Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің депозиттік операцияларын талдау
КІРІСПЕ 8
1. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының теориялық негізі
1.1 Депозит және депозиттік операциялардың экономикалық мәні 10
1.1 Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері 20
1.3 Шетелдің тәжірибедегі депозиттік операциялардың түрлері 25
2. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің депозиттік операцияларын талдау
2.1 ҚР.ғы депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы 33
2.2 «Тұран.Әлем Банкі» АҚ .ның депозиттік портфелін талдау 42
2.3 «Халық Банкі» АҚ.ның депозиттік операцияларының сипаты 49
3. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдіру жолдары
3.1 Коммерциялық банктің депозиттік операцияларын басқару 57
3.2 «Тұран.Әлем Банкі» АҚ.нің депозиттік саясатын жетілдіру 65
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының теориялық негізі
1.1 Депозит және депозиттік операциялардың экономикалық мәні 10
1.1 Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері 20
1.3 Шетелдің тәжірибедегі депозиттік операциялардың түрлері 25
2. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің депозиттік операцияларын талдау
2.1 ҚР.ғы депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы 33
2.2 «Тұран.Әлем Банкі» АҚ .ның депозиттік портфелін талдау 42
2.3 «Халық Банкі» АҚ.ның депозиттік операцияларының сипаты 49
3. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдіру жолдары
3.1 Коммерциялық банктің депозиттік операцияларын басқару 57
3.2 «Тұран.Әлем Банкі» АҚ.нің депозиттік саясатын жетілдіру 65
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ
8
1. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының теориялық негізі
Депозит және депозиттік операциялардың экономикалық мәні 105
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері
20
1.3 Шетелдің тәжірибедегі депозиттік операциялардың түрлері
25
2. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің депозиттік
операцияларын талдау
2.1 ҚР-ғы депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы
33
2.2 Тұран-Әлем Банкі АҚ –ның депозиттік портфелін талдау
42
2.3 Халық Банкі АҚ-ның депозиттік операцияларының сипаты
49
3. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдіру жолдары
3.1 Коммерциялық банктің депозиттік операцияларын басқару
57
3.2 Тұран-Әлем Банкі АҚ-нің депозиттік саясатын жетілдіру
65
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық
субьектілері сияқты, өздерінің коммерциялық және шаруашылық қызметтерін
қамтамасыз етіп отыру үшін, белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни
ресурстары болуға тиіс.
Қазіргі экономикамыздың даму жағдайында депозиттік ресурсты
қалыптасытыру мәселесі бірінші кезектегі мәселеге айналуда. Банк
ресурстарының негізгі бөлігі депозиттік операциялары негізінде
жинақталатынын ескерсек бұл мәселе экономиканың нарықтық үлгісіне өтуімен
байланысты, банк ісіндегі монополияның жойылуына сай екі деңгейлі банктік
жүйенің құрылуына байланысты банк ресурстарындағы түбегейлі өзгерістерден
туындап отыр десе де болады.
Мұның келесідей өзіндік себептері бар:
біріншіден, кешегі экономикамызға қызмет еткен жалпы мемлекеттік
ресурстар қорының қысқару нәтижесінде оның бүгінгі қызмет ету аумағының
Қазақстан Ұлттық банкінен берілуі;
екіншіден, кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі формаларда құрылып жұмыс
жасауына байланысты олардағы уақытша бос ақша қаражаттарын иеленуші жаңа
меншік иелерінің пайда болуына, сондай-ақ, олардың өз ақшалай қаражаттарын
сақтауды таңдау құқығының болуына байланысты болды.
Бұрынғыдай клиенттерді қандай да бір банкке әкімшілік тұрғыда бекітіп
қою уақыты тарихқа кетті. Қазіргі кезде клиенттерді банктердің өздері іздеп
табуға міндетті.
Сонымен қатар, банктердің қызметтерінің ауқымы, яғни, активтік
операцияларменен анықталатын обьектілері, банктердің депозиттік
ресурстарының жалпы көлеміне, соның ішінде салымдарға тікелей байланысты
болып табылады. Міне осындай жағдай, банктердің депозиттік ресурстар тарту
барысында өзара бәсекелестікке баруына жол береді.
Бүгінгі таңда қаржы нарығының несие нарығынан кейінгі ең дамып отырған
нарығы бұл депозиттік нарық. Ол нарықта екінші деңгейлі банктер мен қатар
банктік емес мекмелердің қызмет етуі банктерге бәселестік туғызуда.
Депозиттік нарықта өзінің позициясын ұстап отыру әр банктегі депозиттік
саясатқа тікелей байланысты. Міне осы жоғарыда айтылған мәселердің болуы
бұл диплом жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Диплом жұмыстың басты мақсаты екінші деңгейлі банктердегі депозиттік
ресурстардың құралуына баға бере отырып, ондағы орын алар мәселелерді
анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешу қажет:
1. Банк депозиттік операциясының анықтамасын нақтылау
2. Депозиттік саясаттың қалыптасу ерекшеліктеріне мән беру.
3. Шетел тәжірибесіндегі банктік депозитердің түрлерін зерттеу.
4. Екінші деңгейлі банктердегі депозитік операцияларының дамуына талдау
жасау.
5. Банктің депозиттік операцияларын дамыту жолдарын қарастыру.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейлі банктердің депозиттік операциялары және депозиттік нарықтың дамуы
алынады.
Диплом жұмысты жазу барысында шетелдік және отандық экономист
ғалымдардың шығармашылық еңбектері пайдаланылды.
Диплом жұмыстың құқықтық негізіне: Қазақстан Республикасының заңы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің нормативтік құжаттары мен
актілері, сол сияқты Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
әдістемелік нұсқамалары мен ережелер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан және қортыныдыдан
тұрады.
Кіріспеде автор, тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері
туралы сұрақтарды қарастырған.
Бірінші тарауда автор коммерциялық банктердің депозиттік операцияларынң
теориялық негізі, соның ішінде депозит және депозиттік операциялардың
экономикалық мәні, коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері, шетелдің тәжірибедегі депозиттік операциялардың сипаты
туралы мәселелер қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің
депозиттік операцияларын талдау, соның ішінде ҚР-ғы депозиттік нарықтың
қалыптасуы мен дамуын талдау, Тұран-Әлем АҚ –ның депозиттік портфелін
талдау, Халық Банкі АҚның депозиттік операцияларын талдау сияқты
сұрақтардың мазмұны ашылған.
Үшінші тарауда коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын
жетілдіру жолдары Коммерциялық банктің депозиттік операцияларын басқару
Тұран әлем банкі АҚ-нің депозиттік саясатын жетілдіру
Қорытындыда банктердің депозиттік саясатын жетілдіру бағытында өзінің
ұсыныстарын берген.
1. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын теориялық негізі
1.1 Депозит және депозиттік операциялардың экономикалық мәні
Депозиттік операцияларды қарастырудан бұрын, депозит ұғымына аса
көңіл аудару қажет сияқты.
Депозит латын сөзінде deposіtum банкке сақтауға берілген затты
білдіреді. Бұл зат ретінде ақша, бағалы қағаз, алтын немесе өзге
құныдылықтар болуы мүмкін. Қазіргі банктік тәжірибеде депозит ретінде тек
қана сақталған ақшалай қаржатты түсінеміз.
Шынымен де бүгінгі күнгі отандық және шетелдік экономикалық
әдебиеттерде депозит ұғымына қатысты әр түрлі көзқарас қалыптасқан.
В.И. Клесниковтің жетекшілігмен жазылған ресейлік “Банковское дело”
оқулығында депозит – бүл банкке уақытша пайдалануға берілген клиенттің
қаражатына байланысты экономикалық қатынастар делінген. Біздің ойымызша
мұндай көзқарас депозиттің толық ұғымын бермейді. Себебі, біріншіден,
пассивтік операцияның бір түрі ретінде депозитті клиент банкке сақтау үшін
және одан пайда көру үшін салатындығы айтылмай қалуда, екіншіден, активтік
операция тұрғысынан депозиттің мәні мүлде ескерілмеген.
Ал, О.И. Лаврушиннің жетекшілігімен жазылған келесі ресейлік
“Банковское дело” оқулығында: депозит – банктік заңдылыққа және шоттың
режиміне сәйкес банктің пайдалануға құқығы бар, клиенттердің - заңды және
жеке тұлғалардың банктегі белгілі бір шотқа салынған ақшалай қаражаттары
деп түсіндіріледі.
Әрине мұнда да келіспейтін сұрақтар бар, яғни бұл жерде де депозитті
бір жақты қарастырған немесе банктік депозит туралы сөз қозғалмаған десе
болады.
Отандық әдебиеттерге келсек, соның бірі ретінде, Кәсіпкерге арналған
орыс-қазақ түсіндірме экономикалық сөздікте депозит – клиенттің банкке
қатысты талапттарын сипаттайтын банкке берген салымы және жинақ кассасы,
сондай-ақ банктік кітаптағы жазулар деп береді. Мұндай анықтама өте ауқымды
және нақты түсінік бермейді. Жинақ кассасын депозит ұғымына сиғызу бұл
кемшілік немесе банктің кітапшасындағы жазу деп санау өте орынсыз.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, депозит - бұл белгілі бір уақыт
өткен соң немесе алдын-ала келісім бойынша депозитордың алғашқы талабымен
қайтарылатын немесе үшінші бір тұлғаға толық не жартылай берілетін, бір
тұлғаның (депозитардың) басқа тұлғаға – банкке (оның ішінде Ұлттық банкке)
қайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретін ақшасы делінген.
Сонымен қатар осының қысқарған түсінігі С.Б. Мақыштың Коммерциялық
банктер операциялары деген еңбегінде былай беріледі: депозит – бұл
клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа
салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Менің ойымша осы аталған соңғы екі түсініктемемен біршама келісуге
болады.
Дегенмен, депозитке банктің активі мен пассиві тұрғысынан мынадай
анықтама берген дұрыс сияқты: депозит – бұл қандай да бір банкке уақытша
сақтауға салынған, кез келген уақытта қайтарып алуға және одан пайда алуға
болатын, жеке тұлғалардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ өзге
банктердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Осыған анықтамаға сәйкес, банктік депозиттерді пассивті және активті
деп екі топқа бөлуге болады (1-сурет).
.
1-сурет. Банктік депозиттердің түрлері
Мұндағы, активтік депозиттер – бұл банктің басқа банктерде пайда табу
және өтімділігін қолдау мақсатында орналастырылған, сондай-ақ
корреспонденттік қатынас негізінде жасалған келісім-шартқа сай пайдалануға
мүмкіндік беретін уақытша бос ақша қаражатын сипаттайды.
Отандық тәжірибеде активтік депозиттер Қазақстан Республикасының
Ұлттық банктегі банктердің депозиттері мен өзге коммерциялық банктерде,
соның ішінде шетелдік немесе отандық банктерде орналастырған ұлттық және
шетел валютасындағы шоттардағы қаражаттарын сипаттайды.
Банктік тәжірибеде активті депозиттерді банкаралық депозит деп атайды.
Банкаралық депозит негізінен банкаралық несиенің қалыптасуына себеп болады.
Пассивтік депозитер - бұл банктің ресурсының негізін құрайтын тартылған
қаражат көзін білдіреді. Пассивтік депозитер банктерге клиенттердің
инициативасы бойынша жинақтайды.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі
рөлі жоғары.
Пассивтік операциялар – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе
активті-пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің
арту формасын білдіретін операцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды
сатып алады.
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады:
• коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
• банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
• басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
• депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге
тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы
негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары
құралады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ - заемдық немесе
тартылған ресурстар құрылады.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес
ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар жергілікті билік
органдары, қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен ораналастырады. Бұл
бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың үлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын
кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада
қарыз ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін
екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан
салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады;
• банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін
жағдай жасауға;
• депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
• банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп
отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен
қарыз аударылуы қажет; депозиттік операциялар мен
қарыздарды беру бойынша байланыс пен сабақтастылықты
қамтамасыз ету қажет;
• депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді
дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4
факторға тәуелді болып келеді;
1. Халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
2. Олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
3. Салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
4. Елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің
дамуы.
Банктік депозит - салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақы қосылып
қайтарылуы шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес
ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар жергілікті билік
органдары, қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен ораналастырады. Бұл
бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың үлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез
келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада қарыз
ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін
екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан
салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады;
• банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін
жағдай жасауға;
• депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
• банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп
отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен
қарыз аударылуы қажет; депозиттік операциялар мен
қарыздарды беру бойынша байланыс пен сабақтастылықты
қамтамасыз ету қажет;
• депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді
дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4 факторға
тәуелді болып келеді:
1. Халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
2. Олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
3. Салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
4. Елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің
дамуы.
Ақша қаражаттарын сақтандыру шоттарына аудару ерікті сипатта жүзеге
асады. Әр бір салымшы ақша қаражатын орналастыру кезінде көп деген
шарттарды ескере отырып банкті өз қалауынша таңдайды. Банк менеджері
депозит мерзіміне, мөлшеріне, оған есептелетін пайыз және тағы да басқа
шарттармен салымшыларын таныстырып, толық және ақысыз кеңес беру.
Шот ашу үшін салымшы банкпен банктік салым туралы келісім шартқа
отырады. Талап еткенге дейінгі және мерзімді жинақтаушы салымдар бойынша
шот ашу кезінде салымшыға депозиттік сертификат немесе жинақтау кітапшасын
береді.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер
ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар
түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша
қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Жалпы экономикалық мағынасы тұрғысынан депозиттерді мына топтарға бөліп
қарастыруға болады. Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта
салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар,
олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы
немесе шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар
бойынша ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы
мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге мүлдем тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі олардың әр түрлі
формаларда – қолма қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларының
жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік
техникаларды қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің
шығындарының маңызды факторы болып табылады. Талап еткенге дейінгі шоттарда
иеленуші клиенттер өз шоттарындағы ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп
айырысулар үшін толық пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп дәрежеде
немесе аз дәрежеде компенсациялайды.
Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты
қалдық қалады, сондай ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін.
Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражатары
үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып
отырыуы нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз
міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Осы қаражаттар
қалдықтарымен талап еткеннге дейінгі шоттар есебінен банктер 60,90,120
күнге векселге немесе нақты несие бере алады.
Отандық банктік тәжірибеде депозиттерді, олардың сипатына қарай әр
түрге бөліп қарастырады.
Айталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзінің нормативтік
актілерінде, соның ішінде ақша массасын құрылымын анықтауда екінші
деңгейдегі банктердегі депозиттерді былай жіктейді:
Аудармалы депозиттер – 1) әрқашан айып-пұлсыз және шектеусіз атаулы
құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің
көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады.
Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
Басқа депозиттер – негізінен ол, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана
алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз
қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға жоғары
дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер,
сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді
қамтиды.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етуіне дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
Талап етуіне дейінгі депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар.
Талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады :
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
комиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны
үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық
банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар
жасайды.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылымайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пұл
төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгеленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп
отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап
етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - жинақ салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның
жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын
көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады. Ал, шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа
жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз
төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды
білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат – заңды тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық
беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын
және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан
салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген
қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін
атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан
да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі
бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды.
Жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді.
Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау
тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға
тиіс.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер
ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар
түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша
қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Сонымен, депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың
қаражаттарын белгілі-бір мерзімдегі немесе талап етуге дейінгі салымдарға
тартуға байланысты банктің операциялары болып табылады.
Депозиттік операцияларды депозитердің түріне қарай активті және
пассивті операцияларға бөлуге болады.
Активті депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын
басқа корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің
өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қорыта айтқанда, депозиттер, коммерциялық банктердің еркін несиелік
ресурстар нарығынан ресурстар сатып алудағы делдалдық қызметінің мазмұнын
ашады. Депозиттер банктердің ресурстарының басты қалыптасы көздерін
құрайды. Депозиттер банктер үшін ең арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозитттер банктердің ішкі және сыртқы міндеттемелерін құрайды. Сондықтан
да депозиттердің банк қызметінде көп болуы арнайы жасалған банктердің
саясатына тікелей байланысты. Депозиттік саясаттың дұрыс болмауы банктердің
ресурстарының қалыптасуына кері ықпал етеді.
1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері.
Тартылған қаражатарды тиімді басқару банктің депозиттік саясатының
жасалуын көздейді.
Коммерциялық банктің депозиттік саясаты салым иелерінің ақшалай
қаржаттарын депозитке тарту және тартылған қаражаттарды тиімді басқарумен
байланысты банктік саясатты білдіреді.
Депозиттік саясат банктің қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы
мен тактикасын қамтиды.
Депозиттік саясаттың ұғымын екі тұрғыдан қарауға болады. Кең мағынада
бұл салым иелерінің және өзге де кредиторлардың ақшалай қаржаттарын
тартумен, сондай-ақ қаражат көздерін анықтаумен байланысты банктің қызметін
сипаттайды. Ал, тар мағынада бұл банктің өтімді қаражттарға деген қажетін
қанағаттандыру мақсатында тартылған қаражаттарды іздестіру шараларын
білдіреді.
Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы тиіс. Соныдықтан
банк өзінің депозиттік саясатын жасау барасында өзінің әлуетті клиенттерін,
яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс
таңдай білуі қажет.
Банктік ортадағы күшті бәсекелестік жағдайында банктер агрессивтік
депозиттік саясат жүргізуді таңдайды. Отандық депозиттік нарықта бүгінгі
күні үш жетекші банктердің үлесі өте жоғары. Оларға БанкТұранӘлем АҚ,
Қазкоммерцбанк АҚ және Халық жинақ банкі АҚ жатады.
Сонымен қатар, клиенттерді тартуда банктердің тиімді пайыз саясатын
қолданғаны дұрыс. Ол үшін банк депозитік саясат шегінде өзінің тактикасын
жасауы қажет.
Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай принциптерді
басшылыққа алады:
- депозиттік базаны қалыптастуры барысында заңдық және ноормативтік
талаптардың орындалуын сақтау;
- депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етуге тиіс;
- тартылған депозитік ресурстар банктің өтіміділігін қамтамасыз етуге
тиіс;
- депозиттік ресурстардың субъектілер, түрлері және мерзімдері бойынша
дифференциалдануын қадағалауы қажет.
Банктің депозиттік саясаты депозиттік операцияларға байланысты
туындайтын тәуекелдерді басқаруға аса мән береді.
Депозиттік саясатттың міндеті: банк балансының өтімділігін сақтау; ең
төменгі шығынды ресурстар тарту; барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде
депозит тартуды қамтамасыз ету; алдағы уақыттарда банкте тұрақты
ресурстардың шоғырлануын қамтамасыз ету.
Депозитік саясат туралы ереженің құрылымы мынадай баптарды қамтуға
тиіс:
- жалпы ереже;
- депозитік саясаттың мақсаты мен міндеттері;
- банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекеті;
- банк ресурсының құрылымы;
- ақшалай қаражатты тарту мерзімі және депозиттік келісім-шартты
бекіту тәртібі;
- депозиттік келісім-шартты жасауға және банкте шот ашуға қажетті
құжаттардың тізімі;
- депозиттік және жинақ сертификаттарын сатумен байланысты
операцияларды ресімдеу тәртібі және оған қажетті құжаттар;
- банктік және банктік емес ұйымдардың қаражаттарын тарту және
рәсімдеу тәртібі;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің белгілеген міндетті резерв
нормалары негізінде резервтік шотқа қаражат аудару тәртібі;
- құжаттарды сақтау тәртібі.
Клиенттердің құрамына және банкітің қызметінің бағытына байланысты
депозиттік саясатттың өзге де бөлімдері болуы мүмкін.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін
факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады. Бірінші, клиенттің
тұрғысынан: жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар
субъектілерінің мүдделерінің әр түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, ұлттық
дәстүрлер, әлеуметтік топтың ерекшеліктері, соның ішінде жасы, олардың
рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі,
мамандығы, табысының деңгейі, зейнетақымен қамсыздануы, салымдарды
сақтандыру жүйесінің дамуы және т.б. жатады. Ал, банктің тұрғысынан алсақ,
ондай факторларға мыналар жатады: бесекелестік деңгейі, банктік қызмет
түрлерінің даму қарқыны, “бәрі клиенттер үшін” деген саясат, банктік
қызметтердің сапасы, тәуекелдің диверсификациялануы, банк қызметкерлерінің
біліктілік деңгейі, қаржатты тарту технологиясының жағдайы, банктік
операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және т.б.
Депозиттік нарықтың қазіргі жағдайына жасалған талдаудан салым иелері
үшін мыналардың маңыздылығын айта кету қажет:
Біріншісі – бұл банктің сенімділігі. Көптеген салымшылардың пікіріне
сүйенсек, еліміздегі ең тұрақты банктерге Халық Жинақ банкі АҚ, ТұранӘлем
банкі АҚ, Қазкоммерцбанк АҚ жатады. Себебі аталған банктердің банктік
қызмет көрсету тәжірибесі жеткілікті немесе сапасы жоғары деңгейде
бағаланады.
Екіншісі – бұл депозиттер бойынша белгіленетін пайыз мөлшерлемелерінің
деңгейі. Бұл жерде қаншалықты банк тұрақты болса, соғұрлым олардың
депозиттер бойынша пайызы төмен. Ал кейбір танымал емес банктеріміз
керісінше барынша жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп, депозиттік нарықтан
клиенттерді тартуға тырысады.
Үшінші, банктің құрылымдық бөлімшелерінің көп болуы және қызмет көрсету
сапасы. Әрине неғұрлым филиалы көп болса соғұрлым депозиттік нарықтағы
клиенттерді көбірек тартуға мүмкіндік туады. Ол үшін қызмет көрсету сапасы
жоғары болуы тиіс.
Депозиттік нарыққа жасалған талдау депозиттік саясаттың ортақ
ықшамдылық критерилерінің болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің
депозиттік саясатының ортақ ықшамдылық критерилеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- банктің тұрақтылығын, сенімділігін және қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және өзге операциялар
арасында өзара байланыстың болуы. Атап айтсақ, активтер мен
пассивтерді сомаларына, мерзімдеріне, өтімділігіне, тәуекел
дәрежесіне және табыстылығына қарай келістіру қажеттігі, яғни
депозиттік саясатты жүргізу барысында ықшамды депозиттік қоржынның
қалыптасуына мән беру;
- тәуекелді төмендету мақсатында банктің депозиттік ресурстарын
диверсификациялау;
- клиенттердің тобына қарай депозиттік қызмет көрсету (байларға,
кедейлерге, халықтың жалпы бөлігіне арналған банк өнімдерін сату);
- банктің өнімдері мен көрсетілетін қызметтері бәсекелес
банктердікінен ерекшеленіп тұруға тиіс (сапасына, бағасына және т.б.
қарай).
Міне осындай талаптар ескерілген жағдайда отандық банктеріміз
депозиттік саясатты іске асыру тиімділігі артады және ықшамды депозиттік
портфелді басқаруға қол жеткізе алады.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыруда, коммерциялық банктер келесідей
қағидаларға сүйенеді:
– депозиттік операциялар банктерге пайда алуына қарай ұйымдастырылуы
тиіс;
– депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде депозиттік
операциялардың әртүрлі субъектілері және депозиттедің әртүрлі
формаларының болуымен санасу қажет;
– депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында олардың несиелік
жұмсалымдардың мерзімі мен сомасы депозиттердің сомасы мен
мерзімінің арасындағы өзара байланыс қамтамасыз етілуі;
– депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
депозиттерге көңіл бөлу, себебі олар белгілі бір дәрежеде банк
айналысының өтімділігін қолдауды қамтамасыз етеді.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд ( (Қс – Қб) Т
мұндағы, Шд - қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс - мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб - мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
1. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсетін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
М ( Қо ( К А
мұндағы, М – орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын
қаражаттар сомасы.
2. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың
табысты активтерге оналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ақ ( Қо Т
мұндағы, Ақ – азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо - мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О ( Жд К
мұндағы О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы;
К - жасалған депозиттік келісім-шарттардың саны.
Қорыта атқанда, бүгінгі күнгі Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктер
депозиттік саясатты жүзге асыру мынадай принцпиптерге негізделеді:
1) Салымдарды кепілдендіру.
Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарды сақтандыру қорына мүше болу
арқылы банктер салымдардың сақталуы мен қайтарылуына кепіл беруге тиіс.
2) Міндеттемені орындау.
Банктік салым туралы келісімшартқа сай және клиенттердің алғашқы
талбы бойынша клиенттер алдындағы міндеттемелерді толық және уақытыл
орындау.
3) Ашықтылық.
Банктің қаржылық жағдайы туралы клиенттердің барлығына ақпараттың ашық
немесе қол жетімді болуы (заңмен тиым салынбағаннан басқалары).
4) Бәскелестік.
Банк өзінің депозиттік өнімдерінің депозиттік нарықтағы бәсекелестік
қабілетін арттыру үшін мынадай шешімдер қабылдау қажет:
- бұрын шығарған және жаңадан шығаратын депозиттік өнімдерінің сапасын
арттыру мақсатында банк үнемі ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға
маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет және депозиттер бойынша жәй,
күрделі және прогрессивтік сыйақы есептеу әдістерін пайдалану;
- депозиттер бойынша ұтыс жариялау, салым иелеріне сыйлық беру, бонус
жүйесі сияқты маркетингтік ынталандыру әдістерін қолдану қажет;
- клиентерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
5) Құпиялылық.
Клиенттермен қарым-қатынас орнату барысында алынған кез келген
ақпаратты, соның ішінде: клиенттердің мәліметтері, олардың қызметі,
қаржылық мүдделері қатаң құпия болуға тиіс.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының нарықтың секторлары
бойынша өзінідік ерекшелігі болуға тиіс.
Жеке тұлғалар салымдары бойынша:
Банктердің тұрақты ресурсын құрайтын жеке тұлғалардың, соның ішінде
жеке кәсіпкерлердің салымдарын тарту арқылы депозиттік базаны нығайту.
Табысы жоғары клиенттер сегментіне байланысты тұрақты клиенттерді
тарту:
- VІP санатындағы ірі клиенттерді тарту;
- Орташа табысты клиенттерді тарту.
Заңды тұлғалар депозиттері бойынша:
Корпорация мен ұйымдардың ұзақмерзімді салымдарын банкке тарту арқылы
банктегі олардың шоттарының қатарын өсіру және банктің ол депозиттік
нарықтағы ұстанымын одан ары нығайту.
Банкаралық депозиттер нарығы бойынша.
Банктер банкаралық депозиттер нарығын өздерінің қысқа мерзімді
өтімділігін реттеу құралы ретінде тиімді пайдалануы қажет.
1.3. Шетелдік банк тәжірибесіндегі депозиттік операцияларының түрлері
Бұрынғы Кеңес экономистері депозиттерге мерзімді салымдарға
орналастырылған қаражаттарды жатқызады. Бұл әлемдік банктік тәжірибеге
сәйкес келмейді.
Шетел банктерінің тәжірибесінде депозиттер екі жолмен пайда болуы
мүмкін, біріншісі, банк заңды және жеке тұлғалардан ақшалай қаражаттар
қабылдай отырып, оны олардың депозиттік шотына орналастырған жағдайда;
екіншісі, “жасанды” депозиттер, яғни банк клиентке чек арқылы есеп-айырысуы
мүмкіндігін беру барысында.
Банк қызметтеріне депозиттік операциялармен айналысудан бұрын, олардың
экономикалық мазмұнына байланысты жіктеуі қажет етіледі. Шетелдік банктік
тәжірибеде депозиттер төрт топқа бөлінеді(
І-топ, мерзімдік депозиттер, олардың басқа да түрлері - депозиттік
сертификаттар(
ІІ-топ, мерзімсіз депозиттер(
ІІІ-топ, халықтың жинақ салымдары(
ІV-топ, бағалы қағаздар түріндегі депозиттер.
Мерзімдік депозиттер тобы, әдетте мерзімдеріне қарай жіктеледі:
- 3 ай мерзімге дейінгі депозиттер;
- 3 айдан 6 айға дейінгі мерзімдегі депозиттер;
- 9 айдан бір жылға дейінгі депозиттер;
- бір жылдан жоғарғы уақыттағы депозиттер;
- депозиттік сертификаттар.
Көптеген елдерде депозиттік шоттардың жіктелуі келесідей екі жағдайды
ескере отырып жүзеге асады:
1. депозиттік мерзім;
2. салым иелерінің категориялары.
Қаражаттарды депозиттерге орналастыруды бірнеше себептермен түсіндіруге
болады. Банктер үлкен қаражат сомасының тұрақты сақталуын қамтамасыз етеді.
Одан кейін мерзімді салымдар банктен төленетін пайыз түрінде табыс әкеледі,
ал сұранымды салымдар төлем құралы қызметін атқарады.
Мерзімсіз депозиттер – мерзімі белгіленбеген, клиенттің алдын-ала
хабардар етуінсіз кез келген уақытта талап етуіне жататын қаражаттарды
білдіреді.
Мерзімсіз депозиттер ағымдағы есеп-айырысуға арналған. Мұндай шоттарды
ашу инициативасы клиенттің ақшалай қаражаттарымен есеп-айырысу, төлемдерді
төлеу сұранысына байланысты туындайды. Сонымен қатар, мұндай шоттың иелері
банктен несие алуға талап қоймайды, сол себепті бұл қаражаттарды
шаруашылықты несиелеу үшін белсенді түрде пайдалануға болады.
Мерзімсіз депозиттерге сонымен бірге контокорренттік шотты жатқызуға
болады. Контокорренттік шот – бұл банктің клиентпен жасалатын
операцияларының бәрін есепке алатын бір тұтас шот болып табылады.
Контокорренттік шотта, бір жағынан банктік ссуда және клиенттің тапсырмасы
бойынша шотынан жүргізілетін барлық төлемдер, екінші жағынан шоттар
аударымдар түрінде, салымдар түрінде, ссудалардың қайтарылуы және басқадай
төлемдер түрінде түсетін қаражаттар көрсетіледі. Демек, контокорент шоты
есеп-айырысу және ссудалық шоттардың бірігуі барысында туындайтын активті-
пассивтік шотты білдіреді. Бұл шот бойынша кредиттік қалдық – бұл клиенттің
меншікті қаражатының барлығын, дебеттік қалдық – бұл айналымға заемдық
қаражаттардың тартылғандығын білдіреді. Контокорренттік шот сенімді
клиенттерге, бірінші классты қарыз алушыларға ашылады.
Контокоррентік шотың иесі шотқа қаражат артық түскен жағдайда, сол
артық түскен сома мөлшерінде, банктен ешқандай құжат толтырмай-ақ несие ала
алады.
Контокорренттік шоттың овердрафтпен өзара ұқсатығы болады. Бұл шот
несиені қарызға алуды білдіреді.
Бірақта осы шоттар арасындағы айырмашылықты көре білу қажет.
Овердрафтта контокорренттік шотқа қарағанда қарызға алу үздіксіз емес.
Соған сәйкес бұл шот үшін несиелік сипат тән. Ағымдағы шоттың овердрафтпен
болуы клиентке қосымша депозиттік немесе ссудалық шоттар бойынша
операциялар жасауға, ешқандайда кедергісі болмайды. Ал контокорренттік шот
бойынша барлық операциялар бір жерде болады.
Мерзімсіз депозиттерге банктердің корреспонденттік шоттары да жатады.
Банктің басқа банк-корреспонденттерінде ашқан корреспонденттік шоттары
ностро деп, ал сол банкте ашылған басқа банктердің корреспонденттік шоттары
лоро деп аталады.
Коммерциялық банктердің көбінде тартылған қаражаттар құралымында талап
етуге дейінгі депозиттердің үлесі өте жоғары. Бұл банк ресурстарын құрайтын
ең арзан көзі болып табылады. Бұл шоттар бойынша қаражаттар үнемі болып
тұрмайды. Шоттың иесі кез-келген уақытта банктен нақты ақша талап ете
алады. Бұл шот бойынша қаражат қалдықтарына банктер өте төменгі мөлшерде
пайыз төлейді, кей жағдайларда мүлдем төлемейді.
Бірақ та тұрақты несиелік ресурс ретінде оны пайдалануға және оның ең
төменгі қалдығын анықтауға мүмкіндік береді. Талап етуге дейінгі
депозиттердегі сақталатын қаражаттардың үлесін есептеу барысы, оны тұрақты
несиелеу ресурсын құру үшін мерзімді депозитке аударуға мүмкіндік береді.
Мерзімсіз депозиттерден басқа банктерде, сол сияқты мерзімді салымдарда
ашылады.
Мерзімді депозиттер мен мерзімсіз депозиттер арасындағы аралықты жинақ
салымдары алады. Жинақ салымдары бойынша жинақ кітапшасы беріледі және ол
арқылы ондағы қаражатты пайдалануға құқық алады.
Бағалы қағаздар депозиттер түрінде келесідей болып бөлінеді:
- кәсіпорындар, ұйымдар және акционерлік қоғамдар мен компаниялардағы
банктің акциялары мен облигациялары;
- банктің сақтауға берген ссуданы алғашқы қамтамасыз етуге берген
акциялары мен облигациялары;
- шетелдік валюталармен операциялар бойынша бағалылар мен құжаттары
(шетел валютасындағы аккредитивтер).
Шетелдік тәжірибеде, клиентке есеп айырысу шотын ашу барысында
туындайтын белгілі бір мерзімге қызмет ету депозиті де кеңінен қолданылады.
Бұл депозит міндетті сипатқа ие, себебі, депозит сомасы есеп айырысу шотын
ашу барысында салынуға тиісті. Бұл депозитті шартты депозитке де жатқызуға
болады. Өйткені, ондағы қаражат клиентің есеп-айырысу шотын жабумен
байланысты алынады. Бұл депозит негізінен мерзімсіз депозитті құрайды.
Сондықтан да бұл шоттағы қаражатты банктер ұзақ мерзімді несиелеу ресурсы
ретінде де пайдаланады. Бұл депозит бойынша табыс және пайыз өте төмен
болмауы мүмкін.
Сонымен, қажетті уақытты талап еткенге дейін салым, сондай-ақ чектік
депозит деп аталады, ол салушының бірінші талабы бойынша ақша қаражатын алу
құқын беретін немесе чекті көшірме көмегінде жүзеге асыратын құрал болып
табылады. Чектік депозиттер тиімді, қауіпсіздігімен чектің көшірмесін беру
жолымен төлемді жасау қарапайымдылығы және қауіпсіздігі, сондай-ақ, олар
бірінші талапқа сәйкес ақша қаражатын алып тастау мүмкіншілігін береді. Осы
жолмен, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
КІРІСПЕ
8
1. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының теориялық негізі
Депозит және депозиттік операциялардың экономикалық мәні 105
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері
20
1.3 Шетелдің тәжірибедегі депозиттік операциялардың түрлері
25
2. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің депозиттік
операцияларын талдау
2.1 ҚР-ғы депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы
33
2.2 Тұран-Әлем Банкі АҚ –ның депозиттік портфелін талдау
42
2.3 Халық Банкі АҚ-ның депозиттік операцияларының сипаты
49
3. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдіру жолдары
3.1 Коммерциялық банктің депозиттік операцияларын басқару
57
3.2 Тұран-Әлем Банкі АҚ-нің депозиттік саясатын жетілдіру
65
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық
субьектілері сияқты, өздерінің коммерциялық және шаруашылық қызметтерін
қамтамасыз етіп отыру үшін, белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни
ресурстары болуға тиіс.
Қазіргі экономикамыздың даму жағдайында депозиттік ресурсты
қалыптасытыру мәселесі бірінші кезектегі мәселеге айналуда. Банк
ресурстарының негізгі бөлігі депозиттік операциялары негізінде
жинақталатынын ескерсек бұл мәселе экономиканың нарықтық үлгісіне өтуімен
байланысты, банк ісіндегі монополияның жойылуына сай екі деңгейлі банктік
жүйенің құрылуына байланысты банк ресурстарындағы түбегейлі өзгерістерден
туындап отыр десе де болады.
Мұның келесідей өзіндік себептері бар:
біріншіден, кешегі экономикамызға қызмет еткен жалпы мемлекеттік
ресурстар қорының қысқару нәтижесінде оның бүгінгі қызмет ету аумағының
Қазақстан Ұлттық банкінен берілуі;
екіншіден, кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі формаларда құрылып жұмыс
жасауына байланысты олардағы уақытша бос ақша қаражаттарын иеленуші жаңа
меншік иелерінің пайда болуына, сондай-ақ, олардың өз ақшалай қаражаттарын
сақтауды таңдау құқығының болуына байланысты болды.
Бұрынғыдай клиенттерді қандай да бір банкке әкімшілік тұрғыда бекітіп
қою уақыты тарихқа кетті. Қазіргі кезде клиенттерді банктердің өздері іздеп
табуға міндетті.
Сонымен қатар, банктердің қызметтерінің ауқымы, яғни, активтік
операцияларменен анықталатын обьектілері, банктердің депозиттік
ресурстарының жалпы көлеміне, соның ішінде салымдарға тікелей байланысты
болып табылады. Міне осындай жағдай, банктердің депозиттік ресурстар тарту
барысында өзара бәсекелестікке баруына жол береді.
Бүгінгі таңда қаржы нарығының несие нарығынан кейінгі ең дамып отырған
нарығы бұл депозиттік нарық. Ол нарықта екінші деңгейлі банктер мен қатар
банктік емес мекмелердің қызмет етуі банктерге бәселестік туғызуда.
Депозиттік нарықта өзінің позициясын ұстап отыру әр банктегі депозиттік
саясатқа тікелей байланысты. Міне осы жоғарыда айтылған мәселердің болуы
бұл диплом жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Диплом жұмыстың басты мақсаты екінші деңгейлі банктердегі депозиттік
ресурстардың құралуына баға бере отырып, ондағы орын алар мәселелерді
анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешу қажет:
1. Банк депозиттік операциясының анықтамасын нақтылау
2. Депозиттік саясаттың қалыптасу ерекшеліктеріне мән беру.
3. Шетел тәжірибесіндегі банктік депозитердің түрлерін зерттеу.
4. Екінші деңгейлі банктердегі депозитік операцияларының дамуына талдау
жасау.
5. Банктің депозиттік операцияларын дамыту жолдарын қарастыру.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейлі банктердің депозиттік операциялары және депозиттік нарықтың дамуы
алынады.
Диплом жұмысты жазу барысында шетелдік және отандық экономист
ғалымдардың шығармашылық еңбектері пайдаланылды.
Диплом жұмыстың құқықтық негізіне: Қазақстан Республикасының заңы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің нормативтік құжаттары мен
актілері, сол сияқты Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
әдістемелік нұсқамалары мен ережелер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан және қортыныдыдан
тұрады.
Кіріспеде автор, тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері
туралы сұрақтарды қарастырған.
Бірінші тарауда автор коммерциялық банктердің депозиттік операцияларынң
теориялық негізі, соның ішінде депозит және депозиттік операциялардың
экономикалық мәні, коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері, шетелдің тәжірибедегі депозиттік операциялардың сипаты
туралы мәселелер қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің
депозиттік операцияларын талдау, соның ішінде ҚР-ғы депозиттік нарықтың
қалыптасуы мен дамуын талдау, Тұран-Әлем АҚ –ның депозиттік портфелін
талдау, Халық Банкі АҚның депозиттік операцияларын талдау сияқты
сұрақтардың мазмұны ашылған.
Үшінші тарауда коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын
жетілдіру жолдары Коммерциялық банктің депозиттік операцияларын басқару
Тұран әлем банкі АҚ-нің депозиттік саясатын жетілдіру
Қорытындыда банктердің депозиттік саясатын жетілдіру бағытында өзінің
ұсыныстарын берген.
1. Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын теориялық негізі
1.1 Депозит және депозиттік операциялардың экономикалық мәні
Депозиттік операцияларды қарастырудан бұрын, депозит ұғымына аса
көңіл аудару қажет сияқты.
Депозит латын сөзінде deposіtum банкке сақтауға берілген затты
білдіреді. Бұл зат ретінде ақша, бағалы қағаз, алтын немесе өзге
құныдылықтар болуы мүмкін. Қазіргі банктік тәжірибеде депозит ретінде тек
қана сақталған ақшалай қаржатты түсінеміз.
Шынымен де бүгінгі күнгі отандық және шетелдік экономикалық
әдебиеттерде депозит ұғымына қатысты әр түрлі көзқарас қалыптасқан.
В.И. Клесниковтің жетекшілігмен жазылған ресейлік “Банковское дело”
оқулығында депозит – бүл банкке уақытша пайдалануға берілген клиенттің
қаражатына байланысты экономикалық қатынастар делінген. Біздің ойымызша
мұндай көзқарас депозиттің толық ұғымын бермейді. Себебі, біріншіден,
пассивтік операцияның бір түрі ретінде депозитті клиент банкке сақтау үшін
және одан пайда көру үшін салатындығы айтылмай қалуда, екіншіден, активтік
операция тұрғысынан депозиттің мәні мүлде ескерілмеген.
Ал, О.И. Лаврушиннің жетекшілігімен жазылған келесі ресейлік
“Банковское дело” оқулығында: депозит – банктік заңдылыққа және шоттың
режиміне сәйкес банктің пайдалануға құқығы бар, клиенттердің - заңды және
жеке тұлғалардың банктегі белгілі бір шотқа салынған ақшалай қаражаттары
деп түсіндіріледі.
Әрине мұнда да келіспейтін сұрақтар бар, яғни бұл жерде де депозитті
бір жақты қарастырған немесе банктік депозит туралы сөз қозғалмаған десе
болады.
Отандық әдебиеттерге келсек, соның бірі ретінде, Кәсіпкерге арналған
орыс-қазақ түсіндірме экономикалық сөздікте депозит – клиенттің банкке
қатысты талапттарын сипаттайтын банкке берген салымы және жинақ кассасы,
сондай-ақ банктік кітаптағы жазулар деп береді. Мұндай анықтама өте ауқымды
және нақты түсінік бермейді. Жинақ кассасын депозит ұғымына сиғызу бұл
кемшілік немесе банктің кітапшасындағы жазу деп санау өте орынсыз.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, депозит - бұл белгілі бір уақыт
өткен соң немесе алдын-ала келісім бойынша депозитордың алғашқы талабымен
қайтарылатын немесе үшінші бір тұлғаға толық не жартылай берілетін, бір
тұлғаның (депозитардың) басқа тұлғаға – банкке (оның ішінде Ұлттық банкке)
қайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретін ақшасы делінген.
Сонымен қатар осының қысқарған түсінігі С.Б. Мақыштың Коммерциялық
банктер операциялары деген еңбегінде былай беріледі: депозит – бұл
клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа
салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Менің ойымша осы аталған соңғы екі түсініктемемен біршама келісуге
болады.
Дегенмен, депозитке банктің активі мен пассиві тұрғысынан мынадай
анықтама берген дұрыс сияқты: депозит – бұл қандай да бір банкке уақытша
сақтауға салынған, кез келген уақытта қайтарып алуға және одан пайда алуға
болатын, жеке тұлғалардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ өзге
банктердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Осыған анықтамаға сәйкес, банктік депозиттерді пассивті және активті
деп екі топқа бөлуге болады (1-сурет).
.
1-сурет. Банктік депозиттердің түрлері
Мұндағы, активтік депозиттер – бұл банктің басқа банктерде пайда табу
және өтімділігін қолдау мақсатында орналастырылған, сондай-ақ
корреспонденттік қатынас негізінде жасалған келісім-шартқа сай пайдалануға
мүмкіндік беретін уақытша бос ақша қаражатын сипаттайды.
Отандық тәжірибеде активтік депозиттер Қазақстан Республикасының
Ұлттық банктегі банктердің депозиттері мен өзге коммерциялық банктерде,
соның ішінде шетелдік немесе отандық банктерде орналастырған ұлттық және
шетел валютасындағы шоттардағы қаражаттарын сипаттайды.
Банктік тәжірибеде активті депозиттерді банкаралық депозит деп атайды.
Банкаралық депозит негізінен банкаралық несиенің қалыптасуына себеп болады.
Пассивтік депозитер - бұл банктің ресурсының негізін құрайтын тартылған
қаражат көзін білдіреді. Пассивтік депозитер банктерге клиенттердің
инициативасы бойынша жинақтайды.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі
рөлі жоғары.
Пассивтік операциялар – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе
активті-пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің
арту формасын білдіретін операцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды
сатып алады.
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады:
• коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
• банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
• басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
• депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге
тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы
негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары
құралады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ - заемдық немесе
тартылған ресурстар құрылады.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес
ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар жергілікті билік
органдары, қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен ораналастырады. Бұл
бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың үлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын
кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада
қарыз ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін
екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан
салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады;
• банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін
жағдай жасауға;
• депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
• банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп
отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен
қарыз аударылуы қажет; депозиттік операциялар мен
қарыздарды беру бойынша байланыс пен сабақтастылықты
қамтамасыз ету қажет;
• депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді
дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4
факторға тәуелді болып келеді;
1. Халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
2. Олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
3. Салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
4. Елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің
дамуы.
Банктік депозит - салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақы қосылып
қайтарылуы шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын
қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес
ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар жергілікті билік
органдары, қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен ораналастырады. Бұл
бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың үлкен
сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез
келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада қарыз
ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін
екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан
салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады;
• банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін
жағдай жасауға;
• депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
• банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп
отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен
қарыз аударылуы қажет; депозиттік операциялар мен
қарыздарды беру бойынша байланыс пен сабақтастылықты
қамтамасыз ету қажет;
• депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді
дамытуға шаралар қолдану.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4 факторға
тәуелді болып келеді:
1. Халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
2. Олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
3. Салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
4. Елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің
дамуы.
Ақша қаражаттарын сақтандыру шоттарына аудару ерікті сипатта жүзеге
асады. Әр бір салымшы ақша қаражатын орналастыру кезінде көп деген
шарттарды ескере отырып банкті өз қалауынша таңдайды. Банк менеджері
депозит мерзіміне, мөлшеріне, оған есептелетін пайыз және тағы да басқа
шарттармен салымшыларын таныстырып, толық және ақысыз кеңес беру.
Шот ашу үшін салымшы банкпен банктік салым туралы келісім шартқа
отырады. Талап еткенге дейінгі және мерзімді жинақтаушы салымдар бойынша
шот ашу кезінде салымшыға депозиттік сертификат немесе жинақтау кітапшасын
береді.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер
ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар
түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша
қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Жалпы экономикалық мағынасы тұрғысынан депозиттерді мына топтарға бөліп
қарастыруға болады. Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта
салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар,
олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы
немесе шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар
бойынша ең төмен процент төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы
мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге мүлдем тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі олардың әр түрлі
формаларда – қолма қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларының
жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік
техникаларды қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің
шығындарының маңызды факторы болып табылады. Талап еткенге дейінгі шоттарда
иеленуші клиенттер өз шоттарындағы ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп
айырысулар үшін толық пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп дәрежеде
немесе аз дәрежеде компенсациялайды.
Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты
қалдық қалады, сондай ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін.
Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражатары
үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып
отырыуы нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз
міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Осы қаражаттар
қалдықтарымен талап еткеннге дейінгі шоттар есебінен банктер 60,90,120
күнге векселге немесе нақты несие бере алады.
Отандық банктік тәжірибеде депозиттерді, олардың сипатына қарай әр
түрге бөліп қарастырады.
Айталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзінің нормативтік
актілерінде, соның ішінде ақша массасын құрылымын анықтауда екінші
деңгейдегі банктердегі депозиттерді былай жіктейді:
Аудармалы депозиттер – 1) әрқашан айып-пұлсыз және шектеусіз атаулы
құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің
көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады.
Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
Басқа депозиттер – негізінен ол, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана
алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз
қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға жоғары
дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер,
сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді
қамтиды.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Отандық банктер тәжірибесіндегі депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етуіне дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
Талап етуіне дейінгі депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар.
Талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады :
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
- әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
комиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны
үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық
банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар
жасайды.
Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылымайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пұл
төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгеленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп
отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап
етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - жинақ салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның
жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын
көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады. Ал, шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа
жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз
төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды
білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат – заңды тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық
беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын
және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан
салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген
қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін
атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан
да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі
бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ
сертификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды.
Жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді.
Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау
тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға
тиіс.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер
ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар
түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша
қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Сонымен, депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың
қаражаттарын белгілі-бір мерзімдегі немесе талап етуге дейінгі салымдарға
тартуға байланысты банктің операциялары болып табылады.
Депозиттік операцияларды депозитердің түріне қарай активті және
пассивті операцияларға бөлуге болады.
Активті депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын
басқа корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің
өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қорыта айтқанда, депозиттер, коммерциялық банктердің еркін несиелік
ресурстар нарығынан ресурстар сатып алудағы делдалдық қызметінің мазмұнын
ашады. Депозиттер банктердің ресурстарының басты қалыптасы көздерін
құрайды. Депозиттер банктер үшін ең арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозитттер банктердің ішкі және сыртқы міндеттемелерін құрайды. Сондықтан
да депозиттердің банк қызметінде көп болуы арнайы жасалған банктердің
саясатына тікелей байланысты. Депозиттік саясаттың дұрыс болмауы банктердің
ресурстарының қалыптасуына кері ықпал етеді.
1.2 Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының қалыптасу
ерекшеліктері.
Тартылған қаражатарды тиімді басқару банктің депозиттік саясатының
жасалуын көздейді.
Коммерциялық банктің депозиттік саясаты салым иелерінің ақшалай
қаржаттарын депозитке тарту және тартылған қаражаттарды тиімді басқарумен
байланысты банктік саясатты білдіреді.
Депозиттік саясат банктің қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы
мен тактикасын қамтиды.
Депозиттік саясаттың ұғымын екі тұрғыдан қарауға болады. Кең мағынада
бұл салым иелерінің және өзге де кредиторлардың ақшалай қаржаттарын
тартумен, сондай-ақ қаражат көздерін анықтаумен байланысты банктің қызметін
сипаттайды. Ал, тар мағынада бұл банктің өтімді қаражттарға деген қажетін
қанағаттандыру мақсатында тартылған қаражаттарды іздестіру шараларын
білдіреді.
Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы тиіс. Соныдықтан
банк өзінің депозиттік саясатын жасау барасында өзінің әлуетті клиенттерін,
яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс
таңдай білуі қажет.
Банктік ортадағы күшті бәсекелестік жағдайында банктер агрессивтік
депозиттік саясат жүргізуді таңдайды. Отандық депозиттік нарықта бүгінгі
күні үш жетекші банктердің үлесі өте жоғары. Оларға БанкТұранӘлем АҚ,
Қазкоммерцбанк АҚ және Халық жинақ банкі АҚ жатады.
Сонымен қатар, клиенттерді тартуда банктердің тиімді пайыз саясатын
қолданғаны дұрыс. Ол үшін банк депозитік саясат шегінде өзінің тактикасын
жасауы қажет.
Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай принциптерді
басшылыққа алады:
- депозиттік базаны қалыптастуры барысында заңдық және ноормативтік
талаптардың орындалуын сақтау;
- депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етуге тиіс;
- тартылған депозитік ресурстар банктің өтіміділігін қамтамасыз етуге
тиіс;
- депозиттік ресурстардың субъектілер, түрлері және мерзімдері бойынша
дифференциалдануын қадағалауы қажет.
Банктің депозиттік саясаты депозиттік операцияларға байланысты
туындайтын тәуекелдерді басқаруға аса мән береді.
Депозиттік саясатттың міндеті: банк балансының өтімділігін сақтау; ең
төменгі шығынды ресурстар тарту; барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде
депозит тартуды қамтамасыз ету; алдағы уақыттарда банкте тұрақты
ресурстардың шоғырлануын қамтамасыз ету.
Депозитік саясат туралы ереженің құрылымы мынадай баптарды қамтуға
тиіс:
- жалпы ереже;
- депозитік саясаттың мақсаты мен міндеттері;
- банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекеті;
- банк ресурсының құрылымы;
- ақшалай қаражатты тарту мерзімі және депозиттік келісім-шартты
бекіту тәртібі;
- депозиттік келісім-шартты жасауға және банкте шот ашуға қажетті
құжаттардың тізімі;
- депозиттік және жинақ сертификаттарын сатумен байланысты
операцияларды ресімдеу тәртібі және оған қажетті құжаттар;
- банктік және банктік емес ұйымдардың қаражаттарын тарту және
рәсімдеу тәртібі;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің белгілеген міндетті резерв
нормалары негізінде резервтік шотқа қаражат аудару тәртібі;
- құжаттарды сақтау тәртібі.
Клиенттердің құрамына және банкітің қызметінің бағытына байланысты
депозиттік саясатттың өзге де бөлімдері болуы мүмкін.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін
факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады. Бірінші, клиенттің
тұрғысынан: жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар
субъектілерінің мүдделерінің әр түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, ұлттық
дәстүрлер, әлеуметтік топтың ерекшеліктері, соның ішінде жасы, олардың
рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі,
мамандығы, табысының деңгейі, зейнетақымен қамсыздануы, салымдарды
сақтандыру жүйесінің дамуы және т.б. жатады. Ал, банктің тұрғысынан алсақ,
ондай факторларға мыналар жатады: бесекелестік деңгейі, банктік қызмет
түрлерінің даму қарқыны, “бәрі клиенттер үшін” деген саясат, банктік
қызметтердің сапасы, тәуекелдің диверсификациялануы, банк қызметкерлерінің
біліктілік деңгейі, қаржатты тарту технологиясының жағдайы, банктік
операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және т.б.
Депозиттік нарықтың қазіргі жағдайына жасалған талдаудан салым иелері
үшін мыналардың маңыздылығын айта кету қажет:
Біріншісі – бұл банктің сенімділігі. Көптеген салымшылардың пікіріне
сүйенсек, еліміздегі ең тұрақты банктерге Халық Жинақ банкі АҚ, ТұранӘлем
банкі АҚ, Қазкоммерцбанк АҚ жатады. Себебі аталған банктердің банктік
қызмет көрсету тәжірибесі жеткілікті немесе сапасы жоғары деңгейде
бағаланады.
Екіншісі – бұл депозиттер бойынша белгіленетін пайыз мөлшерлемелерінің
деңгейі. Бұл жерде қаншалықты банк тұрақты болса, соғұрлым олардың
депозиттер бойынша пайызы төмен. Ал кейбір танымал емес банктеріміз
керісінше барынша жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп, депозиттік нарықтан
клиенттерді тартуға тырысады.
Үшінші, банктің құрылымдық бөлімшелерінің көп болуы және қызмет көрсету
сапасы. Әрине неғұрлым филиалы көп болса соғұрлым депозиттік нарықтағы
клиенттерді көбірек тартуға мүмкіндік туады. Ол үшін қызмет көрсету сапасы
жоғары болуы тиіс.
Депозиттік нарыққа жасалған талдау депозиттік саясаттың ортақ
ықшамдылық критерилерінің болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің
депозиттік саясатының ортақ ықшамдылық критерилеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- банктің тұрақтылығын, сенімділігін және қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және өзге операциялар
арасында өзара байланыстың болуы. Атап айтсақ, активтер мен
пассивтерді сомаларына, мерзімдеріне, өтімділігіне, тәуекел
дәрежесіне және табыстылығына қарай келістіру қажеттігі, яғни
депозиттік саясатты жүргізу барысында ықшамды депозиттік қоржынның
қалыптасуына мән беру;
- тәуекелді төмендету мақсатында банктің депозиттік ресурстарын
диверсификациялау;
- клиенттердің тобына қарай депозиттік қызмет көрсету (байларға,
кедейлерге, халықтың жалпы бөлігіне арналған банк өнімдерін сату);
- банктің өнімдері мен көрсетілетін қызметтері бәсекелес
банктердікінен ерекшеленіп тұруға тиіс (сапасына, бағасына және т.б.
қарай).
Міне осындай талаптар ескерілген жағдайда отандық банктеріміз
депозиттік саясатты іске асыру тиімділігі артады және ықшамды депозиттік
портфелді басқаруға қол жеткізе алады.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыруда, коммерциялық банктер келесідей
қағидаларға сүйенеді:
– депозиттік операциялар банктерге пайда алуына қарай ұйымдастырылуы
тиіс;
– депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде депозиттік
операциялардың әртүрлі субъектілері және депозиттедің әртүрлі
формаларының болуымен санасу қажет;
– депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында олардың несиелік
жұмсалымдардың мерзімі мен сомасы депозиттердің сомасы мен
мерзімінің арасындағы өзара байланыс қамтамасыз етілуі;
– депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
депозиттерге көңіл бөлу, себебі олар белгілі бір дәрежеде банк
айналысының өтімділігін қолдауды қамтамасыз етеді.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд ( (Қс – Қб) Т
мұндағы, Шд - қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс - мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб - мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
1. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсетін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
М ( Қо ( К А
мұндағы, М – орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын
қаражаттар сомасы.
2. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың
табысты активтерге оналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ақ ( Қо Т
мұндағы, Ақ – азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо - мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О ( Жд К
мұндағы О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы;
К - жасалған депозиттік келісім-шарттардың саны.
Қорыта атқанда, бүгінгі күнгі Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктер
депозиттік саясатты жүзге асыру мынадай принцпиптерге негізделеді:
1) Салымдарды кепілдендіру.
Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарды сақтандыру қорына мүше болу
арқылы банктер салымдардың сақталуы мен қайтарылуына кепіл беруге тиіс.
2) Міндеттемені орындау.
Банктік салым туралы келісімшартқа сай және клиенттердің алғашқы
талбы бойынша клиенттер алдындағы міндеттемелерді толық және уақытыл
орындау.
3) Ашықтылық.
Банктің қаржылық жағдайы туралы клиенттердің барлығына ақпараттың ашық
немесе қол жетімді болуы (заңмен тиым салынбағаннан басқалары).
4) Бәскелестік.
Банк өзінің депозиттік өнімдерінің депозиттік нарықтағы бәсекелестік
қабілетін арттыру үшін мынадай шешімдер қабылдау қажет:
- бұрын шығарған және жаңадан шығаратын депозиттік өнімдерінің сапасын
арттыру мақсатында банк үнемі ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға
маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет және депозиттер бойынша жәй,
күрделі және прогрессивтік сыйақы есептеу әдістерін пайдалану;
- депозиттер бойынша ұтыс жариялау, салым иелеріне сыйлық беру, бонус
жүйесі сияқты маркетингтік ынталандыру әдістерін қолдану қажет;
- клиентерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
5) Құпиялылық.
Клиенттермен қарым-қатынас орнату барысында алынған кез келген
ақпаратты, соның ішінде: клиенттердің мәліметтері, олардың қызметі,
қаржылық мүдделері қатаң құпия болуға тиіс.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының нарықтың секторлары
бойынша өзінідік ерекшелігі болуға тиіс.
Жеке тұлғалар салымдары бойынша:
Банктердің тұрақты ресурсын құрайтын жеке тұлғалардың, соның ішінде
жеке кәсіпкерлердің салымдарын тарту арқылы депозиттік базаны нығайту.
Табысы жоғары клиенттер сегментіне байланысты тұрақты клиенттерді
тарту:
- VІP санатындағы ірі клиенттерді тарту;
- Орташа табысты клиенттерді тарту.
Заңды тұлғалар депозиттері бойынша:
Корпорация мен ұйымдардың ұзақмерзімді салымдарын банкке тарту арқылы
банктегі олардың шоттарының қатарын өсіру және банктің ол депозиттік
нарықтағы ұстанымын одан ары нығайту.
Банкаралық депозиттер нарығы бойынша.
Банктер банкаралық депозиттер нарығын өздерінің қысқа мерзімді
өтімділігін реттеу құралы ретінде тиімді пайдалануы қажет.
1.3. Шетелдік банк тәжірибесіндегі депозиттік операцияларының түрлері
Бұрынғы Кеңес экономистері депозиттерге мерзімді салымдарға
орналастырылған қаражаттарды жатқызады. Бұл әлемдік банктік тәжірибеге
сәйкес келмейді.
Шетел банктерінің тәжірибесінде депозиттер екі жолмен пайда болуы
мүмкін, біріншісі, банк заңды және жеке тұлғалардан ақшалай қаражаттар
қабылдай отырып, оны олардың депозиттік шотына орналастырған жағдайда;
екіншісі, “жасанды” депозиттер, яғни банк клиентке чек арқылы есеп-айырысуы
мүмкіндігін беру барысында.
Банк қызметтеріне депозиттік операциялармен айналысудан бұрын, олардың
экономикалық мазмұнына байланысты жіктеуі қажет етіледі. Шетелдік банктік
тәжірибеде депозиттер төрт топқа бөлінеді(
І-топ, мерзімдік депозиттер, олардың басқа да түрлері - депозиттік
сертификаттар(
ІІ-топ, мерзімсіз депозиттер(
ІІІ-топ, халықтың жинақ салымдары(
ІV-топ, бағалы қағаздар түріндегі депозиттер.
Мерзімдік депозиттер тобы, әдетте мерзімдеріне қарай жіктеледі:
- 3 ай мерзімге дейінгі депозиттер;
- 3 айдан 6 айға дейінгі мерзімдегі депозиттер;
- 9 айдан бір жылға дейінгі депозиттер;
- бір жылдан жоғарғы уақыттағы депозиттер;
- депозиттік сертификаттар.
Көптеген елдерде депозиттік шоттардың жіктелуі келесідей екі жағдайды
ескере отырып жүзеге асады:
1. депозиттік мерзім;
2. салым иелерінің категориялары.
Қаражаттарды депозиттерге орналастыруды бірнеше себептермен түсіндіруге
болады. Банктер үлкен қаражат сомасының тұрақты сақталуын қамтамасыз етеді.
Одан кейін мерзімді салымдар банктен төленетін пайыз түрінде табыс әкеледі,
ал сұранымды салымдар төлем құралы қызметін атқарады.
Мерзімсіз депозиттер – мерзімі белгіленбеген, клиенттің алдын-ала
хабардар етуінсіз кез келген уақытта талап етуіне жататын қаражаттарды
білдіреді.
Мерзімсіз депозиттер ағымдағы есеп-айырысуға арналған. Мұндай шоттарды
ашу инициативасы клиенттің ақшалай қаражаттарымен есеп-айырысу, төлемдерді
төлеу сұранысына байланысты туындайды. Сонымен қатар, мұндай шоттың иелері
банктен несие алуға талап қоймайды, сол себепті бұл қаражаттарды
шаруашылықты несиелеу үшін белсенді түрде пайдалануға болады.
Мерзімсіз депозиттерге сонымен бірге контокорренттік шотты жатқызуға
болады. Контокорренттік шот – бұл банктің клиентпен жасалатын
операцияларының бәрін есепке алатын бір тұтас шот болып табылады.
Контокорренттік шотта, бір жағынан банктік ссуда және клиенттің тапсырмасы
бойынша шотынан жүргізілетін барлық төлемдер, екінші жағынан шоттар
аударымдар түрінде, салымдар түрінде, ссудалардың қайтарылуы және басқадай
төлемдер түрінде түсетін қаражаттар көрсетіледі. Демек, контокорент шоты
есеп-айырысу және ссудалық шоттардың бірігуі барысында туындайтын активті-
пассивтік шотты білдіреді. Бұл шот бойынша кредиттік қалдық – бұл клиенттің
меншікті қаражатының барлығын, дебеттік қалдық – бұл айналымға заемдық
қаражаттардың тартылғандығын білдіреді. Контокорренттік шот сенімді
клиенттерге, бірінші классты қарыз алушыларға ашылады.
Контокоррентік шотың иесі шотқа қаражат артық түскен жағдайда, сол
артық түскен сома мөлшерінде, банктен ешқандай құжат толтырмай-ақ несие ала
алады.
Контокорренттік шоттың овердрафтпен өзара ұқсатығы болады. Бұл шот
несиені қарызға алуды білдіреді.
Бірақта осы шоттар арасындағы айырмашылықты көре білу қажет.
Овердрафтта контокорренттік шотқа қарағанда қарызға алу үздіксіз емес.
Соған сәйкес бұл шот үшін несиелік сипат тән. Ағымдағы шоттың овердрафтпен
болуы клиентке қосымша депозиттік немесе ссудалық шоттар бойынша
операциялар жасауға, ешқандайда кедергісі болмайды. Ал контокорренттік шот
бойынша барлық операциялар бір жерде болады.
Мерзімсіз депозиттерге банктердің корреспонденттік шоттары да жатады.
Банктің басқа банк-корреспонденттерінде ашқан корреспонденттік шоттары
ностро деп, ал сол банкте ашылған басқа банктердің корреспонденттік шоттары
лоро деп аталады.
Коммерциялық банктердің көбінде тартылған қаражаттар құралымында талап
етуге дейінгі депозиттердің үлесі өте жоғары. Бұл банк ресурстарын құрайтын
ең арзан көзі болып табылады. Бұл шоттар бойынша қаражаттар үнемі болып
тұрмайды. Шоттың иесі кез-келген уақытта банктен нақты ақша талап ете
алады. Бұл шот бойынша қаражат қалдықтарына банктер өте төменгі мөлшерде
пайыз төлейді, кей жағдайларда мүлдем төлемейді.
Бірақ та тұрақты несиелік ресурс ретінде оны пайдалануға және оның ең
төменгі қалдығын анықтауға мүмкіндік береді. Талап етуге дейінгі
депозиттердегі сақталатын қаражаттардың үлесін есептеу барысы, оны тұрақты
несиелеу ресурсын құру үшін мерзімді депозитке аударуға мүмкіндік береді.
Мерзімсіз депозиттерден басқа банктерде, сол сияқты мерзімді салымдарда
ашылады.
Мерзімді депозиттер мен мерзімсіз депозиттер арасындағы аралықты жинақ
салымдары алады. Жинақ салымдары бойынша жинақ кітапшасы беріледі және ол
арқылы ондағы қаражатты пайдалануға құқық алады.
Бағалы қағаздар депозиттер түрінде келесідей болып бөлінеді:
- кәсіпорындар, ұйымдар және акционерлік қоғамдар мен компаниялардағы
банктің акциялары мен облигациялары;
- банктің сақтауға берген ссуданы алғашқы қамтамасыз етуге берген
акциялары мен облигациялары;
- шетелдік валюталармен операциялар бойынша бағалылар мен құжаттары
(шетел валютасындағы аккредитивтер).
Шетелдік тәжірибеде, клиентке есеп айырысу шотын ашу барысында
туындайтын белгілі бір мерзімге қызмет ету депозиті де кеңінен қолданылады.
Бұл депозит міндетті сипатқа ие, себебі, депозит сомасы есеп айырысу шотын
ашу барысында салынуға тиісті. Бұл депозитті шартты депозитке де жатқызуға
болады. Өйткені, ондағы қаражат клиентің есеп-айырысу шотын жабумен
байланысты алынады. Бұл депозит негізінен мерзімсіз депозитті құрайды.
Сондықтан да бұл шоттағы қаражатты банктер ұзақ мерзімді несиелеу ресурсы
ретінде де пайдаланады. Бұл депозит бойынша табыс және пайыз өте төмен
болмауы мүмкін.
Сонымен, қажетті уақытты талап еткенге дейін салым, сондай-ақ чектік
депозит деп аталады, ол салушының бірінші талабы бойынша ақша қаражатын алу
құқын беретін немесе чекті көшірме көмегінде жүзеге асыратын құрал болып
табылады. Чектік депозиттер тиімді, қауіпсіздігімен чектің көшірмесін беру
жолымен төлемді жасау қарапайымдылығы және қауіпсіздігі, сондай-ақ, олар
бірінші талапқа сәйкес ақша қаражатын алып тастау мүмкіншілігін береді. Осы
жолмен, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz