Мұнай жобаларын маркетингілік талдау
Кіріспе
3
1.Тарау. Қазіргі жағдайдағы мұнайдың әлемдік нарығы 7
1.1 Мұнай әлемдік нарығының қазіргі жағдайы мен даму тенденциялары
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары: даму эволюциясы
2.Тарау. Мұнай жобаларын маркетингілік талдау
2.1 ҚР.ның мұнай кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
2.2 Қазақстандағы мұнайдың өндірілуі мен қайта өңделуін талдау
2.3 ҚР.ның мұнай экспортының дамуын талдау
3.Тарау. Қазақстан Республикасындағы мұнай кешенінің даму мәселелері мен болашағы
3.1 ҚР.ның мұнай секторының даму мәселелері 53
3.2 Мұнайдың әлемдік нарығындағы Қазақстанның позициясын нығайтудың жолдары
Қортынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі
3
1.Тарау. Қазіргі жағдайдағы мұнайдың әлемдік нарығы 7
1.1 Мұнай әлемдік нарығының қазіргі жағдайы мен даму тенденциялары
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары: даму эволюциясы
2.Тарау. Мұнай жобаларын маркетингілік талдау
2.1 ҚР.ның мұнай кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
2.2 Қазақстандағы мұнайдың өндірілуі мен қайта өңделуін талдау
2.3 ҚР.ның мұнай экспортының дамуын талдау
3.Тарау. Қазақстан Республикасындағы мұнай кешенінің даму мәселелері мен болашағы
3.1 ҚР.ның мұнай секторының даму мәселелері 53
3.2 Мұнайдың әлемдік нарығындағы Қазақстанның позициясын нығайтудың жолдары
Қортынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1-Тарау. Қазіргі жағдайдағы мұнайдың әлемдік нарығы
7
1.1 Мұнай әлемдік нарығының қазіргі жағдайы
мен даму тенденциялары
7
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары: даму эволюциясы
17
2-Тарау. Мұнай жобаларын маркетингілік талдау
26
2.1 ҚР-ның мұнай кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
26
2.2 Қазақстандағы мұнайдың өндірілуі мен қайта өңделуін талдау
41
2.3 ҚР-ның мұнай экспортының дамуын талдау
49
3-Тарау. Қазақстан Республикасындағы мұнай кешенінің даму
мәселелері мен болашағы
53
3.1 ҚР-ның мұнай секторының даму мәселелері
53
3.2 Мұнайдың әлемдік нарығындағы Қазақстанның
позициясын нығайтудың жолдары
59
Қортынды
64
Қолданылған әдебиеттер тізімі
69
КІРІСПЕ
Мұнай және табиғи газ энергияның негізгі көздеріне жатады,
олардың лидерлік рөлі өткен ғасырдың соңына дейін ғана емес, осы ғасырдың
басында да сақталып отыр. Энергияның балама түрлерін пайданудың өсу
қарқындарын сөзсіз ұлғайту кезінде мұнай мен газ 2006 жылы, тіпті 2020-2030
жылдары әлемдегі энергияның бүкіл тұтынысының кем дегенде жартысын
қамтамасыз ететін болады. Бүкіл XX- ғасыр бойына мұнай ағымдарына үстемдік
ету құқығы үшін қатаң күрес болды. XXI ғасырда мұнай бұрынғысынша әлемдегі
өте ірі және кең тараған бизнес, саяси ықпалдың өте күшті тетігі болып
отыр.
Өнеркәсіптік өндірістің жетекші салаларының бірі ретіндегі мұнай-
газ секторы экономиканың дамуының негізі болып табылады және көп жағдайда
елдің экономикалық тәуелсіздігін айқындайды.
Қазақстанның мұнай-газ саласының қазіргі кездегі жағдайы жоғары
әлеуетімен сипатталады: мұнай мен газдың үлкен запасы, көмірсутектердің
игерілген кеніштерінің болуы, мұнайдың өндірісі мен экспортының өсуі.
Қазақстанда мемлекеттік бюджетті қалыптастыруда елеулі рөл атқаратын
динамикалық дамушы мұнай-газ өнеркәсібі бар. Қазіргі таңда мұнай-газ
өнеркәсібінің өнімі жиынтық өнімнің жалпы көлемінің 30 пайыздық үлесін
алады. Қазақстан өзін ресурстармен қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен
бірге көмірсутектік шикізаттың ірі экспорттаушысы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2030 жылға дейінгі
стратегиялық бағдарламасында Қазақстанның мұнай секторына назар аударылады
және елдің экономикалық гүлденуі және де ұлттық мұнай ресурстарын (6,2
млрд. тонна) тиімді пайдалану арасында параллель жүргізіледі.(2,Кожантаева
У. Параллельные старты Деловая неделя.-31 мая 2004г.-с.9)
Жағымды тенденциялармен қатар, мұнайды тасымалдаудың перспективті
маршруттарын жүзеге асыру, мұнай өңдеуші сектордың дамуы, экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты мәселелерді шешумен байланысқан
проблемалар кешені де бар. Мұнай мен газ запастары бойынша әлемнің мұнай
өндіруші елдерінің алғашқы ондығына кіретін Қазақстан ірі әлемдік мұнай
бизнесінен тыс қалып отыр. Бұл факторлар Қазақстанның мұнай-газ кешенін
дамытудың стратегиялық бағыттарын әзірлеу қажеттілігін туындатып отыр.
Осыған байланысты мемлекеттің стратегиялық міндеттерін шешу мұнай-
газ саласын дамытудың төмендегідей басым бағыттарын жүзеге асыруды
айқындайды: жаңа мұнай-газ кеніштерін барлау және игеру, транспорттық
инфрақұрылымды мөдернизациялау, әрекет етуші мұнай өңдеуші өндірістерді
реконструкциялау және олардың жаңасын құру, қазіргі кездегі озық
технологияларды қолдану, инвестициялардың тартылуын қамтамасыз етуші заңдық-
құқықтық базаны дамыту.(1,Султанов Б., Политика и интересы мировых держав
в Казахстане.-Алматы,2004.-с.137-140 )
ҚР Президентінің 2007жылғы Жолдауының 5-ші бағытында энергетика
мен мұнай-химия салаларын дамытудың басты мәселесі - энергия өнімдеріне
қосылған құнды ұлғайту арқылы осы секторлардың табыстылығын арттыру.
Әсіресе, мұнай-химия, газ ресурстары, экспорттық энергия маршруттары сияқты
басым секторларды басқару пәрменді болуы тиіс.
Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен
газ өңдеу кәсіпорындарын жаңарту мен қайта жарақтау, жаңа мұнай-химия
өндірістерін құру жөніндегі бағдарламалар әзірлеп, оларды іске асыруы
қажет.
Екіншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі басқа да
мемлекеттік органдармен бірлесе, энергия үнемдейтін технологияларға көшу
жөніндегі практикалық шаралар бағдарламасын әзірлеуге тиіс. Табиғи
ресурстарды үнемдеу мен ұтымды пайдаланудың мұндай технологиялары мен
бағдарламаларын енгізуді экономикалық, әлеуметтік, экологиялық факторларды
оңтайлы ұштастыру қағидаттарын сақтай отырып жүзеге асырған жөн. Мұндай
бағдарлама, айталық, энергетика өндірісі мен тұтыну қалдықтарын төгу мен
орналастыруға қатаң мемлекеттік бақылау енгізу, кәсіпкерлердің экологиялық
нормаларды сақтау жөніндегі контрактілік міндеттемелерін орындауы, қалдығы
аз технологиялар енгізу және басқа да мәселелерді қарастыуы қажет.
Үшіншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі осы жылдың
соңына дейін мұнай мен газ саласында теңдестіре өндіру мен экспортқа
шығаруға, сонымен бір мезгілде көмірсутегінің жаңа кен орындарын барлау мен
іздестіруге және мұнай мен газ ресурстарын пайдаланудың жаңа тәсілдерін
пайдалануға бағытталған жаңа даму стратегисын әзірлеуі тиіс.
Төртіншіден, заңнамалық базаны жетілдіріп, жер қойнауын
пайдаланушылардың жер қойнауын пайдалануы мен міндеттемелерін орындауының
кешенді мониторингін жүзеге асыру қажет.Үкімет бюрократиялық кедергілерге
жол бермеуге, рұқсат ететін құжаттар тізбесін азайтып,жер қойнауын
пайдаланушыларға құқық беру тәртібін оңайлатуы тиіс.
Бесіншіден, Үкіметтің ірі кәсіпорындардың әлеуметтік міндеттемелерін
орындауы және шетелдік білікті жұмыс күшін қазақстандық мамандармен
алмастыру жөніндегі контрактілік міндеттемелеріне бақылау жүйесін
жетілдіруі қажет. (3,ҚР Президентінің 2007ж. Жолдауы.Егемен Қазақстан.1
наурыз, 2007ж.)
Бұл дипломдық жұмыс жаһандану жағдайындағы Қазақстан
Республикасының мұнай кешенінің ерекшеліктері мен даму тенденцияларына
негізделген мұнай жобаларының маркетингісіне арналған.
Жұмыстың бірінші тарауында мұнайдың әлемдік нарығының қазіргі
кездегі жағдайы сипатталады, мұнайдың әлемдік бағаларының даму сатылары
қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстанның мұнай әлеуетінің қазіргі кездегі
жағдайының маркетингтік зерттеуі өткізілді. Оның ішінде : негізгі
кеніштері, өндіру көлемдерінің тенденциялары, қазақстандық мұнайды
тасымалдау маршруттарының балама варианттары, мұнай өңдеуші секторды дамыту
мәселелері талданған.
Үшінші тарауда Қазақстанның мұнай-газ кешенінің даму болашағы,
республиканың мұнай-газ секторының жобаларының тартылысына тиімді басқару
мәселелері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстанның мұнай-газ нарығының
тиімді дамуының экономикалық механизмдерін маркетингілік анықтаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерін көрсету.
Қойылған мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей негізгі міндеттерді
шешу ұмтылысы жүзеге асырылған:
- мұнай нарығының даму заңдылықтары және басымдықтары;
- ҚР-ның мұнай саласының, сонымен бірге алынатын шикізаттың сапалық
сипаттамаларының ерекшелігін ескере отырып, көмірсутек ресурстары
нарығын тиімді реттеудің экономикалық механизмін анықтаудың теориялық
негіздерін айқындау;
- мұнай нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың қазіргі кездегі жай-күйін
маркетингілік талдау;
- мұнай нарығының тұрақты даму ерекшеліктерін ашу және жер қойнауы
саласындағы экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын анықтау;
- қазақстандық мұнайды әлемдік нарықтарға тасымалдаудың жобаларының
маркетингін өткізу мен экономикалық және геосаяси аспектілері.
1-Тарау. ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ МҰНАЙДЫҢ ӘЛЕМДІК НАРЫҒЫ
1.1. Мұнайдың әлемдік нарығының қазіргі
жағдайы мен даму тенденциялары
Мұнай саласы әлемдік экономиканың өте жетілген салаларының
қатарына жатады. Әлемдегі мұнайдың өнеркәсіптік өндірілуі 19-ғасырдың
ортасында басталды және ол әлемдік экономиканың энергия сыйымдылығының
ұлғаюына пропорционалды деңгейде өсті. 1859 жылы бүкіл жер шарында күніне
100 баррель, 1880 жылы – 76.5 мың баррель, ал 1900 жылы – 400 мың баррельге
жуық мұнай өндіріле бастады. Әлемдегі мұнай өндірісінің абсолюттік
өрнектеудегі едәуір өсімі 20 ғасырдағы соғыстан кейінгі жылдарда жүзеге
асты. 1945 жылы күніне 7 млн. баррель мұнай өндірілді, ал содан кейінгі 15
жылда оның көлемі үш есеге өсіп, 1960 жылы күніне 21 млн. баррельге тең
болды.
Мұнай өндірісінің өсу қарқындарының едәуір төмендеуіне әр түрлі
себептер ықпал етті, олардың ішіндегі геосаяси конфликтілер (қақтығыстар)
басым болды.(4,В.Школьник:Отрасль,устремл енная в будущее.Состояние и
перспективы нефтегазового комплекса РК.Нефть и газ Казахстана.-2004.
аналитическая служба Нефтегазовой вертикали,-15стр)
Мұнай өндірісінің қарқынды өсуі ең алдымен энергия ресурстарының
әлемдік тұтынысының өсуімен анықталады, солардың ішінде жеңіл өндірілетін
және технологиялылығы зор болып табылатын көмірсутектің біріне мұнай
жатады. Әлемдік отын балансындағы мұнайдың үлесі уақыт өте өзгеріп отырды.
Мұнай запастарының жекелеген елдер және олардың аймақтары арасында бөлінуі
біртегіс емес. Әлемдегі мұнайдың нақты запастары 1050 млрд. баррель
(шамамен 143 млрд. тонна) деп есептелінеді. Оның 23 бөлігі Таяу Шығыстың
бес еліне, яғни Сауд Арабиясы, Ирак, Кувейт, Біріккен Араб Әмірліктері
және Иранның үлесіне тиеді. Екінші орынды американдық континент алады, яғни
Венесуэла, Мексика, АҚШ, Канада және Бразилияның үлесіне 15,2 пайыз
тиесілі. Үшінші орынды Африка (7,2 пайыз) , төртінші орынды ТМД елдері (6,2
пайыз) алады.( 5,Гусейнов В. Каспийская нефть. Экономика и геополитика. -
2002г. – 380 с.)
ВР халықаралық статистикалық агенттігінің мәліметтері бойынша Таяу
Шығыс елдерінің мұнай запастары 685,6 млрд. баррельді, Оңтүстік және
Орталық Американың – 96 млрд. баррельді, Африка – 76,7 млрд. баррельді,
бұрынғы Кеңес Одағы елдері – 65,4 млрд. баррельді, Солтүстік Америка – 63,9
млрд. баррельді, Азия – 43,8 млрд. баррельді, Еуропа – 18,7 млрд. баррельді
құрайды.(6,Бурлака В.Г., Шерстюк Р. Трансформация рынков нефти и газа:
Киев, 2005г. 320стр.)
Мұнайдың баланстық ресурстары бойынша әлемдік көшбасшылар ондығына
Сауд Арабиясы, Ресей, Ирак, Кувейт, БАӘ, Иран, Венесуэла, Мексика, Қытай
және АҚШ жатады. Шет елдік коммерциялық ақпарат бюллетенінің мәліметтері
бойынша табиғи газдың негізгі дәлелденген запастары екі аймақта
шоғырланған: ТМД және Таяу Шығыс. АҚШ пен Канаданың үлесіне 4,5 пайыз және
батысеуропалық елдерге – 3 пайыз тиеді. Әр түрлі бағалаулар бойынша, Ресей
Федерациясы табиғи газдың әлемдік дәлелденген запастарының 33-тен 35
пайызға дейінгі үлесін және болашақтағы запастарының 30 пайызын иеленеді.
EIA сарапшыларының пікірі бойынша, бұл мәліметтер Ресейді ОПЕК-тің өсіп
бара жатқан мұнайлық ықпалына бірінші газдық геосаяси бәселесі болып
табылатындығын дәлелдейді, өйткені ол болашақтағы 15-20 жыл ішінде мұнайдың
әлемдік нарығындағы негізгі жабдықтаушысы болуы ықтимал. (7, Бизнес в
зеркале политики Нефтегазовая вертикаль. – 2002.- №13. – с.89)
Газдың әлемдік запастары көгілдір отынның өндірісі мен
тұтынысының өсуіне пропорционал деңгейде өседі. Планетамыздағы газдың
дәлелденген және болашақтағы запастары әлі 150-200 жылға жетеді деп
болжанады.
Егер де газдың әлемдегі негізгі кеніштерін қарастырар болсақ, онда
мынаны айтуға болады, яғни әлемдегі 23 ірі газ кенішінің жартысына жуығы
(11) Ресейде орналасқан. Әлемдегі кеніштердің бастапқы запастары 2000
жылдың басында 1 трлн. текше метрді құрады. Бірақ та олардың ең ірісі
Катарда орналасқан. Қалған 11 кеніштің бесеуі Таяу Шығыста (соның ішінде
үшеуі Иранда), екеуі Еуропада (Норвегия мен Нидерланды) және қалған төрт
кеніш АҚШ-та, Алжирде, Қазақстанда және Түрікменстанда орналасқан. Егер бұл
тізімге бастапқы запастары 0,5-1,0 трлн. текше метр болатын барлық
кеніштерді қосса, онда олардың ең ежелгісі – АҚШ-тағы Панхендл-Хъюготон
кеніші болып саналады. Ол өткен ғасырдың алғашқы он жылында ашылған, ең жас
кеніш – 2002 жылы Иранда ашылған Тобнах кеніші. Әлемдегі ең ірі газ
кеніштерінің көбісі (44 кеніштің 28-і) бір онжылдық ішінде, яғни 1965-1975
жылдар аралығында ашылған. (8, Эксклюзив Petroleum. – 2002. - №5. –с.
13.)
ОПЕК-ке қатысушы елдерде запастардың , геграфиялық және
геологиялық орналасудың жақсы қатынасы бар. Таяу Шығыс елдері өндірген 1
млрд. тоннадан астам мұнайдың (әлемдік мұнай өндірудің үштен бірі) 85
пайызы экспортталады, ол әлемдік экспорттың жартысына жуық (46,5 пайыз).
Өндірудің жоғары сапасы және төмен өзіндік құны (1 баррелі 2 доллар)
скважиналардың орташа дебеті, яғни тәулігіне 500 тонна кезінде Таяу және
Орталық Шығыс елдеріндегі мұнай өндіруді тартымды етеді. Таяу Шығыста
шоғырланған мұнай ресурстарының бестен бір бөлігі Ирак территориясында
орналасқан, осының нәтижесінде ол мұнайдың 25-28 млрд. тонна деп
бағаланатын барданған запасы бойынша 2-ші орынға және әлемдегі мұнай
экспорты бойынша (БҰҰ-ның санкциялары шеңберінде де) 4-ші орынға шығады.
Ирактың мұнайлық әлеуетін басқа мұнай экспорттаушы елдермен (Сауд
Арабиясынан басқа) салыстыру мынаны көрсетеді, яғни онда мұнай нарығына
ықпал етуге қабілетті ірі ресурстар бар. Атап айтқанда, Норвегиядағы жыл
сайынғы мұнай өндіру 150 тоннаны, Кувейтте – 102 млн. тоннаны, Қазақстанда
– 35 млн. тоннаны құрайды. Каспийдің көмірсутек ресурстарының жалпы көлемі
дәлелденген бүкіләлемдік запастардың 10 пайыздан азын құрайды.
Әлемдік мұнай запастарын бағалау кезінде осы сараптаудың
ақиқаттылығы (шынайылығы) мәселесі туындайды. Мысалы, ОПЕК- тің 2000 жылғы
ресми мәліметтері бойынша осы ұйымның мүше елдерінің үлесіне мұнай
запастарының 820 млрд. баррелі тиесілі екен, яғни ол әлемдік мұнай
запастарының 78 пайызға жуығын құрайды. 1980 жылдардың басында мұнай
бағасының күрт төмендеуінен кейінгі ОПЕК шеңберіндегі квоталар соғысы
мынаған әкелді, яғни әрбір мүше ел өз запастарының көрсеткіштерін ұлғайтуға
тырысты, өйткені бұл көрсеткіштер өндіру квоталарын бекітуге арналған негіз
болып табылды. Petroconsultants – тың мәліметтері бойынша ОПЕК – ке мүше
елдердің мұнай запастары жөніндегі мәліметтер асыра сілтенген, мысалы, Абу-
Даби үшін – 1,6 есе, Иран үшін – 6,1 есе, Ирак үшін – 1,5 есе, Кувейт үшін
– 1,8 есе. (9, М. Афанасьев, Л. Мясникова . Время глобализации Мэ и МО.
– 2005г. – с.11-19.)
Егер де өткен ғасырдың соңғы онжылдығында байқалған мұнайдың
әлемдік тұтынылуының өсу қарқындары сақталып отыр. Онда шикізаттың осы
түрінің бүгінгі таңдағы дәлелденген запастары 2030 жылға қарай шамамен 80
пайызға сарқылуы ықтимал. ВР –дің оптимістік бағалауларына сәйкес, бүгінгі
таңда дәлелденген, бірақ та өндірілмеген мұнай 30 жылдан кейін 30 млрд.
тоннаны құраса, Petroconsultants-тың пессимистік бағалаулары бойынша – 20
млрд. тоннаны құрайды.
Осыдан запастар өсімі мәселесі туындайды. Әлемдегі мұнайдың ірі
негізгі кеніштері өткен ғасырдың 50-80 жылдарында-ақ ашылғаны баршаға
мәлім. Соңғы 40 жыл ішінде осы жобадағы ірі жаңалық 60 млрд. баррельдік
(8,16 млрд. тонна) запастары бар Солтүстік теңіз бассейні болды, ол соңғы
үш жылдың ішінде мұнайдың жалпы әлемдік тұтынудан сәл көбірек. Осы орайда
американдық геологтардың есептеуінше өткен ғасырдың соңғы 10-15 жылында
жүргізілген геологиялық-барлау жұмыстарының көлемі мынаны болжауға
мүмкіндік береді, яғни 2015-2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген әлемдік
запастарының өсімі, шамамен, 260 млрд. баррельді (35 млрд. тонна) құрайды.
Осылайша, 2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген, бірақ та алынбаған
запастары 60 млрд. тоннадан астам болады.
Әрине, келтірілген бағалаулар шартты болып келеді. Олар, мысалы,
Шығыс Сібірдің көмірсутек ресурстарын ескермейді, олар геологиялық жобада
мүлдем зерттелмеген. Сондықтан да әлемге мұнайдың қанша жылға жететіндігін
айту өте қиын. Бұл жерде мынандай көзқарасты ескеру керек, яғни 45-50
жылдан кейін мұнай запастарының өсімі мәселесі өзінің өзектілігін мүлдем
жоғалтады, өйткені сутегі, күн энергиясы және жел энергиясы сияқты энергия
тасымалдаушылардың дәстүрлі емес түрлері мұнайды ығыстыруы мүмкін.
Мұнайдың жалпы әлемдік шынайы геологиялық запастары соңғы отыз
жыл ішінде жоғарылаудың тұрақты тенденциясын иеленеді.
(1-кесте).
Кесте 1 – Мұнайдың әлемдік шынайы запастары, млрд. тонна.
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Барлығы: 149,41 152,96 153,56 154,69 156,45 157,12 157,95
Сауд Арабиясы 37,54 37,54 37,53 37,60 37,58 38,18 38,12
Ирак 16,07 16,07 16,07 16,08 16,07 16,09 16,08
Біріккен Араб 13,97 13,97 13,97 13,99 13,99 13,97 13,99
Әмірліктері
Кувейт 13,79 13,79 13,79 13,81 13,81 13,85 13,89
Иран 13,30 13,30 13,30 13,36 13,35 13,38 13,38
Катар 0,53 1,88 2,17 2,16 2,55 2,56 2,89
Оман 0,81 0,84 0,84 0,88 0,88 0,91 0,93
Сирия 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,40 0,43
Солтүстік Америка8,36 8,76 8,61 8,62 8,59 8,62 8,90
Мексика 4,06 4,04 3,85 3,89 3,68 3,91 4,01
АҚШ 3,00 3,11 3,15 3,02 3,09 3,45 3,11
Канада 1,25 1,30 1,61 1,61 1,64 1,68 1,70
Венесуэла 10,98 10,98 11,10 11,25 11,30 11,31 11,36
Бразилия 1,05 1,16 1,21 1,25 1,28 1,33 1,37
Эквадор 0,43 0,44 0,44 0,45 0,45 0,47 0,49
Аргентина 0,39 0,44 0,42 0,43 0,45 0,43 0,46
Колумбия 0,37 0,28 0,25 0,31 0,29 0,36 0,35
Африка 11,93 12,86 13,26 13,51 13,56 13,62 13,65
Ливия 4,21 5,14 5,14 5,13 5,012 5,23 5,29
Нигерия 4,14 4,14 4,50 4,63 4,65 4,67 4,89
Алжир 1,62 1,62 1,62 1,62 1,61 1,68 1,68
Ангола 0,77 0,77 0,77 0,78 0,79 0,79 0,80
Египет 0,42 0,42 0,42 0,45 0,45 0,46 0,46
Габон 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,38 0,38
Азия-Тынық мұхиты6,05 6,04 6,04 6,05 6,06 6,06 6,05
аймағы
Қытай 3,43 3,43 3,43 3,44 3,44 3,45 3,46
Индолнезия 0,74 0,73 0,73 0,73 0,75 0,75 0,78
Үндістан 0,72 0,72 0,72 0,75 0,76 0,78 0,77
Малайзия 0,56 0,56 0,56 0,56 0,58 0,58 0,58
Австралия 0,41 0,41 0,41 0,41 0,48 0,48 0,49
Бруней 0,19 0,19 0,19 0,21 0,20 0,23 0,24
Еуропа 2,98 2,89 2,88 2,89 2,91 2,92 2,92
Норвегия 1,55 1,45 1,47 1,46 1,45 1,47 1,48
Ұлыбритания 0,74 0,71 0,70 0,71 0,70 0,72 0,71
Италия 0,09 0,09 0,09 0,09 0,10 0,10 0,10
Бұрынғы КСРО 9,34 9,33 9,34 9,35 9,36 9,36 9,37
Ресей 8,03 8,01 8,03 8,03 8,05 8,05 8,06
Қолда бар бағалауларды ескере отырып, мұнайдың қазіргі кездегі деңгейі
кезінде оның әлемдік геологиялық запастары ең кем дегенде 42 жылға, соның
ішінде Сауд Арабияның мұнайы – 83 жылға, Иранның – 69 жылға, Венесуэланың –
58 жылға, Ливияның – 56 жылға, Мексиканың – 43 жылға, Ресейдің – 22 жылға,
Қытайдың – 21 жылға, Алжирдың – 19 жылға, АҚШ-тың – 10 жылға, Норвегияның –
9 жылға, Индонезияның – 9 жылға және Ұлыбританяның – 5 жылға жетеді деп
болжанады.
Дәл осындай мағлұматтарды British Petroleum компаниясының
сарапшылары да келтіреді мұнайдың қазіргі кездегі қарқындары кезінде
Кувейттің мұнай кеніштері 123 жылдан кейін, Сауд Арабиясының – 80 жылдан
кейін, Иранның – 62 жылдан кейін, Ресейдің – 15 жылдан кейін, Түркменияның
– 7 жылдан кейін, АҚШ-тың – 5 жылдан кейін, Әзірбайжанның – 62 жылдан кейін
сарқылады екен. Ирактың мұнайы шамамен 24 жылға жетеді екен. Қазіргі таңда
әлем елдерінің мұнайға деген сұранысы шамамен жылына 4 млрд. тоннаны
құрайды.
Өткен онжылдықта мұнайдың өндірілуінің өсуінің жалпы тенденциясы екі
есеге қысқарды: 1991-92 және 1999 жылдары. Екі жағдайда да ол аймақтық
дағдарыстар нәтижесінде болып отыр: ең алдымен АҚШ-тағы өнеркәсіптік
өндірістің қысқаруы есебінен, содан кейін – 1997 жылғы Азия-Тынық мұхыты
аймағындағы экономикалық дағдарыстар есебінен болды.
Әлемдегі мұнай өндірісінің қарқынды дамуы, сараптаушылардың
болжамы бойынша, мұнай запастарының сарқылу тенденциясына әкеледі және
болашақта осы шикізат түрін өндірудің технологиялық күрделілігімен және
өзіндік құнының өрістеуімен қатар жүреді, өйткені мұнайдың әлемдік
запастарының өсімі ең алдымен терең мұхиттық мойнақтар, соның ішінде
Арктика есебінен жүзеге асады, оларды әзірлеу едәуір технологиялық күш-
әрекеттерді және үлкен материалдық шығындарды талап етеді. Онда өзіндік
өндіруді жүзеге асырушы елдер үшін қымбат әрі қиын мұнайды өндіруге қаржы
салу немесе әлемдік нарықта өте арзан энергия тасымалдаудаушыларды сатып
алуға көшу сияқты балама нұсқалар тұрады. Бұл АҚШ, Канада, Норвегия,
Ұлыбритания сияқты өнеркәсібі дамыған импорттаушы елдер және мұнай
өндірушілерге қатысты жайт. Ұзақ мерзімді болашақта бұл елдердегі мұнай
өндірісі қысқарады деген болжам бар. Мысалы, Норвегияда, яғни Батыс
Еуропадағы ең ірі мұнай өндіруші елде, 2006 жылы күніне 3,7 млнюбаррель
мұнай өндіріліп, бұл көрсеткіш тұрақты түрде төмендейді деп болжанған еді.
Ұлыбританиядағы мұнай өндірісі 2020 жылға қарай қазіргі кездегі 3,3 млн.
баррельден 2,5 баррельге қысқаруы ықтимал. Бірқатар американдық сарапшылар
2004-2005 жылдары Аляскадағы ең ірі Предо Бей кенішінің бірі
консервацияланғанын атап көрсетті.(10, На распутье Petroleum. 2005. -
№5. – с.33)
Батыс сарапшыларының бағалауынша 2015-2020 жылдары ОПЕК-ке мүше
елдердің, Каспий аймағының және Ресей Федерациясының әлемдік мұнай
өндірісінің жалпы көлемі ұлғаяды.
Егер бүгінгі күні ОПЕК, Ресей Федерациясы және Каспий аймағына
әлемдегі мұнайдың тәуліктік өндірісінің 50 пайызға жуығы тиесілі болса,
онда 2020 жылға қарай ЕІА болжамы бойынша бұл көрсеткіш 66-70 пайызға
жуықтауы мүмкін.
Келтірілген болжам ОПЕК елдеріне, ең алдымен оған мүше Таяу Шығыс
елдеріне қатысты даусыз деп есептеледі:
Біріншіден, дәл осы елдерде әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда мұнай
өндірудің минималды өзіндік құны бар;
Екіншіден, осы елдердегі скважиналарда максималды салыстырмалы өндіруге қол
жеткізіледі.
Үшіншіден, осы елдерде мұнайдың дәлелденген запастары аз көлемде
анықталған. Сондықтан да ОПЕК елдерінің әлемдік өндірудегі көлемі қазіргі
кездегі 42 пайыздан 50 пайызға дейін көтеріледі деген болжам өте оңды
саналады. (2-кесте).
Кесте 2 – Елдер бойынша мұнай өндірісі, млн. тонна. *
Елдер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
АҚШ 991 1000 1030 1045 1051 1055 1062
Жапония 280 276 280 285 291 296 299
Қытай 198 207 232 235 238 239 246
Германия 142 139 140 141 143 142 145
Бразилия 106 108 108 110 112 112 114
Корея 104 107 107 108 109 111 113
Канада 101 106 107 108 108 109 112
Франция 103 101 101 101 102 102 103
Үндістан 93 100 101 101 101 103 103
Италия 95 94 96 97 98 98 99
Ұлыбритания 89 87 87 89 89 91 91
Испания 70 71 74 74 73 75 75
Сауд Арабиясы 62 63 64 65 66 67 69
Иран 55 55 56 57 58 58 59
Индонезия 47 49 52 54 56 56 57
Австралия 44 44 44 45 45 46 46
Сингапур 34 35 37 37 38 39 41
Түркия 31 33 34 35 37 37 39
Египет 25 26 26 26 27 27 29
Оңтүстік Африка 23 23 23 23 23 23 24
Республикасы
Венесуэла 25 24 22 22 23 24 23
Аргентина 26 25 19 19 20 23 24
Филиппины 20 19 17 17 18 18 21
Пәкістан 18 18 19 17 18 18 22
Кувейт 16 12 11 11 13 13 13
Гонконг 13 15 10 10 11 13 12
Басқа елдер 279 282 380 355 358 356 362
Барлығы 3702 3737 3749 3760 3768 3774 3780
* Алынған жері. Халықаралық Энергетикалық Агенттік басылымдары, 2005 ж.
Халықаралық энергетикалық Агенттік (ЕІА) орташа мерзімдік
болашақтағы мұнайдың тұтынылуының салыстырмалы жоғары өсу қарқындарының
сақталуын болжамдайды. Егер де орташа мерзімдік қарқын 1,9 пайызды құраса,
онда Қытайдағы бұл көрсеткіш 4,6 пайызды, Оңтүстік Азияда 4,2 пайызды және
Шығыс Азияда 3,6 пайызды құрайды. Мұнайдың әлемдік тұтынысының өсуі –
әлемдік энергия тұтынудағы газ үлесін ұлғайтудың объективті қажеттілігінің
бірден-бір себебі. Соңғы бес жыл ішінде мұнайға деген сұраныстың қысқаруы
1997-1998 жылдары Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде және Ресейде ғана байқалды,
бұл мезетте кезде олар ауыр экономикалық-қаржылық дағдарысқа ұшырағын еді.
1997 жылы азилық елдердегі мұнайға деген сұраныс күніне 50 мың баррельге,
1998 жылы Ресейде – 100 мың баррельге қысқарды. Бірақ та 1998 жылғы
жиынтық әлемдік сұраныс күніне 585 мың баррельге өсті.
Әлемдік энергетикалық агенттік пен ЕІА-ның болжамдарына сәйкес
2020 жылы мұнайдың әлемдік тұтынысы күніне 120 млрд. баррельге, яғни жылына
5,96 млрд.тоннаға жетеді екен, ол көрсеткіш 2001 жылы 3,7 млрд. тонна
болған. Әлемдік тұтынудың өсуі мұнайдың әлемдік бағаларының өсуінің
алғышарты болып табылады. Мұнайды тұтынудың негізгі өсіміне Қытай,
Үндістан, АҚШ және Еуропа елдері тарапынан мұнай импорты көлемін арттыру
есебінен қол жеткізуге болады. 2002 жылдары мұнай және мұнай өнімдерінің
негізгі экспорттаушылары болып Таяу Шығыс, КСРО-ның бұрынғы елдері, Батыс
Африка мен Солтүстік Африка, сондай-ақ Оңтүстік және Орталық Америка
саналды. Мұнай мен мұнай өнімдерінің негізгі импорттаушыларына АҚШ. Батыс
Еуропа елдері, Жапония, Қытай, Оңтүстік және Орталық Америка. Сарапшылардың
пікірі бойынша, 2010 жылға қарай мұнайдың келешектегі импорттаушысына
Еуропалық нарық, Қытай және Жапония айналады.
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары:даму эволюциясы
Мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы, ең алдымен, мұнайдың әлемдік
бағаларының тұрақтылығына байланысты болады. Дегенмен жаһандану жағдайында
минералды шикізаттың әлемдік бағалары жүйелі түрде өзгеріп жатыр. Өйткені
мұнай өндіруші мемлекеттер экономикасы әлемдік тауар нарықтарындағы
бағалардың жай-күйіне тәуелді болады, сәйкесінше, мұнай бағасының күрт
төмендеуі тікелей ықпал етеді, өйткені экспорттың құрылымында негізгі
үлесті шикізат тауарлары алады. Мұнайдың әлемдік бағаларының қалыптасуы
ұзаққа созылған энергетикалық тарих негізінде жүзеге асты. Мұнайдың әлемдік
нарығының дамуы бағалар әрекетінің әр түрлі сатыларына байланысты мынандай
негізгі құбылыстармен сипатталады:
1. 1950-1972 ж.ж. 70-жылдарға дейін мұнай нарығы әлемдік
саудадағы ең монополияланған нарықтардың бірі болып саналды. Ондағы
іздестіру-барлау жұмыстарынан бастап әр түрлі сатып алушыларға мұнай
өнімдерін өткізу сияқты операциялардың бүкіл циклы Халықаралық Мұнай
Картелінің (ХМК) тікелей-интеграцияланған компаниялары тарапынан бақыланып
отырды. ХМК компаниялары бүкіл дүние жүзі бойынша мұнайлық операцияларды
жүргізе отырып, мұнайы қабылдаушы елдермен бекітілген концессиялық
келісімдер бойынша алып отырды, ал оларды ұзақ мерзімдік келісім-шарттар
негізінде не өз бөлімшелеріне (барлық экспорттың 70 пайызға жуығы), не
дербес мұнай өңдеуші компанияларға экспорттады.
2. 1973 жылдың аяғы- 1974 жылдың басы. Араб-Израиль соғысы
нәтижесінде (1973 жылдың қазаны) ОПЕК Израильмен одақтас елдерге, яғни АҚШ,
Голландия, Португалия, Индонезияға мұнай экспортын қысқартты, содан соң
оған мүлдем эмбарго белгіледі. Эмбарго әрекет еткен 5 ай ішінде мұнай
бағасы бір баррель үшін 4,5 доллардан 12 долларға дейін шарықтап кетті және
ары қарай Ирандағы революция және 1980 жылғы Иран-Ирак соғысы Saudi Light
қоспасының бағасын барреліне 34 долларға дейін өсіріп жіберді.
Осылайша, мұнайдың әлемдік бағалары деңгейін реттеу жөніндегі
шараларды ОПЕК өз қолына алды. Әлемдік нарықтағы ОПЕК-тің басым позициялары
60-жылдарда-ақ қалыптасты, ол өзінің негізгі мақсаты ретінде мұнай нарығын
бағалық реттеуді және қатысушы елдердің мүдделерін қорғауды алға қойды.
3. 1979-1980 ж.ж. 1979 жылғы Иран соғысынан кейін бағалардың
екінші шарықтауы орын алды, соның нәтижесінде 70-жылдардың соңында олар
өздерінің тарихи ең жоғарғы шегіне жетті. 80-жылдардың басында ең алдымен
Нъю-Йорк тауар биржасында, содан кейін Лондон халықаралық мұнай биржасында
сұйық отынмен байланысқан биржалық операциялар күрт кеңейді, бүгінгі таңда
олар Батыс және Шығыс жарты шарларындағы фъючерстік мұнай келісім-
шарттарының негзгі сауда орталықтары болып табылады.
4. 1980-1986ж.ж.Мұнай бағаларының күрт өзгеруі мұнайдың
халықаралқ саудасына тәуекелдіктердібасқарудың механизмдерін енгізуге
түрткі болды. Бұл жағдай мұнай нарығында қаржылық нарық менеджерлерінің
пайда болуына әкелді. Олар мұнай нарығына тәуекелдіктерді басқару
техникасын, сондай-ақ қаржылық нарықтарда қолданылатын бағалы қағаздар
нарығындағы биржалық операциялар техникасын алып келді. Мұнай компаниялары
мен мұнай нарығының басқа қатысушыларының иелігінде тәукелдіктерді
басқарудың құралдары неғұрлым көп болса, олардың соңғыларының құрлымы да
солғұрлым күрделі болады. 80-жылдардың ортасна қарай ОПЕК-тің мұнай нарығы
шектен тыс толып кетеді, соның салдарынан 1986 жылы мұнай бағасы 1973-1974
жылдардағы алғашқы шарықтау деңгейінен де төмендеп кетті.
5. 1986-қазіргі мерзімге дейін 1986 жылдан кейінгі он жыл ішінде
мұнай бағасы теңгермелі диапазон барреліне 15-20 доллар көлеміндегі тұрақты
өзгерістер болып отырды.1987-1988 жылдары мұнай бағасының тұрақты төмендеуі
орын алды, содан кейін 2004 жылдары олардың өсуі қарқынды түрде жүріп
отырды.
Жағдай Кувейттің мұнай өндіруші қуаттарын ақырындап қалпына
келтіру нәтижесінде өзгере бастады, бұл ел көп уақыт бойына ОПЕК квоталары
жүйесінен тыс қалып қойды. Ұйымның басқа қатысушылрының келісілген
квоталарды үнемі бұзуы, Солтүстік теңіздегі мұнай өндірісінің өсуі, әлемдік
экономикадағы құлдыраудан туындаған нашар сұраныс нәтижесінде әлемдік
нарықтағы мұнайдың ұсынысы шектен тыс көбейіп кетті. 1993 жылдың аяғына
қарай ОПЕК-тегі және одан тыс негізгі мұнай экспорттаушы елдер бағалық
соғыс жиегінде тұрды, ал ОПЕК мұнайы кәрзеңкесінің бағасы соңғы бес жыл
ішінде ең төмен деңгейге,яғни барреліне 13 доллар көлеміне түсіп кетті.
Сарапшылардың болжамы бойынша трансұлттық мұнай компанияларының
қара алтынды жинақтауымен қатар, ирактың мұнайын әлемдік нарыққа шығару
мұнайдың әлемдік бағаларының төмендеуіне әкелді. ОПЕК бағалардың күрт
төмендеуімен келісе отырып, он жыл ішінде алғаш рет өнімді азайту
қажеттілігімен келісті. Бірақ та ОПЕК-ке қатысушы елдердің әлемдік
нарықтағы бағаларды тұрақтандыру мақсатында мұнайдың сатылуын қысқарту
жөніндегі ағымдағы жылдың 31 наурызындағы шешімі қарама-қайшы реакцияны
туындатып, мұнай бағасының келесі құлдырауына әкелді. Бағалар соңғы он
жылда өте төмен деңгейге түсіп кетті.
Әлемдік мұнай нарығы өзінің ішкі құрылымының әр алуандығsн кеңейту
жолында тұрақты өзгерістерге ұшырады, уақыт өте осы нарықтағы баға белгілеу
механизмі де өзгеріп отырды. Әлемдік нарықтағы баға белгілеудің басым
механизміне сәйкес оның дамуының төрт сатысын атап көрсетуге болады. (4-
кесте).
Кесте 4 – Мұнайдың әлемдік нарығындағы баға белгілеу механизмінің
эволюциясы *
Кезеңдері 1947 жылға 1947-1971 1971-1986 1986-қазіргі
дейін уақытқа дейін
Баға белгілеу картельдік картельдік картельдік бәсекелік
қағидасы
Бағаны кім ХМК ХМК ОПЕК биржа
белгілейді
Баға белгілеу 7 7 13 Көп
үрдісіне
қатысушылар саны
Басым бәсеке Көлденең Көлденең Тікелей Тікелей+көлденең
сипаты
Сұраныс Тұрақты өсу Тұрақты өсу Өсуітөмендеуі Баяу өсуі
динамикасы
* Алынған жері: Энергетикалық кешеннің экономикалық прблемалары ашық
семинары. 2002 жылдың 26 мамырындағы екінші отырысы.
Алғашқы үш кезең баға белгілеудің картельдік қағидасымен сипатталды,
бірақ та әр түрлі сатыларда қатысушылардың әр түрлі құрамы бар әр алуан
картельдер болған. Алғашқы екі сатыда баға белгілеуші картель жеті
тікелей-интеграцияланған ірі халықаралық мұнай компанияларынан құралды,
оның ішіне:Экссон, Мобил, Галф, Тексако, Стандард Ойл оф
Калифорния – барлығы американдық компаниялар, Бритиш Петролеум-
ағылшындық, РоялДатчШелл - ағылшын-голландық компания, оған Франсез ду
Петроль кіреді, Үшінші кезеңде баға белгілеуде басым рөлді ОПЕК картелі
иеленген,
Ол 13 мемлекеттен (Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Ирак, Біріккен Араб
Әмірліктері, Катар – Таяу және Орталық Шығыс, Алжир, Ливия, Нигерия, Габон
– Африка, Венесуэла, Эквадор – Оңтүстік Америка, Индонезия – Оңтүстік
–Шығыс Азия) тұрады.
1986 жылдан бастап қана баға белгілеудің картельдік қағидасы –
ойыншылардың шектеулі тобының өз бетінше бағаларды белгілеуі – биржаға,
яғни баға белгілеудің картельдік емес қағидасына орын берді. 1986 жылдан
бастап қана биржалық сауда құралдарының пайда болуы есебінен баға
белгілеудің бәсекелік қағидасы шынайы түрде әрекет ете бастады. Соның
салдарынан нарықта кәсіпкерлік қызмет субъектілері саны ұлғаяды.
Бүгінгі таңда жеткізілімдердің сенімділігі сипатының негізгі
сипаттамаларының бірі – бұл баға белгілеудің ашықтығы, яғни компаниялардың
өз бюджеттерін сенімді болжау мүмкіндігі. Сондықтан халықаралық мұнай
компаниялары көмірсутектерді жеткізу көздерін бақылау құқығынан айрылып,
ОПЕК мемлекеттерінен баға белгілеу тетіктерін тартып алуға және шикізатты
сатып алушылардың мүдделеріне жауап беретін баға белгілеу механизмін
қалыптастыруға мүдделі болады.
Осылайша, мұнай нарығын трансформациялау тауар айырбастау
келісімдерінің түрлерін кеңейтуге, нарықтың әрекет етуші сегменттеріне жаңа
сегменттерді қосуға бағытталған. Ұзақ мерзімдік келісім-шарттардан қолма-
қол мұнайға қатысты бір реттік мәмілелерге, ары қарай –форвардтық
келісімдерге, содан соң фъючерстік келісімдерге өту жүзеге асырылды.
Нәтижесінде 80-жылдардың соңында мұнай және мұнай өнімдерінің биржалық
саудасының әлемдік жүйесі қалыптасты. Бұл жүйеге шынайы уақыттың 24
сағаттық режимінде жұмыс істейтін негізгі үш орталық қызмет көрсетеді: Нъю-
Йорк – NYMEX, Лондон- IPE, Сингапур – SIMEX, яғни Сингапурдегі биржа
жабылған уақытта Лондондағы биржа ашылады, ол жабылғаннан кейін – Нъю-
Йорктегі биржа ашылады.
Биржалық сауданың үш географиялық орталығының әрекет етуі мұнайдың
әлемдік нарығының шынайы жаһандануын қамтамасыз етті. Әлемдік мұнай
өнеркәсібінің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыру фъючерстік сауданың
уақыттық жиектерін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Егер де биржалық сауданың
бастапқы кезеңдерінде фъючерстік котировкалар үш айдан алты айға дейінгі
мерзімге белгіленген болса, бүгінгі таңда сұйық отын нарығындағы фъючерстік
сауданың жиектері кейбір тауарлық позициялар бойнша алты жылға дейін
кеңейтілді. Бұл мұнай бағаларының өзгеруіне қатысты нарық субъектілерінің
қажеттіліктерін алдын-ала қалыптастыруға және сол арқылы күтілмеген бағалық
өзгерістер тәуекелдіктерін азайтуға, мұнай операцияларының тұрақтылығын
ұлғайтуға, олардың сенімділігін арттыруға, оларды қаржыландыру бағаларын
азайтуға мүмкіндік береді. Демек, бүгінгі таңда мұнай бағасын белгілеуге
қатысты биржалық нарықтың басым екендігін атап өтуге болады. Баға
белгілеудің қағидалары мен заңдылықтары мұнайды жеткізудің физикалық
көлемдеріне сәйкес келмейді.
Бүгінгі таңда мұнайдың әлемдік бағаларының динамикасы тұрақты өзгерістерге
ұшырап жатыр, өйткені дамуға ықпал ететін көптеген факторлар кездеседі.(1-
сурет.)
1-сурет . Мұнайдың әлемдік бағаларының дамуына ықпал ететін факторлар
Мұнайдың әлемдік бағаларының өсу Мұнайдың әлемдік бағаларының төмендеу
факторлары: факторлары:
- отынға деген сұраныстың ұлғаюы - энергия тасымалдаушылардың әлемдік
сұранысының өсуінің баяулауы
- мұнайдың шығарылуын шектеу - әлемдік экономиканың өсу
қарындарының баяулауы
- дамыған елдерде коммерциялық - ОПЕК-ке кірмейтін кейбір елдерде
запастардың азаюы мұнайдың барлануы мен өндірілуіне
жеткілікті көп қаржыны инвестициялау
- дамыған елдерде мұнайдың Барлау мен өндірудің технологиялық
запастарының квотасын қалыпты шығындарын төмендетудің тұрақты
деңгейден ары қарай кесу тенденциясын қамтамасыз етуші қарқынды
ғылыми-техникалық прогресс
- Басқа елдер валютасына қатысты - әкімшілік және қаржылық
доллар бағамының көтерілуі, шығындарды төмендету саясатының
нәтижесінде американдық емес сатып элементі ретіндегі мұнай нарығының
алушылар үшін мұнай қимбатқа түседі реструктуризациясы
- Азияның дамушы елдерінде мұнайдың
тұтынылуының ұлғаюы
2007жылы қаңтардың 24-де Швейцариялық Давоста жылдық Әлемдік
Экономикалық Форум өтті.
Мұнайдың әлемдік бағалары Қазақстан экономикасы үшін маңызды
болып келеді, өйткені отын-энергетикалық кешен экспорттық түсімдердің
жартысына жуығын қамтамасыз ететін маңызды салалардың бірі болып табылады.
Мұнайдың әлемдік бағаларының өзгерістерінің салдары мұнай өңдеуші
мемлекеттер экономикасының ары қарай дамуына тікелей ықпал етеді:
- біріншіден, мұнайдың әлемдік бағаларының өзгерістері экспорттаушы
елдің мемлекеттік бюджетін қалыптастыруға тікелей ықпал етеді. Осыған
байланысты мұнай бағасының төмендеуі осы елдің мемлекеттік бюджетінің
көптеген көрсеткіштеріне кері ықпал етеді. 1998 жылғы жағдайды еске
алсақ жеткілікті, яғни ол кезде әлемдік мұнай картеліне мүше елдер
және ОПЕК-ке мүше емес мұнай өндіруші елдер мұнайлық экспорт
көлемдерін қысқарту бойынша өздерінің іс-әрекеттерін келіспеді, осы
жағдай шикі мұнай бағаларының коллапсына және Азиядағы ұзаққа
созылған қаржылық дағдарысқа әкеліп соқты. Соның нәтижесінде мұнай
бағасы бір баррелі үшін 10 АҚШ долларына дейін төмендеп кетті, және
көптеген елдердің бюджеттері әлсіреп қалды;
- екіншіден, мұнай бағасының төмендеуі өндірілетін мұнайдың өзіндік
құнына әсер етеді. Мұнай өндірудің өзіндік құны әр алуан компаниялар,
кеніштер және өңдеу әдістері үшін әр түрлі болып келеді. ОПЕК-ке
кірмейтін елдердің мұнай өндірісі көп дәрежеде төмендейді, өйткені осы
уақытта әрекет етуші бағалар мұнай өндірісін рентабелсіз етеді. Жаңа
кеніштерді барлау және игеру, сондай-ақ игерілген кеніштердегі жаңа
скважиналарды бұрғылау шығындарын төмендету арқылы өзіндік құнды
едәуір төмендетуге болады, бірақ та бұл жағдайда ағымдық өндіру
көлемі, сондай-ақ оны болашақта кеңейту мүмкіндігі төмендейді. Іс
жүзінде ол қазақстандық мұнай өндірісін едәуір төмендетеді, өйткені
игерілген кеніштер өте жылдам сарқылады;
- үшіншіден, мұнайдың әлемдік бағалары өндіріс көлемдерінің төмендеуіне
және нарықтық позициялардың жойылуына әкелуі мүмкін. Қазақстанның
жоғары капитал сыйымды салалары және мұнай салаларына қолайсыз
конъюнктура кезеңдерінде өндіріс көлемдерін сақтау ұмтылысы тән болып
келеді.Бұл мынаман байланысқан, яғни қуаттарды консервациялау, артық
персоналды қамсыздандыру шығындары, басқа да шартты-тұрақты шығындар
өнімді сатудан болатын шығындардан асады;
- төртіншіден, бағалар өзгерісі салдарынан шығындардың жоғары деңгейі
және қолайсыз динамикасы мұнай өнеркәсібі үшін мұнайдың әлемдік
нарығындағы бәсекелік қабілеттің мүмкін шығындарының маңызды
факторларының бірі болып табылады. Оның бірден-бір себебі – шығындарды
төмендетуге арналған ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктеріне
әлсіз бейімделуі;
- бесіншіден, мұнай бағасының төмендеуі Қазақстан және басқа мұнай
экспорттаушы елдер үшін маңызды қаржылық салдарды туындатуы мүмкін.
Шамамен мынаны болжауға болады, яғни Қазақстаннан жылына орташа
есеппен 20 млн.тонна экспортталған жағдайда мұнай бағасы бір
баррелі үшін 35-50 пайызға әрбір төмендеуі нәтижесінде 50
млн.долларға (тенге курсы бойынша 3,75) тең келеді. Бағалардың бірнеше
төмендеулері жағдайында Қазақстанның сомалық шығындары жылына бірнеше
жүз миллионды құрауы мүмкін.
2-ТАРАУ. Әлемдік нарық жүйесіндегі Қазақстанның мұнайлық әлеуеті
2.1 ҚР-ның мұнай-газ кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
Republic of Kazakhstan. Investors Guide журналының мәліметтері
бойынша, Қазақстан Республикасында көмірсутек шикізаттарының ірі барланған
запастары, яғни 2,1 млрд. тонна мұнай, 0,7 млрд. тонна газ конденсаты және
1,7 трлн. текше метр табиғи газ бар. Болжамдарға сүйенсек, Қазақстанның
Каспийдегі көмірсутектерді жалпы өндіруі 2015 жылға қарай күніне 4 млн.
тоннаны құрауы мүмкін (2000 жыл деңгейінен үш есеге астам). ХЭИ-тың
мәліметтеріне жүгінсек, 2010 жылға қарай Қазақстан күніне шамамен 1 млн.
баррель немесе жылына 56-58 млн. тонна шикі мұнайды экспорттай алады. ТМД
елдері ішінде Қазақстан өндірілетін мұнай көлемі бойынша Ресейден кейін
екінші орынды алады екен. Қазақстан Үкіметі мұнай-газ кешенінің дамуын
ұлттық экономиканы қалыптастырудың маңызды факторы деп есептейді. Сондықтан
да мұнай-газ секторы болашақтағы 30 жыл ішінде ел экономикасының болашағы
өте зор сала ретінде қарастырылады.
2000 жылы мұнайдың әлемдік сыртқы саудалық айналымы 2,1
млрд.тоннаны құраған. Осы жылы мұнай мен мұнай өнімдерінің негізгі
экспорттаушылары болып Таяу Шығыс елдері, бұрынғы КСРО елдері, Батыс Африка
мен Солтүстік Африка мемлекеттері, сондай-ақ Оңтүстік және Орталық Америка
елдері саналды.
Сарапшылардың пікірі бойынша, 2010 жылға қарай мұнайдың жетекші
импорттаушылары болып Еуропалық нарық, Қытай және Жапония саналатын болады.
Атап айтқанда, 2010 жылға қарай мұнай импорты көлемдерінің жуық
көрсеткіштері ытай бойынша жылына 130 млн. тоннадан асық болса, ал Еуропада
жылына 584 млн. тоннаны құрауы мүмкін.
Төмендегі 5-кестеде аймақтар бойынша мұнайдың экспорты мен импорты
келтірілген.
5-кесте - Аймақтар бойынша мұнайдың экспорты мен импорты, млн. т.
Страны 1990 1995 1996
Алжир 1 3 2
Индонезия 3 1 2
Малайзия 3 1 2
Мексика 3 2 1
Норвегия 1 2 3
Венесуэла 2 1 3
Ескертпе: 1- басымдықтың төменгі деңгейі; 2- орташа деңгейі; 3-жоғарғы
деңгейі.Алынған көзі: Крюков В.А. Институциональная структура
нефтегазового сектора. – Новосибирск. – 1998. – с. 53.
Барлық елдерде ҰМК-ын құрудағы ортақ мақсат - өз елдерінің
үкіметтеріне экономикалық рентаның едәуір бөлігінің түсуін кепілді түрде
қамтамасыз ету.
Әлемдік тәжірибені ескере отырып, ҚР Үкіметі тарапынан мұнай-газ
кешенін басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету бойынша ары қарайғы шаралар
қабылданды. Осылайша, Қазақстан Республикасы Президентінің 20.02.2002 жылғы
№811 ел экономикасының мұнай-газ секторындағы мемлекет мүддесін ары қарай
қамтамасыз ету шаралары жөніндегі Жарлығы бойынша ҚазМұнайГаз Ұлттық
компаниясы ЖАҚ-ы құрылды. ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы ЖАҚ-ы
қызметінің негізгі басымдықтарына мыналар жатады:
- мұнай-газ саласында ортақ мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға қатысу;
- республиканың мұнай-газ ресурстарын тиімді жіне ұтымды игеруді
қамтамасыз ету;
- мұнай мен газ ресурстарын пайдалану, ұдайы өндіру және ары қарай
ұлғайту стратегиясын дайындауға қатысу;
- Қазақстан Республикасы аумағында мұнай-газ операцияларына қатысты
жарияланған байқауларды ұйымдастыруға қатысу;
- Көмірсутектерді барлау, дайындау, қайта өңдеу, өткізу тасымалдау,
мұнай-газ құбырларын және мұнай-газ инфрақұрылымын жобалау, салу, іске
қосу және пайдалану;
- Мұнай-газ операцияларын жүзеге асыру бойынша Қазақстан Республикасының
ішкі және халықараалық жобаларына заңдық негізде қатысу.
Осы сатыда Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан активтерді
консолидациялау, кәсіпорындардың жүзеге асыратын міндеттері мен
функцияларын оңтайландыру жөніндегі, сондай-ақ таратылатын акционерлік
қоғамдардың меншігіндегі немесе басқаруындағы акцияларды және олардың
жарғылық капиталдардағы қатысу үлесін біріктіру жөніндегі шаралар
қабылданып жатыр. ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясында өндірістік-
техникалық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік-кадрлық қызмет
саласындағы ортақ саясатты қалыптастыру жөніндегі ағымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1-Тарау. Қазіргі жағдайдағы мұнайдың әлемдік нарығы
7
1.1 Мұнай әлемдік нарығының қазіргі жағдайы
мен даму тенденциялары
7
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары: даму эволюциясы
17
2-Тарау. Мұнай жобаларын маркетингілік талдау
26
2.1 ҚР-ның мұнай кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
26
2.2 Қазақстандағы мұнайдың өндірілуі мен қайта өңделуін талдау
41
2.3 ҚР-ның мұнай экспортының дамуын талдау
49
3-Тарау. Қазақстан Республикасындағы мұнай кешенінің даму
мәселелері мен болашағы
53
3.1 ҚР-ның мұнай секторының даму мәселелері
53
3.2 Мұнайдың әлемдік нарығындағы Қазақстанның
позициясын нығайтудың жолдары
59
Қортынды
64
Қолданылған әдебиеттер тізімі
69
КІРІСПЕ
Мұнай және табиғи газ энергияның негізгі көздеріне жатады,
олардың лидерлік рөлі өткен ғасырдың соңына дейін ғана емес, осы ғасырдың
басында да сақталып отыр. Энергияның балама түрлерін пайданудың өсу
қарқындарын сөзсіз ұлғайту кезінде мұнай мен газ 2006 жылы, тіпті 2020-2030
жылдары әлемдегі энергияның бүкіл тұтынысының кем дегенде жартысын
қамтамасыз ететін болады. Бүкіл XX- ғасыр бойына мұнай ағымдарына үстемдік
ету құқығы үшін қатаң күрес болды. XXI ғасырда мұнай бұрынғысынша әлемдегі
өте ірі және кең тараған бизнес, саяси ықпалдың өте күшті тетігі болып
отыр.
Өнеркәсіптік өндірістің жетекші салаларының бірі ретіндегі мұнай-
газ секторы экономиканың дамуының негізі болып табылады және көп жағдайда
елдің экономикалық тәуелсіздігін айқындайды.
Қазақстанның мұнай-газ саласының қазіргі кездегі жағдайы жоғары
әлеуетімен сипатталады: мұнай мен газдың үлкен запасы, көмірсутектердің
игерілген кеніштерінің болуы, мұнайдың өндірісі мен экспортының өсуі.
Қазақстанда мемлекеттік бюджетті қалыптастыруда елеулі рөл атқаратын
динамикалық дамушы мұнай-газ өнеркәсібі бар. Қазіргі таңда мұнай-газ
өнеркәсібінің өнімі жиынтық өнімнің жалпы көлемінің 30 пайыздық үлесін
алады. Қазақстан өзін ресурстармен қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен
бірге көмірсутектік шикізаттың ірі экспорттаушысы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2030 жылға дейінгі
стратегиялық бағдарламасында Қазақстанның мұнай секторына назар аударылады
және елдің экономикалық гүлденуі және де ұлттық мұнай ресурстарын (6,2
млрд. тонна) тиімді пайдалану арасында параллель жүргізіледі.(2,Кожантаева
У. Параллельные старты Деловая неделя.-31 мая 2004г.-с.9)
Жағымды тенденциялармен қатар, мұнайды тасымалдаудың перспективті
маршруттарын жүзеге асыру, мұнай өңдеуші сектордың дамуы, экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты мәселелерді шешумен байланысқан
проблемалар кешені де бар. Мұнай мен газ запастары бойынша әлемнің мұнай
өндіруші елдерінің алғашқы ондығына кіретін Қазақстан ірі әлемдік мұнай
бизнесінен тыс қалып отыр. Бұл факторлар Қазақстанның мұнай-газ кешенін
дамытудың стратегиялық бағыттарын әзірлеу қажеттілігін туындатып отыр.
Осыған байланысты мемлекеттің стратегиялық міндеттерін шешу мұнай-
газ саласын дамытудың төмендегідей басым бағыттарын жүзеге асыруды
айқындайды: жаңа мұнай-газ кеніштерін барлау және игеру, транспорттық
инфрақұрылымды мөдернизациялау, әрекет етуші мұнай өңдеуші өндірістерді
реконструкциялау және олардың жаңасын құру, қазіргі кездегі озық
технологияларды қолдану, инвестициялардың тартылуын қамтамасыз етуші заңдық-
құқықтық базаны дамыту.(1,Султанов Б., Политика и интересы мировых держав
в Казахстане.-Алматы,2004.-с.137-140 )
ҚР Президентінің 2007жылғы Жолдауының 5-ші бағытында энергетика
мен мұнай-химия салаларын дамытудың басты мәселесі - энергия өнімдеріне
қосылған құнды ұлғайту арқылы осы секторлардың табыстылығын арттыру.
Әсіресе, мұнай-химия, газ ресурстары, экспорттық энергия маршруттары сияқты
басым секторларды басқару пәрменді болуы тиіс.
Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен
газ өңдеу кәсіпорындарын жаңарту мен қайта жарақтау, жаңа мұнай-химия
өндірістерін құру жөніндегі бағдарламалар әзірлеп, оларды іске асыруы
қажет.
Екіншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі басқа да
мемлекеттік органдармен бірлесе, энергия үнемдейтін технологияларға көшу
жөніндегі практикалық шаралар бағдарламасын әзірлеуге тиіс. Табиғи
ресурстарды үнемдеу мен ұтымды пайдаланудың мұндай технологиялары мен
бағдарламаларын енгізуді экономикалық, әлеуметтік, экологиялық факторларды
оңтайлы ұштастыру қағидаттарын сақтай отырып жүзеге асырған жөн. Мұндай
бағдарлама, айталық, энергетика өндірісі мен тұтыну қалдықтарын төгу мен
орналастыруға қатаң мемлекеттік бақылау енгізу, кәсіпкерлердің экологиялық
нормаларды сақтау жөніндегі контрактілік міндеттемелерін орындауы, қалдығы
аз технологиялар енгізу және басқа да мәселелерді қарастыуы қажет.
Үшіншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі осы жылдың
соңына дейін мұнай мен газ саласында теңдестіре өндіру мен экспортқа
шығаруға, сонымен бір мезгілде көмірсутегінің жаңа кен орындарын барлау мен
іздестіруге және мұнай мен газ ресурстарын пайдаланудың жаңа тәсілдерін
пайдалануға бағытталған жаңа даму стратегисын әзірлеуі тиіс.
Төртіншіден, заңнамалық базаны жетілдіріп, жер қойнауын
пайдаланушылардың жер қойнауын пайдалануы мен міндеттемелерін орындауының
кешенді мониторингін жүзеге асыру қажет.Үкімет бюрократиялық кедергілерге
жол бермеуге, рұқсат ететін құжаттар тізбесін азайтып,жер қойнауын
пайдаланушыларға құқық беру тәртібін оңайлатуы тиіс.
Бесіншіден, Үкіметтің ірі кәсіпорындардың әлеуметтік міндеттемелерін
орындауы және шетелдік білікті жұмыс күшін қазақстандық мамандармен
алмастыру жөніндегі контрактілік міндеттемелеріне бақылау жүйесін
жетілдіруі қажет. (3,ҚР Президентінің 2007ж. Жолдауы.Егемен Қазақстан.1
наурыз, 2007ж.)
Бұл дипломдық жұмыс жаһандану жағдайындағы Қазақстан
Республикасының мұнай кешенінің ерекшеліктері мен даму тенденцияларына
негізделген мұнай жобаларының маркетингісіне арналған.
Жұмыстың бірінші тарауында мұнайдың әлемдік нарығының қазіргі
кездегі жағдайы сипатталады, мұнайдың әлемдік бағаларының даму сатылары
қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстанның мұнай әлеуетінің қазіргі кездегі
жағдайының маркетингтік зерттеуі өткізілді. Оның ішінде : негізгі
кеніштері, өндіру көлемдерінің тенденциялары, қазақстандық мұнайды
тасымалдау маршруттарының балама варианттары, мұнай өңдеуші секторды дамыту
мәселелері талданған.
Үшінші тарауда Қазақстанның мұнай-газ кешенінің даму болашағы,
республиканың мұнай-газ секторының жобаларының тартылысына тиімді басқару
мәселелері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстанның мұнай-газ нарығының
тиімді дамуының экономикалық механизмдерін маркетингілік анықтаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерін көрсету.
Қойылған мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей негізгі міндеттерді
шешу ұмтылысы жүзеге асырылған:
- мұнай нарығының даму заңдылықтары және басымдықтары;
- ҚР-ның мұнай саласының, сонымен бірге алынатын шикізаттың сапалық
сипаттамаларының ерекшелігін ескере отырып, көмірсутек ресурстары
нарығын тиімді реттеудің экономикалық механизмін анықтаудың теориялық
негіздерін айқындау;
- мұнай нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың қазіргі кездегі жай-күйін
маркетингілік талдау;
- мұнай нарығының тұрақты даму ерекшеліктерін ашу және жер қойнауы
саласындағы экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын анықтау;
- қазақстандық мұнайды әлемдік нарықтарға тасымалдаудың жобаларының
маркетингін өткізу мен экономикалық және геосаяси аспектілері.
1-Тарау. ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ МҰНАЙДЫҢ ӘЛЕМДІК НАРЫҒЫ
1.1. Мұнайдың әлемдік нарығының қазіргі
жағдайы мен даму тенденциялары
Мұнай саласы әлемдік экономиканың өте жетілген салаларының
қатарына жатады. Әлемдегі мұнайдың өнеркәсіптік өндірілуі 19-ғасырдың
ортасында басталды және ол әлемдік экономиканың энергия сыйымдылығының
ұлғаюына пропорционалды деңгейде өсті. 1859 жылы бүкіл жер шарында күніне
100 баррель, 1880 жылы – 76.5 мың баррель, ал 1900 жылы – 400 мың баррельге
жуық мұнай өндіріле бастады. Әлемдегі мұнай өндірісінің абсолюттік
өрнектеудегі едәуір өсімі 20 ғасырдағы соғыстан кейінгі жылдарда жүзеге
асты. 1945 жылы күніне 7 млн. баррель мұнай өндірілді, ал содан кейінгі 15
жылда оның көлемі үш есеге өсіп, 1960 жылы күніне 21 млн. баррельге тең
болды.
Мұнай өндірісінің өсу қарқындарының едәуір төмендеуіне әр түрлі
себептер ықпал етті, олардың ішіндегі геосаяси конфликтілер (қақтығыстар)
басым болды.(4,В.Школьник:Отрасль,устремл енная в будущее.Состояние и
перспективы нефтегазового комплекса РК.Нефть и газ Казахстана.-2004.
аналитическая служба Нефтегазовой вертикали,-15стр)
Мұнай өндірісінің қарқынды өсуі ең алдымен энергия ресурстарының
әлемдік тұтынысының өсуімен анықталады, солардың ішінде жеңіл өндірілетін
және технологиялылығы зор болып табылатын көмірсутектің біріне мұнай
жатады. Әлемдік отын балансындағы мұнайдың үлесі уақыт өте өзгеріп отырды.
Мұнай запастарының жекелеген елдер және олардың аймақтары арасында бөлінуі
біртегіс емес. Әлемдегі мұнайдың нақты запастары 1050 млрд. баррель
(шамамен 143 млрд. тонна) деп есептелінеді. Оның 23 бөлігі Таяу Шығыстың
бес еліне, яғни Сауд Арабиясы, Ирак, Кувейт, Біріккен Араб Әмірліктері
және Иранның үлесіне тиеді. Екінші орынды американдық континент алады, яғни
Венесуэла, Мексика, АҚШ, Канада және Бразилияның үлесіне 15,2 пайыз
тиесілі. Үшінші орынды Африка (7,2 пайыз) , төртінші орынды ТМД елдері (6,2
пайыз) алады.( 5,Гусейнов В. Каспийская нефть. Экономика и геополитика. -
2002г. – 380 с.)
ВР халықаралық статистикалық агенттігінің мәліметтері бойынша Таяу
Шығыс елдерінің мұнай запастары 685,6 млрд. баррельді, Оңтүстік және
Орталық Американың – 96 млрд. баррельді, Африка – 76,7 млрд. баррельді,
бұрынғы Кеңес Одағы елдері – 65,4 млрд. баррельді, Солтүстік Америка – 63,9
млрд. баррельді, Азия – 43,8 млрд. баррельді, Еуропа – 18,7 млрд. баррельді
құрайды.(6,Бурлака В.Г., Шерстюк Р. Трансформация рынков нефти и газа:
Киев, 2005г. 320стр.)
Мұнайдың баланстық ресурстары бойынша әлемдік көшбасшылар ондығына
Сауд Арабиясы, Ресей, Ирак, Кувейт, БАӘ, Иран, Венесуэла, Мексика, Қытай
және АҚШ жатады. Шет елдік коммерциялық ақпарат бюллетенінің мәліметтері
бойынша табиғи газдың негізгі дәлелденген запастары екі аймақта
шоғырланған: ТМД және Таяу Шығыс. АҚШ пен Канаданың үлесіне 4,5 пайыз және
батысеуропалық елдерге – 3 пайыз тиеді. Әр түрлі бағалаулар бойынша, Ресей
Федерациясы табиғи газдың әлемдік дәлелденген запастарының 33-тен 35
пайызға дейінгі үлесін және болашақтағы запастарының 30 пайызын иеленеді.
EIA сарапшыларының пікірі бойынша, бұл мәліметтер Ресейді ОПЕК-тің өсіп
бара жатқан мұнайлық ықпалына бірінші газдық геосаяси бәселесі болып
табылатындығын дәлелдейді, өйткені ол болашақтағы 15-20 жыл ішінде мұнайдың
әлемдік нарығындағы негізгі жабдықтаушысы болуы ықтимал. (7, Бизнес в
зеркале политики Нефтегазовая вертикаль. – 2002.- №13. – с.89)
Газдың әлемдік запастары көгілдір отынның өндірісі мен
тұтынысының өсуіне пропорционал деңгейде өседі. Планетамыздағы газдың
дәлелденген және болашақтағы запастары әлі 150-200 жылға жетеді деп
болжанады.
Егер де газдың әлемдегі негізгі кеніштерін қарастырар болсақ, онда
мынаны айтуға болады, яғни әлемдегі 23 ірі газ кенішінің жартысына жуығы
(11) Ресейде орналасқан. Әлемдегі кеніштердің бастапқы запастары 2000
жылдың басында 1 трлн. текше метрді құрады. Бірақ та олардың ең ірісі
Катарда орналасқан. Қалған 11 кеніштің бесеуі Таяу Шығыста (соның ішінде
үшеуі Иранда), екеуі Еуропада (Норвегия мен Нидерланды) және қалған төрт
кеніш АҚШ-та, Алжирде, Қазақстанда және Түрікменстанда орналасқан. Егер бұл
тізімге бастапқы запастары 0,5-1,0 трлн. текше метр болатын барлық
кеніштерді қосса, онда олардың ең ежелгісі – АҚШ-тағы Панхендл-Хъюготон
кеніші болып саналады. Ол өткен ғасырдың алғашқы он жылында ашылған, ең жас
кеніш – 2002 жылы Иранда ашылған Тобнах кеніші. Әлемдегі ең ірі газ
кеніштерінің көбісі (44 кеніштің 28-і) бір онжылдық ішінде, яғни 1965-1975
жылдар аралығында ашылған. (8, Эксклюзив Petroleum. – 2002. - №5. –с.
13.)
ОПЕК-ке қатысушы елдерде запастардың , геграфиялық және
геологиялық орналасудың жақсы қатынасы бар. Таяу Шығыс елдері өндірген 1
млрд. тоннадан астам мұнайдың (әлемдік мұнай өндірудің үштен бірі) 85
пайызы экспортталады, ол әлемдік экспорттың жартысына жуық (46,5 пайыз).
Өндірудің жоғары сапасы және төмен өзіндік құны (1 баррелі 2 доллар)
скважиналардың орташа дебеті, яғни тәулігіне 500 тонна кезінде Таяу және
Орталық Шығыс елдеріндегі мұнай өндіруді тартымды етеді. Таяу Шығыста
шоғырланған мұнай ресурстарының бестен бір бөлігі Ирак территориясында
орналасқан, осының нәтижесінде ол мұнайдың 25-28 млрд. тонна деп
бағаланатын барданған запасы бойынша 2-ші орынға және әлемдегі мұнай
экспорты бойынша (БҰҰ-ның санкциялары шеңберінде де) 4-ші орынға шығады.
Ирактың мұнайлық әлеуетін басқа мұнай экспорттаушы елдермен (Сауд
Арабиясынан басқа) салыстыру мынаны көрсетеді, яғни онда мұнай нарығына
ықпал етуге қабілетті ірі ресурстар бар. Атап айтқанда, Норвегиядағы жыл
сайынғы мұнай өндіру 150 тоннаны, Кувейтте – 102 млн. тоннаны, Қазақстанда
– 35 млн. тоннаны құрайды. Каспийдің көмірсутек ресурстарының жалпы көлемі
дәлелденген бүкіләлемдік запастардың 10 пайыздан азын құрайды.
Әлемдік мұнай запастарын бағалау кезінде осы сараптаудың
ақиқаттылығы (шынайылығы) мәселесі туындайды. Мысалы, ОПЕК- тің 2000 жылғы
ресми мәліметтері бойынша осы ұйымның мүше елдерінің үлесіне мұнай
запастарының 820 млрд. баррелі тиесілі екен, яғни ол әлемдік мұнай
запастарының 78 пайызға жуығын құрайды. 1980 жылдардың басында мұнай
бағасының күрт төмендеуінен кейінгі ОПЕК шеңберіндегі квоталар соғысы
мынаған әкелді, яғни әрбір мүше ел өз запастарының көрсеткіштерін ұлғайтуға
тырысты, өйткені бұл көрсеткіштер өндіру квоталарын бекітуге арналған негіз
болып табылды. Petroconsultants – тың мәліметтері бойынша ОПЕК – ке мүше
елдердің мұнай запастары жөніндегі мәліметтер асыра сілтенген, мысалы, Абу-
Даби үшін – 1,6 есе, Иран үшін – 6,1 есе, Ирак үшін – 1,5 есе, Кувейт үшін
– 1,8 есе. (9, М. Афанасьев, Л. Мясникова . Время глобализации Мэ и МО.
– 2005г. – с.11-19.)
Егер де өткен ғасырдың соңғы онжылдығында байқалған мұнайдың
әлемдік тұтынылуының өсу қарқындары сақталып отыр. Онда шикізаттың осы
түрінің бүгінгі таңдағы дәлелденген запастары 2030 жылға қарай шамамен 80
пайызға сарқылуы ықтимал. ВР –дің оптимістік бағалауларына сәйкес, бүгінгі
таңда дәлелденген, бірақ та өндірілмеген мұнай 30 жылдан кейін 30 млрд.
тоннаны құраса, Petroconsultants-тың пессимистік бағалаулары бойынша – 20
млрд. тоннаны құрайды.
Осыдан запастар өсімі мәселесі туындайды. Әлемдегі мұнайдың ірі
негізгі кеніштері өткен ғасырдың 50-80 жылдарында-ақ ашылғаны баршаға
мәлім. Соңғы 40 жыл ішінде осы жобадағы ірі жаңалық 60 млрд. баррельдік
(8,16 млрд. тонна) запастары бар Солтүстік теңіз бассейні болды, ол соңғы
үш жылдың ішінде мұнайдың жалпы әлемдік тұтынудан сәл көбірек. Осы орайда
американдық геологтардың есептеуінше өткен ғасырдың соңғы 10-15 жылында
жүргізілген геологиялық-барлау жұмыстарының көлемі мынаны болжауға
мүмкіндік береді, яғни 2015-2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген әлемдік
запастарының өсімі, шамамен, 260 млрд. баррельді (35 млрд. тонна) құрайды.
Осылайша, 2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген, бірақ та алынбаған
запастары 60 млрд. тоннадан астам болады.
Әрине, келтірілген бағалаулар шартты болып келеді. Олар, мысалы,
Шығыс Сібірдің көмірсутек ресурстарын ескермейді, олар геологиялық жобада
мүлдем зерттелмеген. Сондықтан да әлемге мұнайдың қанша жылға жететіндігін
айту өте қиын. Бұл жерде мынандай көзқарасты ескеру керек, яғни 45-50
жылдан кейін мұнай запастарының өсімі мәселесі өзінің өзектілігін мүлдем
жоғалтады, өйткені сутегі, күн энергиясы және жел энергиясы сияқты энергия
тасымалдаушылардың дәстүрлі емес түрлері мұнайды ығыстыруы мүмкін.
Мұнайдың жалпы әлемдік шынайы геологиялық запастары соңғы отыз
жыл ішінде жоғарылаудың тұрақты тенденциясын иеленеді.
(1-кесте).
Кесте 1 – Мұнайдың әлемдік шынайы запастары, млрд. тонна.
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Барлығы: 149,41 152,96 153,56 154,69 156,45 157,12 157,95
Сауд Арабиясы 37,54 37,54 37,53 37,60 37,58 38,18 38,12
Ирак 16,07 16,07 16,07 16,08 16,07 16,09 16,08
Біріккен Араб 13,97 13,97 13,97 13,99 13,99 13,97 13,99
Әмірліктері
Кувейт 13,79 13,79 13,79 13,81 13,81 13,85 13,89
Иран 13,30 13,30 13,30 13,36 13,35 13,38 13,38
Катар 0,53 1,88 2,17 2,16 2,55 2,56 2,89
Оман 0,81 0,84 0,84 0,88 0,88 0,91 0,93
Сирия 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,40 0,43
Солтүстік Америка8,36 8,76 8,61 8,62 8,59 8,62 8,90
Мексика 4,06 4,04 3,85 3,89 3,68 3,91 4,01
АҚШ 3,00 3,11 3,15 3,02 3,09 3,45 3,11
Канада 1,25 1,30 1,61 1,61 1,64 1,68 1,70
Венесуэла 10,98 10,98 11,10 11,25 11,30 11,31 11,36
Бразилия 1,05 1,16 1,21 1,25 1,28 1,33 1,37
Эквадор 0,43 0,44 0,44 0,45 0,45 0,47 0,49
Аргентина 0,39 0,44 0,42 0,43 0,45 0,43 0,46
Колумбия 0,37 0,28 0,25 0,31 0,29 0,36 0,35
Африка 11,93 12,86 13,26 13,51 13,56 13,62 13,65
Ливия 4,21 5,14 5,14 5,13 5,012 5,23 5,29
Нигерия 4,14 4,14 4,50 4,63 4,65 4,67 4,89
Алжир 1,62 1,62 1,62 1,62 1,61 1,68 1,68
Ангола 0,77 0,77 0,77 0,78 0,79 0,79 0,80
Египет 0,42 0,42 0,42 0,45 0,45 0,46 0,46
Габон 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,38 0,38
Азия-Тынық мұхиты6,05 6,04 6,04 6,05 6,06 6,06 6,05
аймағы
Қытай 3,43 3,43 3,43 3,44 3,44 3,45 3,46
Индолнезия 0,74 0,73 0,73 0,73 0,75 0,75 0,78
Үндістан 0,72 0,72 0,72 0,75 0,76 0,78 0,77
Малайзия 0,56 0,56 0,56 0,56 0,58 0,58 0,58
Австралия 0,41 0,41 0,41 0,41 0,48 0,48 0,49
Бруней 0,19 0,19 0,19 0,21 0,20 0,23 0,24
Еуропа 2,98 2,89 2,88 2,89 2,91 2,92 2,92
Норвегия 1,55 1,45 1,47 1,46 1,45 1,47 1,48
Ұлыбритания 0,74 0,71 0,70 0,71 0,70 0,72 0,71
Италия 0,09 0,09 0,09 0,09 0,10 0,10 0,10
Бұрынғы КСРО 9,34 9,33 9,34 9,35 9,36 9,36 9,37
Ресей 8,03 8,01 8,03 8,03 8,05 8,05 8,06
Қолда бар бағалауларды ескере отырып, мұнайдың қазіргі кездегі деңгейі
кезінде оның әлемдік геологиялық запастары ең кем дегенде 42 жылға, соның
ішінде Сауд Арабияның мұнайы – 83 жылға, Иранның – 69 жылға, Венесуэланың –
58 жылға, Ливияның – 56 жылға, Мексиканың – 43 жылға, Ресейдің – 22 жылға,
Қытайдың – 21 жылға, Алжирдың – 19 жылға, АҚШ-тың – 10 жылға, Норвегияның –
9 жылға, Индонезияның – 9 жылға және Ұлыбританяның – 5 жылға жетеді деп
болжанады.
Дәл осындай мағлұматтарды British Petroleum компаниясының
сарапшылары да келтіреді мұнайдың қазіргі кездегі қарқындары кезінде
Кувейттің мұнай кеніштері 123 жылдан кейін, Сауд Арабиясының – 80 жылдан
кейін, Иранның – 62 жылдан кейін, Ресейдің – 15 жылдан кейін, Түркменияның
– 7 жылдан кейін, АҚШ-тың – 5 жылдан кейін, Әзірбайжанның – 62 жылдан кейін
сарқылады екен. Ирактың мұнайы шамамен 24 жылға жетеді екен. Қазіргі таңда
әлем елдерінің мұнайға деген сұранысы шамамен жылына 4 млрд. тоннаны
құрайды.
Өткен онжылдықта мұнайдың өндірілуінің өсуінің жалпы тенденциясы екі
есеге қысқарды: 1991-92 және 1999 жылдары. Екі жағдайда да ол аймақтық
дағдарыстар нәтижесінде болып отыр: ең алдымен АҚШ-тағы өнеркәсіптік
өндірістің қысқаруы есебінен, содан кейін – 1997 жылғы Азия-Тынық мұхыты
аймағындағы экономикалық дағдарыстар есебінен болды.
Әлемдегі мұнай өндірісінің қарқынды дамуы, сараптаушылардың
болжамы бойынша, мұнай запастарының сарқылу тенденциясына әкеледі және
болашақта осы шикізат түрін өндірудің технологиялық күрделілігімен және
өзіндік құнының өрістеуімен қатар жүреді, өйткені мұнайдың әлемдік
запастарының өсімі ең алдымен терең мұхиттық мойнақтар, соның ішінде
Арктика есебінен жүзеге асады, оларды әзірлеу едәуір технологиялық күш-
әрекеттерді және үлкен материалдық шығындарды талап етеді. Онда өзіндік
өндіруді жүзеге асырушы елдер үшін қымбат әрі қиын мұнайды өндіруге қаржы
салу немесе әлемдік нарықта өте арзан энергия тасымалдаудаушыларды сатып
алуға көшу сияқты балама нұсқалар тұрады. Бұл АҚШ, Канада, Норвегия,
Ұлыбритания сияқты өнеркәсібі дамыған импорттаушы елдер және мұнай
өндірушілерге қатысты жайт. Ұзақ мерзімді болашақта бұл елдердегі мұнай
өндірісі қысқарады деген болжам бар. Мысалы, Норвегияда, яғни Батыс
Еуропадағы ең ірі мұнай өндіруші елде, 2006 жылы күніне 3,7 млнюбаррель
мұнай өндіріліп, бұл көрсеткіш тұрақты түрде төмендейді деп болжанған еді.
Ұлыбританиядағы мұнай өндірісі 2020 жылға қарай қазіргі кездегі 3,3 млн.
баррельден 2,5 баррельге қысқаруы ықтимал. Бірқатар американдық сарапшылар
2004-2005 жылдары Аляскадағы ең ірі Предо Бей кенішінің бірі
консервацияланғанын атап көрсетті.(10, На распутье Petroleum. 2005. -
№5. – с.33)
Батыс сарапшыларының бағалауынша 2015-2020 жылдары ОПЕК-ке мүше
елдердің, Каспий аймағының және Ресей Федерациясының әлемдік мұнай
өндірісінің жалпы көлемі ұлғаяды.
Егер бүгінгі күні ОПЕК, Ресей Федерациясы және Каспий аймағына
әлемдегі мұнайдың тәуліктік өндірісінің 50 пайызға жуығы тиесілі болса,
онда 2020 жылға қарай ЕІА болжамы бойынша бұл көрсеткіш 66-70 пайызға
жуықтауы мүмкін.
Келтірілген болжам ОПЕК елдеріне, ең алдымен оған мүше Таяу Шығыс
елдеріне қатысты даусыз деп есептеледі:
Біріншіден, дәл осы елдерде әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда мұнай
өндірудің минималды өзіндік құны бар;
Екіншіден, осы елдердегі скважиналарда максималды салыстырмалы өндіруге қол
жеткізіледі.
Үшіншіден, осы елдерде мұнайдың дәлелденген запастары аз көлемде
анықталған. Сондықтан да ОПЕК елдерінің әлемдік өндірудегі көлемі қазіргі
кездегі 42 пайыздан 50 пайызға дейін көтеріледі деген болжам өте оңды
саналады. (2-кесте).
Кесте 2 – Елдер бойынша мұнай өндірісі, млн. тонна. *
Елдер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
АҚШ 991 1000 1030 1045 1051 1055 1062
Жапония 280 276 280 285 291 296 299
Қытай 198 207 232 235 238 239 246
Германия 142 139 140 141 143 142 145
Бразилия 106 108 108 110 112 112 114
Корея 104 107 107 108 109 111 113
Канада 101 106 107 108 108 109 112
Франция 103 101 101 101 102 102 103
Үндістан 93 100 101 101 101 103 103
Италия 95 94 96 97 98 98 99
Ұлыбритания 89 87 87 89 89 91 91
Испания 70 71 74 74 73 75 75
Сауд Арабиясы 62 63 64 65 66 67 69
Иран 55 55 56 57 58 58 59
Индонезия 47 49 52 54 56 56 57
Австралия 44 44 44 45 45 46 46
Сингапур 34 35 37 37 38 39 41
Түркия 31 33 34 35 37 37 39
Египет 25 26 26 26 27 27 29
Оңтүстік Африка 23 23 23 23 23 23 24
Республикасы
Венесуэла 25 24 22 22 23 24 23
Аргентина 26 25 19 19 20 23 24
Филиппины 20 19 17 17 18 18 21
Пәкістан 18 18 19 17 18 18 22
Кувейт 16 12 11 11 13 13 13
Гонконг 13 15 10 10 11 13 12
Басқа елдер 279 282 380 355 358 356 362
Барлығы 3702 3737 3749 3760 3768 3774 3780
* Алынған жері. Халықаралық Энергетикалық Агенттік басылымдары, 2005 ж.
Халықаралық энергетикалық Агенттік (ЕІА) орташа мерзімдік
болашақтағы мұнайдың тұтынылуының салыстырмалы жоғары өсу қарқындарының
сақталуын болжамдайды. Егер де орташа мерзімдік қарқын 1,9 пайызды құраса,
онда Қытайдағы бұл көрсеткіш 4,6 пайызды, Оңтүстік Азияда 4,2 пайызды және
Шығыс Азияда 3,6 пайызды құрайды. Мұнайдың әлемдік тұтынысының өсуі –
әлемдік энергия тұтынудағы газ үлесін ұлғайтудың объективті қажеттілігінің
бірден-бір себебі. Соңғы бес жыл ішінде мұнайға деген сұраныстың қысқаруы
1997-1998 жылдары Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде және Ресейде ғана байқалды,
бұл мезетте кезде олар ауыр экономикалық-қаржылық дағдарысқа ұшырағын еді.
1997 жылы азилық елдердегі мұнайға деген сұраныс күніне 50 мың баррельге,
1998 жылы Ресейде – 100 мың баррельге қысқарды. Бірақ та 1998 жылғы
жиынтық әлемдік сұраныс күніне 585 мың баррельге өсті.
Әлемдік энергетикалық агенттік пен ЕІА-ның болжамдарына сәйкес
2020 жылы мұнайдың әлемдік тұтынысы күніне 120 млрд. баррельге, яғни жылына
5,96 млрд.тоннаға жетеді екен, ол көрсеткіш 2001 жылы 3,7 млрд. тонна
болған. Әлемдік тұтынудың өсуі мұнайдың әлемдік бағаларының өсуінің
алғышарты болып табылады. Мұнайды тұтынудың негізгі өсіміне Қытай,
Үндістан, АҚШ және Еуропа елдері тарапынан мұнай импорты көлемін арттыру
есебінен қол жеткізуге болады. 2002 жылдары мұнай және мұнай өнімдерінің
негізгі экспорттаушылары болып Таяу Шығыс, КСРО-ның бұрынғы елдері, Батыс
Африка мен Солтүстік Африка, сондай-ақ Оңтүстік және Орталық Америка
саналды. Мұнай мен мұнай өнімдерінің негізгі импорттаушыларына АҚШ. Батыс
Еуропа елдері, Жапония, Қытай, Оңтүстік және Орталық Америка. Сарапшылардың
пікірі бойынша, 2010 жылға қарай мұнайдың келешектегі импорттаушысына
Еуропалық нарық, Қытай және Жапония айналады.
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары:даму эволюциясы
Мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы, ең алдымен, мұнайдың әлемдік
бағаларының тұрақтылығына байланысты болады. Дегенмен жаһандану жағдайында
минералды шикізаттың әлемдік бағалары жүйелі түрде өзгеріп жатыр. Өйткені
мұнай өндіруші мемлекеттер экономикасы әлемдік тауар нарықтарындағы
бағалардың жай-күйіне тәуелді болады, сәйкесінше, мұнай бағасының күрт
төмендеуі тікелей ықпал етеді, өйткені экспорттың құрылымында негізгі
үлесті шикізат тауарлары алады. Мұнайдың әлемдік бағаларының қалыптасуы
ұзаққа созылған энергетикалық тарих негізінде жүзеге асты. Мұнайдың әлемдік
нарығының дамуы бағалар әрекетінің әр түрлі сатыларына байланысты мынандай
негізгі құбылыстармен сипатталады:
1. 1950-1972 ж.ж. 70-жылдарға дейін мұнай нарығы әлемдік
саудадағы ең монополияланған нарықтардың бірі болып саналды. Ондағы
іздестіру-барлау жұмыстарынан бастап әр түрлі сатып алушыларға мұнай
өнімдерін өткізу сияқты операциялардың бүкіл циклы Халықаралық Мұнай
Картелінің (ХМК) тікелей-интеграцияланған компаниялары тарапынан бақыланып
отырды. ХМК компаниялары бүкіл дүние жүзі бойынша мұнайлық операцияларды
жүргізе отырып, мұнайы қабылдаушы елдермен бекітілген концессиялық
келісімдер бойынша алып отырды, ал оларды ұзақ мерзімдік келісім-шарттар
негізінде не өз бөлімшелеріне (барлық экспорттың 70 пайызға жуығы), не
дербес мұнай өңдеуші компанияларға экспорттады.
2. 1973 жылдың аяғы- 1974 жылдың басы. Араб-Израиль соғысы
нәтижесінде (1973 жылдың қазаны) ОПЕК Израильмен одақтас елдерге, яғни АҚШ,
Голландия, Португалия, Индонезияға мұнай экспортын қысқартты, содан соң
оған мүлдем эмбарго белгіледі. Эмбарго әрекет еткен 5 ай ішінде мұнай
бағасы бір баррель үшін 4,5 доллардан 12 долларға дейін шарықтап кетті және
ары қарай Ирандағы революция және 1980 жылғы Иран-Ирак соғысы Saudi Light
қоспасының бағасын барреліне 34 долларға дейін өсіріп жіберді.
Осылайша, мұнайдың әлемдік бағалары деңгейін реттеу жөніндегі
шараларды ОПЕК өз қолына алды. Әлемдік нарықтағы ОПЕК-тің басым позициялары
60-жылдарда-ақ қалыптасты, ол өзінің негізгі мақсаты ретінде мұнай нарығын
бағалық реттеуді және қатысушы елдердің мүдделерін қорғауды алға қойды.
3. 1979-1980 ж.ж. 1979 жылғы Иран соғысынан кейін бағалардың
екінші шарықтауы орын алды, соның нәтижесінде 70-жылдардың соңында олар
өздерінің тарихи ең жоғарғы шегіне жетті. 80-жылдардың басында ең алдымен
Нъю-Йорк тауар биржасында, содан кейін Лондон халықаралық мұнай биржасында
сұйық отынмен байланысқан биржалық операциялар күрт кеңейді, бүгінгі таңда
олар Батыс және Шығыс жарты шарларындағы фъючерстік мұнай келісім-
шарттарының негзгі сауда орталықтары болып табылады.
4. 1980-1986ж.ж.Мұнай бағаларының күрт өзгеруі мұнайдың
халықаралқ саудасына тәуекелдіктердібасқарудың механизмдерін енгізуге
түрткі болды. Бұл жағдай мұнай нарығында қаржылық нарық менеджерлерінің
пайда болуына әкелді. Олар мұнай нарығына тәуекелдіктерді басқару
техникасын, сондай-ақ қаржылық нарықтарда қолданылатын бағалы қағаздар
нарығындағы биржалық операциялар техникасын алып келді. Мұнай компаниялары
мен мұнай нарығының басқа қатысушыларының иелігінде тәукелдіктерді
басқарудың құралдары неғұрлым көп болса, олардың соңғыларының құрлымы да
солғұрлым күрделі болады. 80-жылдардың ортасна қарай ОПЕК-тің мұнай нарығы
шектен тыс толып кетеді, соның салдарынан 1986 жылы мұнай бағасы 1973-1974
жылдардағы алғашқы шарықтау деңгейінен де төмендеп кетті.
5. 1986-қазіргі мерзімге дейін 1986 жылдан кейінгі он жыл ішінде
мұнай бағасы теңгермелі диапазон барреліне 15-20 доллар көлеміндегі тұрақты
өзгерістер болып отырды.1987-1988 жылдары мұнай бағасының тұрақты төмендеуі
орын алды, содан кейін 2004 жылдары олардың өсуі қарқынды түрде жүріп
отырды.
Жағдай Кувейттің мұнай өндіруші қуаттарын ақырындап қалпына
келтіру нәтижесінде өзгере бастады, бұл ел көп уақыт бойына ОПЕК квоталары
жүйесінен тыс қалып қойды. Ұйымның басқа қатысушылрының келісілген
квоталарды үнемі бұзуы, Солтүстік теңіздегі мұнай өндірісінің өсуі, әлемдік
экономикадағы құлдыраудан туындаған нашар сұраныс нәтижесінде әлемдік
нарықтағы мұнайдың ұсынысы шектен тыс көбейіп кетті. 1993 жылдың аяғына
қарай ОПЕК-тегі және одан тыс негізгі мұнай экспорттаушы елдер бағалық
соғыс жиегінде тұрды, ал ОПЕК мұнайы кәрзеңкесінің бағасы соңғы бес жыл
ішінде ең төмен деңгейге,яғни барреліне 13 доллар көлеміне түсіп кетті.
Сарапшылардың болжамы бойынша трансұлттық мұнай компанияларының
қара алтынды жинақтауымен қатар, ирактың мұнайын әлемдік нарыққа шығару
мұнайдың әлемдік бағаларының төмендеуіне әкелді. ОПЕК бағалардың күрт
төмендеуімен келісе отырып, он жыл ішінде алғаш рет өнімді азайту
қажеттілігімен келісті. Бірақ та ОПЕК-ке қатысушы елдердің әлемдік
нарықтағы бағаларды тұрақтандыру мақсатында мұнайдың сатылуын қысқарту
жөніндегі ағымдағы жылдың 31 наурызындағы шешімі қарама-қайшы реакцияны
туындатып, мұнай бағасының келесі құлдырауына әкелді. Бағалар соңғы он
жылда өте төмен деңгейге түсіп кетті.
Әлемдік мұнай нарығы өзінің ішкі құрылымының әр алуандығsн кеңейту
жолында тұрақты өзгерістерге ұшырады, уақыт өте осы нарықтағы баға белгілеу
механизмі де өзгеріп отырды. Әлемдік нарықтағы баға белгілеудің басым
механизміне сәйкес оның дамуының төрт сатысын атап көрсетуге болады. (4-
кесте).
Кесте 4 – Мұнайдың әлемдік нарығындағы баға белгілеу механизмінің
эволюциясы *
Кезеңдері 1947 жылға 1947-1971 1971-1986 1986-қазіргі
дейін уақытқа дейін
Баға белгілеу картельдік картельдік картельдік бәсекелік
қағидасы
Бағаны кім ХМК ХМК ОПЕК биржа
белгілейді
Баға белгілеу 7 7 13 Көп
үрдісіне
қатысушылар саны
Басым бәсеке Көлденең Көлденең Тікелей Тікелей+көлденең
сипаты
Сұраныс Тұрақты өсу Тұрақты өсу Өсуітөмендеуі Баяу өсуі
динамикасы
* Алынған жері: Энергетикалық кешеннің экономикалық прблемалары ашық
семинары. 2002 жылдың 26 мамырындағы екінші отырысы.
Алғашқы үш кезең баға белгілеудің картельдік қағидасымен сипатталды,
бірақ та әр түрлі сатыларда қатысушылардың әр түрлі құрамы бар әр алуан
картельдер болған. Алғашқы екі сатыда баға белгілеуші картель жеті
тікелей-интеграцияланған ірі халықаралық мұнай компанияларынан құралды,
оның ішіне:Экссон, Мобил, Галф, Тексако, Стандард Ойл оф
Калифорния – барлығы американдық компаниялар, Бритиш Петролеум-
ағылшындық, РоялДатчШелл - ағылшын-голландық компания, оған Франсез ду
Петроль кіреді, Үшінші кезеңде баға белгілеуде басым рөлді ОПЕК картелі
иеленген,
Ол 13 мемлекеттен (Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Ирак, Біріккен Араб
Әмірліктері, Катар – Таяу және Орталық Шығыс, Алжир, Ливия, Нигерия, Габон
– Африка, Венесуэла, Эквадор – Оңтүстік Америка, Индонезия – Оңтүстік
–Шығыс Азия) тұрады.
1986 жылдан бастап қана баға белгілеудің картельдік қағидасы –
ойыншылардың шектеулі тобының өз бетінше бағаларды белгілеуі – биржаға,
яғни баға белгілеудің картельдік емес қағидасына орын берді. 1986 жылдан
бастап қана биржалық сауда құралдарының пайда болуы есебінен баға
белгілеудің бәсекелік қағидасы шынайы түрде әрекет ете бастады. Соның
салдарынан нарықта кәсіпкерлік қызмет субъектілері саны ұлғаяды.
Бүгінгі таңда жеткізілімдердің сенімділігі сипатының негізгі
сипаттамаларының бірі – бұл баға белгілеудің ашықтығы, яғни компаниялардың
өз бюджеттерін сенімді болжау мүмкіндігі. Сондықтан халықаралық мұнай
компаниялары көмірсутектерді жеткізу көздерін бақылау құқығынан айрылып,
ОПЕК мемлекеттерінен баға белгілеу тетіктерін тартып алуға және шикізатты
сатып алушылардың мүдделеріне жауап беретін баға белгілеу механизмін
қалыптастыруға мүдделі болады.
Осылайша, мұнай нарығын трансформациялау тауар айырбастау
келісімдерінің түрлерін кеңейтуге, нарықтың әрекет етуші сегменттеріне жаңа
сегменттерді қосуға бағытталған. Ұзақ мерзімдік келісім-шарттардан қолма-
қол мұнайға қатысты бір реттік мәмілелерге, ары қарай –форвардтық
келісімдерге, содан соң фъючерстік келісімдерге өту жүзеге асырылды.
Нәтижесінде 80-жылдардың соңында мұнай және мұнай өнімдерінің биржалық
саудасының әлемдік жүйесі қалыптасты. Бұл жүйеге шынайы уақыттың 24
сағаттық режимінде жұмыс істейтін негізгі үш орталық қызмет көрсетеді: Нъю-
Йорк – NYMEX, Лондон- IPE, Сингапур – SIMEX, яғни Сингапурдегі биржа
жабылған уақытта Лондондағы биржа ашылады, ол жабылғаннан кейін – Нъю-
Йорктегі биржа ашылады.
Биржалық сауданың үш географиялық орталығының әрекет етуі мұнайдың
әлемдік нарығының шынайы жаһандануын қамтамасыз етті. Әлемдік мұнай
өнеркәсібінің ортақ ақпараттық кеңістігін қалыптастыру фъючерстік сауданың
уақыттық жиектерін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Егер де биржалық сауданың
бастапқы кезеңдерінде фъючерстік котировкалар үш айдан алты айға дейінгі
мерзімге белгіленген болса, бүгінгі таңда сұйық отын нарығындағы фъючерстік
сауданың жиектері кейбір тауарлық позициялар бойнша алты жылға дейін
кеңейтілді. Бұл мұнай бағаларының өзгеруіне қатысты нарық субъектілерінің
қажеттіліктерін алдын-ала қалыптастыруға және сол арқылы күтілмеген бағалық
өзгерістер тәуекелдіктерін азайтуға, мұнай операцияларының тұрақтылығын
ұлғайтуға, олардың сенімділігін арттыруға, оларды қаржыландыру бағаларын
азайтуға мүмкіндік береді. Демек, бүгінгі таңда мұнай бағасын белгілеуге
қатысты биржалық нарықтың басым екендігін атап өтуге болады. Баға
белгілеудің қағидалары мен заңдылықтары мұнайды жеткізудің физикалық
көлемдеріне сәйкес келмейді.
Бүгінгі таңда мұнайдың әлемдік бағаларының динамикасы тұрақты өзгерістерге
ұшырап жатыр, өйткені дамуға ықпал ететін көптеген факторлар кездеседі.(1-
сурет.)
1-сурет . Мұнайдың әлемдік бағаларының дамуына ықпал ететін факторлар
Мұнайдың әлемдік бағаларының өсу Мұнайдың әлемдік бағаларының төмендеу
факторлары: факторлары:
- отынға деген сұраныстың ұлғаюы - энергия тасымалдаушылардың әлемдік
сұранысының өсуінің баяулауы
- мұнайдың шығарылуын шектеу - әлемдік экономиканың өсу
қарындарының баяулауы
- дамыған елдерде коммерциялық - ОПЕК-ке кірмейтін кейбір елдерде
запастардың азаюы мұнайдың барлануы мен өндірілуіне
жеткілікті көп қаржыны инвестициялау
- дамыған елдерде мұнайдың Барлау мен өндірудің технологиялық
запастарының квотасын қалыпты шығындарын төмендетудің тұрақты
деңгейден ары қарай кесу тенденциясын қамтамасыз етуші қарқынды
ғылыми-техникалық прогресс
- Басқа елдер валютасына қатысты - әкімшілік және қаржылық
доллар бағамының көтерілуі, шығындарды төмендету саясатының
нәтижесінде американдық емес сатып элементі ретіндегі мұнай нарығының
алушылар үшін мұнай қимбатқа түседі реструктуризациясы
- Азияның дамушы елдерінде мұнайдың
тұтынылуының ұлғаюы
2007жылы қаңтардың 24-де Швейцариялық Давоста жылдық Әлемдік
Экономикалық Форум өтті.
Мұнайдың әлемдік бағалары Қазақстан экономикасы үшін маңызды
болып келеді, өйткені отын-энергетикалық кешен экспорттық түсімдердің
жартысына жуығын қамтамасыз ететін маңызды салалардың бірі болып табылады.
Мұнайдың әлемдік бағаларының өзгерістерінің салдары мұнай өңдеуші
мемлекеттер экономикасының ары қарай дамуына тікелей ықпал етеді:
- біріншіден, мұнайдың әлемдік бағаларының өзгерістері экспорттаушы
елдің мемлекеттік бюджетін қалыптастыруға тікелей ықпал етеді. Осыған
байланысты мұнай бағасының төмендеуі осы елдің мемлекеттік бюджетінің
көптеген көрсеткіштеріне кері ықпал етеді. 1998 жылғы жағдайды еске
алсақ жеткілікті, яғни ол кезде әлемдік мұнай картеліне мүше елдер
және ОПЕК-ке мүше емес мұнай өндіруші елдер мұнайлық экспорт
көлемдерін қысқарту бойынша өздерінің іс-әрекеттерін келіспеді, осы
жағдай шикі мұнай бағаларының коллапсына және Азиядағы ұзаққа
созылған қаржылық дағдарысқа әкеліп соқты. Соның нәтижесінде мұнай
бағасы бір баррелі үшін 10 АҚШ долларына дейін төмендеп кетті, және
көптеген елдердің бюджеттері әлсіреп қалды;
- екіншіден, мұнай бағасының төмендеуі өндірілетін мұнайдың өзіндік
құнына әсер етеді. Мұнай өндірудің өзіндік құны әр алуан компаниялар,
кеніштер және өңдеу әдістері үшін әр түрлі болып келеді. ОПЕК-ке
кірмейтін елдердің мұнай өндірісі көп дәрежеде төмендейді, өйткені осы
уақытта әрекет етуші бағалар мұнай өндірісін рентабелсіз етеді. Жаңа
кеніштерді барлау және игеру, сондай-ақ игерілген кеніштердегі жаңа
скважиналарды бұрғылау шығындарын төмендету арқылы өзіндік құнды
едәуір төмендетуге болады, бірақ та бұл жағдайда ағымдық өндіру
көлемі, сондай-ақ оны болашақта кеңейту мүмкіндігі төмендейді. Іс
жүзінде ол қазақстандық мұнай өндірісін едәуір төмендетеді, өйткені
игерілген кеніштер өте жылдам сарқылады;
- үшіншіден, мұнайдың әлемдік бағалары өндіріс көлемдерінің төмендеуіне
және нарықтық позициялардың жойылуына әкелуі мүмкін. Қазақстанның
жоғары капитал сыйымды салалары және мұнай салаларына қолайсыз
конъюнктура кезеңдерінде өндіріс көлемдерін сақтау ұмтылысы тән болып
келеді.Бұл мынаман байланысқан, яғни қуаттарды консервациялау, артық
персоналды қамсыздандыру шығындары, басқа да шартты-тұрақты шығындар
өнімді сатудан болатын шығындардан асады;
- төртіншіден, бағалар өзгерісі салдарынан шығындардың жоғары деңгейі
және қолайсыз динамикасы мұнай өнеркәсібі үшін мұнайдың әлемдік
нарығындағы бәсекелік қабілеттің мүмкін шығындарының маңызды
факторларының бірі болып табылады. Оның бірден-бір себебі – шығындарды
төмендетуге арналған ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктеріне
әлсіз бейімделуі;
- бесіншіден, мұнай бағасының төмендеуі Қазақстан және басқа мұнай
экспорттаушы елдер үшін маңызды қаржылық салдарды туындатуы мүмкін.
Шамамен мынаны болжауға болады, яғни Қазақстаннан жылына орташа
есеппен 20 млн.тонна экспортталған жағдайда мұнай бағасы бір
баррелі үшін 35-50 пайызға әрбір төмендеуі нәтижесінде 50
млн.долларға (тенге курсы бойынша 3,75) тең келеді. Бағалардың бірнеше
төмендеулері жағдайында Қазақстанның сомалық шығындары жылына бірнеше
жүз миллионды құрауы мүмкін.
2-ТАРАУ. Әлемдік нарық жүйесіндегі Қазақстанның мұнайлық әлеуеті
2.1 ҚР-ның мұнай-газ кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
Republic of Kazakhstan. Investors Guide журналының мәліметтері
бойынша, Қазақстан Республикасында көмірсутек шикізаттарының ірі барланған
запастары, яғни 2,1 млрд. тонна мұнай, 0,7 млрд. тонна газ конденсаты және
1,7 трлн. текше метр табиғи газ бар. Болжамдарға сүйенсек, Қазақстанның
Каспийдегі көмірсутектерді жалпы өндіруі 2015 жылға қарай күніне 4 млн.
тоннаны құрауы мүмкін (2000 жыл деңгейінен үш есеге астам). ХЭИ-тың
мәліметтеріне жүгінсек, 2010 жылға қарай Қазақстан күніне шамамен 1 млн.
баррель немесе жылына 56-58 млн. тонна шикі мұнайды экспорттай алады. ТМД
елдері ішінде Қазақстан өндірілетін мұнай көлемі бойынша Ресейден кейін
екінші орынды алады екен. Қазақстан Үкіметі мұнай-газ кешенінің дамуын
ұлттық экономиканы қалыптастырудың маңызды факторы деп есептейді. Сондықтан
да мұнай-газ секторы болашақтағы 30 жыл ішінде ел экономикасының болашағы
өте зор сала ретінде қарастырылады.
2000 жылы мұнайдың әлемдік сыртқы саудалық айналымы 2,1
млрд.тоннаны құраған. Осы жылы мұнай мен мұнай өнімдерінің негізгі
экспорттаушылары болып Таяу Шығыс елдері, бұрынғы КСРО елдері, Батыс Африка
мен Солтүстік Африка мемлекеттері, сондай-ақ Оңтүстік және Орталық Америка
елдері саналды.
Сарапшылардың пікірі бойынша, 2010 жылға қарай мұнайдың жетекші
импорттаушылары болып Еуропалық нарық, Қытай және Жапония саналатын болады.
Атап айтқанда, 2010 жылға қарай мұнай импорты көлемдерінің жуық
көрсеткіштері ытай бойынша жылына 130 млн. тоннадан асық болса, ал Еуропада
жылына 584 млн. тоннаны құрауы мүмкін.
Төмендегі 5-кестеде аймақтар бойынша мұнайдың экспорты мен импорты
келтірілген.
5-кесте - Аймақтар бойынша мұнайдың экспорты мен импорты, млн. т.
Страны 1990 1995 1996
Алжир 1 3 2
Индонезия 3 1 2
Малайзия 3 1 2
Мексика 3 2 1
Норвегия 1 2 3
Венесуэла 2 1 3
Ескертпе: 1- басымдықтың төменгі деңгейі; 2- орташа деңгейі; 3-жоғарғы
деңгейі.Алынған көзі: Крюков В.А. Институциональная структура
нефтегазового сектора. – Новосибирск. – 1998. – с. 53.
Барлық елдерде ҰМК-ын құрудағы ортақ мақсат - өз елдерінің
үкіметтеріне экономикалық рентаның едәуір бөлігінің түсуін кепілді түрде
қамтамасыз ету.
Әлемдік тәжірибені ескере отырып, ҚР Үкіметі тарапынан мұнай-газ
кешенін басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету бойынша ары қарайғы шаралар
қабылданды. Осылайша, Қазақстан Республикасы Президентінің 20.02.2002 жылғы
№811 ел экономикасының мұнай-газ секторындағы мемлекет мүддесін ары қарай
қамтамасыз ету шаралары жөніндегі Жарлығы бойынша ҚазМұнайГаз Ұлттық
компаниясы ЖАҚ-ы құрылды. ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы ЖАҚ-ы
қызметінің негізгі басымдықтарына мыналар жатады:
- мұнай-газ саласында ортақ мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға қатысу;
- республиканың мұнай-газ ресурстарын тиімді жіне ұтымды игеруді
қамтамасыз ету;
- мұнай мен газ ресурстарын пайдалану, ұдайы өндіру және ары қарай
ұлғайту стратегиясын дайындауға қатысу;
- Қазақстан Республикасы аумағында мұнай-газ операцияларына қатысты
жарияланған байқауларды ұйымдастыруға қатысу;
- Көмірсутектерді барлау, дайындау, қайта өңдеу, өткізу тасымалдау,
мұнай-газ құбырларын және мұнай-газ инфрақұрылымын жобалау, салу, іске
қосу және пайдалану;
- Мұнай-газ операцияларын жүзеге асыру бойынша Қазақстан Республикасының
ішкі және халықараалық жобаларына заңдық негізде қатысу.
Осы сатыда Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан активтерді
консолидациялау, кәсіпорындардың жүзеге асыратын міндеттері мен
функцияларын оңтайландыру жөніндегі, сондай-ақ таратылатын акционерлік
қоғамдардың меншігіндегі немесе басқаруындағы акцияларды және олардың
жарғылық капиталдардағы қатысу үлесін біріктіру жөніндегі шаралар
қабылданып жатыр. ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясында өндірістік-
техникалық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік-кадрлық қызмет
саласындағы ортақ саясатты қалыптастыру жөніндегі ағымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz