Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару және ЖШС «Ұланның» айналым активтерін бағалау және талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бөлім.І Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің жіктелуі мен қалыптасу көздері...11
1.2 Кәсіпорынның ақшалай активтерін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының негізгі тиртерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Бөлім.ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару және ЖШС «Ұланның» айналым активтерін бағалау және талдау ... ... ... ... ... ... 37.
2.1 Кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 ЖШС Ұлан кәсіпорынның құрылуы, қызметі мен экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 ЖШС «Ұлан» кәсіпорынның қаржылық.экономикалық қызметін басқару.58
Бөлім.ІІІ Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3.1 Айналым активтерінің көлемін басқаруды жетілдіру ... ... ... ... ... ...86.
3.2 Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .93
Бөлім.І Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің жіктелуі мен қалыптасу көздері...11
1.2 Кәсіпорынның ақшалай активтерін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының негізгі тиртерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Бөлім.ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару және ЖШС «Ұланның» айналым активтерін бағалау және талдау ... ... ... ... ... ... 37.
2.1 Кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 ЖШС Ұлан кәсіпорынның құрылуы, қызметі мен экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 ЖШС «Ұлан» кәсіпорынның қаржылық.экономикалық қызметін басқару.58
Бөлім.ІІІ Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3.1 Айналым активтерінің көлемін басқаруды жетілдіру ... ... ... ... ... ...86.
3.2 Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .93
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
___________________________________ _________ кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісімен
______________________
(ғылыми жәрежесі)
_____________Лисенков А.А.
___ ____________20___ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ___________________________________ ___________
___________________________________ _________________
Рецензент: Жетекші
_______________ ___________________
ғылыми дәрежесі ғылыми дәрежесі
____________Д.А.Айтжанова ____________С.Ж.Темиргалиев
___ _________20__ж. ___ _________20__ж.
Стандартизация Студент: Либазиева М.
бойынша кеңесші Мамандығы: 522230
________________ Тобы: ММб-03-1қ
ғылыми дәрежесі
__________________Д.И.Данабаева
___ _________20__ж.
АЛМАТЫ 2007
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бөлім-І Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің жіктелуі мен қалыптасу көздері...11
1.2 Кәсіпорынның ақшалай активтерін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі тиртерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Бөлім-ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару және ЖШС Ұланның
айналым активтерін бағалау және талдау ... ... ... ... ... ... 37.
2.1 Кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің
құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .37
2.2 ЖШС Ұлан кәсіпорынның құрылуы, қызметі мен экономикалық
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 ЖШС Ұлан кәсіпорынның қаржылық-экономикалық қызметін басқару.58
Бөлім-ІІІ Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді
басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3.1 Айналым активтерінің көлемін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ...86.
3.2 Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 87
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..9 1
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 93.
Кіріспе
Нарықтық экономика, оның модельдерінің әртүтлілігіне қарамастан,
мемлекеттік реттеуді міндетті түрде қажет ететін, әлеуметтік-бағытталған
шаруашылық ретінде сипатталады. Нарықтық қатынастар құрылымында үлкен
рольді қаржы атқарады. Қазақстан Республикасында жүргізілетін экономиканы
жандандырудың стратегиялық курсы шаруашылық субъектілерінің қызметінің
нәтижелілігі, қаржы жағдайының тұрақтылығы үшін жауапкершіліктерін
жоғарлатуды болжамдайды.
Алғашқы жаңақұру жылдарында байқалған қаржы бақылауы мен
ұйымдастырылуының ролін дұрыс бағаламау кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
теріс әсер етті. Реформа жылдарында шаруашылық субъектілерінің айналым
қаражаттарының жетіспеушілігі екі топ факторлардың әсерінен пайда болады.
Бірінші топтың пайда болуына макродеңгейдегі шешім қабылдау мен
туатын жағдайлар шарт болады. Олардың қатарына мыналарды қосуға болады:
өнімнің өзіндік құнының өсуі мен айналым қаражаттарының жетіспеушілігіне
әкелген еңбек ақы қорына салынатын салық салу, шікізат, материалдар, құрал-
жабдықтарды сатып алуға кететін айналым қаражаттарына деген кәсіпорындардың
қажеттілігін өсірген қосымша құнына салығы енгізілді; кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына қосымша салымдарды қажет еткен айналымға салыннан
тағы бірқатар салықтар енгізілді; нақты өндірушілерді қолдауға
бағытталмаған банктік жүйенің дамымауы кәсіпорындарға уақытында айналым
қаражаттарының орнын толтыруға мүмкіндік берген жоқ; инфляцияның жоғары
деңгейі; табысқа салынатын салық; қосымша құн салығы, тағы басқа салықтар
бойынша аванстық төлемдердің бюджетке жіберілуі.
Фактордың екінші тобы кәсіпорындардың қызметімен байланысты:
айналым қаражаттарының ұйымдастырылуына, ең алдымен олардың нормалануына,
жеткіліксіз көңіл бөлушілігі; айналым қаражаииарының мақсатсыз қолданылуы;
өндіріс процесінен айналым қаражаттарының шығарылуы; жабдықтаушылардың,
мердігерлердің және тауар мен қызметтерді тұтынушылардың дұрыс таңдалмауы;
дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқарудың төмен деңгейде болуы,
банкроттық жүйесінің аз тиімділігі, кәсіпорындардағы қаржы бақылаушыларының
төмен дайындығы.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімдік (2002-2004жж) бағдарламасының мақсаты ұзақ мерзімді динамикалық
өсу потенциялы бар, жергілікті халықтың әл-ауқатының бірқалыпты көтеруін,
өндіріс аппаратының тиімді жаңартылуын, елдің қамтамасыздығын және бәсеке
қабілеттілігінің нығаюын қамтамасыз ететін қазақстандық экономиканың
моделін жасау.
Қазақстан экономикасы мен әр шаруашылық субъектісінің алдына бұл
бағдарламамен қойылатын басты міндетінің бірі – қарғылық жандандыру болып
табылады. Бұл міндеттің орындалуы нарық шаруашылығы субъектілерінің негізгі
және айналым қаражатының қолдалынуының тиімділігін жоғарлатуынсыз мүмкін
емес. Қаржы-несие механизмі кәсіпорындардың айналым қаражаттарының
жеткіліктілігі жағдайында ғана тиімді қызмет етуі мүмкін.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға
байланысты, оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарының
қажетті көлемінің бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі
кәсіпорынның нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі
шарт болып табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді
ұйымдастырылуы мен оларды қолданудың тиімділігін жоғорлату мәселелері
кәсіпорындар алдында өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік
процесін үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің
негізгі шарты болып табылады.
Қазіргі кезде ғылыми қызметкерлер айналым қаражаттарына, оларды
жоспарлау және қолдану тиімділігі мәселелеріне жеткіліксіз көңіл бөледі.
Айналым қаражаттарының теориясы бойынша батыс экономистері еңбектерінің
аудармалары санының өсуіне байланысты белгілі терминалогиялық
айырмашылықтар туандады. Бұрын жасалған зерттеулерді жарыққа шығарылған
монографияларды және оқулықтарды талдай келе, көпшілік кездерде авторлардың
айналым капиталы, айналым қаражаттары және айналым активтері тусініктерінің
бір мағынада көрсететінін байқауға болады. Айналым қаражаттарын бақылау
мәселелері ашылғанда, оларды ұйымдастырудың принциптері көрсетілмейді.
Нормалауды жетілдіру сұрақтары терең түрде қарастырылмайды. Бұның бәрі
тәжірибелік қызметте кері әсерлерге әкеліп соқтырады.
Жеңіл, тамақ, машина жасау салалары кәсіпорындарының
ерекшеліктері олардың активтеріндегі айналым қаражаттарының көлеміне
байланысты. Сондықтан бұл салалар кәсіпорындарының айналым қарыжаттарын
ұйымдастыру мен тиімді қолдану мәселелері қор сыйымдылықты салаларға
қарағанда жоғары. Бұл салалар кәсіпорындарда айналым қаражаттарын жоспарлау
мен қолдану мәселелеріне көңіл бөлінбейді. Айналым қаражаттарының
нормалануы барлық кәсіпорындарда бірдей жүргізілмейді, ал нормативтердің
есептелуі мен түзетілуі жүргізілсе де, тұрақты түрде емес және тек
өндірістік қорлар бойынша ғана. Ескірген әдістерді қолдану есептеулердің
нақтылығын барлық кезде қамтамасыз етпейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектілері – Алматы облысының орналасқан
Ұлан ЖШС болып табылады. Бұл кәсіпорынның бәсеке қабілетін арттыру,
кәсіпорынның айналым капиталын, айналым қаражаттарын, қаржылық тұрақтылығы
жөніндегі механизмдер жүйесі, төлем қабілетін қалпына келтіру үлгілері,
кәсіпорынның Қазақстан аймағында қызмет ете алуының тәжірибесі болып
саналады. Атқарылатын жұмыс құрылымы жұмыстың мақсаттарымен және
тапсырмаларымен анықталады. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару
мен талдау деп аталған екінші тарауда Ұлан ЖШС-і мысалға алынып, оның
жалпы сипаттамасы, қаржылық тұрақтылығы және төлем қабілеті жайлы айтылады.
Кәсіпорынның айналым капиталын тиімді басқару және жетілдіру
жолдары деген үшінші тарау кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштері мен
оның Қазақстан жағдайларына бейімделуіне, Ұлан ЖШС қолданған қаржылық
сауықтандыру жоспарларына арналады.
Аталмыш зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасының заңдары мен
экономикалық мәселелері бойынша ақпараттық басылымдардағы нормативтік-
құқықтық құжаттар зеттеліп қолданды. Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері және Ұлан ЖШС
мәліметтері пайдаланылды.
Бөлім – І Айналым капиталының экономикалық мәні және
ұйымдастырушылық негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің жіктелуі мен қалыптасу көздері
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдардың айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс
және тауар түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және
айналыс қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары
болып табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді.
Дайын өнім ақша құралдары және есертегі құралдармен бірге айналыс қорларын
түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-
жағар май, отын және тағы басқа өндіріс құралдарын аванстық құнымен ақшалай
нысанда сатып алудан басталады – бұл айналыстың бірінші сатысы. Нәтижесінде
ақша құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан
өндіріс аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек авансталады,
себебі айналыс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі,
мұнда жұмыс күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап,
өндіріс құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн
қайтадан өзінің нысанын ауыстырады - өндірістік нысаннан ол тауарлыға
ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша
құралдарын алудан тұрады. Бұл сатыда айналым қаражаттары қайтадан өндіріс
аясынан айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып,
құн тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорыннң ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа
айналысқа түсіп, үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қаражаттарының
үздіксіз қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды.
Кәсіпорын қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі
нысанға ауысып отыруын ғана емес, бірақ әр уақытта белгілі мөлшерде бұл
нысандарда болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн
айналыстың әрбір мезетінде әр түрлі жақтармен біруақытта ақшалай да,
өндірістік те, тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның
ақшалай нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол
енді оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырыды. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қарыжаты
болып табылады.
Айналым қаражаттары ең алдымен құндық категория ретінде болады.
Олар материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға
болмайды. Ақшалай нысанда айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік
қорлар, аяқталмаған ондіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-
материалдық құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды,
шығарылмайды, тұтынылмайды тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып,
келесі айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және
ерекшелікті мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді
орнатқанда маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы
болып қорларды тоқсандық немесе жылдық көлемі емес, ал бір айналысы ғана
табылуы қажет.
Сызба1.1 - Айналым қаражаттарының айналысы
Кәсіпорындардың тиімді жұмыс жасауы үшін өндірістік
бағдарламаға сәйкес шикізат, материалдар, жанармай, тез тозатын құралдар
болуы қажет. Нарық қажеттігін толығымен қамтамасыз етуде әрбір кәсіпорын
дайын өнімдер қорын да қалыптастыруға міндетті. Әртүрлі шарттарға сәйкес
дайын өнімді жеткізуге және есеп айырысуда кәсіпорын елеулі қаржыны
дебиторлық қарыздарға жатқызады. Өз кезегінде мерзімді түрде өз
қаражаттарын тез арада өтеу үшін кәсіпорын кассасында, есеп айырысу шотында
немесе басқа шоттарда ақша қаражаттарын ұстау қажет. Еркін, яғни бос ақша
ақша қаражаттары құнсызданып кетпеуі үшін және қосымша пайда алу үшін
қаржының бір бөлігін құнды қағаздарға орналастыруға мүдделі. Бұның барлығы
капиталдың бір бөлігін айналым активтеріне салымды жасау керектігін қажет
етеді.
Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты түрде басқару үшін
олардың жіктелуі қажет. Қаржы менеджменті түрғысынан айналым активтерінің
жіктелуі келесі белгілер бойынша жүргізіледі:
- айналым активтерінің қаржылық қалыптасу көздерінің
мінездемесі;
- айналым активтерінің түрлері;
- айналым активтерінің операциялық рпоцеске қатысу мінездемесі;
- айналым активтерінің қызмет ету кезеңі бойынша.
Қаржылық қалыптасу көздерінің мінездемесі бойынша айналым
активтері келесідей жіктеледі:
- кәсіпорынның жалпы активтері- меншік және қарыз капиталы
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорынның
қорытынды балансында олар активтің 2 (екінші) және 3 (үшінші)
бөлімдерінің сомасы ретінде көрсетіледі;
- кәсіп орынның таза айналым активтері (таза жұмыс капиталы) –
меншік және ұзақ мерзімді қарыз капитал негізінде құрылады. Таза
актив сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
ТАА=АА – ҚҚМ (1.1)
Мұндағы ТАА–кәсіпорынның таза активтерінің сомасы;
АА-кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҚҚА- кәсіпорынның ағымдағы қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелері;
- меншік айналым активтері – кәсіпорынның меншік капиталының
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорын
меншік айналым активтерінің сомасын келесі формула арқылы
есептейді:
МАА = АА – ҰҚҚ – ҚҚМ (1.2)
Мұндағы МАА-кәсіпорынның меншік айналым активтерінің сомасы;
АА- кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҰҚҚ- кәсіпорынның айналым активтеріне
инвестицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
ҚҚМ- кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы
міндеттемелері.
Егер кәсіпорын айналым қорларын қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді
қарыз капиталын қолданса, онда өзіндік және таза айналым активтерінің
сомалары сәйкес болады.
Айналым активтерінің түрлері белгісі бойынша айналым активтері
былай жіктеледі:
- шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар
қорлары. Айналым активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік
қызметін қамтамасыз ететін иатериалды ағымдарын мінездейді;
- дайын өнім қорлары. Бұл айналым активтері сатуға арналған қор
формасындағы дайын өнімді көрсетеді. Қаржы менеджменті
тәжірибесінде айналым активтерінің бұл түрінде аяқталмаған
өндіріс көлемін де жатқызады;
- дебиторлық қарыз. Ол тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс есебі
бойыншажеке және заңды тұлғалардың кәсіпорынға деген қаржылық
міндеттемелерін көрсетеді;
- ақша қаражаттары. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оларға ұлттық
және шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қалдығы ғана емес,
қысқа мерзімді қаржылық салымдар сомасы да жатады;
- айналым активтерінің басқа да түрлері. Оларға жоғарыда
көрсетілген түрлерге енбейтін, жалпы сомасында көрсетілетін
айналым активтері жатады. Мысалы: болашақ кезең шығындары.
Операциялық процеске қатысу мінездемесі бойынша айналым
активтерінің жіктелуі былай болады:
- кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым
активтері;
- кәсіпорынның қаржылық циклін қамтамасыз ететін айналым
активтері.
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтеріне
шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары, аяқталмаған өндіріс
көлемі және дайын өнім қорлары жатады.
Кәсіпорынның қаржылық(ақшалай) циклін қамтамасыз ететін айналым
активтеріне дебиторлық қарыздар жатқызылады.
Айналым активтері қызмет ету кезеңі бойынша келесідей жіктеледі:
- айналым активтерінің тұрақты бөлігі;
- айналым активтерінің айнымалы бөлігі.
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі – бұл активтердің көлемі
кәсіпорынның қызметінің маусымдық және де басқадай ауытқуларына байланыссыз
болатын бөлігі. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның операциялық қызметін іске
асыру үшін қажетті айналым активтерінің төмендейтін минимумы.
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі – бұл айналым активтерінің
өндіріс көлемі мен өнім сатудың маусымдық өсуімен, бөлек кезеңдегі тауарлы-
материалды қорларды маусымдық сату үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметін
ұйымдастыру қажеттігімен байланысты бөлігі. Ол айналым активтерінің жрғары
және орташа бөлігін құрайды.
Айналым қаражаттары тек материалды ғана емес, ақшалай ресурстарды
да құрайтындықтан, оларды ұйымдастыру мен қолдану тиімділігіне материалдық
өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да байланысты
болады.
Айналым активтерінің қалыптасу көздері
Кәсіпорынның айналым қаражаттары айналыстың барлық сатысында
олардың үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін, өндірістің қажеттіліктерін
ақшалай және материалды ресурстармен қамтамасыз ету үшін, есептердің
уақтылығын және толықтылығын, айналым қаражаттарының қолдану тиімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет.
Айналым қаражаттырының барлық қаржыландыру көздері былай бөлінеді:
- Меншік;
- Қарыз;
- Тартылған.
Меншік қаражаттар айналысты ұйымдастыруда басты рөл атқарады, себебі
жұмыс рентабельді болуы үшін және қабылданған шешім үшін жауапкершілігі
болуы үшін коммерциялық есептесу негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың
мүліктік және оперативті тәуелсіздігі болу керек.
Айналым қаражаттары қалыптасуы кәсіпорын ұйымдасқан кезде, оның
жарғылық қоры қалыптасқан кезде өтеді. Бұл кезде айналым қаражаттарының
қалыптасу көзі кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары болып
табылады. Жұмыс процесінде айналым қаражаттарының толықтыру көзі алынған
пайда және айналым қаражаттарына теңестірілген тұрақты пассивтер. Бұл
қаражаттар кәсіпорын мүлкіне жатпайды, бірақ үнемі оның айналысына
қатысады. Бұндай қаражаттар айналым қаражатының сомасының минималды қалдығы
ретінде қалыптасу көзі болып табылады. Оларға жататындар: кәсіпорын
жұмысшыларына еңбекақы бойынша айдан айға өтетін минималды қарызы, болашақ
шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет алдында және бюджеттен тыс
қорлар алдындағы минималды өтетін қарыз, тауар үшін алдын ала толемақы
ретінде алынған несиегерлердің қаражаттары, қайтарымды тара үшін кепілдер
бойынша төлеушілердің қаражаттары, тұтыну қорының өтемелі қалдықтары және
тағы басқа.
Шаруашылықтың айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті
қысқарту үшін және оларды тиімді қолдануды ынталандыру үшін қарыз
қаражаттарын тартқан жөн. Қарыз қаражаттары айналым қаражаттарына деген
уақытша қосымша қажеттілікті қанағаттандыратын банктің қысқа мерзімді
несиелері.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру үшін қажетті несиелерді тартудың
негізгі бағыттары мыналар: өндірістің маусымдық процесімен байланысты
шикізат, материалдардың маусымдық қорларын және шығындарын несиелеу, меншік
айналым қаражаттарының жетіспеушілігін уақытша толықтыру, есептеулерді
жүргізу.
Экономиканы әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесі жағдайында қарыз
қаражаттары айналым қаражаттарын қаржыландыру көздері ішінде үлкен үлесте
болады. Осылайша, 1965 жылы айналым қаражаттарын құру көздері құрылымында
несие үлесіне 42,6% , 1975 жылы- 47,3% , 1977 жылы- 47,1% , 1988 жылы-
47,6% тиді. 1988 жылдан айналым қаражаттарын құру көздеріндегі несие үлесі
төмендей бастады. Осылайша, 1989 жылы ол -40,5% , 1990 жылы -24,2% болды.
Келесі жылдары несие үлесі қайтадан жоғарыла бастады да, 1995-1998 жылдар
аралығында қайтадан 40,5% -ға жетті.
Бұл көрсеткіш динамикасы сипатының алғышарты – объективті
экономикалық процестер. 80 – 90 жылдардың басындағы несие үлесінің азаюын
коммерциялық несиенің дамымаған жүйесіндегі кәсіпорындардың
орталықтандырылған несиеленуінің қысқаруымен түсіндіруге болады.
Коммерциялық банктер жүйесінің тұрақтануымен, коммерциялық несие
көлемінің өсуімен бірге кәсіпорындар қаражаттарының қалыптасу көздерінің
құрылымдағы несие ресурстарының үлесі де жоғарылады.
Сонымен, экономиканы басқарудың нарықтық жүйесіне көшкнде несиенің
айналым қаражаттарының көзі ретіндегі рөлі азайған жоқ. Кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына деген шектен тыс мұқтаждығын жабу қажеттігімен бірге
банктік несиенің мәнін шарттайтын жаңа факторлар пайда болды. Бұл
факторлар ең алдымен отандық экономиканың өтпелі даму сатысыиен байланысты.
Олардың бірі инфляция болады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарына
инфляцияның деген әсері көп жақты болады: ол тура және жанама әсер етті.
Тура әсер айналым қаражаттарының айналыс ішіндегі құнсыздануымен
сипатталады, яғни, айналыстан кейін кәсіпорын шығарылған өнім үшін алған
пайданың құрылымында айналым қаражаттарының авансталған сомасын қайтарып
алмайды.
Жанама әсер инфляция себебімен болған ақы төленбеу дағдарысына
байланысты қаражаттар айналысының баяулауымен сипатталады. Ақы төленбеу
дағдарысы туындауына тағы да мыналар себеп болады: еңбек өнімділігінің
төмендеуі; өндірістің шекті тиімсіздігі; кейбір басшылардың жаңа
жағдайларға бейімделе алмауы; жаңа шешімдер іздестіру, тауар ассортиментін
өзгерту, артық және керексіз активтерді сатып, өндірістің материал және
энергия сыйымдылығы төмендету; қарыздарды төлемеуге жағдай жасатын
заңдылықтардың кемшілігі.
Ақы төлемеумен күресу және қаржылық қолдау мақсатында
кәсіпорындардың айналым қаражаттарын толықтыру үшін көп қаражаттар
бөлінеді. Бірақ барлық кезде бірдей бөлінген қаражаттар қажетті мақсатта
қолданбайды, бұның қатты инфляциялық әсері бар.
Көрсетілген есептер кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
ретінде сақталатын айналым қаражаттарының көзі болатын қарыз қаражатына
деген қызығушылығына шарт болады. Бұл жағдайда айналым қаражаттарының көзі
болатын несие қолданудың шектері туралы сұрақ туындайды. Бұл сұрақ екі
жақты – несие қолданудың кәсіпорынның қаржылық жағдайына жалпы, соның
ішінде айналым қаражаттарының ықпалмен жүреді.
Бір жағынан, меншік қаражаттарының тапшылығы жағдайында айналысқа
несиелік ресурстарын тартусыз кәсіпорынға өндірісті қысқартуға немесе толық
тоқтатуға тура келеді, ал бұл қаржылық қиындықтарға немесе тіптен
банкроттыққа да әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, туындаған мәселелерді тек
несиелік ресурстар арқылы шешу ссудалық қарыздың үлкеюінен кәсіпорынның
несиелік ресурстардан тәуелділігін жоғарлатады. Бұл қаржылық жағдайдың
тұрақсыздығына әкеледі, меншік айналым қаражаттары банктің меншігіне көшіп
жоғалтылады, себебі кәсіпорындар банктік пайыз арқылы белгіленген салынған
капиталдың табыс нормасын қамтамасыз етпейді. Кредиторлық қарыз айналым
қаражатының жоспарланбаған тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы
кәсіпорынның айналысында басқа кәсіпорындар мен мекемелердің қаражаттары
қатысуын сипаттайды. Кредиторлық қарыздың бір бөлігі заңды, себебі жүзеге
асатын есептеме ережелеріне сәйкес. Сонымен қатар, кредиторлық қарыз
төлемақы тәртібінің бұзылуы нәтижесінде де туындауы мүмкін.
Кәсіпорындардың кредиторлық қарызы тауар боынша жабдықтаушыларға,
жасалған жұмыс үшін мердігерлерге, салықтар және алымдар бойынша салық
инспекциясына, бюджеттен тыс қорларға төлем аударудан пайда болуы мүмкін.
Айналым қаражаттарының басқа да қалыптасу көздерін айтып кету
қажет. Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның мақсатты түрде уақытша
қолданбайтын (қорлар, резервтер, т.б) жабдықтар.
Айналым қаражаттарының меншік, қарыз және тартылған қалыптасу
көздерінің арасындағы дұрыс қатынас кәсіпорынның қаржылық жағдайын
нығайтуда маңызды рөл атқарады.
2. Кәсіпорынның ақшалай активтерін басқару
Кәсіпорынның иелігіндегі ақша активтерін немесе ақша қаражатын
басқару жалпы айналым активтерін басқарудың бір бөлігі. Кәсіпорын жұмыс
барысында әрекет жасайтын қалдық ақша активінің көлемін, оның абсолюттік
төлем қабілеттілік деңгейін анықтайды, операциялық кезеңнің мерзіміне әсер
етеді, сондай-ақ белгілі мөлшерде оның инвестициялық мүмкіншілігін
сипаттайды.
Кәсіпорынның салым ақшаларын қалыптастыру түрлі себептермен
байланысты, олардың негіздері оның қалдық ақша қаражатының жіктелуінде.
1. Операциялық ақша активтерінің 2. Сақтандыру ақша активтерінің
қалдығы қалдығы
Кәсіпорын салым ақшалырының түрлері
3. Инвестициялық ақша 4. Өтемдік ақша активтерінің
активтерінің қалдығы қалдығы
Сызба 1.2 - Кәсіпорынның шетел банкілеріндегі салым ақшаларының негізгі
түрлері
Операциялық ақша активтерінің қалдығын қалыптастырудың мақсаты
кәсіпорынның өндірістік-коммерциялық жұмыстарымен байланысты, ағымдағы
төлемді қамтамасыз етуді қалыптастырады: шикізаттар, материалдар және
жартылай фабрикаттарды сатып алуға; еңбек ақыға, салық төлеміне; басқа
мекемелредің көрсеткен қызметтің төлеміне және т.б. Бұл қалдық ақша
активтерінің құрамының негізгісі болып есептеледі.
Сақтандыру ақша активтерінің қалдығы негізінен нарықтағы дайын
өнімдер конъюктурасының нашарлауына байланысты және операциялық жұмыстан
ақша қаражатының өз уақытында түспеуіне байланысты сақтандыру тәуекелдігін
қалыптастыруға қажет. Қалдықтың бұл түрінің қалыптасуы кәсіпорынның тұрақты
төлем қабілеттілігінің болуын ұстап тұруға, жекелеген қажетті қаржылық
міндеттемелерді төлеуге қажет. Бұл қалдық ақша активтері түрінің мөлшеріне
белгілі мөлшерде кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржылық несие алу
мүмкіншілігі әсер ететді.
Инвестициялық ақша активтерінің қалдығы нарықтың жекелеген
сегменттерінде қолайлы конъюктура болуына байланысты тиімді қысқа мерзімджі
қаржы салуды қалыптастырады.
Қалдықтың бұл түрі нысаналықпен тек сол уақытта қалыптастырылады,
егер де ақша салымдарының қалыптасуы қажеттігін толық қағаттандыратын
болса.
Қазіргі еліміздің экономикасының дамуы жағдайына байланысты
кәсіпорындардың басым көпшілігінің ақша активтерінің бұл түрін
қалыптасытыруға мүмкіншілігі жоқ.
Өтемдік ақша активтерінің қалдығы – негізінен банктердің талабы
бойынша кәсіпорынға есеп айырысу қызметін көрсетуге және оған басқадай
қаржылық қызметтің түрін орындауға қалыптасады. Ол – азаймайтын ақшалай
активтердің сомасы, оны кәсіпорын банктен жасалған келісім бойынша тұрақты
түрде өзінің есеп шотында сақталуы керек. Мұндай қалдық ақша активтерін
құру банктен кәсіпорынға несие берудің бір шарты ретінде қарауға болады.
Қаралған қалдық ақша активтерінің түрлері тек кәсіпорынның өз салым
ақшасын қалыптастырудың экономикалық уәжін сипаттайды. Айталық, сақтандыру
ақша активтерінің қалдығын қолданбайтын кезеңіне оны инвестициялық мақсатқа
пайдлануға болады немесе кәсіпорынның қатарлас өтемдік қалдық ақша ретінде
қарауға болады.
Сондай-ақ инвестициялық қалдық ақша атиквтерін, пайдаланбаған кезеңде
– оны сақтандыру немесе өтемдік қалдық активі ретінде қарауға болады.
Бірақта, әр аталған уәж есепке алынуы керек.
Қаржылық менеджментінің ақша активтерін басқару процесіндегі негізгі
мақсаты мен бірге ақша активтерін басқару процесіндегі маңызды мәселенің
бірі – уақытша бос ақша қаражаттарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
Ақша салымын жинақтау және кәсіпорынның төлем қабілеттігін басқару
оның ақша активтерін келесі элементтерге бөлінеді:
- Ұлттық валютамен ақша активтері,
- Шетел валютасымен ақша активтері,
- өтімділігі жоғары қаржы бөлу түрінде ақша активтерінің
қорлары.
Ұлттық валютамен ақша Шетел валютасымен ақша Қысқа мерзімді қаржы бөлу
активтері активтері түріндже ақша
активтерінің қоры
Кассадағы ақша қаражаты Кассадағы валюта қаражатыҚысқа мерзімді ақша аспап
түріндегі қор активтері
Есеп шоттағы ақша Валюта шотындағы қаражат Қысқа мерзімді қор асабы
қаражаты түріндегң қор активтері
Арнаулы есеп шоттағы ақшаАрнайы шоттағы валюта
қаражаты қаражаты
Жолдағы ақша қаражаты Жолдағы валюта қаражаты
Сызба 1.3 - Кәсіпорынның төлем қабілеттігін қамтамасыз етуші ақша
активтерінің негізгі элементтерінің құрамы
Кәсіпорынның ақша активтерінің құрамын қаржылық менеджменттің
көзқарасымен сипаттай отырып, атап кететін жай, мұндағы трактат
бухгалтерллік есептен кең. Бухгалтерлік есепте қысқа мерзімді қаражат бөлу
айналым активтерінің құрамында жеке дара есеп объектісі және есеп беру
ретінде қаралады, ал қаржылық менеджмент қысқа мерзімді қаржы бөлуді бос
ақша қалдығы активтерін қор түрінде орналастыруды қарайды, өйткені ол кез
келген уақытта кәсіпорынның қаржылық міндеттемесін орындауға қажет болуы
мүмкін.
Қаржы менеджментінің негізгі мақсатына сай, ақша активтерін басқару
процесінде, оны басқаруға сәйкес саясат қалыптастырылады. Осы саясатты
қалыптастыру процесінде есепке алатыны, кәсіпорынның тұрақты төлем
қабілеттігін қамтамасыз ету талабы көп мөлшерде ақша активтерін жасаудың
қажетілігін анықтайды, яғни кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігі шеңберінде
орташа қалдықты барынша көбейту.
Басқа жағынан қарағанда, ескеретін жай, кәсіпорынның ақша активтерін
ұлттық валютамен сақтау кезінде, оның инфляцияға байланысты нақты лы
құнынан айрылу қаупі бар, одан басқа ақша активтері ұлттық және шетел
валюталарыда сақтау кезінде өз құнынан айрылады, осыған байланысты олардың
орташа қалдығын барынша азайтуды қажет етеді. Осы аталған қарам-қайшылықты
талап ақша активін басқару саясатын жасаған кезде ескерілуі тиіс.
Соныменен, ақша активтерін басқару саясаты – кәсіпорынның айналымды
активтерін жалпы басқару саясатының бір бөлігі ретінде қаралады, олардың
жиындық қалдық мөлшерін оңтайландыру арқылы кәспорынға тұрақты
төлемқабілеттігі қамтамасыз етіледі.
Өткен кезеңдегі кәсіпорынның ақша активтерін талдау. Бұл талдаудың
негізгі мақсаты – орташа қалдық ақша активрінің деңгейін және сомасын
бағалау, кәсіпорынның төлемдік қабілегін қамтамасыз ету және оны
пайдаланудың тиімділігін анықтау.
Талдаудың бірінші кезеңінде ақша активтерінің айналым капиталына
қатысу деңгейін және оның өткен кезеңдегі серпіні бағаланады. Бағалау –
айналым капиталындағы ақша активтерінің қатысу коэффициентін анықтау
негізінде іске асады, ол төмендегі формула арқылы есептелінеді:
АКаак=ААкААс (1.3)
АКаак – айналым капиталындағы ақша активтерінің қатысу коэффициенті,
ААк - қаралған кезеңдегі кәсіпорынның жиынтық ақша активтерінің
орташа қалдығы,
ААс – кәсіпорынның қаралған кезеңдегі айналым активтерінің орташа
сомасы.
Талдаудың екінші кезеңінде – қаралған кезеңдегі ақша активтерінің
айналым саны және орташа айналым кезеңі анықталады. Мұндай талдау ақша
активтерінің, кәсіпорынның жалпы операциялық циклінің ұзақтығының ролін
сипаттау үшін жасалынады.
Кәсіпорынның ақша активтерін басқару саясатын жасау келесі негізгі
кезеңдерден тұрады (1.3-сызба).
Ақша активтерінің орташа айналым кезеңі келесі формула рақылы
есептелінеді:
Аак=АаАс (1.4)
Аак – ақша активтерін орташа айналым кезеңі, күн,
Аа – қаралған кезеңдегі кәсіпорынның жиынтық орташа қалдық ақша
атиквтері,
Ас – қаралған кезеңдегі өнімдерді сатудың бір күндік айналым сомасы.
Келтірілген формулада айналымдағы ақша активтерінің орташа кезеңі –
кәсіпорынның жалпы операциялық циклінің ұзақтығын анықтау үшін қолданылады.
Талдаудың үшінші кезеңінде – кәсіпорынның абсолютті
төлемқабілеттігінің деңгейі анықталады. Ол үшін абсолюттік төлем қабілеттік
коэффициенті есептелінеді.
Талдаудың төртінші кезеңінде – қалдық бос ақша активтерін қысқа
мерзімді қаржыға жұмсау деңгейі есептеліп және қысқа мерзімді қаржы
жұмсаудың рентабельдік коэффициенті анықталады.
Бос ақша активтерін қысқа мерзімді қаржы жұмсау деңгейі келесі
формула арқылы анықталады:
Қаажд =(ҚМҚж х 100)ЖААқ (1.5)
Қаажд – бос қалдық ақша активтерін қысқа мерзімді қаржыға жұмсау
деңгейі, пайыз,
ҚМҚж – қаралған кезеңдегі орташа қалдық ақша активтері түріндегі
қысқа мерзімді қаржы жұмсау түрінде,
ЖААқ – кәсіпорынның қаралған кезеңдегі жинақы ақша активтерінің
орташа қалдығы.
Қысқа мерзімдегі қаржыны жұмсаудың рентабельдік коэффициенті келесі
формуламен есептелінеді:
ҚҚСРк =ПҚМҚЖ (1.6)
ҚҚСРк – қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың рентабельдік коэффициенті,
П – кәсіпорынның қысқа мерзімді бос ақша активтерін инвестициялауда
алынған пайда сомасы,
ҚМҚЖ – қаралған кезеңдегі қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың орташа
қалдық ақша активтері.
Жасалған талдау нәтижесі кәсіпорынның ақша басқару саясатының
жекелеген параметрлерін жасау процесінде қолданылады.
Кәсіпорынның орташа қалдық ақша активтерін оңтайландыру
Мұндай оңтайландыру алдағы кезеңге қалған қалдықтың жекелеген
түрлерінің қажетті мөлшерін есептеу арқылы жасалынады. Операциялық қалдық
ақша активтерінің қажеттілігі, олардың ағымдағы шаруашылық жұмысын
орындауға барынша азайған қажетті сомасына сипаттайды.
АаОс =АакАас (1.7)
АаОс – кәсіпорынның жоспарланған ақша активтерінің операциялық қалдық
сомасы,
Аак – кәсіпорынның операциялық жұмысының жоспарлы ақша айналымының
көлемі,
Аас – жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің айналым
саны.
Операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасын есептеуді, есеп
беру көрсеткіштерінің негізіне жасауға болады, егер де талдау процесінде ол
өз уақытында кәсіпорынның операциялық жұмыстарымен байланысты барлық
төлемдерді төлеп отырса.
Бұл жағдайда келесі формула арқылы шығарылады:
Аажс =Аанс + (Жкаа- Аанк) Ааас (1.8)
Аажс – кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы
сомасы,
Аанс – кәсіпорынның өткен кезеңдегі операциялық қалдық ақша
активтерінің нақтылы орташа сомасы,
Жкаа – кәсіпорынның операциялық жұмысының жоспарлы көлемдегі ақша
айналымы,
Аанк – кәсіпорынның өткен кезеңдегі операциялық жұмысының ақша
айналысының нақтылы көлемі,
Ааас – жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің айналым
саны.
Сақтандыру қалдық ақша активтеріне қажеттілік операциялық қалдық
соманы есептеу негізінде және ксәпорынға жекелеген айларда өткен жылығы
ақша қаражаттары коэффициентінің бірқалыпты түспеуі негізінде анықталады.
Сақтандыру қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасын есептеуге келесі
формула қолданылады:
Аасс =Аақ +Ақтк (1.9)
Аасс – кәсіпорынның қалдық ақша активтерін сақтандырудың жоспарлы
сомасы,
Аақ – кәсіпорынның операциялық қалдық ақша атиквтерінің жоспарлы
сомасы,
Ақтк – есепті кезеңдегі кәсіпорынға ақша қаражаттарының түсуінің
коэффициент вариациясы.
Өтемдік қалдық ақша активтеріне қажеттілік банкпен қызмет көрсетуге
жасалған келісімде белгілі мөлшерге жоспарланады. Егер де кәсіпорынға
қызмет көрсететін банктің келісімде мұндай талап көрсетілмесе, онда аталған
қалдық ақша активтері кәсіпорынға жоспарланбайды.
Инвестициялық қалдық ақша активтеріне қажеттілік кәсіпорынның қалдық
ақша активтерінің басқа түрлеріне қажеттігі толық қамтамасыз етілгеннен
кейін ғана, қаржы мүмкіншілігін болса ғана жоспарланбайды. Өйткені, ақша
активтерінің бұл бөлігі сақтау кезінде өзінің құнын жоғалтпайды. Бұл бөлік
ақша активтерін қалыптастырудың критериясы операциялық активтердің
рентабельдігімен салыстырғанда қысқа мерзімді инвестициядан жоғарғы
рентабельдік коэффициентін қаматамсыз етуді талап етеді.
Жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің жалпы мөлшері оның
қажетті есептеген жекелеген түрлерінің жиынтығы арқылы анықталады:
АаОс =ОҚаас +СҚаас +ӨҚаас +ИҚаас (1.10)
АаОс – жоспарлы кезеңдегі кәсіпрынның ақша активтер орташа сомасы,
ОҚаас – жоспарлы кезеңдегі операциялық қалдық ақша активтерінің
орташа сомасы,
СҚаас – жоспарлы кезеңдегі сақтандыру қалдық ақша активтерінің орташа
соамсы,
ӨҚаас – жоспарлы кезеңдегі компенсациялық қалдық ақша активтерінің
орташа сомасы,
ИҚаас – инвестициялық қалдық ақша активтерінің сомасы.
Соңғы үш қалдық ақша активтерінің – белгілі жағдайда бір-бірін
ауыстыра алатын жайын есепке ала отырып, кәсіпорынның қаржылық
мүмкіншілігінің қиыншылығы болған жағдайда оған жалпы қажеттілік
сәйкестеліп қысқарады.
Шет ел қаржы менеджменті практикасында орташа қалдық активтерін
анықтаудың күрделі модельдері кездеседі. Олардың ішіндегі кең
қолданылатындары Баумоль және Миллер-Орра модельдері.
Ұлттық және шетел валютасындағы орташа қалдық ақша активтерін жіктеу
Мұндай жіктеу тек қана шетелдер сыртқы эконмикасында жұмыс істейтін
кәсіпорындарда орындалады. Жіктеудің негізгі мақсаты – жалпы ақша
активтеріне оңтайландыратын қажетіліктен олардың валюталық бөлігін бөліп,
кәсіпорынның валюталық қорын қалыптасытыурды қамтамасыз ету. Мұндай
жіктеудің негізі – жалпы ішкі және сыртқы экономикалық операциялық процесті
орындауға жоспарланған ақша қаражаты.
Орташа қалдық ақша активтерін тиімді реттеу түрін таңдау
Мұндай реттеу кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттігін қамтамасыз ету
үшін қолданылады.
Орташа қалдық ақша активтерін реттеудің негізгі әдісі – болуға тиісті
төлем ағымдарын үйлестіру. Мұндай үйлестіру келесі кезеңдерде орындалады.
Бірінші кезеңде – қаражаттың жоспарлы түсімі және шығыны негізінде
алдағы тоқсандағы кәсіпорынның қалдық ақша активтерінің жекелеген он күндік
бойынша ауытқуы зерттеледі.
Қалдық ақша активреінің өзгерме ауқымын анықтау процесінде олардың
жоспарлы кезеңдегі мағынасы белгіленеді:
- ақша активтерінің барынша азайған қалдығы,
- ақша актвтерінің барынша көбейген қалдығы,
- орташа қалдық ақша активтері.
Екінші кезеңде он күндіктегі ақша қаражатын ұстау мерзімін реттейді
(олардың түсімімен байланыстылықты), мұның өзі қалдық ақша активтерінің
әрбір ай, тқсан және жыл бойына барынша азаюына ықпал етеді.
Уақытша бос қалдық ақша активтерін рентабельді пайдалануды
қаматамасыз ету
Бұл ақша активтерін басқару саясатын қалыптасытур кезеңінде, оларды
сақтау процесіндегі жоғалу деңгейін кеміту шаралары жасалынады.
Мұндай шаралардың негізгілеріне жататындар:
- кәсіпорынмен есеп жасауға қызмет көрсететін, ақша
активерінің қалдығын сақату жайын банкпен келісу,
- сақтандыруды және инвестициялық қалдықақша активтерін уақытша
сақтауға қысқа мерзімді ақша құралдарын инвестициялауды пайдалану,
- қорды және бос ақша активтерін инвестициялауға жоғарғы табыстықор
құралдарын пайдалану.
Кәсіпорындардың ақша активтеріне тиімді бақылау жүйесін құру
Мұндай бақылау объектісі ретінде кәсіпорынның ағымдағы төлемін
қамтамасыз ететін қалдық ақша активтерінің жиынтық деңгейі, сонымен қатар
кәсіпорынның тиімді қалыптастырған қысқа мерзімді қаржылық салым
портфелінің деңгейі қаралады.
Ақша активтері кәсіпорынның қаржылық міндеттемесі бойынша төлем
қабілеттігін қамтамасыз ету процесінде белсенді роль атқарады:
- шұғыл жұмыс міндеті (орындалу мерзімі 1 айға дейін) және қысқа
мерзімді (орындалу 3айға дейін),
- ағымдағы міндеттемелер (орындалу мерзімі 1 жылға),
- басқадай айнадым активерінің түрлерімен қамтамасыз етіледі.
- кәсіпорынның төлем қабілеттігін қамтамасыз етуде қалдық ақша
активтерінің жинақы деңгейін бақылау келесі критерийлерге сүйенеді:
Шұғыл міндеттеме қалдық ақша
(орындалу мерзімі активтері
1 айға дейін)
Қысқа мерзімді қалдық
ақша
міндеттемелері активтері
+
(орындалу мерзімі дебиторлық
қарыз
3 айға дейін)
мөлшері
Кәсіпорынның қалыптастырылған қысқа мерзімді қаржы салу портфелінің
тиімділік деңгейін бақылау келесі критерийлерге сүйенеді:
Портфельдің және орташа нарықтық
жекелеген оның табыс деңгейі
құралдарының
табыс деңгейі
Портфельдің және елдегі
жекелеген оның инфляция
құралдарынының қарқыны
табыс деңгейі
Ақша активтерін бақылау жүйесі кәсіпорынның жалпы қаржысын бақылау
жүйесімен интеграцияда болуы тиіс.
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
"Айналым капиталы" термині (оның отандық есептемелеріндегі атауы –
айналым қаражаттары) кәсіпорынның ақша қаражаттары немесе бір жылда немесе
бір өндірстік циклда айналатын мобильді активтеріне жатады. Таза айналым
капиталы ағымдағы активтер (айналым қаражаттары) мен ағымдағы
міндеттемелерінің (кредиторлық қарыздар) арасындағы айырма ретінде
анықталады және ағымдағы активтерді ұзақ мерзімді қаражат көздері
қаншалықты жабу деңгейін көрсетеді. Отандық тәжірибедегі бұл көрсеткіш –
меншік айналым қаражаттарының деңгейі.
Айналым қаражаттары әр түрлі позициядан мінезделуі мүмкін, бірақ
негізгі сипаттамалары олардың өтімділігі, көлемі және құрылымы болып
табылады.
Өндірістік қызмет процесінде айналым қаражаттарының бөлек
элементтерінің өзгерісі болып тұрады. Кәсіпорын шикізат және материалдар
сатып алады, өнім шығарады, оны сатады, көбінесе несие түрінде, нәтижесінде
дебиторлық қарыз пайда болады, ол біраз уақыттан кейін ақша қаражаттарына
айналады.
Ағымдағы активтердің циркуляциялық табиғаты айналым капиталын
басқаруда негізгі орын алады.ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі бойынша
ерекшеленеді, яғни олардың ақша қаражаттарына өзгеру қабілеті бойынша. Ақша
эквиваленттері өтімділік дәрежесі бойынша ақша қаражаттарына неғұрлым жақын
болып табылады. Дебиторлық қарыз өтімділігі өзгермелі болып тұруы мүмкін.
Өтімділігі ең төмен – материалды-өндірістік қорлар, олардың ішінен ең
өтімдісі шикізат пен материалдарға қарағанда – дайын өнім.
Айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне
ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.
Қаржы менеджменті теориясында тұрақты айналым капиталы ұғымының екі
негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым
капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының,
дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың операциялық цикл кезіндегі
қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі
бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы
активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы
өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы.
Бұл тәсіл кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым
қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты
қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз
екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.
Өзгермелі айналым капиталының категориясы (немесе ағымдағы
активтердің өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры
ретінде қажетті қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды
қорларға қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу кезіндегі сатудың жоғары
деңгейін ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде
дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен
материалдарды төлеу үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы
еңбек қызметі үшін қажет.
Айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы
активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның
ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін
олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік
көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді
орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі
мүмкін.
Нысандалған мақсаттың стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті
басқаруды жетілдіретін айналым қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да
мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-
шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді
қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің
белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі
болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана
емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.
Егер ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық
қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда
төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға
қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының
деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине,
бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің
барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті
жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең
қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы
міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен
болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.
Пайда мен айналым капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым
басқа. Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс
деңгейде қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту
мүмкіндігі, жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым
қаражаттары шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз
ағымдық активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына
әкеледі, ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған
байланысты, айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі
онша дұрыс емес.
Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті жоғалту
тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің арасындағы компроммисті қамтамасыз ету
керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:
1) Төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын өз
шоттарын төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін
банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.
2) Активтердің қажетті көлемін, құрылымын және рентабельділігін
қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің әр түрлі деңгейінің пайдаға әр түрлі
әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды қорлардың жоғары
дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап етеді, бірақ сонымен қатар
дайын өнімнің кең көлемі келесіде өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне
әкелуі мүмкін. Ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік
қорлардың дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив
түрінің рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының
оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы
тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады.
Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды
деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды
шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында
өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш
шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым
капиталы максималды шамасына қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде
жете алады. Бұл жағдайда максималды шама
Ағымдағы активтедің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту тәуекелі нолге
тең болады.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың
түрлі стратегияларын анықтауға болады. Бұл менеджердің ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігін, яғни таза айналым капиталының салыстырмалы шамасыны,
жабу көзін таңдауына байланысты. Активтерді басқарудың төрт моделі белгілі:
- идеалды;
- агрессивті;
- консервативті;
- келісімді.
Қаржыландару стратегиясының моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің
шамасын анықтауға және ұзақ мерзімді пассивтер мен айналыстан тыс
активтердің арасындағы айырма болып табылатын таза айналым капиталының
шамасын есептеу негізіне сүйенеді (АтК=ҰмП-АтА). Сондықтан, әр стратегияға
базалық баланстық теңдей сәйкес келеді.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін келесі шамалар енгізіледі:
АтА – айналымнан тыс активтер;
АА – ағымдағы активтер (АА=ЖБ-ӨБ);
ЖБ – ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі;
ӨБ – ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
ҚмКқ – қысқа мерзімді кредиторлық қарыз;
ҰмҚк – ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
МК – меншік капитал;
ҰмП – ұзақ мерзімді пассивтер (ҰмП= МК - ҰмҚк);
АтК – таза айналым капиталы (АтК = АА - ҚмКқ).
Идеалды модель ағымдағы активтер және ағымдағы міндеттемелер
категориясының мәнінде және олардың сәйкестілігінде құрылады. "Идеалды"
ұғымы бұл жағдайда оған ұмтылу керек бір идеалдың ұғымын білдірмейді, ал
тек экономикалық мағына тұрғысынан активтер мен оларды жабу көзінің
жиынтығын білдіреді. Модель ағымдағы активтер шамасы бойынша қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келетінін, яғни таза айналым капиталы нолге тең
екенін білдіреді. Күнделікті өмірде бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
___________________________________ _________ кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісімен
______________________
(ғылыми жәрежесі)
_____________Лисенков А.А.
___ ____________20___ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ___________________________________ ___________
___________________________________ _________________
Рецензент: Жетекші
_______________ ___________________
ғылыми дәрежесі ғылыми дәрежесі
____________Д.А.Айтжанова ____________С.Ж.Темиргалиев
___ _________20__ж. ___ _________20__ж.
Стандартизация Студент: Либазиева М.
бойынша кеңесші Мамандығы: 522230
________________ Тобы: ММб-03-1қ
ғылыми дәрежесі
__________________Д.И.Данабаева
___ _________20__ж.
АЛМАТЫ 2007
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бөлім-І Айналым капиталының экономикалық мәні және ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің жіктелуі мен қалыптасу көздері...11
1.2 Кәсіпорынның ақшалай активтерін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі тиртерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Бөлім-ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару және ЖШС Ұланның
айналым активтерін бағалау және талдау ... ... ... ... ... ... 37.
2.1 Кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің
құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .37
2.2 ЖШС Ұлан кәсіпорынның құрылуы, қызметі мен экономикалық
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 ЖШС Ұлан кәсіпорынның қаржылық-экономикалық қызметін басқару.58
Бөлім-ІІІ Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді
басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3.1 Айналым активтерінің көлемін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ...86.
3.2 Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 87
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..9 1
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 93.
Кіріспе
Нарықтық экономика, оның модельдерінің әртүтлілігіне қарамастан,
мемлекеттік реттеуді міндетті түрде қажет ететін, әлеуметтік-бағытталған
шаруашылық ретінде сипатталады. Нарықтық қатынастар құрылымында үлкен
рольді қаржы атқарады. Қазақстан Республикасында жүргізілетін экономиканы
жандандырудың стратегиялық курсы шаруашылық субъектілерінің қызметінің
нәтижелілігі, қаржы жағдайының тұрақтылығы үшін жауапкершіліктерін
жоғарлатуды болжамдайды.
Алғашқы жаңақұру жылдарында байқалған қаржы бақылауы мен
ұйымдастырылуының ролін дұрыс бағаламау кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
теріс әсер етті. Реформа жылдарында шаруашылық субъектілерінің айналым
қаражаттарының жетіспеушілігі екі топ факторлардың әсерінен пайда болады.
Бірінші топтың пайда болуына макродеңгейдегі шешім қабылдау мен
туатын жағдайлар шарт болады. Олардың қатарына мыналарды қосуға болады:
өнімнің өзіндік құнының өсуі мен айналым қаражаттарының жетіспеушілігіне
әкелген еңбек ақы қорына салынатын салық салу, шікізат, материалдар, құрал-
жабдықтарды сатып алуға кететін айналым қаражаттарына деген кәсіпорындардың
қажеттілігін өсірген қосымша құнына салығы енгізілді; кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына қосымша салымдарды қажет еткен айналымға салыннан
тағы бірқатар салықтар енгізілді; нақты өндірушілерді қолдауға
бағытталмаған банктік жүйенің дамымауы кәсіпорындарға уақытында айналым
қаражаттарының орнын толтыруға мүмкіндік берген жоқ; инфляцияның жоғары
деңгейі; табысқа салынатын салық; қосымша құн салығы, тағы басқа салықтар
бойынша аванстық төлемдердің бюджетке жіберілуі.
Фактордың екінші тобы кәсіпорындардың қызметімен байланысты:
айналым қаражаттарының ұйымдастырылуына, ең алдымен олардың нормалануына,
жеткіліксіз көңіл бөлушілігі; айналым қаражаииарының мақсатсыз қолданылуы;
өндіріс процесінен айналым қаражаттарының шығарылуы; жабдықтаушылардың,
мердігерлердің және тауар мен қызметтерді тұтынушылардың дұрыс таңдалмауы;
дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқарудың төмен деңгейде болуы,
банкроттық жүйесінің аз тиімділігі, кәсіпорындардағы қаржы бақылаушыларының
төмен дайындығы.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта
мерзімдік (2002-2004жж) бағдарламасының мақсаты ұзақ мерзімді динамикалық
өсу потенциялы бар, жергілікті халықтың әл-ауқатының бірқалыпты көтеруін,
өндіріс аппаратының тиімді жаңартылуын, елдің қамтамасыздығын және бәсеке
қабілеттілігінің нығаюын қамтамасыз ететін қазақстандық экономиканың
моделін жасау.
Қазақстан экономикасы мен әр шаруашылық субъектісінің алдына бұл
бағдарламамен қойылатын басты міндетінің бірі – қарғылық жандандыру болып
табылады. Бұл міндеттің орындалуы нарық шаруашылығы субъектілерінің негізгі
және айналым қаражатының қолдалынуының тиімділігін жоғарлатуынсыз мүмкін
емес. Қаржы-несие механизмі кәсіпорындардың айналым қаражаттарының
жеткіліктілігі жағдайында ғана тиімді қызмет етуі мүмкін.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға
байланысты, оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарының
қажетті көлемінің бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі
кәсіпорынның нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі
шарт болып табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді
ұйымдастырылуы мен оларды қолданудың тиімділігін жоғорлату мәселелері
кәсіпорындар алдында өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік
процесін үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің
негізгі шарты болып табылады.
Қазіргі кезде ғылыми қызметкерлер айналым қаражаттарына, оларды
жоспарлау және қолдану тиімділігі мәселелеріне жеткіліксіз көңіл бөледі.
Айналым қаражаттарының теориясы бойынша батыс экономистері еңбектерінің
аудармалары санының өсуіне байланысты белгілі терминалогиялық
айырмашылықтар туандады. Бұрын жасалған зерттеулерді жарыққа шығарылған
монографияларды және оқулықтарды талдай келе, көпшілік кездерде авторлардың
айналым капиталы, айналым қаражаттары және айналым активтері тусініктерінің
бір мағынада көрсететінін байқауға болады. Айналым қаражаттарын бақылау
мәселелері ашылғанда, оларды ұйымдастырудың принциптері көрсетілмейді.
Нормалауды жетілдіру сұрақтары терең түрде қарастырылмайды. Бұның бәрі
тәжірибелік қызметте кері әсерлерге әкеліп соқтырады.
Жеңіл, тамақ, машина жасау салалары кәсіпорындарының
ерекшеліктері олардың активтеріндегі айналым қаражаттарының көлеміне
байланысты. Сондықтан бұл салалар кәсіпорындарының айналым қарыжаттарын
ұйымдастыру мен тиімді қолдану мәселелері қор сыйымдылықты салаларға
қарағанда жоғары. Бұл салалар кәсіпорындарда айналым қаражаттарын жоспарлау
мен қолдану мәселелеріне көңіл бөлінбейді. Айналым қаражаттарының
нормалануы барлық кәсіпорындарда бірдей жүргізілмейді, ал нормативтердің
есептелуі мен түзетілуі жүргізілсе де, тұрақты түрде емес және тек
өндірістік қорлар бойынша ғана. Ескірген әдістерді қолдану есептеулердің
нақтылығын барлық кезде қамтамасыз етпейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектілері – Алматы облысының орналасқан
Ұлан ЖШС болып табылады. Бұл кәсіпорынның бәсеке қабілетін арттыру,
кәсіпорынның айналым капиталын, айналым қаражаттарын, қаржылық тұрақтылығы
жөніндегі механизмдер жүйесі, төлем қабілетін қалпына келтіру үлгілері,
кәсіпорынның Қазақстан аймағында қызмет ете алуының тәжірибесі болып
саналады. Атқарылатын жұмыс құрылымы жұмыстың мақсаттарымен және
тапсырмаларымен анықталады. Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару
мен талдау деп аталған екінші тарауда Ұлан ЖШС-і мысалға алынып, оның
жалпы сипаттамасы, қаржылық тұрақтылығы және төлем қабілеті жайлы айтылады.
Кәсіпорынның айналым капиталын тиімді басқару және жетілдіру
жолдары деген үшінші тарау кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштері мен
оның Қазақстан жағдайларына бейімделуіне, Ұлан ЖШС қолданған қаржылық
сауықтандыру жоспарларына арналады.
Аталмыш зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасының заңдары мен
экономикалық мәселелері бойынша ақпараттық басылымдардағы нормативтік-
құқықтық құжаттар зеттеліп қолданды. Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері және Ұлан ЖШС
мәліметтері пайдаланылды.
Бөлім – І Айналым капиталының экономикалық мәні және
ұйымдастырушылық негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің жіктелуі мен қалыптасу көздері
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдардың айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс
және тауар түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және
айналыс қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары
болып табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді.
Дайын өнім ақша құралдары және есертегі құралдармен бірге айналыс қорларын
түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-
жағар май, отын және тағы басқа өндіріс құралдарын аванстық құнымен ақшалай
нысанда сатып алудан басталады – бұл айналыстың бірінші сатысы. Нәтижесінде
ақша құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан
өндіріс аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек авансталады,
себебі айналыс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі,
мұнда жұмыс күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап,
өндіріс құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн
қайтадан өзінің нысанын ауыстырады - өндірістік нысаннан ол тауарлыға
ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша
құралдарын алудан тұрады. Бұл сатыда айналым қаражаттары қайтадан өндіріс
аясынан айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып,
құн тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорыннң ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа
айналысқа түсіп, үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қаражаттарының
үздіксіз қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды.
Кәсіпорын қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі
нысанға ауысып отыруын ғана емес, бірақ әр уақытта белгілі мөлшерде бұл
нысандарда болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн
айналыстың әрбір мезетінде әр түрлі жақтармен біруақытта ақшалай да,
өндірістік те, тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның
ақшалай нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол
енді оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырыды. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қарыжаты
болып табылады.
Айналым қаражаттары ең алдымен құндық категория ретінде болады.
Олар материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға
болмайды. Ақшалай нысанда айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік
қорлар, аяқталмаған ондіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-
материалдық құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды,
шығарылмайды, тұтынылмайды тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып,
келесі айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және
ерекшелікті мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді
орнатқанда маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы
болып қорларды тоқсандық немесе жылдық көлемі емес, ал бір айналысы ғана
табылуы қажет.
Сызба1.1 - Айналым қаражаттарының айналысы
Кәсіпорындардың тиімді жұмыс жасауы үшін өндірістік
бағдарламаға сәйкес шикізат, материалдар, жанармай, тез тозатын құралдар
болуы қажет. Нарық қажеттігін толығымен қамтамасыз етуде әрбір кәсіпорын
дайын өнімдер қорын да қалыптастыруға міндетті. Әртүрлі шарттарға сәйкес
дайын өнімді жеткізуге және есеп айырысуда кәсіпорын елеулі қаржыны
дебиторлық қарыздарға жатқызады. Өз кезегінде мерзімді түрде өз
қаражаттарын тез арада өтеу үшін кәсіпорын кассасында, есеп айырысу шотында
немесе басқа шоттарда ақша қаражаттарын ұстау қажет. Еркін, яғни бос ақша
ақша қаражаттары құнсызданып кетпеуі үшін және қосымша пайда алу үшін
қаржының бір бөлігін құнды қағаздарға орналастыруға мүдделі. Бұның барлығы
капиталдың бір бөлігін айналым активтеріне салымды жасау керектігін қажет
етеді.
Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты түрде басқару үшін
олардың жіктелуі қажет. Қаржы менеджменті түрғысынан айналым активтерінің
жіктелуі келесі белгілер бойынша жүргізіледі:
- айналым активтерінің қаржылық қалыптасу көздерінің
мінездемесі;
- айналым активтерінің түрлері;
- айналым активтерінің операциялық рпоцеске қатысу мінездемесі;
- айналым активтерінің қызмет ету кезеңі бойынша.
Қаржылық қалыптасу көздерінің мінездемесі бойынша айналым
активтері келесідей жіктеледі:
- кәсіпорынның жалпы активтері- меншік және қарыз капиталы
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорынның
қорытынды балансында олар активтің 2 (екінші) және 3 (үшінші)
бөлімдерінің сомасы ретінде көрсетіледі;
- кәсіп орынның таза айналым активтері (таза жұмыс капиталы) –
меншік және ұзақ мерзімді қарыз капитал негізінде құрылады. Таза
актив сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
ТАА=АА – ҚҚМ (1.1)
Мұндағы ТАА–кәсіпорынның таза активтерінің сомасы;
АА-кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҚҚА- кәсіпорынның ағымдағы қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелері;
- меншік айналым активтері – кәсіпорынның меншік капиталының
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорын
меншік айналым активтерінің сомасын келесі формула арқылы
есептейді:
МАА = АА – ҰҚҚ – ҚҚМ (1.2)
Мұндағы МАА-кәсіпорынның меншік айналым активтерінің сомасы;
АА- кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҰҚҚ- кәсіпорынның айналым активтеріне
инвестицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
ҚҚМ- кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы
міндеттемелері.
Егер кәсіпорын айналым қорларын қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді
қарыз капиталын қолданса, онда өзіндік және таза айналым активтерінің
сомалары сәйкес болады.
Айналым активтерінің түрлері белгісі бойынша айналым активтері
былай жіктеледі:
- шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар
қорлары. Айналым активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік
қызметін қамтамасыз ететін иатериалды ағымдарын мінездейді;
- дайын өнім қорлары. Бұл айналым активтері сатуға арналған қор
формасындағы дайын өнімді көрсетеді. Қаржы менеджменті
тәжірибесінде айналым активтерінің бұл түрінде аяқталмаған
өндіріс көлемін де жатқызады;
- дебиторлық қарыз. Ол тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс есебі
бойыншажеке және заңды тұлғалардың кәсіпорынға деген қаржылық
міндеттемелерін көрсетеді;
- ақша қаражаттары. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оларға ұлттық
және шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қалдығы ғана емес,
қысқа мерзімді қаржылық салымдар сомасы да жатады;
- айналым активтерінің басқа да түрлері. Оларға жоғарыда
көрсетілген түрлерге енбейтін, жалпы сомасында көрсетілетін
айналым активтері жатады. Мысалы: болашақ кезең шығындары.
Операциялық процеске қатысу мінездемесі бойынша айналым
активтерінің жіктелуі былай болады:
- кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым
активтері;
- кәсіпорынның қаржылық циклін қамтамасыз ететін айналым
активтері.
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтеріне
шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары, аяқталмаған өндіріс
көлемі және дайын өнім қорлары жатады.
Кәсіпорынның қаржылық(ақшалай) циклін қамтамасыз ететін айналым
активтеріне дебиторлық қарыздар жатқызылады.
Айналым активтері қызмет ету кезеңі бойынша келесідей жіктеледі:
- айналым активтерінің тұрақты бөлігі;
- айналым активтерінің айнымалы бөлігі.
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі – бұл активтердің көлемі
кәсіпорынның қызметінің маусымдық және де басқадай ауытқуларына байланыссыз
болатын бөлігі. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның операциялық қызметін іске
асыру үшін қажетті айналым активтерінің төмендейтін минимумы.
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі – бұл айналым активтерінің
өндіріс көлемі мен өнім сатудың маусымдық өсуімен, бөлек кезеңдегі тауарлы-
материалды қорларды маусымдық сату үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметін
ұйымдастыру қажеттігімен байланысты бөлігі. Ол айналым активтерінің жрғары
және орташа бөлігін құрайды.
Айналым қаражаттары тек материалды ғана емес, ақшалай ресурстарды
да құрайтындықтан, оларды ұйымдастыру мен қолдану тиімділігіне материалдық
өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да байланысты
болады.
Айналым активтерінің қалыптасу көздері
Кәсіпорынның айналым қаражаттары айналыстың барлық сатысында
олардың үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін, өндірістің қажеттіліктерін
ақшалай және материалды ресурстармен қамтамасыз ету үшін, есептердің
уақтылығын және толықтылығын, айналым қаражаттарының қолдану тиімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет.
Айналым қаражаттырының барлық қаржыландыру көздері былай бөлінеді:
- Меншік;
- Қарыз;
- Тартылған.
Меншік қаражаттар айналысты ұйымдастыруда басты рөл атқарады, себебі
жұмыс рентабельді болуы үшін және қабылданған шешім үшін жауапкершілігі
болуы үшін коммерциялық есептесу негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың
мүліктік және оперативті тәуелсіздігі болу керек.
Айналым қаражаттары қалыптасуы кәсіпорын ұйымдасқан кезде, оның
жарғылық қоры қалыптасқан кезде өтеді. Бұл кезде айналым қаражаттарының
қалыптасу көзі кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары болып
табылады. Жұмыс процесінде айналым қаражаттарының толықтыру көзі алынған
пайда және айналым қаражаттарына теңестірілген тұрақты пассивтер. Бұл
қаражаттар кәсіпорын мүлкіне жатпайды, бірақ үнемі оның айналысына
қатысады. Бұндай қаражаттар айналым қаражатының сомасының минималды қалдығы
ретінде қалыптасу көзі болып табылады. Оларға жататындар: кәсіпорын
жұмысшыларына еңбекақы бойынша айдан айға өтетін минималды қарызы, болашақ
шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет алдында және бюджеттен тыс
қорлар алдындағы минималды өтетін қарыз, тауар үшін алдын ала толемақы
ретінде алынған несиегерлердің қаражаттары, қайтарымды тара үшін кепілдер
бойынша төлеушілердің қаражаттары, тұтыну қорының өтемелі қалдықтары және
тағы басқа.
Шаруашылықтың айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті
қысқарту үшін және оларды тиімді қолдануды ынталандыру үшін қарыз
қаражаттарын тартқан жөн. Қарыз қаражаттары айналым қаражаттарына деген
уақытша қосымша қажеттілікті қанағаттандыратын банктің қысқа мерзімді
несиелері.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру үшін қажетті несиелерді тартудың
негізгі бағыттары мыналар: өндірістің маусымдық процесімен байланысты
шикізат, материалдардың маусымдық қорларын және шығындарын несиелеу, меншік
айналым қаражаттарының жетіспеушілігін уақытша толықтыру, есептеулерді
жүргізу.
Экономиканы әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесі жағдайында қарыз
қаражаттары айналым қаражаттарын қаржыландыру көздері ішінде үлкен үлесте
болады. Осылайша, 1965 жылы айналым қаражаттарын құру көздері құрылымында
несие үлесіне 42,6% , 1975 жылы- 47,3% , 1977 жылы- 47,1% , 1988 жылы-
47,6% тиді. 1988 жылдан айналым қаражаттарын құру көздеріндегі несие үлесі
төмендей бастады. Осылайша, 1989 жылы ол -40,5% , 1990 жылы -24,2% болды.
Келесі жылдары несие үлесі қайтадан жоғарыла бастады да, 1995-1998 жылдар
аралығында қайтадан 40,5% -ға жетті.
Бұл көрсеткіш динамикасы сипатының алғышарты – объективті
экономикалық процестер. 80 – 90 жылдардың басындағы несие үлесінің азаюын
коммерциялық несиенің дамымаған жүйесіндегі кәсіпорындардың
орталықтандырылған несиеленуінің қысқаруымен түсіндіруге болады.
Коммерциялық банктер жүйесінің тұрақтануымен, коммерциялық несие
көлемінің өсуімен бірге кәсіпорындар қаражаттарының қалыптасу көздерінің
құрылымдағы несие ресурстарының үлесі де жоғарылады.
Сонымен, экономиканы басқарудың нарықтық жүйесіне көшкнде несиенің
айналым қаражаттарының көзі ретіндегі рөлі азайған жоқ. Кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына деген шектен тыс мұқтаждығын жабу қажеттігімен бірге
банктік несиенің мәнін шарттайтын жаңа факторлар пайда болды. Бұл
факторлар ең алдымен отандық экономиканың өтпелі даму сатысыиен байланысты.
Олардың бірі инфляция болады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарына
инфляцияның деген әсері көп жақты болады: ол тура және жанама әсер етті.
Тура әсер айналым қаражаттарының айналыс ішіндегі құнсыздануымен
сипатталады, яғни, айналыстан кейін кәсіпорын шығарылған өнім үшін алған
пайданың құрылымында айналым қаражаттарының авансталған сомасын қайтарып
алмайды.
Жанама әсер инфляция себебімен болған ақы төленбеу дағдарысына
байланысты қаражаттар айналысының баяулауымен сипатталады. Ақы төленбеу
дағдарысы туындауына тағы да мыналар себеп болады: еңбек өнімділігінің
төмендеуі; өндірістің шекті тиімсіздігі; кейбір басшылардың жаңа
жағдайларға бейімделе алмауы; жаңа шешімдер іздестіру, тауар ассортиментін
өзгерту, артық және керексіз активтерді сатып, өндірістің материал және
энергия сыйымдылығы төмендету; қарыздарды төлемеуге жағдай жасатын
заңдылықтардың кемшілігі.
Ақы төлемеумен күресу және қаржылық қолдау мақсатында
кәсіпорындардың айналым қаражаттарын толықтыру үшін көп қаражаттар
бөлінеді. Бірақ барлық кезде бірдей бөлінген қаражаттар қажетті мақсатта
қолданбайды, бұның қатты инфляциялық әсері бар.
Көрсетілген есептер кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
ретінде сақталатын айналым қаражаттарының көзі болатын қарыз қаражатына
деген қызығушылығына шарт болады. Бұл жағдайда айналым қаражаттарының көзі
болатын несие қолданудың шектері туралы сұрақ туындайды. Бұл сұрақ екі
жақты – несие қолданудың кәсіпорынның қаржылық жағдайына жалпы, соның
ішінде айналым қаражаттарының ықпалмен жүреді.
Бір жағынан, меншік қаражаттарының тапшылығы жағдайында айналысқа
несиелік ресурстарын тартусыз кәсіпорынға өндірісті қысқартуға немесе толық
тоқтатуға тура келеді, ал бұл қаржылық қиындықтарға немесе тіптен
банкроттыққа да әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, туындаған мәселелерді тек
несиелік ресурстар арқылы шешу ссудалық қарыздың үлкеюінен кәсіпорынның
несиелік ресурстардан тәуелділігін жоғарлатады. Бұл қаржылық жағдайдың
тұрақсыздығына әкеледі, меншік айналым қаражаттары банктің меншігіне көшіп
жоғалтылады, себебі кәсіпорындар банктік пайыз арқылы белгіленген салынған
капиталдың табыс нормасын қамтамасыз етпейді. Кредиторлық қарыз айналым
қаражатының жоспарланбаған тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы
кәсіпорынның айналысында басқа кәсіпорындар мен мекемелердің қаражаттары
қатысуын сипаттайды. Кредиторлық қарыздың бір бөлігі заңды, себебі жүзеге
асатын есептеме ережелеріне сәйкес. Сонымен қатар, кредиторлық қарыз
төлемақы тәртібінің бұзылуы нәтижесінде де туындауы мүмкін.
Кәсіпорындардың кредиторлық қарызы тауар боынша жабдықтаушыларға,
жасалған жұмыс үшін мердігерлерге, салықтар және алымдар бойынша салық
инспекциясына, бюджеттен тыс қорларға төлем аударудан пайда болуы мүмкін.
Айналым қаражаттарының басқа да қалыптасу көздерін айтып кету
қажет. Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның мақсатты түрде уақытша
қолданбайтын (қорлар, резервтер, т.б) жабдықтар.
Айналым қаражаттарының меншік, қарыз және тартылған қалыптасу
көздерінің арасындағы дұрыс қатынас кәсіпорынның қаржылық жағдайын
нығайтуда маңызды рөл атқарады.
2. Кәсіпорынның ақшалай активтерін басқару
Кәсіпорынның иелігіндегі ақша активтерін немесе ақша қаражатын
басқару жалпы айналым активтерін басқарудың бір бөлігі. Кәсіпорын жұмыс
барысында әрекет жасайтын қалдық ақша активінің көлемін, оның абсолюттік
төлем қабілеттілік деңгейін анықтайды, операциялық кезеңнің мерзіміне әсер
етеді, сондай-ақ белгілі мөлшерде оның инвестициялық мүмкіншілігін
сипаттайды.
Кәсіпорынның салым ақшаларын қалыптастыру түрлі себептермен
байланысты, олардың негіздері оның қалдық ақша қаражатының жіктелуінде.
1. Операциялық ақша активтерінің 2. Сақтандыру ақша активтерінің
қалдығы қалдығы
Кәсіпорын салым ақшалырының түрлері
3. Инвестициялық ақша 4. Өтемдік ақша активтерінің
активтерінің қалдығы қалдығы
Сызба 1.2 - Кәсіпорынның шетел банкілеріндегі салым ақшаларының негізгі
түрлері
Операциялық ақша активтерінің қалдығын қалыптастырудың мақсаты
кәсіпорынның өндірістік-коммерциялық жұмыстарымен байланысты, ағымдағы
төлемді қамтамасыз етуді қалыптастырады: шикізаттар, материалдар және
жартылай фабрикаттарды сатып алуға; еңбек ақыға, салық төлеміне; басқа
мекемелредің көрсеткен қызметтің төлеміне және т.б. Бұл қалдық ақша
активтерінің құрамының негізгісі болып есептеледі.
Сақтандыру ақша активтерінің қалдығы негізінен нарықтағы дайын
өнімдер конъюктурасының нашарлауына байланысты және операциялық жұмыстан
ақша қаражатының өз уақытында түспеуіне байланысты сақтандыру тәуекелдігін
қалыптастыруға қажет. Қалдықтың бұл түрінің қалыптасуы кәсіпорынның тұрақты
төлем қабілеттілігінің болуын ұстап тұруға, жекелеген қажетті қаржылық
міндеттемелерді төлеуге қажет. Бұл қалдық ақша активтері түрінің мөлшеріне
белгілі мөлшерде кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржылық несие алу
мүмкіншілігі әсер ететді.
Инвестициялық ақша активтерінің қалдығы нарықтың жекелеген
сегменттерінде қолайлы конъюктура болуына байланысты тиімді қысқа мерзімджі
қаржы салуды қалыптастырады.
Қалдықтың бұл түрі нысаналықпен тек сол уақытта қалыптастырылады,
егер де ақша салымдарының қалыптасуы қажеттігін толық қағаттандыратын
болса.
Қазіргі еліміздің экономикасының дамуы жағдайына байланысты
кәсіпорындардың басым көпшілігінің ақша активтерінің бұл түрін
қалыптасытыруға мүмкіншілігі жоқ.
Өтемдік ақша активтерінің қалдығы – негізінен банктердің талабы
бойынша кәсіпорынға есеп айырысу қызметін көрсетуге және оған басқадай
қаржылық қызметтің түрін орындауға қалыптасады. Ол – азаймайтын ақшалай
активтердің сомасы, оны кәсіпорын банктен жасалған келісім бойынша тұрақты
түрде өзінің есеп шотында сақталуы керек. Мұндай қалдық ақша активтерін
құру банктен кәсіпорынға несие берудің бір шарты ретінде қарауға болады.
Қаралған қалдық ақша активтерінің түрлері тек кәсіпорынның өз салым
ақшасын қалыптастырудың экономикалық уәжін сипаттайды. Айталық, сақтандыру
ақша активтерінің қалдығын қолданбайтын кезеңіне оны инвестициялық мақсатқа
пайдлануға болады немесе кәсіпорынның қатарлас өтемдік қалдық ақша ретінде
қарауға болады.
Сондай-ақ инвестициялық қалдық ақша атиквтерін, пайдаланбаған кезеңде
– оны сақтандыру немесе өтемдік қалдық активі ретінде қарауға болады.
Бірақта, әр аталған уәж есепке алынуы керек.
Қаржылық менеджментінің ақша активтерін басқару процесіндегі негізгі
мақсаты мен бірге ақша активтерін басқару процесіндегі маңызды мәселенің
бірі – уақытша бос ақша қаражаттарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
Ақша салымын жинақтау және кәсіпорынның төлем қабілеттігін басқару
оның ақша активтерін келесі элементтерге бөлінеді:
- Ұлттық валютамен ақша активтері,
- Шетел валютасымен ақша активтері,
- өтімділігі жоғары қаржы бөлу түрінде ақша активтерінің
қорлары.
Ұлттық валютамен ақша Шетел валютасымен ақша Қысқа мерзімді қаржы бөлу
активтері активтері түріндже ақша
активтерінің қоры
Кассадағы ақша қаражаты Кассадағы валюта қаражатыҚысқа мерзімді ақша аспап
түріндегі қор активтері
Есеп шоттағы ақша Валюта шотындағы қаражат Қысқа мерзімді қор асабы
қаражаты түріндегң қор активтері
Арнаулы есеп шоттағы ақшаАрнайы шоттағы валюта
қаражаты қаражаты
Жолдағы ақша қаражаты Жолдағы валюта қаражаты
Сызба 1.3 - Кәсіпорынның төлем қабілеттігін қамтамасыз етуші ақша
активтерінің негізгі элементтерінің құрамы
Кәсіпорынның ақша активтерінің құрамын қаржылық менеджменттің
көзқарасымен сипаттай отырып, атап кететін жай, мұндағы трактат
бухгалтерллік есептен кең. Бухгалтерлік есепте қысқа мерзімді қаражат бөлу
айналым активтерінің құрамында жеке дара есеп объектісі және есеп беру
ретінде қаралады, ал қаржылық менеджмент қысқа мерзімді қаржы бөлуді бос
ақша қалдығы активтерін қор түрінде орналастыруды қарайды, өйткені ол кез
келген уақытта кәсіпорынның қаржылық міндеттемесін орындауға қажет болуы
мүмкін.
Қаржы менеджментінің негізгі мақсатына сай, ақша активтерін басқару
процесінде, оны басқаруға сәйкес саясат қалыптастырылады. Осы саясатты
қалыптастыру процесінде есепке алатыны, кәсіпорынның тұрақты төлем
қабілеттігін қамтамасыз ету талабы көп мөлшерде ақша активтерін жасаудың
қажетілігін анықтайды, яғни кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігі шеңберінде
орташа қалдықты барынша көбейту.
Басқа жағынан қарағанда, ескеретін жай, кәсіпорынның ақша активтерін
ұлттық валютамен сақтау кезінде, оның инфляцияға байланысты нақты лы
құнынан айрылу қаупі бар, одан басқа ақша активтері ұлттық және шетел
валюталарыда сақтау кезінде өз құнынан айрылады, осыған байланысты олардың
орташа қалдығын барынша азайтуды қажет етеді. Осы аталған қарам-қайшылықты
талап ақша активін басқару саясатын жасаған кезде ескерілуі тиіс.
Соныменен, ақша активтерін басқару саясаты – кәсіпорынның айналымды
активтерін жалпы басқару саясатының бір бөлігі ретінде қаралады, олардың
жиындық қалдық мөлшерін оңтайландыру арқылы кәспорынға тұрақты
төлемқабілеттігі қамтамасыз етіледі.
Өткен кезеңдегі кәсіпорынның ақша активтерін талдау. Бұл талдаудың
негізгі мақсаты – орташа қалдық ақша активрінің деңгейін және сомасын
бағалау, кәсіпорынның төлемдік қабілегін қамтамасыз ету және оны
пайдаланудың тиімділігін анықтау.
Талдаудың бірінші кезеңінде ақша активтерінің айналым капиталына
қатысу деңгейін және оның өткен кезеңдегі серпіні бағаланады. Бағалау –
айналым капиталындағы ақша активтерінің қатысу коэффициентін анықтау
негізінде іске асады, ол төмендегі формула арқылы есептелінеді:
АКаак=ААкААс (1.3)
АКаак – айналым капиталындағы ақша активтерінің қатысу коэффициенті,
ААк - қаралған кезеңдегі кәсіпорынның жиынтық ақша активтерінің
орташа қалдығы,
ААс – кәсіпорынның қаралған кезеңдегі айналым активтерінің орташа
сомасы.
Талдаудың екінші кезеңінде – қаралған кезеңдегі ақша активтерінің
айналым саны және орташа айналым кезеңі анықталады. Мұндай талдау ақша
активтерінің, кәсіпорынның жалпы операциялық циклінің ұзақтығының ролін
сипаттау үшін жасалынады.
Кәсіпорынның ақша активтерін басқару саясатын жасау келесі негізгі
кезеңдерден тұрады (1.3-сызба).
Ақша активтерінің орташа айналым кезеңі келесі формула рақылы
есептелінеді:
Аак=АаАс (1.4)
Аак – ақша активтерін орташа айналым кезеңі, күн,
Аа – қаралған кезеңдегі кәсіпорынның жиынтық орташа қалдық ақша
атиквтері,
Ас – қаралған кезеңдегі өнімдерді сатудың бір күндік айналым сомасы.
Келтірілген формулада айналымдағы ақша активтерінің орташа кезеңі –
кәсіпорынның жалпы операциялық циклінің ұзақтығын анықтау үшін қолданылады.
Талдаудың үшінші кезеңінде – кәсіпорынның абсолютті
төлемқабілеттігінің деңгейі анықталады. Ол үшін абсолюттік төлем қабілеттік
коэффициенті есептелінеді.
Талдаудың төртінші кезеңінде – қалдық бос ақша активтерін қысқа
мерзімді қаржыға жұмсау деңгейі есептеліп және қысқа мерзімді қаржы
жұмсаудың рентабельдік коэффициенті анықталады.
Бос ақша активтерін қысқа мерзімді қаржы жұмсау деңгейі келесі
формула арқылы анықталады:
Қаажд =(ҚМҚж х 100)ЖААқ (1.5)
Қаажд – бос қалдық ақша активтерін қысқа мерзімді қаржыға жұмсау
деңгейі, пайыз,
ҚМҚж – қаралған кезеңдегі орташа қалдық ақша активтері түріндегі
қысқа мерзімді қаржы жұмсау түрінде,
ЖААқ – кәсіпорынның қаралған кезеңдегі жинақы ақша активтерінің
орташа қалдығы.
Қысқа мерзімдегі қаржыны жұмсаудың рентабельдік коэффициенті келесі
формуламен есептелінеді:
ҚҚСРк =ПҚМҚЖ (1.6)
ҚҚСРк – қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың рентабельдік коэффициенті,
П – кәсіпорынның қысқа мерзімді бос ақша активтерін инвестициялауда
алынған пайда сомасы,
ҚМҚЖ – қаралған кезеңдегі қысқа мерзімді қаржы жұмсаудың орташа
қалдық ақша активтері.
Жасалған талдау нәтижесі кәсіпорынның ақша басқару саясатының
жекелеген параметрлерін жасау процесінде қолданылады.
Кәсіпорынның орташа қалдық ақша активтерін оңтайландыру
Мұндай оңтайландыру алдағы кезеңге қалған қалдықтың жекелеген
түрлерінің қажетті мөлшерін есептеу арқылы жасалынады. Операциялық қалдық
ақша активтерінің қажеттілігі, олардың ағымдағы шаруашылық жұмысын
орындауға барынша азайған қажетті сомасына сипаттайды.
АаОс =АакАас (1.7)
АаОс – кәсіпорынның жоспарланған ақша активтерінің операциялық қалдық
сомасы,
Аак – кәсіпорынның операциялық жұмысының жоспарлы ақша айналымының
көлемі,
Аас – жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің айналым
саны.
Операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасын есептеуді, есеп
беру көрсеткіштерінің негізіне жасауға болады, егер де талдау процесінде ол
өз уақытында кәсіпорынның операциялық жұмыстарымен байланысты барлық
төлемдерді төлеп отырса.
Бұл жағдайда келесі формула арқылы шығарылады:
Аажс =Аанс + (Жкаа- Аанк) Ааас (1.8)
Аажс – кәсіпорынның операциялық қалдық ақша активтерінің жоспарлы
сомасы,
Аанс – кәсіпорынның өткен кезеңдегі операциялық қалдық ақша
активтерінің нақтылы орташа сомасы,
Жкаа – кәсіпорынның операциялық жұмысының жоспарлы көлемдегі ақша
айналымы,
Аанк – кәсіпорынның өткен кезеңдегі операциялық жұмысының ақша
айналысының нақтылы көлемі,
Ааас – жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің айналым
саны.
Сақтандыру қалдық ақша активтеріне қажеттілік операциялық қалдық
соманы есептеу негізінде және ксәпорынға жекелеген айларда өткен жылығы
ақша қаражаттары коэффициентінің бірқалыпты түспеуі негізінде анықталады.
Сақтандыру қалдық ақша активтерінің жоспарлы сомасын есептеуге келесі
формула қолданылады:
Аасс =Аақ +Ақтк (1.9)
Аасс – кәсіпорынның қалдық ақша активтерін сақтандырудың жоспарлы
сомасы,
Аақ – кәсіпорынның операциялық қалдық ақша атиквтерінің жоспарлы
сомасы,
Ақтк – есепті кезеңдегі кәсіпорынға ақша қаражаттарының түсуінің
коэффициент вариациясы.
Өтемдік қалдық ақша активтеріне қажеттілік банкпен қызмет көрсетуге
жасалған келісімде белгілі мөлшерге жоспарланады. Егер де кәсіпорынға
қызмет көрсететін банктің келісімде мұндай талап көрсетілмесе, онда аталған
қалдық ақша активтері кәсіпорынға жоспарланбайды.
Инвестициялық қалдық ақша активтеріне қажеттілік кәсіпорынның қалдық
ақша активтерінің басқа түрлеріне қажеттігі толық қамтамасыз етілгеннен
кейін ғана, қаржы мүмкіншілігін болса ғана жоспарланбайды. Өйткені, ақша
активтерінің бұл бөлігі сақтау кезінде өзінің құнын жоғалтпайды. Бұл бөлік
ақша активтерін қалыптастырудың критериясы операциялық активтердің
рентабельдігімен салыстырғанда қысқа мерзімді инвестициядан жоғарғы
рентабельдік коэффициентін қаматамсыз етуді талап етеді.
Жоспарлы кезеңдегі орташа қалдық ақша активтерінің жалпы мөлшері оның
қажетті есептеген жекелеген түрлерінің жиынтығы арқылы анықталады:
АаОс =ОҚаас +СҚаас +ӨҚаас +ИҚаас (1.10)
АаОс – жоспарлы кезеңдегі кәсіпрынның ақша активтер орташа сомасы,
ОҚаас – жоспарлы кезеңдегі операциялық қалдық ақша активтерінің
орташа сомасы,
СҚаас – жоспарлы кезеңдегі сақтандыру қалдық ақша активтерінің орташа
соамсы,
ӨҚаас – жоспарлы кезеңдегі компенсациялық қалдық ақша активтерінің
орташа сомасы,
ИҚаас – инвестициялық қалдық ақша активтерінің сомасы.
Соңғы үш қалдық ақша активтерінің – белгілі жағдайда бір-бірін
ауыстыра алатын жайын есепке ала отырып, кәсіпорынның қаржылық
мүмкіншілігінің қиыншылығы болған жағдайда оған жалпы қажеттілік
сәйкестеліп қысқарады.
Шет ел қаржы менеджменті практикасында орташа қалдық активтерін
анықтаудың күрделі модельдері кездеседі. Олардың ішіндегі кең
қолданылатындары Баумоль және Миллер-Орра модельдері.
Ұлттық және шетел валютасындағы орташа қалдық ақша активтерін жіктеу
Мұндай жіктеу тек қана шетелдер сыртқы эконмикасында жұмыс істейтін
кәсіпорындарда орындалады. Жіктеудің негізгі мақсаты – жалпы ақша
активтеріне оңтайландыратын қажетіліктен олардың валюталық бөлігін бөліп,
кәсіпорынның валюталық қорын қалыптасытыурды қамтамасыз ету. Мұндай
жіктеудің негізі – жалпы ішкі және сыртқы экономикалық операциялық процесті
орындауға жоспарланған ақша қаражаты.
Орташа қалдық ақша активтерін тиімді реттеу түрін таңдау
Мұндай реттеу кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттігін қамтамасыз ету
үшін қолданылады.
Орташа қалдық ақша активтерін реттеудің негізгі әдісі – болуға тиісті
төлем ағымдарын үйлестіру. Мұндай үйлестіру келесі кезеңдерде орындалады.
Бірінші кезеңде – қаражаттың жоспарлы түсімі және шығыны негізінде
алдағы тоқсандағы кәсіпорынның қалдық ақша активтерінің жекелеген он күндік
бойынша ауытқуы зерттеледі.
Қалдық ақша активреінің өзгерме ауқымын анықтау процесінде олардың
жоспарлы кезеңдегі мағынасы белгіленеді:
- ақша активтерінің барынша азайған қалдығы,
- ақша актвтерінің барынша көбейген қалдығы,
- орташа қалдық ақша активтері.
Екінші кезеңде он күндіктегі ақша қаражатын ұстау мерзімін реттейді
(олардың түсімімен байланыстылықты), мұның өзі қалдық ақша активтерінің
әрбір ай, тқсан және жыл бойына барынша азаюына ықпал етеді.
Уақытша бос қалдық ақша активтерін рентабельді пайдалануды
қаматамасыз ету
Бұл ақша активтерін басқару саясатын қалыптасытур кезеңінде, оларды
сақтау процесіндегі жоғалу деңгейін кеміту шаралары жасалынады.
Мұндай шаралардың негізгілеріне жататындар:
- кәсіпорынмен есеп жасауға қызмет көрсететін, ақша
активерінің қалдығын сақату жайын банкпен келісу,
- сақтандыруды және инвестициялық қалдықақша активтерін уақытша
сақтауға қысқа мерзімді ақша құралдарын инвестициялауды пайдалану,
- қорды және бос ақша активтерін инвестициялауға жоғарғы табыстықор
құралдарын пайдалану.
Кәсіпорындардың ақша активтеріне тиімді бақылау жүйесін құру
Мұндай бақылау объектісі ретінде кәсіпорынның ағымдағы төлемін
қамтамасыз ететін қалдық ақша активтерінің жиынтық деңгейі, сонымен қатар
кәсіпорынның тиімді қалыптастырған қысқа мерзімді қаржылық салым
портфелінің деңгейі қаралады.
Ақша активтері кәсіпорынның қаржылық міндеттемесі бойынша төлем
қабілеттігін қамтамасыз ету процесінде белсенді роль атқарады:
- шұғыл жұмыс міндеті (орындалу мерзімі 1 айға дейін) және қысқа
мерзімді (орындалу 3айға дейін),
- ағымдағы міндеттемелер (орындалу мерзімі 1 жылға),
- басқадай айнадым активерінің түрлерімен қамтамасыз етіледі.
- кәсіпорынның төлем қабілеттігін қамтамасыз етуде қалдық ақша
активтерінің жинақы деңгейін бақылау келесі критерийлерге сүйенеді:
Шұғыл міндеттеме қалдық ақша
(орындалу мерзімі активтері
1 айға дейін)
Қысқа мерзімді қалдық
ақша
міндеттемелері активтері
+
(орындалу мерзімі дебиторлық
қарыз
3 айға дейін)
мөлшері
Кәсіпорынның қалыптастырылған қысқа мерзімді қаржы салу портфелінің
тиімділік деңгейін бақылау келесі критерийлерге сүйенеді:
Портфельдің және орташа нарықтық
жекелеген оның табыс деңгейі
құралдарының
табыс деңгейі
Портфельдің және елдегі
жекелеген оның инфляция
құралдарынының қарқыны
табыс деңгейі
Ақша активтерін бақылау жүйесі кәсіпорынның жалпы қаржысын бақылау
жүйесімен интеграцияда болуы тиіс.
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
"Айналым капиталы" термині (оның отандық есептемелеріндегі атауы –
айналым қаражаттары) кәсіпорынның ақша қаражаттары немесе бір жылда немесе
бір өндірстік циклда айналатын мобильді активтеріне жатады. Таза айналым
капиталы ағымдағы активтер (айналым қаражаттары) мен ағымдағы
міндеттемелерінің (кредиторлық қарыздар) арасындағы айырма ретінде
анықталады және ағымдағы активтерді ұзақ мерзімді қаражат көздері
қаншалықты жабу деңгейін көрсетеді. Отандық тәжірибедегі бұл көрсеткіш –
меншік айналым қаражаттарының деңгейі.
Айналым қаражаттары әр түрлі позициядан мінезделуі мүмкін, бірақ
негізгі сипаттамалары олардың өтімділігі, көлемі және құрылымы болып
табылады.
Өндірістік қызмет процесінде айналым қаражаттарының бөлек
элементтерінің өзгерісі болып тұрады. Кәсіпорын шикізат және материалдар
сатып алады, өнім шығарады, оны сатады, көбінесе несие түрінде, нәтижесінде
дебиторлық қарыз пайда болады, ол біраз уақыттан кейін ақша қаражаттарына
айналады.
Ағымдағы активтердің циркуляциялық табиғаты айналым капиталын
басқаруда негізгі орын алады.ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі бойынша
ерекшеленеді, яғни олардың ақша қаражаттарына өзгеру қабілеті бойынша. Ақша
эквиваленттері өтімділік дәрежесі бойынша ақша қаражаттарына неғұрлым жақын
болып табылады. Дебиторлық қарыз өтімділігі өзгермелі болып тұруы мүмкін.
Өтімділігі ең төмен – материалды-өндірістік қорлар, олардың ішінен ең
өтімдісі шикізат пен материалдарға қарағанда – дайын өнім.
Айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне
ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.
Қаржы менеджменті теориясында тұрақты айналым капиталы ұғымының екі
негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым
капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының,
дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың операциялық цикл кезіндегі
қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі
бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы
активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы
өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы.
Бұл тәсіл кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым
қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты
қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз
екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.
Өзгермелі айналым капиталының категориясы (немесе ағымдағы
активтердің өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры
ретінде қажетті қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды
қорларға қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу кезіндегі сатудың жоғары
деңгейін ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде
дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен
материалдарды төлеу үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы
еңбек қызметі үшін қажет.
Айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы
активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның
ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін
олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік
көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді
орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі
мүмкін.
Нысандалған мақсаттың стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті
басқаруды жетілдіретін айналым қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да
мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-
шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді
қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің
белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі
болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана
емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.
Егер ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық
қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда
төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға
қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының
деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине,
бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің
барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті
жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең
қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы
міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен
болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.
Пайда мен айналым капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым
басқа. Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс
деңгейде қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту
мүмкіндігі, жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым
қаражаттары шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз
ағымдық активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына
әкеледі, ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған
байланысты, айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі
онша дұрыс емес.
Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті жоғалту
тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің арасындағы компроммисті қамтамасыз ету
керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:
1) Төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын өз
шоттарын төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін
банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.
2) Активтердің қажетті көлемін, құрылымын және рентабельділігін
қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің әр түрлі деңгейінің пайдаға әр түрлі
әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды қорлардың жоғары
дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап етеді, бірақ сонымен қатар
дайын өнімнің кең көлемі келесіде өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне
әкелуі мүмкін. Ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік
қорлардың дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив
түрінің рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының
оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы
тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады.
Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды
деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды
шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында
өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш
шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым
капиталы максималды шамасына қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде
жете алады. Бұл жағдайда максималды шама
Ағымдағы активтедің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту тәуекелі нолге
тең болады.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың
түрлі стратегияларын анықтауға болады. Бұл менеджердің ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігін, яғни таза айналым капиталының салыстырмалы шамасыны,
жабу көзін таңдауына байланысты. Активтерді басқарудың төрт моделі белгілі:
- идеалды;
- агрессивті;
- консервативті;
- келісімді.
Қаржыландару стратегиясының моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің
шамасын анықтауға және ұзақ мерзімді пассивтер мен айналыстан тыс
активтердің арасындағы айырма болып табылатын таза айналым капиталының
шамасын есептеу негізіне сүйенеді (АтК=ҰмП-АтА). Сондықтан, әр стратегияға
базалық баланстық теңдей сәйкес келеді.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін келесі шамалар енгізіледі:
АтА – айналымнан тыс активтер;
АА – ағымдағы активтер (АА=ЖБ-ӨБ);
ЖБ – ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі;
ӨБ – ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
ҚмКқ – қысқа мерзімді кредиторлық қарыз;
ҰмҚк – ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
МК – меншік капитал;
ҰмП – ұзақ мерзімді пассивтер (ҰмП= МК - ҰмҚк);
АтК – таза айналым капиталы (АтК = АА - ҚмКқ).
Идеалды модель ағымдағы активтер және ағымдағы міндеттемелер
категориясының мәнінде және олардың сәйкестілігінде құрылады. "Идеалды"
ұғымы бұл жағдайда оған ұмтылу керек бір идеалдың ұғымын білдірмейді, ал
тек экономикалық мағына тұрғысынан активтер мен оларды жабу көзінің
жиынтығын білдіреді. Модель ағымдағы активтер шамасы бойынша қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келетінін, яғни таза айналым капиталы нолге тең
екенін білдіреді. Күнделікті өмірде бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz