлеуметтік жұмыс клиенттерінің болуы мен қатынас үздіксіздігінің
сақталуы;
– әлеуметтік қызмет әдістері, формалары мен мазмұнының динамикасының
сақталуы.
Әлеуметтік технологиялардың классификациясы түрлі негіздеулерге
сүйенеді: іс-әрекет түрлеріне, міндеттерді шешу сипатына, қолдану
деңгейлері мен аумақтарына және басқа да түрлі параметрлеріне қарай.
Әлеуметтік педагог қызметінің келесі технологияларына тоқталып кетейік.
Әлеуметтік диагностика – дамудың тенденциялары мен себеп-салдарының
байланыстарын анықтау мақсатындағы әлеуметтік құбылыстарды зерттеу үрдісі.
Ол әдістер, тәсілдер жүйесі арқылы жүзеге асады. Әлеуметтік диагностика
әлеуметтік мәселені талдау тұрғысында оны құрамдас элементтерге бөлумен
сипатталып, осылардың негізінде кіші зерттеуді іске асырады. Сонымен,
әлеуметтік педагог маман ретінде диагностикалық жұмыс барысында алынған
мәліметтер негізінде әдістеме, әдістемелік нұсқаулар әзірлейді.
Анықталған әлеуметтік диагноз зерттелетін әлеуметтік құбылыстың
жағымсыз, теріс тенденцияларын тежеу мен болдырмауға бағытталған
тәжірибелік әрекеттер мен шешімдер қабылдауға негіз болады.
Әлеуметтік бейімделу – бейімделмеген тұлғаларға өзінің әлеуметтік
орнын анықтау мен өмірлік сәтсіздіктеріне байланысты жаңа әлеуметтік
жағдайларға бейімделу, яғни әлеуметтенуі барысында оларға әлеуметтік қолдау
көрсету мақсатындағы әдістер мен тәсілдер жүйесі.
Әлеуметтік алдын-алу – мінез-құлықтағы теріс және басқа да әлеуметтік
қатерлі ауытқуларды тудыратын негізгі себепкер жағдайларды жоюға,
болдырмауға бағытталған ұйымдастырушылық-тәрбиелік пен әлеуметтік-
медициналық, қоғамдық, мемлекеттік шаралар жиынтығы.
Әлеуметтік бақылау – әлеуметтік жүйедегі (қоғам, әлеуметтік топтар мен
жеке тұлға) ұйымдастырушылық-тәрбиелік және әкімшілік-құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық сипатындағы үдерістер жиынтығын іске асыратын механизм.
Әлеуметтік бақылау әлеуметтік нормалар мен үлгілерге сәйкес жүйені іске
қосуға бағытталған. Ол ресми түрде құқықтық нормалар және ресми емес түрде
өзара бақылау негізіндегі қоғамдық пікірлер арқылы жүзеге асады.
Әлеуметтік патронаж – кодекс пен қарастырылған жағдайлардағы тұлғаның,
өз бетінше әрекетке қабілетсіз адамның және басқада азаматтардың құқығын
мемлекеттік қорғау тұрғысындағы қызметтiң ерекше түрi. Әлеуметтік қамқорға
алу шарасы технология ретінде қамқорлыққа мұқтаж адамдардың анықталуының,
қамқоршылардың таңдалуының, қамқорға алынған адамдардың қатынасын
орнатылуының және осылардың қызығушылықтары мен құқықтарының қорғалуының
реттелуін қамтиды. Патронаж үй жағдайында алдын алу, санитарлық-ағартушылық
шараларды ұйымдастыру мен әлеуметтік қызмет көрсетумен сипатталады.
Әлеуметтік реабилитация – әлеуметтік ортада адамның өміршеңдік
қабілетінің қайта жаңғыртуына бағытталған үдеріс. Технология ретінде қоғам
алдында медициналық, тұрмыстық, рөлдік, кәсібилік, тұлғалық деңгейлерде
реабилитациялауға бағытталған әдістер жиынтығы.
Әлеуметтік қамтамасыздану – әлеуметтік көмекті қажет ететін, еңбекке
жарамсыз азаматтар, отбасылар мен қарттарды қамқорлыққа алу және
материалдық қамтамасыз ету мемлекеттік жүйе шеңберіндегі түрлі әлеуметтік
қызметтер көрсету жүйесі.
Әлеуметтік терапия – әлеуметтік әрекеттердің немесе әлеуметтік
қатынастардың көрініс берудегі нақты түрлеріне қоғамдық мекемелер мен
ұйымдардың соның ішінде діни, мемлекеттік құрылымдардың мақсатты түрдегі
тәжірибелік әсер ету үдерісі.
Әлеуметтік кеңес беру – әлеуметтік қарым-қатынасты өндірудің,
әлеуметтік қызметтерді тиімді ету мен қайта жаңғыртудың, адамды немесе кіші
топты әлеуметтендіру мақсатындағы әлеуметтік көмек көрсетудің бағыты [5.31]
Білім беру мекемесінің әлеуметтік педагогы бірінші ретте педагог, сонан
соң – әлеуметтік қызметкер. Тәрбиелеудің және тәрбие жұмысының дәстүрлі
әдістері ол үшін өзекті: сендіру, түсіндіру, кеңес беру, баланың оң
тәжірибесіне сүйену, қоғамдық пікірлерді ескеру, ұйымның, әлеуметтің,
этностың үлгілі дәстүрлерін қолдану, туындаған мәселелерді шешуде тұлғаның
белсенділігін көтерудегі педагогикалық ынталандыру, тәрбиенің әлеуметтік-
педагогикалық құралдарын қолдану, мысалға, еңбек, спорт, ойын, қайырымдылық
шарасы, психологиялық-педагогикалық кеңес беру мен ағарту, баланың
проблемасын комплексті түрде диагностикалау үшін мамандардың педагогикалық
отырысы және ұйымдастырушылық-педагогикалық іс-әрекетінің әдістері мен
қызметтері (диагностикалау, жобалау, талдау; кезекті, аралық, қорытынды
бақылау және т.б.). Осыған байланысты әлеуметтік педагогтың әдістемелік
қорында әлеуметтік және психологиялық әдістер жиі кездеседі: тесттер,
сауалнамалар, сұрақ-жауаптар, отбасының әлеуметтік биографиялық әдісі,
шағын ауданның әлеуметтік тарихы, әлеуметтік ортаны диагностикалау және
т.б.
Сонымен, әлеуметтік педагог әрекетін белгілі бір бағытқа бағыттап,
арнайы дайындықтан өткізіп оны қосымша мамандыруға болады:
- оқудан тыс жұмысының ұйымдастырушысы ретінде (сынып тәрбиешісі);
- сауықтыру жұмысын ұйымдастырушысы ретінде;
- педагог-психолог ретінде;
- әлеуметтанушы ретінде;
- әлеуметтік қызметкер ретінде;
- әдіскер ретінде; [5.66]
1.2. Жалпы орта білім беру мектебіндегі әлеуметтік педагогтың кәсіби
қасиеттері, білігі, міндеттері және құқығы
Әлеуметтiк педагогтың қызметi балалардың дамуы мен оны қорғауды
қамтамасыз ету заңына негiзделген. Әлеуметтiк педагог сонымен қатар өз
қызметiнде Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы” заңын, басқа да
нормативтiк актiлер мен құжаттарды, осы ереженi басшылыққа алады.
Әлеуметтiк педагог социумның “әлеуметтiк диагнозын” қою барысында
оқушылардың жас және психологиялық ерекшелiктерiн, олардың қабiлетiн,
қызығушылығын зерттейдi. Ресми емес ұйымдардың балалар мен жасөспiрiмдерге
тигiзетiн оңды және терiс ықпалдарын анықтайды. Ол психологиялық,
медициналық, құқықтық, адамгершiлiк-этикалық және басқа да сипаттағы
проблемаларды шешуге көмектеседi. Қоғам мен отбасы, бала тұлғасы
жүйесiндегi аралық келiстiрушi бола отырып, тәрбиеленушiнiң қалыптасуына,
балалар мен ересектер арасындағы гуманистiк, рухани-адамгершiлiк қарым-
қатынастарға ықпал етедi.
Әлеуметтік педагог қызметінің ерекшелігі, оның тұлғалық және кәсіби
қасиеттерінің үйлесімділігімен анықталады.
Эмпатия – қоршаған ортаның құбылыстарын өзге адамның тұрғысынан көру
білігі, басқа адамдардай түсіне білу, сонымен бірге өзінің түсінігі туралы
өзгелерге айта білу қабілеті, осы түсініктегі көзқарастарды өзгелерге
растауға немесе сынауға мүмкіндік беру ниеттілігі.
Жақсылық тілеушілік – өзінің тілектестігін, оңды қатынасын білдірту
арқылы басқа адамды қолдауға дайындығы.
Сыпайылық – көргенділік, басқа адамдарға жақсы қарау қабілеті.
Нақтылық – сұраққа нақты жауап беру қабілеті.
Тікелей қосылушылық – осында және қазір жағдайында сөйлеу және әрекет
ету білігі, адам мен оның жағдайы туралы нақты пікірді көрсете білу білігі.
Ашықтық – өзгелерге өзінің ішкі дүниесін ашуға дайындығы, адал болуы,
өзінің сезімдері, ойлары туралы айта білу және оларды әңгімешіге жеткізе
білу.
Қатынасқа түсушілік – өзге адамдармен қарым-қатынасқа түсуге
қызығушылығы. Осы мамандықты таңдаған адам гуманист, педагог, психолог,
әлеуметтік қызметкер болу керек. Ол рухани және жалпы мәдениеті жоғары
дамыған, баланың құқығын қорғауда белсенділік танытатын, адамгершілік
принциптерін ұстанатын маман. Осыған орай оның кәсіби іс-әрекеті адамтану
болғандықтан, онда адам туралы кең білімдері болуы тиіс.
Аналитикалық – баланың дамуына және оның жалпы күйіне теріс әсерін
тигізетін әлеуметтік үрдестердің, баланың және қоршаған әлеуметтің жағдайын
теориялық талдау білігі; баланың проблемасын анықтау және осы проблеманы
болдырмаудағы бірлескен іс-әрекетті зерттеу білігі.
Болжаушылық – туындаған проблеманы ескеріп ұйымдастырылған әлеуметтік-
педагогикалық іс-әрекетке баланы тарту негізінде, оның проблемасының
шешімдерін болжау білігі. Әлеуметтік-педагогикалық жобалау әлеуметтік-
педагогикалық процестің логикасы мен мәні туралы білімге, әлеуметтік және
жас шамасы тұрғысынан бала дамуының заңдылықтарына, оның проблемасы сипаты
туралы мәліметтеріне сүйенеді.
Рефлексивті – әр кезеңде әлеуметтік педагогтың өз іс әрекетін талдау
білігі; оның оңды және теріс жақтарын түсіну, бала тұлғасына алынған
нәтижелердің әсер ету дәрежесін байқау білігі.
Коммуникативті – тұлға аралық қарым-қатынас мәдениетін меңгеру, яғни
баланы тыңдау, есту білігі; қарым-қатынас жағдайына кіру және қатынас
орнату білігі; баланың проблемасын түсіну үшін қажетті фактілер мен
мәліметті анықтап, оңды қатынасты орнату мен баланың вербальды және
вербальды емес мінез-құлқын бақылап түсіндіру білігі.
Кәсіби дәрежесi – кәсіби кодекстің лауазымдық нұсқауларында көрсетілген
әлеуметтік педагогтың құқықтары мен міндеттері, субъектінің тұлға аралық
жүйесіндегі лауазымдық орны[2.63-90]
Әлеуметтік педагогтың статусы оның орнын білдіреді, мысалға әкімшілік-
әлеуметтік педагогты (әлеуметтік педагог-методист), қауымдық әлеуметтік
педагогтың, отбасы әлеуметтік педагогтың, білім беру мекемелерінің
әлеуметтік педагогының, арнаулы орталық педагогының орны. Бірақ кәсіби
статус маманның авторитеті мен абыройын анықтамайды. Олар кәсіби-тұлғалық
қатынастар барысында қалыптасып, маманның тұлғалық ерекшеліктерімен және
оның іс-әрекеті нәтижелігімен анықталады.
Зерттеу барысында әлеуметтік педагог құпия мәлімет алуы мүмкін,
сондықтан да ол өз әрекетінде кәсіби борышын орындап этикалық кодекске
сүйенеді.
Этикалық кодекс негізінен әлеуметтік педагогтардың күнделікті іс-
әрекетіндегі басшылыққа алынатын құжат. Онда әлеуметтік педагогтың, оның
қызметтестері мен басшыларының және басқа да маман өкілдерінің мәртебесіне
сәйкес кәсіби стандарттар көрсетілген.
Кодекс әлеуметтік-педагогикалық көмек берудің мазмұнына және кәсіп
ретіндегі әлеуметтік жұмыстың фундаментальді құндылықтарына, оның
табиғатына негізделген, яғни әрбір тұлғаның ерекшелігі мен абыройын,
құқықтары мен мүмкіншілігін ескереді.
Әлеуметтік педагог осы кодекске сәйкес әрбір нақты жағдай тұрғысынан
өзінің моральдық жауапкершілігін сезінетін әлеуметтік қызметтің қызметкері
ретінде қаралады.
Кодекс кәсіби іс-әрекеттің түрлі мүмкін жағдайларындағы әлеуметтік
педагог әрекетінің дәл алгоритмі болып танылмайды. Әрекеттің жалпы
ұстанымдарын қамтып, ол этикалық әрекеттер туралы пікірлер базасын
қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, әлеуметтік педагог әрекетінің этикалық
сипаты оның кәсіби міндетімен анықталады:
- Әлеуметтік қамқорлық, көмек және қолдау, сонымен бірге әлеуметтік қызмет
іс-әрекетінің және олардың көрсететін қызметтер жиыны мәселелері бойынша
мәліметпен балаларды қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік – ақпараттық
көмек.
- Азаматтық, еңбек, отбасылық-некелік, тұрмыстық мәселелері бойынша
балалардың құқықтық тәрбиесі, түрлі категориядағы балалардың құқықтық
тәрбиесі, түрлі категориядағы балалардың құқықтық кепілдіктерін іске
асыруға әрекет етуге, адамның және баланың құқықтарын сақтауға
бағытталған әлеуметтік-құқықтық көмек.
- Балалардың денсаулығын, эмоциялық, моральдық, психологиялық күйін
қайтадан қалпын келтіру бойынша орталықтарда, қызметтерде және басқа да
мекемелерде реабилитациялық қызметтер көрсетуге бағыттталған әлеуметтік-
реабелитациялық көмек.
- Балалар үйі түлектерін, жетімдердi материалдық тұрғыдан қолдауға,
балаларға мекен-жайлық көмек алуға, бір уақыттылық төлем, етуге
бағытталған әлеуметтік-экономикалық көмек.
- Тәуекел тобындағы отбасынан шыққан балалардың медициналық-әлеуметтін
патронажы, кәмелетке толмағандар арасындағы нашақорлықтың, ішімдікке
салынудың алдын-алуға, ауру балалардың денсаулығын күтуге бағытталған
медициналық-әлеуметтік көмек.
- Тұлға ретінде өзінің орнын және кәсібін анықтауда, қоршаған адамдармен
мектеппен ұжым қатынасындағы қиыншылықтарды, үйдің жағымсыз әсерін
болдырмауға, бала тәрбиелеп отырған отбасы мен шағын әлеуметте жағымды
хал-ахуал жасауға бағытталған әлеуметтік-психологиялық көмек.
- Тәуекел тобындағы отбасында балалардың тәрбиесі мен дамуын
қамтамасыздандыруға, панасыздық жағдайлары мен педагогикалық қателіктерді
болдырмауға, баланы тәрбиелеуге ата-ананың құқығын іске асыру үшін
қажетті жағдайларды жасауға бағытталған әлеуметтік-педагогикалық көмек.
- Жас ерекшелiгiнiң әрбiр кезеңiне байланысты баланың жеке дамуына кешендi
ықпал ету.
- Өзара қарым-қатынаста, оқу барысында қиындыққа ұшыраған оқушыларға
әлеуметтiк-педагогикалық көмек.
- Оқушы отбасының тәрбие жағдайын зерттеу.
- Баланың жеке дамуындағы ауытқушылықтардың алдын-алу және болдырмау
[6.230]
Қандай да бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз, жағымсыз
болады. Ол баланың дамуына кері әсерін тигізетін тәрбиелеуші шағын
әлеуметтің сипаттарынан, тәрбиелеу- оқыту үрдістерінен және солар ықпал
еткен тәрбиеленушінің ішкі ұстанымынан құралады. Балалардың әлеуметтік
олқылығының пайда болуы тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген
қажеттілігімен сондай болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде
іске қосылады. Әлеуметтік педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан,
шамамен үш жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының
ережеге сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаға шағымен
қатар келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен
көріністері жинақталып қалады, олардың белгілері жинақтары-психиканың
интеграциясы арқылы сапалы пайда болуына әкеледі. Ерте зерттеу, алдын-алу
түзету жұмыстары тұлғалық дамуда олардың алдын алу маңызына және балалық
кезеңнің онтогенетикалық маңызына және балалық жастағы әсерлерінің жоғарғы
нәтижелі маңызына ие. Ауытқушылық (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда
қалыптасқан нормаларға сәйкес емес мінез-құлықты айтамыз (И.А.Невский).
Белгілі әлеуметтанушы И.С.Кон девиантты мінез-құлықты психикалық
денсаулық, құқық мәдениет немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданған
қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші
мінез-құлықтың концепциясына сәйкес кез-келген ауытқушылық бейімделудің
бұзылуына алып келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік психологиялық,
қоғамдық). Девианттық мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді.
Біріншіден: ол анық немесе жасырын психопотолгиялық барлығын білдіретін
психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық. Екіншіден: бұл
әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық қалыптарды бұзатын ассиоциалды
мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық бұзушылық, ал салмақты
болса, әрі жазаланса-қылмыс деп аталады. Бұл жерде делинквенттік (құқыққа
қарсы) және қылмыстық іс-әрекеттер туралы айтылып отыр.
С.А.Беличева девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді:
1. Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық,
дүние-мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты (ұрлау, тонау, алып сату,
алаяқтық, және т.б) жасаған теріс әрекеттері.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер (балағаттау,
бұзақылық, ұрып-соғу, өлтіру, зорлау)
3. Әлеуметтік-енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға, азаматтық
борыштарын өтеуден қашуға, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі кемеуге
ұмтылу жұмыстан, оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық,
токсикомания, өзіне-өзі қол жұмсау) [7]
1.3. Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен
өткiзетiн жұмыс қызметiнiң ерекшелiктерi
Әлеуметтік педагогтың әсері тұлғаның өзін-өзі жетілдіруіне, өзін өзі
дамыту мен тәрбиеленуіне бағытталған. Сонымен қатар, әлеуметтік педагог
кәмелетке жасы толмағандар мен бірге бірлесе отырып жұмыс жасайды.
Әлеуметтік педагог мектептегі атқаратын рөлі зор. Оның міндеті-мектептегі
балалармен жұмыс. Әлеуметтік педагог мектеппен бірлесе отырып жиі мектеп
жұмыстарына араласып отырады, оқушылармен жеке жұмыс, ата-аналар мен
оқушылар арасындағы қарым-қатынасты орнатуға көмектеседі. Оқушылардың жас
ерекшелігін ескеру, олардың психологиялық ерекшелігін байқау қажет.
Мектептегі оқушылардың сабаққа келмеу себептерін анықтау, сабаққа
қатыспауын анықтап, олар мен бірлесе отырып жұмыс атқарады. Отбасында
балаларына қатал қарау, ұру, қысым көрсету, дене бітімі, ақыл есі кем
балалар мен және қараусыз, қаңғыбас балалармен жұмыс атқарады. Әлеуметтік
педагог балаға көмек көрсету, дене бітімі, ақыл-есі кем балалар мен және
қараусыз, қаңғыбас балалармен жұмыс атқарады. Әлеуметтік педагог балаға
көмек көрсету арқылы жанұясына, заңгер, дәрігер қызметкерлерімен бірлесе
отырып жұмыс жасайды. Мектеп дәрігері бала ауруының ұзақтығының себебін
анықтайды. Мұғалім балаға қатысты әртүрлі шаралар ұйымдастыру негiзiнде
мектептегi клубтарда, ұйымдарда балаға ыңғайлы көмек көрсету орындарында
жұмыс атқара алады, әлеуметтік көмек қажет балаларға көмектеседі. Сонымен
бірге, мектеп психологымен бірлесе мектепте оқу үлгерімі нашар оқушылармен,
өз қабілеттіліктерінің нашар игеруінен сабақ курсын өз бетінше алып кете
алмайтын, стресспен өмір сүретін және ұжымда, өз құрдастарымен, жанұямен
тіл табыса алмайтын балалармен әлеуметтік педагог өзінің жұмысын
ұйымдастырады, және де ауру немесе ақыл-ой кемістігі бар оқушылар,
кәмелетке жасы толмағандар комиссиясы тізімінде тіркелген, дарынды
балалармен де жұмыс жасай алады. Бұндай балаларға көмек көрсетуде қоршаған
ортаның көмегі қажет [6.359]
“Тәуекел” тобындағы кәмелетке жасы толмаған балалармен әлеуметтік
педагог жұмысының ерекшелігі бар. Ғылыми әдебиеттерде “тәуекел тобындағы
балалар” ұғымының бірқатар мағынасы тұрғысынан анықтамалары берілген: “қиын
өмірлік жағдайындағы балалар”, “ата-ана қамқорынсыз қалған балалар”, “қоғам
тәрбиесін керек ететін балалар”, “мемлекет тарапынан көмекті қажет ететін
балалар” және т.б.
“Қиын өмірлік жағдайындағы балалар” анықтамасы балалар сараптамасының
келесі өлшемдерін білдіреді: ата-ана қамқорынсыз қалған балалар; кемтар-
балалар; психикалық-физикалық дамуында кемшіліктері бар балалар; қарулы
және ұлтаралық қатынастардың құрбаны болған балалар; экологиялық,
техногендік, стихиялық “апаттардан” зардап шеккен балалар; көшіп-қонуға
мәжбүр және қашқындар отбасының балалары; қиын жағдайға душар болған
балалар; арнайы тәрбиелік орындарында жазасын өтеп жатқан балалар;
әлеуметтік оқу-тәрбие мекемелеріндегі балалар; материалдық жағдайы төмен
отбасындағы балалар; мінез-құлқындағы ауытқулары бар балалар. Сонымен
“тәуекел” тобына балалардың жатқызылуы түрлі жағымсыз этиологиялармен
түсіндіріледі, яғни әлеуметтік себептермен. Нақты баланың өмірлік жағдайы
ерекшеліктеріне сәйкес, оның әлеуметтенуіне теріс әсерін тигізетін, нақты
әлеуметтік-педагогикалық реабилитацияның нақты әдістемесін қолдануымыз
керек.
Бүгінгі мектеп әлеуметтік педагогтың алдында үлкен де, күрделі
міндеттер артып отыр, оны ашу үшін ол кәсіби білім мен іскерлікті меңгеруі
тиісті екенін жоғарыда айтып кеткенбіз. Мектепте кәмелетке толмаған
балалардың құқық бұзушылығын алдын алуда оқыту мен тәрбиелеудегi әлеуметтік
педагогтың рөлі ерекше деп атауға болады. Өйткені ол жұмыс нәтижесінде жеке
адамның дұрыс әрі жан-жақты жетік дамуына, балалардың интеллектуалдық,
шығармашылық, әлеуметтік қалыптасуына жол ашады. Жалпы әлеуметтік педагог
төмендегідей кәмелетке жасы толмаған жасөспірімдермен негізгі бағыттарда
жұмыс жасайды. Келесі бағыттарда:
- Диагоностикалық қызмет.
- Өз құзыреті шеңбері бойынша көмекті қажет ететін әлеуметтік қорғау.
- Әлеуметтік педагог кәмелетке жасы толмағандардың ата-аналарына
құқықтық білім беру мен тәрбиесін ұйымдастыру.
- Сынып жетекшісі медицина қызметкерiмен және мектептің басқа да
қызметкерлерімен, мысалға ата-аналар комитеті, құқық бұзушылардың алдын
алу кеңесі, оқушылардың өзін-өзі басқару органы, кәмелетке толмағандардың
құқығын қорғау жөніндегі комиссия, қоғамдық ұйымдармен өзара қарым-
қатынасын орнатады.
Диагностика барысында балалардың әлеуметтiк өмiрiнiң проблемалық
кеңiстiктегi жiктелуiн анықтайды:
- Таңдау бостандығы және әлеуметтiк шығармашылық (белсендiлiк жолы)
проблемалары – қалыптасқан әлеуметтiк өмiр нормаларындағы баланың
сұранысы мен қажеттiлiгiн қанағаттандыру жолындағы қиындықтар: баланың өз
бағыты деңгейiнде адамдарға өз қарым-қатынасын көрсетуi, өзiнiң жаңа
статусын орнатуы, әлеуметтiк ортаға ықпалы, т.б.;
- әлеуметтiк қатынастардың жаңа нормаларын жасаудағы қиындықтар;
- әлеуметтiк бейiмделу және бейiмделе алмау проблемалары ағымдағы
әлеуметтiк өмiр нормаларына үйрену және меңгеру кезiндегi қиындықтар,
баланың денсаулығы мен өмiрiне қатерлi әлеуметтiк қауiптi нормаларды бұзу
кезiнде туындайтын қиындықтар;
- әлеуметтiк бiрiгу және ажырату проблемалары – бала мүмкiндiгi мен
қажеттiлiгi, отбасының әлеуметтiк мүмкiндiгi, отбасы мүшелерiнiң
сұранысы, бiрiгу немесе ажырау кезiндегi қиындықтар; қажетсiз байланыстар
мен қарым-қатынастар, әлеуметтiк байланыстарды кеңейту немесе
бұрынғыларынан шығу кезiндегi дамудың қиындықтары.
Әлеуметтiк педагогтың “Тәуекелшiлер тобы” оқушыларымен iстелiнетiн
негiзгi мiндеттi қызметi:
- сақтандыру құралдарының көмегiмен тәлiмгер ретiнде баланың таңдау
бостандығы мен әлеуметтiк шығармашылығы проблемаларын шешедi;
- қорғаныс қауiпсiздiк қызметi құралдарының көмегiмен үйлестiрушi
ретiнде оқушының бейiмделу немесе бейiмделе алмау проблемаларын шешуге
көмектеседi;
- жұмылдыру әрекетi арқылы жұмылдырушы ретiнде әлеуметтiк бiрiгушiлiк
немесе ажырау проблемаларын шешедi.
Осыған орай, кәмелетке жасы толмаған оқушылар мен педагогтар, ата-
аналар арасындағы бiрлескен жұмыстарды атқаруға болады:
- Әлеуметтік психологиялық ағарту шаралары. Дәріс-семинар түріндегі
ақпараттық іс-шаралар. Дәріс мазмұны нақты мысалдарды бейнелейтін
көркемдіктерінен осы заманғы озық техника мүмкіндігін пайдаланумен
байытылып отыруы керек. Тақырыптық дәріс қана оқылып қоймай, ата-
аналардың ынтасын, ықыласын тудыратындай тәрбие мәселесіне барынша
жауапкершілікпен қарауын қалыптастырғандай, бірнеше сериялардан тұрғаны
жөн.
- Психологиялық және педагогикалық кеңестер жеке сипат алуы керек. Нақты
мәселе бойынша берілер кеңестер алдындағы адамның, жүрегін
жараламайтындай, көңіліне қаяу салмайтындай, мәселенің шешуілуiне сендіре
білу, үміт отын жағу арқылы, кәсіби түрде жүзеге асырылуы тиіс.
Психологиялық кеңестің сенімді райда өтуі оң нәтиже береді.
- Ашық әңгіме пікірталасы. Ортақ мақсат біріктiрген ата аналардың
көңіліндегі түрткілерін ортаға салып, бір-бірінен пікір алмасуы.
Психологиялық пен әлеуметтік педагогтың тұжырымдарын басшылыққа алу
нәтижесінде бала өмірін ұйымдастыруда оң нәтижелер берер шараларды
қолдануды іске асырады. Мұнда ескерілетін бір жайт ата-аналардың
өздерінің рұқсат, келісімсіз ешбір деректі сыртқа шығаруға болмайтындығы.
- Психогимнастика. Бұл баланың көңіл-күйін, ахуалын реттеуге арналған
арнайы жаттығулар кешені. Негізгі мақсат қарым-қатынас кезінде
кедергілерді жеңу, өзін және басқаларды түсіне білуін жетілдіру, өзін-өзі
таныта білу мүмкіндігін жасау. Психогимнастика курсынан толық өткен бала
құрдастарымен қарым-қатынасы жақсартады, сезімдерін сыртқа шығаруды
үйренеді. Басқалардың көңіл-күйін түсіне білетін болады, мінездерінде
батылдық, әділдік, мейірімділік, өз-өзіне сенімділік сапаларын
қалыптастырады, қорқыныш, сақтық, қауіптену, сенімсіздік секілді жүйке
ауруының белгілері жойылады.
- Психотренинг. Бұл да қолданбалы психология ғылымдарының белсенді
әдістерінің бірі. Басты мақсат қарым-қатынас іскерлігін дамытуға,
сезімталдықты жетілдіруге және мінез-құлықты реттеуге бағытталған. Жалпы
алғанда қандай да болмасын жұмысты жүзеге асыруда мектеп әлеуметтік
педагогтың бала тәрбиесінде өзара байланысты, іс әрекеті жоғары сапа мен
жұмыс нәтижесін бере алады [7]
Әлеуметтік педагогтың қызметі балалардың дамуы мен оны қорғауды
қамтамасыз ету заңымен негізделген. Әлеуметтік педагог, сонымен қатар, өз
қызметінде Қазақстан Республикасы Білім туралы заңын, басқа да
нормативтік актілер мен құжаттарды басшылыққа алады.
Әлеуметтік педагог социумның әлеуметтік диагнозын қою барысында
оқушылардың жас психологиялық ерекшеліктерін, олардың қабілетін,
қызығушылығын зерттейді. Ресми емес ұйымдардың балалар мен жасөспірімдерге
тигізетін оңды және теріс ықпалдарын анықтайды. Ол психологиялық,
медициналық, құқықтық, адамгершілік-этикалық және басқа да сипаттағы
проблемаларды шешуге көмектеседі. Қоғам мен отбасы, бала тұлғасы
жүйесіндегі аралық келістіруші бола отырып, тәрбиеленушінің, балалар мен
ересектер арасындағы гуманистік, рухани адамгершілік қарым қатынастардың
қалыптасуына ықпал етеді.
Негізгі міндеттер мен қызмет мазмұны:
1. Әлеуметтік педагог өз қызметін кәмелетке жасы толмағандармен жұмыс
қызметін үш бағытта жүргізеді:
- Балалар мен отбасының мүшелеріне жүргізілетін психодиогностикалық,
психокоррекциялық қызмет әдістерін негіздеп, сараптайды және өңдейді.
- Әлеуметтегi әлеуметтік жағдайды зерттеп және оған болжам жасау арқылы
отбасы мен балаларға әлеуметтік педагогикалық нақты көмек формаларын және
түрлерін ұсынады.
- Баланың жан-жақты психологиялық дамуына жағдай жасау, оқу мен
тәрбиеге теріс көзқарасты жою, салауатты өмір салтына оңды көзқарас
қалыптастыру, бала тұлғасы дамуының бұзылу себептерін анықтап, алдын ала
сақтандыру шараларын жүргізу, үгіт-насихат жұмыстары арқылы педагогтар мен
балалардың психологиялық, құқықтық біліктілігін жоғары болуын қамтамасыз
ету.
2. Міндеттері:
- Жас ерекшелігінің әрбір кезеңіне байланысты баланың жеке дамуына
кешенді ықпал ету.
- Өзара қарым-қатынаста, оқу барысында қиындыққа ұшыраған оқушыларға
әлеуметтік-педагогикалық көмек беруді қамтамасыз ету.
- Оқушы отбасының тәрбие жағдайын зерттеу.
- Баланың жеке дамуындағы ауытқушылықтардың алдын-алу және болдырмау.
Әлеуметтік педагогтың жеке қызмет міндеттері:
- Мектеп пен тұрғылықты мекен жайында тұлғаны әлеуметтік қорғау,
тәрбиелеу және оқу-ағарту шараларын жүргізеді.
- Тәрбиеленушілердің өмір сүру жағдайын, микро ортаның, психологиялық,
медициналық, педагогикалық ерекшеліктерін зерттейді.
- Оқушының қызығушылығын, сұранысын, мінез-ауытқушылығын, шиленісті
жағдайларын анықтап, мезгілінде әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету.
Оқушы мен мекеменің, отбасының, әлеуметтік ортаның арасындағы
келістіруші міндетін атқарады:
- Әлеуметтік ортадағы гуманистік, рухани-адамгершілік қатынастардың
қалыптасуына ықпал етеді.
- Тәрбиеленушілердің өмірін қорғауды, қауіпсіздендіруді қамтамасыз
етеді.
- Тәрбиеленушілерді қамқорлыққа алу, оларға көмек көрсету мәселесінде
мұғалімдермен, ата-аналармен әлеуметтік қызмет мекемесі мамандарымен тығыз
байланыс орнатады.
- Оқушылардың демалысы мен оқу тәрбие процесінің режиміне бақылау
жасайды.
- Медициналық-әлеуметтік тобына жататын балаларды анықтайды.
- Санитариялық-ағартушылық қызмет жүргізеді.
- Тұлғаның қоғам өміріне тиімді кірігуіне, отанды сүю, қоршаған табиғи
ортаны аялауына және азаматтық тәрбие беру шараларына ықпал етеді.
- Тұлғаның дамуы мен тәрбие проблемаларын шешуде отбасыларымен
серіктестік, әріптестік қарым қатынастар орнатып, ынтымақтастық пен жұмыс
жүргізеді.
- Социумдағы ресми емес қосымша білімнің дамуына әсер етеді.
Әлеуметтік педагогтың құқығы:
- Баланың педагогикалық және медициналық құжаттарын пайдалану.
- Сабақтарға қатысып отыру.
- Мектеп әкімшілігінің, медициналық, педагогикалық қызметкерлерінің
балалар құқығы мен денсаулығын қорғау қоғамдық ұйымдарының алдында
көкейкесті мәселелер қою.
- Медициналық-әлеуметтік мәселелер бойынша білім мекемелерінің
экспертті шешімдеріне араласу.
- Отбасы мүшелерінің мектеппен отбасындағы кепілдігін анықтау мәселесін
қою.
- Қажетті кезде тиісті органдарға ата-ана құқығынан айыру мәселесін
ұсынуға балалар мүддесін сотта қорғау.
Әлеуметтік педагогикалық қызметтік құрылымының кезеңдерi:
1-кезең – оқушылардың әлеуметтік өмірін шынайы зерттеу.
2-кезең – зерттеу материалдарының қорытынды құжаттарына сәйкес мақсат,
міндеттерді анықтау.
3-кезең – әрбір іспен әлеуметтік педагогикалық қызмет кезеңдеріндегі
зерттеу нәтижелері мен жоспардың іске асырылу барысында жеткен
жетістіктерді конструкциялау.
Әлеуметтік педагог, психолог, педагог, дәргерлердің бірлескен қызметі
төмендегідей:
- Отбасына әлеуметтік- психологиялық көмек көрсету.
- Отбасы мен балаларға дәргерлік, психологиялық, педагогикалық кеңес
беру.
- Балалардың күйзелетін даулы мәселелерді шешуге көмектесу.
- Мінезінде ауытқушылығы бар жасөспірімдерге психологиялық және
диагностикалық коррекция жасау.
- Профилактикалық шаралар ұйымдастыру.
Әлеуметтік педагогтың кәмелетке толмаған жасөспірімдердің ата-
аналарымен жұмысы.
Отбасы-жасөспірімдерді әлеуметтендірудегі өте маңызды институт. Бұл
баланың дамуы мен жеке өмір құру ортасы бірқатар өлшемдер мен анықталады.
Әлеуметтік-мәдени өлшемі- ата-аналарының білім денгейі мен қоғамдық
өмірге араласу белсенділігіне байланысты.
Әлеуметтік-экономикалық өлшемі- ата-аналарының мүліктік материалдық
және жұмыспен қамтамасыз етілуіне байланысты.
Техникалық - гигиеналық тұрмыс жағдайы, үй құрылыс жағдайы, үй
құрлысының жабдықталуы, өмір салты ерекшеліктеріне байланысты.
Демографиялық отбасы құрылымына байланыста анықталады Бала дамуының қай
жағын қарастырсақ та, барлық жағдайда жас ерекшелігінің кезеңінде отбасының
мығымдылығы тиімді және шешушi рөл атқарады.
Әлеуметтік педагогтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетінің алдын алудағы
әлеуметтік педагог қызметінің жүйесі
Орындаған:
4 курс студенті _________________________________ Г.О.Жаманбаева
Ғылыми жетекші:
п.ғ.д., профессор _________________________________ Ә.Т.Табылды
п.ғ.к., доцент ___________________________________ Қ.Қ.Шалғынбаева
Норма бақылаушы:_________________________ _____ А .С .Сатывалдинова
Қорғауға жіберілді
"----" ------------- 2007 ж.
Жалпы және этникалық педагогика
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ________________________________З.Ә . Исаева
Алматы 2007
РЕЗЮМЕ
Тақырыбы: Кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетінің алдын алудағы
әлеуметтік педагог қызметінің жүйесі
I-тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми-
әдiстемелiк негiздерi
1.1. Бiлiм беру жүйесiндегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң мазмұны
1.2. Жалпы орта бiлiм беру мектептерiндегi әлеуметтiк педагогтың кәсiби
қасиеттерi, бiлiктiлiгi мен мiндеті
1.3. Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен
өткiзетiн жұмыс қызметiнiң ерекшелiктері
II-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс-әрекетiн болдырмаудың
педагогикалық негiздерi
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін жағдайлар
2.2. Оқушылар арасында қылмысты болдырмаудың орта жалпы білім беретін
мектептің рөлі
2.3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты
қылмысты болдырмаудың алғы шарттары
2.4. Кәмелетке толмаған балалармен жүргiзiлетiн әлеуметтiк-
педагогикалық эксперименттің мазмұны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Мазмұны
Кіріспе 4-7
I-тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми-
әдiстемелiк негiздерi 8-24
1.1. Бiлiм беру жүйесiндегi әлеуметтiк педагог
қызметiнiң мазмұны 8-13
1.2.Жалпы орта бiлiм беру мектептерiндегi әлеуметтiк педагогтың кәсiби
қасиеттерi, бiлiктiлiгi мен мiндеті 14-17
1.3.Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен өткiзетiн
жұмыс қызметiнiң ерекшелiктері 18-24
Бірінші тарау бойынша тұжырым
II-тарау. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс-әрекетiн болдырмаудың
педагогикалық негiздерi 25-55
2.1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін жағдайлар 26-33
2.2.Оқушылар арасында қылмысты болдырмаудың орта жалпы білім беретін
мектептің рөлі 34-40
2.3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты
қылмысты болдырмаудың алғы шарттары 41-49
2.4 Кәмелетке толмаған балалармен жүргiзiлетiн әлеуметтiк-педагогикалық
эксперименттің мазмұны 50-55
Қорытынды 56-57
Қолданылған әдебиеттер 58-61
Қосымшалар 62-81
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Құқық бұзушылықтардың алдын алу мен
қылмысқа қарсы күрес, қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету қоғамның
тұрақты өмiр сүруiнiң және үдемелi дамуының, қазақстандық азаматтардың өмiр
сүру деңгейiне лайықты жағдайлар жасаудың конституциялық шарты болып
табылады.
Осы мiндеттер кешенiнiң барлығын шешу мемелекеттiң ұдайы қолдауынсыз,
республикалық және жергiлiктi билiк пен басқару органдарының күш-жiгерiн
бiрiктiру мен үйлестiрусiз, мемлекеттiк емес құрылымдардың, қоғамдық
бiрлестiктердiң, оқу мекемелерiнiң және халықтың белсендi араласуынсыз
мүмкiн емес.
Бүгінгі қоғамызда Қазақстанның даму қарқыны жылдан-жылға екпінді серпін
алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде ашық айтылып
отыр. Бұл тараптан ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жолдауында бәсекеге
қабілетті озық елу елдің қатарына қосылу жайындағы стратегиялық міндетті
нақты қоюының өзі де, мемлекетіміздің қазіргі кезеңдегі қарым-қатынас
қабілет мүмкіндігін жан-жақты елеп-екшеп, айқындағаннан туындап отыр.
Әлемдік өркендеудің алдыңғы елулігіне ену киелі келешектің маңызды сатысы.
Ал, басты мақсаттың одан биік болуы заңдылық. Межені бағындыру негізгі
мақсатқа барынша жақындай түсу бағытындағы жұмыстар өміріміздің барлық
саласында бірдей күнделікті атқарылып жатуы қажет.
Елiмiздегi криминогендiк ахуалдың барлық параметрлерiне болашақта ықпал
етуi ескерiле отырып, кәмелетке толмаған жасөспірімдер тарапынан жасалатын
қылмыстардың алдын алу ерекше көңiл бөлудi талап етедi. Соңғы жылдары
жасөспiрiмдер ортасының криминализациялануының тұрақты өсу үрдiсi
қалыптасқан, олардың жасаған қылмыстарының 75% -ы ауыр және аса ауыр
қылмыстар (оның iшiнде кiсi өлтiру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру,
қарақшылық шабуыл) болып табылады. Кәмелетке толмаған жасөспірімдер
топтасып жасайтын қылмыстардың алдын алу өзектi проблема болып отыр.
Қылмыстық қол сұғушылықтарға қатысатын кәмелетке толмағандардың жартысына
жуығы оқушылар мен студенттер болып табылады. Көптеген жасөспiрiмдер
құқыққа қарсы iс-қимылды,мас күйiнде жасаған немесе бұған дейiн қылмысты
болған.
Әртүрлi себептер салдарынан әлеуметтiк жетiмдiк және балалардың
кезбелiкке салыну проблемасы шиеленiсе түсті.
Мұндайда елiмiзде ауыр өмiрлiк жағдайға душар болған және әлеуметтiк
оңалтуды қажет ететiн кәмелетке толмағандарға арналған мамандырылған
мекемелер желiсiн кеңейту өзектi мiндет болып табылады. Алайда, елiмiздiң
көптеген аймақтарында мұндай мекемелер жоқ.
Жеке адамның құқыққа сай мiнез-құлқын қалыптастырудың негiзi және
сонымен қатар оның өлшемi болып табылатын қоғамның құқықтық мәдениетiн
арттыру жөнiндегi тұрақты да, мақсатты жұмысты жүргiзусiз құқықтық мемлекет
пен азаматтық қоғамның дамуы мүмкiн емес.
Өзiнiң құқықтары мен мiндеттерi туралы заң бiлiмдерiнiң қажеттi
деңгейiнiң болуы әрбiр жеке тұлғаның дамуы үшiн мiндеттi шарт болуы тиiс,
ал оларды иемденуге ұмтылу оның iшкi сенiмiне сәйкес келуi керек, заң
нормаларын орындау жазадан қорқумен емес, белсендi азаматтық-құқықтық
ұстаныммен айқындалуы тиiс.
Бұл мiндеттердi iске асыру әрбiр жасөспiрiм үшiн мiндеттi болуы тиiс
құқық нормаларын бiлумен және оларды қолдана алумен, ал құқық әдiлеттiгiне
деген құрметтiң кез келген даулы жағдайларын шешу үшiн күш қолдану
әдiстерiн пайдаланудан бас тартуды анықтайтындығына байланысты құқықтық
ойлау таптаурындарын бiрiншi кезекте өзгертуге бағытталған қоғамның
ақпараттық-құқықтық қамтамасыз етудегi бiртұтас жүйесiн құруды болжайды.
Сонымен, жасөспiрiмдердi жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеу қоғам
міндетінің бірі болып табылады. Жасөспірімдердің тағдыры мемлекетіміздің
алдында, бүкіл қоғамның, мектеп, ата-ана, ұстаздардың келешек ұрпаққа білім
беру, өз құқығын білуге үйрету, кері әрекеттерін алдын-алу қажеттiлiгi арта
түсуде. Қазақстан ғалымдары құқықтық салаға байланысты: (К.А.Бегалиев,
К.А.Вайсберг, Ө.С.Жекебаев, С.Х.Жадбаев, Е.І.Қайыржанов, М.С.Нарықбаев,
С.А.Шапинова). Орыс педагогы А.С.Макаренко еңбектерінде жазылған. Кәмелетке
толмаған жасөспірімдердің қылмыстық іс-әрекетін алдын алуда Қазақстанда бұл
мәселе мен айналысқан белгілі педагогтар: (Л.К.Керимов, В.В.Трифонов,
Ш.Ж.Колумбаев, Г.А.Уманов, В.В.Баженов, Л.О.Сарсенбаев, Е.В.Пейфор) жалпы
кәмелетке толмағандар қылмысының алдын-алу мәселесi туралы нақты
материалдарға сүйене отырып, осы бiтiру жұмысы дайындалған. Кәмелетке
толмағандардың қылмыстық іс-әрекетін алдын-алу мәселесі түбегейлі
зерттелмеген.
Жастардың әлеуметтенуінің әлемдік тәжірибесіне көз жүгіртсек, тұлғаны
әлеуметтендіру бойынша ғылыми бағыттар ерекшеліктері қаншалықты
ескерілетініне көңіл аударуымыз қажет. Біздің әлеуметтік-педагогикалық
білімнің дамуына американдық мектебінің тәжірибесі теориялық және
практикалық маңыздылыққа ие? АҚШ-та оқушыларды әлеуметтендірудің теориясы
мен практикасын өндіру бағытында төрт ғылыми мектеп анықталған:
құрылымдық-қызметтік, символдық интеракционизм, мәдениеттік-
антропологиялық,гуманистік [Кенесарина З.У.]
Ресейде тұлғаны әлеуметтендіру мәселесіне байланысты бірнеше
көзқарастар қалыптасқан: қоғамдық тәрбиесі бағыты және баланың
интеллектуалдық, табиғи қабілетін дамытудағы бағдарланған жеке тәрбие беру.
ХХ ғасырда Қазақстанда ғылыми-зерттеудің гуманистік бағыты тұлғаны
әлеуметтендірудің қазіргі тұтас педагогикалық тұжырымдамасы болып табылады.
Осы тұжырымдама тәрбиеге гуманистік көзқараста бағдарланған және тарихи
шарттары мен жағдайларды есепке алады.
Тұлғаны әлеуметтендiру мәселесi бойынша қазақстандық педагогикалық
ғылымда зерттеудiң бiрнеше бағыты бар: гуманистiк (әл-Фараби, Ибн Сина
(Авиценна), М.Дулати, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймаутов,
А.Байтұрсынов, К.Досмұхамбетов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, М.Ғабдуллин,
Т.Тәжібаев т.б.); тарихи-педагогикалық (Ә.А.Орынбасарова, Л.Н.Iлясова,
С.П.Күлсариева, А.Т.Абдулина т.б.); этнопедагогикалық (Ә.Табылды, Ж.Т.
Түркпенұлы, Қ.Б. Бержанов, А.Алдамұратов, т.б.).
Қазiргi таңда тұлғаны әлеуметтендiру үдерiсi аз зерттелген ғылыми
аспект болып табылады. Сондықтанда мемлекеттiң және қоғамның негiзгi
мақсаты әлеуметке бағытталған гуманистiк тәрбиеге сүйнедi, оның негiзгi
қызметi: түрлi әлеуметтiк мәдени орталарды қалыптастыру, онда тұлға қажеттi
әлеуметтiк тәжiрибе алып, әлеуметтiң өзiн-өзi жетiлдiруде әлеуметтiк-
педагогикалық қолдау көрiп, көмек алады. Әлеуметтендiру тұрғысынан
тәрбиелеу барлық әлеуметтiк факторлардың әсерiн есепке ала тұра, осы сәтте
субъектiнiң өзiн-өзi дамыту мен өзiн-өзi басқару идеясына негiзделедi.
Қазiргi проблемалық жағдайда балалар мен жасөспірімдерді
әлеуметтендiруде бiр қатар мiндеттерiн шешуге әлеуметтiк педагогтар бiлiм
беру мекемелерiне қажет болғандықтан әлеуметтiк педагог iс-әрекетiнiң
моделiн жобалау керек. Мысалы, қазiргi кезде бiздiң қоғамызда төмендегідей
мәселелерді қамтамасыздануы қиынға соғады:
- өзiн -өзi танып бiлу үшiн оқушыларда әлеуметтiк бiлiм мен бiлiктер
жиынтығын қалыптастыру, нормадағы әлеуметтiк мiнез-құлықты қалыптастыру,
қоршаған адамдармен тиiмдi қатынастарын орнату;
- мiнез-құлық ауытқуларының әлеуметтiк-педагогикалық алдын-алуды
ұйымдастыру;
- мiнез-құлық ауытқуларын әлеуметтiк-педагогикалық түзету;
- баланың мүмкiндiктерiне сәйкес iс-әрекеттi жоспарлау;
- әлеуметтiк-педагогикалық проблемаларды шешуде әлеуметтiк институттардың
әрекеттестiгiн ұйымдастыру;
- жағымсыз бiлiм беру ортасын оңалту.
Осыған орай әлеуметтiк педагогтың мiндетiне балалардың қызығушылықтары
мен құқықтары сақталуын қамтамасыз етудi жүктеген. Ол баланың отбасындағы,
мектептегi, түрлi әлеуметтiк топтардағы баланың проблемаларын шешуде
әлеуметтiк реттеушi рөлiн атқарады. Сондықтанда кәмелетке толмағандардың
құқық бұзушылығының алдын алуда әлеуметтiк педагог iс-әрекетi өзiнiң бiлiм
беру мекемесiнiң шеңберiмен шектелмейдi, ол басқада мекемелермен әрекетке
түседi.
Елiмiздегi криминогендiк ахуалдың барлық параметрлерiне болашақта
ықпал етуi ескерiле отырып, кәмелетке толмағандар тарапынан жасалатын
қылмыстардың алдын алу ерекше көңiл бөлудi талап етедi. Кәмелетке
толмағандар топтасып жасайтын қылмыстардың алдын алу өзектi проблема болып
отыр.
Негізгі идеясы: Кәмелетке толмағандармен жұмысты ұйымдастырудағы
iзденiс.
Зерттеу пәні: Кәмелетке толмағандардың қылмыстық iс-әрекетiн алдын-
алудағы мектептегi әлеуметтiк-педагогтың жұмыс жүйесi.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін мектептердің тәрбие процесі.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасы Ұлттық әлеуметтiк-мәдени
ерекшелiктерiн ескеретiн әлеуметтiк-педагогикалық қызмет көрсету саласының
жұмыс мазмұнын ғылыми-әдiстемелiк және теориялық тұрғыдан негiздеумен
қатар, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылық iс-әрекеттiнiң себептерін
тудыратын жағдайларға талдау жасау, теориялық тұрғыдан жүйелеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Кәмелетке толмағандардың құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін жағдайларды айқындау.
2. Әлеуметтік педагог қызметінің жұмыс ерекшеліктерін сипаттау.
3. Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерінiң құқық
бұзушылықтың алдын алу шарасымен байланыстылығын көрсету.
4. Құқық бұзушылықтың алдын алуда жалпы бiлiм беретiн мектептiң ролiн
анықтау.
Зерттеудiң тұжырымдамалық базасы: Қазақстан Республикасы орта және
жалпы бiлiм беру тұжырымдамасы, ҚазақстанРеспубликасы этномәдени бiлiм беру
тұжырымдамасы, салауатты өмiр салтын қалыптастыру тұжырымдамасы, Мектепке
дейiнгi және мектеп оқушыларын тәрбиелеу тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының бiлiм беру мекемелерiнiң кешендiк тәрбие бағдарламасы, 2005-
2010 жж. арналған Қазақстан Республикасының бiлiм беру бағдарламасы,
“Қазақстан Республикасында баланың құқығы туралы” заңы, Адам құқықтарының
декларациясы, Бала құқықтары туралы конвециясы, Қазақстан Республикасының
Конститутциясы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, Кәмелетке
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың профилактикасы мен балалардың
қадағалауынсыз және панасыз қалуының алдын-алу туралы Қазақстан
Республикасының заңы, т.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жалпы бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, объектісі, пәні, ғылыми
болжам, міндеттері анықталды, әдіснамалық негізі, ұсынылатын негізгі
мәселе, зерттеудің практикалық мәнділігі ашылады.
I-тарау. Бiлiм берудегi әлеуметтiк педагог қызметiнiң ғылыми-
әдiстемелiк негiздерi
1.1. Білім беру жүйесіндегі әлеуметтік педагог қызметінің мазмұны
Қазіргі таңда көптеген мектептерде әлеуметтік педагог қызметі
кірістірілген. Бірақ осы маман көбінесе тәрбиешінің міндеттерін орындап
түрлі сауықтыру жұмыстарын атқарады. Бұрын осы іспен тәлімгер айналысатын.
Тәжірибенің нәтижесіне қарай осы мамандықтың кәсіби іс-әрекетi ерекше
болатындығы бізге мәлім.Әлеуметтiк педагогтың iс-әрекетi әлеуметтiк ортаның
әлеуметтiк-мәдени жағдайын оңды өзгертуге мақсатты түрде педагогикалық
тұрғысынан бағытталған. Ортаны гуманизациялау мен педагогизациялау – бұл
әлеуметтiк педагог iс-әрекетiнiң рухани-адамгершiлiк негiзi мен мақсаты.
Әлеуметтік педагог оқушылар мен түрлі оқушы топтарымен, олардың ата-
анасы және мұғалімдерімен әлеуметтік-педагогикалық жұмысын, тәрбиені
педагогикалық тұрғыдан барлық талаптарға сай маман ретінде ұйымдастыра білу
керек.
Әлеуметтік педагог мамандығының жұмыс мазмұнына келесі адамдарға көмек
көрсету жатады:
1) Мұғалімге:
- оқушы – ата-ана –мұғалiм жүйесiнде оқыту мен тәрбиелеу үрдiсi
барысында туындаған тұлға аралық мәселелердi шешу жұмысын ұйымдастырудың
әдістемесін дайындауға;
- сыныппен әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыруға;
- кейбір ата-аналардың өз баласымен өзара қарым-қатынасын іске
асырудағы әдістемесін әзірлеуге, жоспарлауға;
- мұғалім-оқушы, мұғалім-ата-ана, мұғалім-сынып арасындағы
қақтығыстарды шешуге;
2) Оқушыға:
- өзін-өзі жетілдіру жұмысы бойынша әрекеттенуге;
- тұлғааралық қақтығыстарды шешуге, сонымен бірге мұғалімі мен ата-
анасымен сұхбаттасу негізінде қақтығыстан шығу жолдарын анықтауға;
3) Ата-аналарға:
- кеңес беру, әдістемелік көмек көрсету арқылы оқушының мәселелерін
шешуге;
- баланың теріс әлеуметтенуін түзетуге;
- әлеуметтік-педагогикалық жұмысты жетілдіру мақсатында ата-ананың
мұғаліммен қатынасын дамытуға.
Оның негiзгi мiндеттерi мен қызмет мазмұны келесiлерден тұрады:
1. Әлеуметтiк педагог өз қызметiн үш бағытта жүргiзедi:
- балалар мен отбасының мүшелерiне жүргiзiлетiн психодиагностикалық,
психокоррекциялық қызмет әдiстерiн негiздеп, сараптайды және өндейдi;
- социумдағы әлеуметтiк жағдайды зерттеп және оған болжам жасау арқылы
отбасы мен балаларға әлеуметтiк-педагогикалық нақты көмек формаларын және
түрлерiн ұсынады;
- баланың жан-жақты психологиялық дамуына жағдай жасау, оқу мен тәрбиеге
терiс көзқарасты жою, салауатты өмiр салтына оңды көзқарас қалыптастыру,
бала тұлғасы дамуының бұзылу себептерiн анықтап, алдын ала сақтандыру
шараларын жүргiзу. Үгiт-насихат жұмыстары арқылы педагогтар мен
балалардың психологиялық, құқықтық бiлiктiлiгiнiң жоғары болуын
қамтамасыз ету [1.38]
Осы маманның кәсіби іс-әрекетінің мәні адамның әлеуметтік қызметi
тұжырымдамасының жаңа тарихи жағдайларда өзгеруімен сипатталады. Осы
тұжырымдамаға сәйкес білім беру саясатының негізінде әлеуметке бейімделген
қоғам мүшелерінің мұқтаждарын мемлекеттік тапсырыс деңгейінде қағаттандыру
мәселесі қойылған.
Сонымен бірге қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда тегін білім
алу мүмкіндігі шектелген кезде, балаларға білім берудегi көптеген
мәселелері отбасының материалдық жағдайына байланысты болады. Нәтижесінде
жағдайы жоқ немесе жағдайы төмен отбасындағы баланың үйлесімді дамуына
қатысты қажеттіліктері өтелмегендіктен бала үлгірмеушілер қатарына түсіп
сынып ұжымының қудалауына ұшырайды. Осы жәйттердің салдарынан балада
әлеуметтік жатсыну пайда болады екен. Сондықтанда көптеген оқушылардың
әлеуметтік дамуы осындай сипатта болуымен анықталып отыр.
Осы жағдайларда оқушыларға дәстүрлі формадағы (ыстық тамақ, киіммен
қамтамасыз ету т.б.) әлеуметтік көмек көрсету олар үшін қажет болғанымен
де, олардың мәселесін шешпейді. Бүгінгі жағдайда әлеуметтік-педагогикалық
қолдау ісін кәсіби тұрғыда ұйымдастырудың жолы - сыныптан тыс сауықтыру
шараларын, түзету жұмыстарын өткізу маңыздырақ болады
Әлеуметтік педагог кәсіби әрекетінің кіші шеңбері:
мектеп директоры
сынып жетекшілері
сауықтыру
шарасын ұйымдастырушылар
(тәлімгер)
тәрбиешілер
логопед
психолог
Дефектолог
директордың пән мұғалімі
орынбасары
Әлеуметтік педагог нақты міндеттерді орындауда түрлі мамандармен
байланысудың әрекеттер жүйесін құрайды. Осы жүйенің көлемі, яғни мамандар
шеңбері, шешілетін мәселенің сипатына байланысты [2.58]
әлеумет мәселелері бойынша
әкімшілік басшының
орынбасары
әлеуметтік
қосымша білім беретін қорғау бөлімнің
мекемелерінің қызметкері
қызметкері
мәдениет және спорт
орталығының
қызметкелері
бөлімдерінің
жұмысшылары
ИДН инспекторы
МПК қызметкерлері
Білім беру Департаментi басшысының
орынбасары
Білім беру бөлімдерінің қызметкерлері
Әлеуметтік педагог әрекеттер жүйесін ұйымдастырып, оны іске асыруға
кірісу барысында әлеуметтік педагогтың әрекеттер жүйесінде тұлғааралық және
кәсіби қатынастары бірнеше кезеңдерден өтеді:
- мәселенің мәнін әрбір қатысушыға түсіндіру;
- мәселенің бір аспектісін шешудегі қажетті қадамдарын нақты көрсету;
- қатысушыларды белсенділікке тарту, яғни әрқайсысына жеке табыстарын
көрсетіп олардың әрекеттерін түрлі тәсілдермен белсендету.
Осы жүйе табысты болу үшін әлеуметтік педагог келесі мәселелерді шешуге
тиіс:
1. рөлдерді тарату;
2. қарым-қатынастарды анықтау;
3. тұлғааралық қатынастарын реттеу;
4. қақтығысқа бейімділікті айқындау;
5. құндылық бағдарлардағы қайшылықтарды көрсете білу;
6. мақсатты нақтылау.
Түрлі мәселелердің шешімін табу үшін әлеуметтік педагог жағдайды жан-
жақты талдауға тиісті. Мәселе шешілуінің мүмкін жолдары:
1. басқа адамның рөлін өз міндетіне алу;
2. істің барысындағы өзгерістерді ескеру;
3. бағдарламаға сәйкес іс-әрекетті жүргізу;
4. әрекеттер жүйесіндегі мүшелер құрамының өзгеруін ескеру;
5. әрекеттер жүйесіндегі мүшелерге көмек беру [3.61]
Білім беру мекемелеріндегі әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың келесі
негізгі бағыттарын анықтаймыз:
– баланың тәрбиесі мен оқуымен байланысты мәселелері бойынша отбасына
көмек;
– баланың үлгеріміне, мектеп пен сабаққа үздіксіз қатысуына теріс
әсерін тигізетін себептерді жоюға балаға көмек;
– әлеуметтік-педагогикалық шараларды ұйымдастыруға және өткізуге
қауымдастықты, ата-аналарды, балаларды қатыстыру;
– баланың алғашқы даму кезеңдерінде қауіпті қиын жағдайларды болдырмау
мақсатында қиын өмірлік сәттерді, мәселелерді, қарым қатынастағы
қақтығыстарды шешу мен диагностикалау;
– отбасында балаларды тәрбиелеу, қақтығыстар мен қиын жағдайларды шешу
сұрақтары бойынша әкімшілікке, педагогтарға, ата-аналарға, балаларға топтық
және жеке кеңес беру;
– тиісті мекемелер мен ұйымдардан мамандардың қатысуымен нақты
оқушыларға көмек көрсету шараларын ұйымдастырып дайындау және балалардың
қажеттіліктерiн анықтау;
– оқу-тәрбие жұмысындағы сұрақтарды анықтауға, оларды шешудегі
шараларды ұйымдастыруға педагогтарға көмек;
– білім беру мекемесі іс-әрекетінің түрлі бағыттары бойынша
бағдарламалар мен жоспарлар дайындап жобалау;
– педагогтардың, отбасылардың, балалардың құқықтарын оқып үйрету мен
насихаттау;
– оқу сабақтары кестесінен тыс оқу-тәрбие жұмысын қамтамасыз етудің
тәжірибелік сұрақтарын шешу [4.127]
Әлеуметтік технологияның сипаттамалық белгілері:
– жұмыс пен іс-әрекет нәтижелерін қамтитын үдерістік сипаттағы
әрекеттің мақсатқа бағытталған және мазмұнды болуы;
– объектіні өзгертудегі әдістер жиынтығының болуы;
– үдерістің оны құрайтын әрекеттер өзгеруінің жобалануы.
Әлеуметтік технология дегеніміз – халықтың әлеуметтік қорғануын
қамтамасыз ететін және түрлі әлеуметтік проблемаларды шешу үшін
қолданылатын әлеуметтік жұмыскерлердің, әлеуметке қызмет көрсетудегі
кейбір мекемелердің және әлеуметтік қызметтің әсер ету тәсілдері мен
әдістерінің жиынтығы.
Әлеуметтік технологияның белгілері:
– нақты әлеуметтік мәселе шеңберінде шешілетін стратегиялық
бағдарламаның болуы;
– нақты нәтижеге жетудегі операциялар бірізділігінің алгоритмінің
сақталуы;
– іс-әрекет тиімділігін, табыстылығын бағалау өлшемдерінің болуы;
– әлеуметтік жұмыс клиенттерінің болуы мен қатынас үздіксіздігінің
сақталуы;
– әлеуметтік қызмет әдістері, формалары мен мазмұнының динамикасының
сақталуы.
Әлеуметтік технологиялардың классификациясы түрлі негіздеулерге
сүйенеді: іс-әрекет түрлеріне, міндеттерді шешу сипатына, қолдану
деңгейлері мен аумақтарына және басқа да түрлі параметрлеріне қарай.
Әлеуметтік педагог қызметінің келесі технологияларына тоқталып кетейік.
Әлеуметтік диагностика – дамудың тенденциялары мен себеп-салдарының
байланыстарын анықтау мақсатындағы әлеуметтік құбылыстарды зерттеу үрдісі.
Ол әдістер, тәсілдер жүйесі арқылы жүзеге асады. Әлеуметтік диагностика
әлеуметтік мәселені талдау тұрғысында оны құрамдас элементтерге бөлумен
сипатталып, осылардың негізінде кіші зерттеуді іске асырады. Сонымен,
әлеуметтік педагог маман ретінде диагностикалық жұмыс барысында алынған
мәліметтер негізінде әдістеме, әдістемелік нұсқаулар әзірлейді.
Анықталған әлеуметтік диагноз зерттелетін әлеуметтік құбылыстың
жағымсыз, теріс тенденцияларын тежеу мен болдырмауға бағытталған
тәжірибелік әрекеттер мен шешімдер қабылдауға негіз болады.
Әлеуметтік бейімделу – бейімделмеген тұлғаларға өзінің әлеуметтік
орнын анықтау мен өмірлік сәтсіздіктеріне байланысты жаңа әлеуметтік
жағдайларға бейімделу, яғни әлеуметтенуі барысында оларға әлеуметтік қолдау
көрсету мақсатындағы әдістер мен тәсілдер жүйесі.
Әлеуметтік алдын-алу – мінез-құлықтағы теріс және басқа да әлеуметтік
қатерлі ауытқуларды тудыратын негізгі себепкер жағдайларды жоюға,
болдырмауға бағытталған ұйымдастырушылық-тәрбиелік пен әлеуметтік-
медициналық, қоғамдық, мемлекеттік шаралар жиынтығы.
Әлеуметтік бақылау – әлеуметтік жүйедегі (қоғам, әлеуметтік топтар мен
жеке тұлға) ұйымдастырушылық-тәрбиелік және әкімшілік-құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық сипатындағы үдерістер жиынтығын іске асыратын механизм.
Әлеуметтік бақылау әлеуметтік нормалар мен үлгілерге сәйкес жүйені іске
қосуға бағытталған. Ол ресми түрде құқықтық нормалар және ресми емес түрде
өзара бақылау негізіндегі қоғамдық пікірлер арқылы жүзеге асады.
Әлеуметтік патронаж – кодекс пен қарастырылған жағдайлардағы тұлғаның,
өз бетінше әрекетке қабілетсіз адамның және басқада азаматтардың құқығын
мемлекеттік қорғау тұрғысындағы қызметтiң ерекше түрi. Әлеуметтік қамқорға
алу шарасы технология ретінде қамқорлыққа мұқтаж адамдардың анықталуының,
қамқоршылардың таңдалуының, қамқорға алынған адамдардың қатынасын
орнатылуының және осылардың қызығушылықтары мен құқықтарының қорғалуының
реттелуін қамтиды. Патронаж үй жағдайында алдын алу, санитарлық-ағартушылық
шараларды ұйымдастыру мен әлеуметтік қызмет көрсетумен сипатталады.
Әлеуметтік реабилитация – әлеуметтік ортада адамның өміршеңдік
қабілетінің қайта жаңғыртуына бағытталған үдеріс. Технология ретінде қоғам
алдында медициналық, тұрмыстық, рөлдік, кәсібилік, тұлғалық деңгейлерде
реабилитациялауға бағытталған әдістер жиынтығы.
Әлеуметтік қамтамасыздану – әлеуметтік көмекті қажет ететін, еңбекке
жарамсыз азаматтар, отбасылар мен қарттарды қамқорлыққа алу және
материалдық қамтамасыз ету мемлекеттік жүйе шеңберіндегі түрлі әлеуметтік
қызметтер көрсету жүйесі.
Әлеуметтік терапия – әлеуметтік әрекеттердің немесе әлеуметтік
қатынастардың көрініс берудегі нақты түрлеріне қоғамдық мекемелер мен
ұйымдардың соның ішінде діни, мемлекеттік құрылымдардың мақсатты түрдегі
тәжірибелік әсер ету үдерісі.
Әлеуметтік кеңес беру – әлеуметтік қарым-қатынасты өндірудің,
әлеуметтік қызметтерді тиімді ету мен қайта жаңғыртудың, адамды немесе кіші
топты әлеуметтендіру мақсатындағы әлеуметтік көмек көрсетудің бағыты [5.31]
Білім беру мекемесінің әлеуметтік педагогы бірінші ретте педагог, сонан
соң – әлеуметтік қызметкер. Тәрбиелеудің және тәрбие жұмысының дәстүрлі
әдістері ол үшін өзекті: сендіру, түсіндіру, кеңес беру, баланың оң
тәжірибесіне сүйену, қоғамдық пікірлерді ескеру, ұйымның, әлеуметтің,
этностың үлгілі дәстүрлерін қолдану, туындаған мәселелерді шешуде тұлғаның
белсенділігін көтерудегі педагогикалық ынталандыру, тәрбиенің әлеуметтік-
педагогикалық құралдарын қолдану, мысалға, еңбек, спорт, ойын, қайырымдылық
шарасы, психологиялық-педагогикалық кеңес беру мен ағарту, баланың
проблемасын комплексті түрде диагностикалау үшін мамандардың педагогикалық
отырысы және ұйымдастырушылық-педагогикалық іс-әрекетінің әдістері мен
қызметтері (диагностикалау, жобалау, талдау; кезекті, аралық, қорытынды
бақылау және т.б.). Осыған байланысты әлеуметтік педагогтың әдістемелік
қорында әлеуметтік және психологиялық әдістер жиі кездеседі: тесттер,
сауалнамалар, сұрақ-жауаптар, отбасының әлеуметтік биографиялық әдісі,
шағын ауданның әлеуметтік тарихы, әлеуметтік ортаны диагностикалау және
т.б.
Сонымен, әлеуметтік педагог әрекетін белгілі бір бағытқа бағыттап,
арнайы дайындықтан өткізіп оны қосымша мамандыруға болады:
- оқудан тыс жұмысының ұйымдастырушысы ретінде (сынып тәрбиешісі);
- сауықтыру жұмысын ұйымдастырушысы ретінде;
- педагог-психолог ретінде;
- әлеуметтанушы ретінде;
- әлеуметтік қызметкер ретінде;
- әдіскер ретінде; [5.66]
1.2. Жалпы орта білім беру мектебіндегі әлеуметтік педагогтың кәсіби
қасиеттері, білігі, міндеттері және құқығы
Әлеуметтiк педагогтың қызметi балалардың дамуы мен оны қорғауды
қамтамасыз ету заңына негiзделген. Әлеуметтiк педагог сонымен қатар өз
қызметiнде Қазақстан Республикасы “Бiлiм туралы” заңын, басқа да
нормативтiк актiлер мен құжаттарды, осы ереженi басшылыққа алады.
Әлеуметтiк педагог социумның “әлеуметтiк диагнозын” қою барысында
оқушылардың жас және психологиялық ерекшелiктерiн, олардың қабiлетiн,
қызығушылығын зерттейдi. Ресми емес ұйымдардың балалар мен жасөспiрiмдерге
тигiзетiн оңды және терiс ықпалдарын анықтайды. Ол психологиялық,
медициналық, құқықтық, адамгершiлiк-этикалық және басқа да сипаттағы
проблемаларды шешуге көмектеседi. Қоғам мен отбасы, бала тұлғасы
жүйесiндегi аралық келiстiрушi бола отырып, тәрбиеленушiнiң қалыптасуына,
балалар мен ересектер арасындағы гуманистiк, рухани-адамгершiлiк қарым-
қатынастарға ықпал етедi.
Әлеуметтік педагог қызметінің ерекшелігі, оның тұлғалық және кәсіби
қасиеттерінің үйлесімділігімен анықталады.
Эмпатия – қоршаған ортаның құбылыстарын өзге адамның тұрғысынан көру
білігі, басқа адамдардай түсіне білу, сонымен бірге өзінің түсінігі туралы
өзгелерге айта білу қабілеті, осы түсініктегі көзқарастарды өзгелерге
растауға немесе сынауға мүмкіндік беру ниеттілігі.
Жақсылық тілеушілік – өзінің тілектестігін, оңды қатынасын білдірту
арқылы басқа адамды қолдауға дайындығы.
Сыпайылық – көргенділік, басқа адамдарға жақсы қарау қабілеті.
Нақтылық – сұраққа нақты жауап беру қабілеті.
Тікелей қосылушылық – осында және қазір жағдайында сөйлеу және әрекет
ету білігі, адам мен оның жағдайы туралы нақты пікірді көрсете білу білігі.
Ашықтық – өзгелерге өзінің ішкі дүниесін ашуға дайындығы, адал болуы,
өзінің сезімдері, ойлары туралы айта білу және оларды әңгімешіге жеткізе
білу.
Қатынасқа түсушілік – өзге адамдармен қарым-қатынасқа түсуге
қызығушылығы. Осы мамандықты таңдаған адам гуманист, педагог, психолог,
әлеуметтік қызметкер болу керек. Ол рухани және жалпы мәдениеті жоғары
дамыған, баланың құқығын қорғауда белсенділік танытатын, адамгершілік
принциптерін ұстанатын маман. Осыған орай оның кәсіби іс-әрекеті адамтану
болғандықтан, онда адам туралы кең білімдері болуы тиіс.
Аналитикалық – баланың дамуына және оның жалпы күйіне теріс әсерін
тигізетін әлеуметтік үрдестердің, баланың және қоршаған әлеуметтің жағдайын
теориялық талдау білігі; баланың проблемасын анықтау және осы проблеманы
болдырмаудағы бірлескен іс-әрекетті зерттеу білігі.
Болжаушылық – туындаған проблеманы ескеріп ұйымдастырылған әлеуметтік-
педагогикалық іс-әрекетке баланы тарту негізінде, оның проблемасының
шешімдерін болжау білігі. Әлеуметтік-педагогикалық жобалау әлеуметтік-
педагогикалық процестің логикасы мен мәні туралы білімге, әлеуметтік және
жас шамасы тұрғысынан бала дамуының заңдылықтарына, оның проблемасы сипаты
туралы мәліметтеріне сүйенеді.
Рефлексивті – әр кезеңде әлеуметтік педагогтың өз іс әрекетін талдау
білігі; оның оңды және теріс жақтарын түсіну, бала тұлғасына алынған
нәтижелердің әсер ету дәрежесін байқау білігі.
Коммуникативті – тұлға аралық қарым-қатынас мәдениетін меңгеру, яғни
баланы тыңдау, есту білігі; қарым-қатынас жағдайына кіру және қатынас
орнату білігі; баланың проблемасын түсіну үшін қажетті фактілер мен
мәліметті анықтап, оңды қатынасты орнату мен баланың вербальды және
вербальды емес мінез-құлқын бақылап түсіндіру білігі.
Кәсіби дәрежесi – кәсіби кодекстің лауазымдық нұсқауларында көрсетілген
әлеуметтік педагогтың құқықтары мен міндеттері, субъектінің тұлға аралық
жүйесіндегі лауазымдық орны[2.63-90]
Әлеуметтік педагогтың статусы оның орнын білдіреді, мысалға әкімшілік-
әлеуметтік педагогты (әлеуметтік педагог-методист), қауымдық әлеуметтік
педагогтың, отбасы әлеуметтік педагогтың, білім беру мекемелерінің
әлеуметтік педагогының, арнаулы орталық педагогының орны. Бірақ кәсіби
статус маманның авторитеті мен абыройын анықтамайды. Олар кәсіби-тұлғалық
қатынастар барысында қалыптасып, маманның тұлғалық ерекшеліктерімен және
оның іс-әрекеті нәтижелігімен анықталады.
Зерттеу барысында әлеуметтік педагог құпия мәлімет алуы мүмкін,
сондықтан да ол өз әрекетінде кәсіби борышын орындап этикалық кодекске
сүйенеді.
Этикалық кодекс негізінен әлеуметтік педагогтардың күнделікті іс-
әрекетіндегі басшылыққа алынатын құжат. Онда әлеуметтік педагогтың, оның
қызметтестері мен басшыларының және басқа да маман өкілдерінің мәртебесіне
сәйкес кәсіби стандарттар көрсетілген.
Кодекс әлеуметтік-педагогикалық көмек берудің мазмұнына және кәсіп
ретіндегі әлеуметтік жұмыстың фундаментальді құндылықтарына, оның
табиғатына негізделген, яғни әрбір тұлғаның ерекшелігі мен абыройын,
құқықтары мен мүмкіншілігін ескереді.
Әлеуметтік педагог осы кодекске сәйкес әрбір нақты жағдай тұрғысынан
өзінің моральдық жауапкершілігін сезінетін әлеуметтік қызметтің қызметкері
ретінде қаралады.
Кодекс кәсіби іс-әрекеттің түрлі мүмкін жағдайларындағы әлеуметтік
педагог әрекетінің дәл алгоритмі болып танылмайды. Әрекеттің жалпы
ұстанымдарын қамтып, ол этикалық әрекеттер туралы пікірлер базасын
қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, әлеуметтік педагог әрекетінің этикалық
сипаты оның кәсіби міндетімен анықталады:
- Әлеуметтік қамқорлық, көмек және қолдау, сонымен бірге әлеуметтік қызмет
іс-әрекетінің және олардың көрсететін қызметтер жиыны мәселелері бойынша
мәліметпен балаларды қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік – ақпараттық
көмек.
- Азаматтық, еңбек, отбасылық-некелік, тұрмыстық мәселелері бойынша
балалардың құқықтық тәрбиесі, түрлі категориядағы балалардың құқықтық
тәрбиесі, түрлі категориядағы балалардың құқықтық кепілдіктерін іске
асыруға әрекет етуге, адамның және баланың құқықтарын сақтауға
бағытталған әлеуметтік-құқықтық көмек.
- Балалардың денсаулығын, эмоциялық, моральдық, психологиялық күйін
қайтадан қалпын келтіру бойынша орталықтарда, қызметтерде және басқа да
мекемелерде реабилитациялық қызметтер көрсетуге бағыттталған әлеуметтік-
реабелитациялық көмек.
- Балалар үйі түлектерін, жетімдердi материалдық тұрғыдан қолдауға,
балаларға мекен-жайлық көмек алуға, бір уақыттылық төлем, етуге
бағытталған әлеуметтік-экономикалық көмек.
- Тәуекел тобындағы отбасынан шыққан балалардың медициналық-әлеуметтін
патронажы, кәмелетке толмағандар арасындағы нашақорлықтың, ішімдікке
салынудың алдын-алуға, ауру балалардың денсаулығын күтуге бағытталған
медициналық-әлеуметтік көмек.
- Тұлға ретінде өзінің орнын және кәсібін анықтауда, қоршаған адамдармен
мектеппен ұжым қатынасындағы қиыншылықтарды, үйдің жағымсыз әсерін
болдырмауға, бала тәрбиелеп отырған отбасы мен шағын әлеуметте жағымды
хал-ахуал жасауға бағытталған әлеуметтік-психологиялық көмек.
- Тәуекел тобындағы отбасында балалардың тәрбиесі мен дамуын
қамтамасыздандыруға, панасыздық жағдайлары мен педагогикалық қателіктерді
болдырмауға, баланы тәрбиелеуге ата-ананың құқығын іске асыру үшін
қажетті жағдайларды жасауға бағытталған әлеуметтік-педагогикалық көмек.
- Жас ерекшелiгiнiң әрбiр кезеңiне байланысты баланың жеке дамуына кешендi
ықпал ету.
- Өзара қарым-қатынаста, оқу барысында қиындыққа ұшыраған оқушыларға
әлеуметтiк-педагогикалық көмек.
- Оқушы отбасының тәрбие жағдайын зерттеу.
- Баланың жеке дамуындағы ауытқушылықтардың алдын-алу және болдырмау
[6.230]
Қандай да бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз, жағымсыз
болады. Ол баланың дамуына кері әсерін тигізетін тәрбиелеуші шағын
әлеуметтің сипаттарынан, тәрбиелеу- оқыту үрдістерінен және солар ықпал
еткен тәрбиеленушінің ішкі ұстанымынан құралады. Балалардың әлеуметтік
олқылығының пайда болуы тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген
қажеттілігімен сондай болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде
іске қосылады. Әлеуметтік педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан,
шамамен үш жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының
ережеге сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаға шағымен
қатар келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен
көріністері жинақталып қалады, олардың белгілері жинақтары-психиканың
интеграциясы арқылы сапалы пайда болуына әкеледі. Ерте зерттеу, алдын-алу
түзету жұмыстары тұлғалық дамуда олардың алдын алу маңызына және балалық
кезеңнің онтогенетикалық маңызына және балалық жастағы әсерлерінің жоғарғы
нәтижелі маңызына ие. Ауытқушылық (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда
қалыптасқан нормаларға сәйкес емес мінез-құлықты айтамыз (И.А.Невский).
Белгілі әлеуметтанушы И.С.Кон девиантты мінез-құлықты психикалық
денсаулық, құқық мәдениет немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданған
қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші
мінез-құлықтың концепциясына сәйкес кез-келген ауытқушылық бейімделудің
бұзылуына алып келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік психологиялық,
қоғамдық). Девианттық мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді.
Біріншіден: ол анық немесе жасырын психопотолгиялық барлығын білдіретін
психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық. Екіншіден: бұл
әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық қалыптарды бұзатын ассиоциалды
мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық бұзушылық, ал салмақты
болса, әрі жазаланса-қылмыс деп аталады. Бұл жерде делинквенттік (құқыққа
қарсы) және қылмыстық іс-әрекеттер туралы айтылып отыр.
С.А.Беличева девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді:
1. Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық,
дүние-мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты (ұрлау, тонау, алып сату,
алаяқтық, және т.б) жасаған теріс әрекеттері.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер (балағаттау,
бұзақылық, ұрып-соғу, өлтіру, зорлау)
3. Әлеуметтік-енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға, азаматтық
борыштарын өтеуден қашуға, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі кемеуге
ұмтылу жұмыстан, оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық,
токсикомания, өзіне-өзі қол жұмсау) [7]
1.3. Әлеуметтiк педагогтың кәмелетке толмаған жасөспiрiмдермен
өткiзетiн жұмыс қызметiнiң ерекшелiктерi
Әлеуметтік педагогтың әсері тұлғаның өзін-өзі жетілдіруіне, өзін өзі
дамыту мен тәрбиеленуіне бағытталған. Сонымен қатар, әлеуметтік педагог
кәмелетке жасы толмағандар мен бірге бірлесе отырып жұмыс жасайды.
Әлеуметтік педагог мектептегі атқаратын рөлі зор. Оның міндеті-мектептегі
балалармен жұмыс. Әлеуметтік педагог мектеппен бірлесе отырып жиі мектеп
жұмыстарына араласып отырады, оқушылармен жеке жұмыс, ата-аналар мен
оқушылар арасындағы қарым-қатынасты орнатуға көмектеседі. Оқушылардың жас
ерекшелігін ескеру, олардың психологиялық ерекшелігін байқау қажет.
Мектептегі оқушылардың сабаққа келмеу себептерін анықтау, сабаққа
қатыспауын анықтап, олар мен бірлесе отырып жұмыс атқарады. Отбасында
балаларына қатал қарау, ұру, қысым көрсету, дене бітімі, ақыл есі кем
балалар мен және қараусыз, қаңғыбас балалармен жұмыс атқарады. Әлеуметтік
педагог балаға көмек көрсету, дене бітімі, ақыл-есі кем балалар мен және
қараусыз, қаңғыбас балалармен жұмыс атқарады. Әлеуметтік педагог балаға
көмек көрсету арқылы жанұясына, заңгер, дәрігер қызметкерлерімен бірлесе
отырып жұмыс жасайды. Мектеп дәрігері бала ауруының ұзақтығының себебін
анықтайды. Мұғалім балаға қатысты әртүрлі шаралар ұйымдастыру негiзiнде
мектептегi клубтарда, ұйымдарда балаға ыңғайлы көмек көрсету орындарында
жұмыс атқара алады, әлеуметтік көмек қажет балаларға көмектеседі. Сонымен
бірге, мектеп психологымен бірлесе мектепте оқу үлгерімі нашар оқушылармен,
өз қабілеттіліктерінің нашар игеруінен сабақ курсын өз бетінше алып кете
алмайтын, стресспен өмір сүретін және ұжымда, өз құрдастарымен, жанұямен
тіл табыса алмайтын балалармен әлеуметтік педагог өзінің жұмысын
ұйымдастырады, және де ауру немесе ақыл-ой кемістігі бар оқушылар,
кәмелетке жасы толмағандар комиссиясы тізімінде тіркелген, дарынды
балалармен де жұмыс жасай алады. Бұндай балаларға көмек көрсетуде қоршаған
ортаның көмегі қажет [6.359]
“Тәуекел” тобындағы кәмелетке жасы толмаған балалармен әлеуметтік
педагог жұмысының ерекшелігі бар. Ғылыми әдебиеттерде “тәуекел тобындағы
балалар” ұғымының бірқатар мағынасы тұрғысынан анықтамалары берілген: “қиын
өмірлік жағдайындағы балалар”, “ата-ана қамқорынсыз қалған балалар”, “қоғам
тәрбиесін керек ететін балалар”, “мемлекет тарапынан көмекті қажет ететін
балалар” және т.б.
“Қиын өмірлік жағдайындағы балалар” анықтамасы балалар сараптамасының
келесі өлшемдерін білдіреді: ата-ана қамқорынсыз қалған балалар; кемтар-
балалар; психикалық-физикалық дамуында кемшіліктері бар балалар; қарулы
және ұлтаралық қатынастардың құрбаны болған балалар; экологиялық,
техногендік, стихиялық “апаттардан” зардап шеккен балалар; көшіп-қонуға
мәжбүр және қашқындар отбасының балалары; қиын жағдайға душар болған
балалар; арнайы тәрбиелік орындарында жазасын өтеп жатқан балалар;
әлеуметтік оқу-тәрбие мекемелеріндегі балалар; материалдық жағдайы төмен
отбасындағы балалар; мінез-құлқындағы ауытқулары бар балалар. Сонымен
“тәуекел” тобына балалардың жатқызылуы түрлі жағымсыз этиологиялармен
түсіндіріледі, яғни әлеуметтік себептермен. Нақты баланың өмірлік жағдайы
ерекшеліктеріне сәйкес, оның әлеуметтенуіне теріс әсерін тигізетін, нақты
әлеуметтік-педагогикалық реабилитацияның нақты әдістемесін қолдануымыз
керек.
Бүгінгі мектеп әлеуметтік педагогтың алдында үлкен де, күрделі
міндеттер артып отыр, оны ашу үшін ол кәсіби білім мен іскерлікті меңгеруі
тиісті екенін жоғарыда айтып кеткенбіз. Мектепте кәмелетке толмаған
балалардың құқық бұзушылығын алдын алуда оқыту мен тәрбиелеудегi әлеуметтік
педагогтың рөлі ерекше деп атауға болады. Өйткені ол жұмыс нәтижесінде жеке
адамның дұрыс әрі жан-жақты жетік дамуына, балалардың интеллектуалдық,
шығармашылық, әлеуметтік қалыптасуына жол ашады. Жалпы әлеуметтік педагог
төмендегідей кәмелетке жасы толмаған жасөспірімдермен негізгі бағыттарда
жұмыс жасайды. Келесі бағыттарда:
- Диагоностикалық қызмет.
- Өз құзыреті шеңбері бойынша көмекті қажет ететін әлеуметтік қорғау.
- Әлеуметтік педагог кәмелетке жасы толмағандардың ата-аналарына
құқықтық білім беру мен тәрбиесін ұйымдастыру.
- Сынып жетекшісі медицина қызметкерiмен және мектептің басқа да
қызметкерлерімен, мысалға ата-аналар комитеті, құқық бұзушылардың алдын
алу кеңесі, оқушылардың өзін-өзі басқару органы, кәмелетке толмағандардың
құқығын қорғау жөніндегі комиссия, қоғамдық ұйымдармен өзара қарым-
қатынасын орнатады.
Диагностика барысында балалардың әлеуметтiк өмiрiнiң проблемалық
кеңiстiктегi жiктелуiн анықтайды:
- Таңдау бостандығы және әлеуметтiк шығармашылық (белсендiлiк жолы)
проблемалары – қалыптасқан әлеуметтiк өмiр нормаларындағы баланың
сұранысы мен қажеттiлiгiн қанағаттандыру жолындағы қиындықтар: баланың өз
бағыты деңгейiнде адамдарға өз қарым-қатынасын көрсетуi, өзiнiң жаңа
статусын орнатуы, әлеуметтiк ортаға ықпалы, т.б.;
- әлеуметтiк қатынастардың жаңа нормаларын жасаудағы қиындықтар;
- әлеуметтiк бейiмделу және бейiмделе алмау проблемалары ағымдағы
әлеуметтiк өмiр нормаларына үйрену және меңгеру кезiндегi қиындықтар,
баланың денсаулығы мен өмiрiне қатерлi әлеуметтiк қауiптi нормаларды бұзу
кезiнде туындайтын қиындықтар;
- әлеуметтiк бiрiгу және ажырату проблемалары – бала мүмкiндiгi мен
қажеттiлiгi, отбасының әлеуметтiк мүмкiндiгi, отбасы мүшелерiнiң
сұранысы, бiрiгу немесе ажырау кезiндегi қиындықтар; қажетсiз байланыстар
мен қарым-қатынастар, әлеуметтiк байланыстарды кеңейту немесе
бұрынғыларынан шығу кезiндегi дамудың қиындықтары.
Әлеуметтiк педагогтың “Тәуекелшiлер тобы” оқушыларымен iстелiнетiн
негiзгi мiндеттi қызметi:
- сақтандыру құралдарының көмегiмен тәлiмгер ретiнде баланың таңдау
бостандығы мен әлеуметтiк шығармашылығы проблемаларын шешедi;
- қорғаныс қауiпсiздiк қызметi құралдарының көмегiмен үйлестiрушi
ретiнде оқушының бейiмделу немесе бейiмделе алмау проблемаларын шешуге
көмектеседi;
- жұмылдыру әрекетi арқылы жұмылдырушы ретiнде әлеуметтiк бiрiгушiлiк
немесе ажырау проблемаларын шешедi.
Осыған орай, кәмелетке жасы толмаған оқушылар мен педагогтар, ата-
аналар арасындағы бiрлескен жұмыстарды атқаруға болады:
- Әлеуметтік психологиялық ағарту шаралары. Дәріс-семинар түріндегі
ақпараттық іс-шаралар. Дәріс мазмұны нақты мысалдарды бейнелейтін
көркемдіктерінен осы заманғы озық техника мүмкіндігін пайдаланумен
байытылып отыруы керек. Тақырыптық дәріс қана оқылып қоймай, ата-
аналардың ынтасын, ықыласын тудыратындай тәрбие мәселесіне барынша
жауапкершілікпен қарауын қалыптастырғандай, бірнеше сериялардан тұрғаны
жөн.
- Психологиялық және педагогикалық кеңестер жеке сипат алуы керек. Нақты
мәселе бойынша берілер кеңестер алдындағы адамның, жүрегін
жараламайтындай, көңіліне қаяу салмайтындай, мәселенің шешуілуiне сендіре
білу, үміт отын жағу арқылы, кәсіби түрде жүзеге асырылуы тиіс.
Психологиялық кеңестің сенімді райда өтуі оң нәтиже береді.
- Ашық әңгіме пікірталасы. Ортақ мақсат біріктiрген ата аналардың
көңіліндегі түрткілерін ортаға салып, бір-бірінен пікір алмасуы.
Психологиялық пен әлеуметтік педагогтың тұжырымдарын басшылыққа алу
нәтижесінде бала өмірін ұйымдастыруда оң нәтижелер берер шараларды
қолдануды іске асырады. Мұнда ескерілетін бір жайт ата-аналардың
өздерінің рұқсат, келісімсіз ешбір деректі сыртқа шығаруға болмайтындығы.
- Психогимнастика. Бұл баланың көңіл-күйін, ахуалын реттеуге арналған
арнайы жаттығулар кешені. Негізгі мақсат қарым-қатынас кезінде
кедергілерді жеңу, өзін және басқаларды түсіне білуін жетілдіру, өзін-өзі
таныта білу мүмкіндігін жасау. Психогимнастика курсынан толық өткен бала
құрдастарымен қарым-қатынасы жақсартады, сезімдерін сыртқа шығаруды
үйренеді. Басқалардың көңіл-күйін түсіне білетін болады, мінездерінде
батылдық, әділдік, мейірімділік, өз-өзіне сенімділік сапаларын
қалыптастырады, қорқыныш, сақтық, қауіптену, сенімсіздік секілді жүйке
ауруының белгілері жойылады.
- Психотренинг. Бұл да қолданбалы психология ғылымдарының белсенді
әдістерінің бірі. Басты мақсат қарым-қатынас іскерлігін дамытуға,
сезімталдықты жетілдіруге және мінез-құлықты реттеуге бағытталған. Жалпы
алғанда қандай да болмасын жұмысты жүзеге асыруда мектеп әлеуметтік
педагогтың бала тәрбиесінде өзара байланысты, іс әрекеті жоғары сапа мен
жұмыс нәтижесін бере алады [7]
Әлеуметтік педагогтың қызметі балалардың дамуы мен оны қорғауды
қамтамасыз ету заңымен негізделген. Әлеуметтік педагог, сонымен қатар, өз
қызметінде Қазақстан Республикасы Білім туралы заңын, басқа да
нормативтік актілер мен құжаттарды басшылыққа алады.
Әлеуметтік педагог социумның әлеуметтік диагнозын қою барысында
оқушылардың жас психологиялық ерекшеліктерін, олардың қабілетін,
қызығушылығын зерттейді. Ресми емес ұйымдардың балалар мен жасөспірімдерге
тигізетін оңды және теріс ықпалдарын анықтайды. Ол психологиялық,
медициналық, құқықтық, адамгершілік-этикалық және басқа да сипаттағы
проблемаларды шешуге көмектеседі. Қоғам мен отбасы, бала тұлғасы
жүйесіндегі аралық келістіруші бола отырып, тәрбиеленушінің, балалар мен
ересектер арасындағы гуманистік, рухани адамгершілік қарым қатынастардың
қалыптасуына ықпал етеді.
Негізгі міндеттер мен қызмет мазмұны:
1. Әлеуметтік педагог өз қызметін кәмелетке жасы толмағандармен жұмыс
қызметін үш бағытта жүргізеді:
- Балалар мен отбасының мүшелеріне жүргізілетін психодиогностикалық,
психокоррекциялық қызмет әдістерін негіздеп, сараптайды және өңдейді.
- Әлеуметтегi әлеуметтік жағдайды зерттеп және оған болжам жасау арқылы
отбасы мен балаларға әлеуметтік педагогикалық нақты көмек формаларын және
түрлерін ұсынады.
- Баланың жан-жақты психологиялық дамуына жағдай жасау, оқу мен
тәрбиеге теріс көзқарасты жою, салауатты өмір салтына оңды көзқарас
қалыптастыру, бала тұлғасы дамуының бұзылу себептерін анықтап, алдын ала
сақтандыру шараларын жүргізу, үгіт-насихат жұмыстары арқылы педагогтар мен
балалардың психологиялық, құқықтық біліктілігін жоғары болуын қамтамасыз
ету.
2. Міндеттері:
- Жас ерекшелігінің әрбір кезеңіне байланысты баланың жеке дамуына
кешенді ықпал ету.
- Өзара қарым-қатынаста, оқу барысында қиындыққа ұшыраған оқушыларға
әлеуметтік-педагогикалық көмек беруді қамтамасыз ету.
- Оқушы отбасының тәрбие жағдайын зерттеу.
- Баланың жеке дамуындағы ауытқушылықтардың алдын-алу және болдырмау.
Әлеуметтік педагогтың жеке қызмет міндеттері:
- Мектеп пен тұрғылықты мекен жайында тұлғаны әлеуметтік қорғау,
тәрбиелеу және оқу-ағарту шараларын жүргізеді.
- Тәрбиеленушілердің өмір сүру жағдайын, микро ортаның, психологиялық,
медициналық, педагогикалық ерекшеліктерін зерттейді.
- Оқушының қызығушылығын, сұранысын, мінез-ауытқушылығын, шиленісті
жағдайларын анықтап, мезгілінде әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету.
Оқушы мен мекеменің, отбасының, әлеуметтік ортаның арасындағы
келістіруші міндетін атқарады:
- Әлеуметтік ортадағы гуманистік, рухани-адамгершілік қатынастардың
қалыптасуына ықпал етеді.
- Тәрбиеленушілердің өмірін қорғауды, қауіпсіздендіруді қамтамасыз
етеді.
- Тәрбиеленушілерді қамқорлыққа алу, оларға көмек көрсету мәселесінде
мұғалімдермен, ата-аналармен әлеуметтік қызмет мекемесі мамандарымен тығыз
байланыс орнатады.
- Оқушылардың демалысы мен оқу тәрбие процесінің режиміне бақылау
жасайды.
- Медициналық-әлеуметтік тобына жататын балаларды анықтайды.
- Санитариялық-ағартушылық қызмет жүргізеді.
- Тұлғаның қоғам өміріне тиімді кірігуіне, отанды сүю, қоршаған табиғи
ортаны аялауына және азаматтық тәрбие беру шараларына ықпал етеді.
- Тұлғаның дамуы мен тәрбие проблемаларын шешуде отбасыларымен
серіктестік, әріптестік қарым қатынастар орнатып, ынтымақтастық пен жұмыс
жүргізеді.
- Социумдағы ресми емес қосымша білімнің дамуына әсер етеді.
Әлеуметтік педагогтың құқығы:
- Баланың педагогикалық және медициналық құжаттарын пайдалану.
- Сабақтарға қатысып отыру.
- Мектеп әкімшілігінің, медициналық, педагогикалық қызметкерлерінің
балалар құқығы мен денсаулығын қорғау қоғамдық ұйымдарының алдында
көкейкесті мәселелер қою.
- Медициналық-әлеуметтік мәселелер бойынша білім мекемелерінің
экспертті шешімдеріне араласу.
- Отбасы мүшелерінің мектеппен отбасындағы кепілдігін анықтау мәселесін
қою.
- Қажетті кезде тиісті органдарға ата-ана құқығынан айыру мәселесін
ұсынуға балалар мүддесін сотта қорғау.
Әлеуметтік педагогикалық қызметтік құрылымының кезеңдерi:
1-кезең – оқушылардың әлеуметтік өмірін шынайы зерттеу.
2-кезең – зерттеу материалдарының қорытынды құжаттарына сәйкес мақсат,
міндеттерді анықтау.
3-кезең – әрбір іспен әлеуметтік педагогикалық қызмет кезеңдеріндегі
зерттеу нәтижелері мен жоспардың іске асырылу барысында жеткен
жетістіктерді конструкциялау.
Әлеуметтік педагог, психолог, педагог, дәргерлердің бірлескен қызметі
төмендегідей:
- Отбасына әлеуметтік- психологиялық көмек көрсету.
- Отбасы мен балаларға дәргерлік, психологиялық, педагогикалық кеңес
беру.
- Балалардың күйзелетін даулы мәселелерді шешуге көмектесу.
- Мінезінде ауытқушылығы бар жасөспірімдерге психологиялық және
диагностикалық коррекция жасау.
- Профилактикалық шаралар ұйымдастыру.
Әлеуметтік педагогтың кәмелетке толмаған жасөспірімдердің ата-
аналарымен жұмысы.
Отбасы-жасөспірімдерді әлеуметтендірудегі өте маңызды институт. Бұл
баланың дамуы мен жеке өмір құру ортасы бірқатар өлшемдер мен анықталады.
Әлеуметтік-мәдени өлшемі- ата-аналарының білім денгейі мен қоғамдық
өмірге араласу белсенділігіне байланысты.
Әлеуметтік-экономикалық өлшемі- ата-аналарының мүліктік материалдық
және жұмыспен қамтамасыз етілуіне байланысты.
Техникалық - гигиеналық тұрмыс жағдайы, үй құрылыс жағдайы, үй
құрлысының жабдықталуы, өмір салты ерекшеліктеріне байланысты.
Демографиялық отбасы құрылымына байланыста анықталады Бала дамуының қай
жағын қарастырсақ та, барлық жағдайда жас ерекшелігінің кезеңінде отбасының
мығымдылығы тиімді және шешушi рөл атқарады.
Әлеуметтік педагогтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz