Алтын-Емел Мемлекеттік Ұлттық табиғи паркімен шекаралас жатқан Жаркент өңіріндегі бауырымен жорғалаушылардың биологиясы, экологиясы
КІРІСПЕ
І Әдеби шолу
І 1. Қазақстандағы герпетофауналық зерттеулер және оның перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І 2. Бауырмен жорғалаушыларға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... .. 6
І 3. Жаркент өңірінің физико.географиялық жағдайына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ Жүргізілген зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ 1. Жаркент өңіріндегі бауырымен жорғалаушы ... ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ 2. Жаркент өңірінде өткізілген экскурциялар ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ 3. Қолданылған әдіс . тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
ІІІ Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
ІІІ 1. Таралуы және мекендейтін орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ІІІ 2. Қоректенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
ІІІ 3. Дауырмен жорғалаушылардың санының өзгеруі ... ... ... ... ... .. 35
ІІІ Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
ІV Шаруашылықтағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
Түйіндеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
І Әдеби шолу
І 1. Қазақстандағы герпетофауналық зерттеулер және оның перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І 2. Бауырмен жорғалаушыларға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... .. 6
І 3. Жаркент өңірінің физико.географиялық жағдайына жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ Жүргізілген зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ 1. Жаркент өңіріндегі бауырымен жорғалаушы ... ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ 2. Жаркент өңірінде өткізілген экскурциялар ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ 3. Қолданылған әдіс . тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
ІІІ Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
ІІІ 1. Таралуы және мекендейтін орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ІІІ 2. Қоректенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
ІІІ 3. Дауырмен жорғалаушылардың санының өзгеруі ... ... ... ... ... .. 35
ІІІ Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
ІV Шаруашылықтағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
Түйіндеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Алтын-Емел Мемлекеттік Ұлттық табиғи паркімен шекаралас жатқан Жаркент
өңіріндегі бауырымен жорғалаушылардың биологиясы, экологиясы.
Мазмұны
КІРІСПЕ
І Әдеби шолу
І 1. Қазақстандағы герпетофауналық зерттеулер және оның 3
перспективасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
І 2. Бауырмен жорғалаушыларға жалпы 6
сипаттама ... ... ... ... ... ..
І 3. Жаркент өңірінің физико-географиялық жағдайына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ІІ Жүргізілген 16
зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ІІ 1. Жаркент өңіріндегі бауырымен 16
жорғалаушы ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ 2. Жаркент өңірінде өткізілген 18
экскурциялар ... ... ... ... ... .. ... ... .
ІІ 3. Қолданылған әдіс – 26
тәсілдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
ІІІ Зерттеу 27
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
ІІІ 1. Таралуы және мекендейтін 27
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
ІІІ 2. 31
Қоректенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ІІІ 3. Дауырмен жорғалаушылардың санының 35
өзгеруі ... ... ... ... ... ..
ІІІ Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІV Шаруашылықтағы 42
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...44
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланған 45
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Түйіндеме ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Алтын-Емел ұлттық табиғи қорығымен шекаралас жатқан Жаркент өңірінде
тіршілік ететін бауырымен жорғалаушылардың экологиясы мен биологиясы
Жаркент өңірі Қазақстан территориясының оңтүстік-шығыс бөлігінде
орналасқан. Оның жалпы алып жатқан жер көлемі км . Оның шығыс
бөлігі ҚХР шекарасымен, оңтүстік бөлігінде ұйғыр ауданы, батыс және
солтүстік бөлігі Кербұлақ аудандарымен шекараласып жатыр. Осы Жаркент
өңірімен ең көп шекараласып жатқан Кербұлақ ауданында 1996 жылы Қазақстан
Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі, Орман және аңшылық шаруашылығы
комитетінің қолдауымен “Алтын-Емел” ұлттық табиғи қорығы ашылды. Осы
қорықтың ашылуына байланысты Жаркент қолданбалы жер учаскелерінде
орналасқан орман және жануарлар әлемін қорғау мекемесі соңғы үш-төрт жылда
өзінің жұмыстарын күшейте түсті. Бұрын Жаркент территориясындағы жануарлар
әлемін қорғау жұмыстарын зоология институтының әріптестері атқаратын.
Қазіргі кезде Жаркент өңірінде орман шаруашылығымен бірлескен аңшылық
шаруашылығы ашылды. Бұл шаруашылық өзінің жұмыстарын аздап болса да алға
жылжытып, осы өңірде тіршілік ететін омыртқалы жануарлардың тізімін алып,
оларды әр маусым сайын бақылап, санақ жүргізіп отырады. Сонымен қатар
Қазақстан Республикасының баптары бойынша да жұмыстар істеп, әртүрлі
жетістіктерге жетті.
Табиғаты қорғалатын территориялар және қорықтық зоналар
Жаркент өңірінің табиғаты әртүрлі. Әсіресе Жоңғар Алатауының оңтүстік
беткейлерінде “ортаазиялық” ерекшеліктері бар. Жоңғар Алатауының оңтүстік
беткейлерін әртүрлі жағдайлы ландшафтар құрайды. Олар гидрофильді (Іле
өзенінің бойындағы алқап) болжап, аридті (шеңгелдегі шөлді учаскелер)
болады, сонымен қатар олар тау тектес және биік таулы масиивтерден
құралады. Бұл жерлерде жоғары сатыдағы өсімдіктердің 2168 түрі кездеседі.
Олардың 76-сы эндомиктер, 47-сі Қазақстанның қызылкітабына енген. Бұл жерде
сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан жануарлардың түрлері
кездеседі.Осы жануарлардың көбі ерекше қорғау жағдайларын қажет етеді және
олар көптеген елдердің қызыл кітабына енгізілген.
Жоңғар Алатауының етегінде ерекше табиғатты територияларды қорғау
ыңғайлы ұйымдастырылған.
Ауданға жақын жатқан Үлкен Өсектің қолданбалы табиғи территориясы
болып табылатын Бешле Көксу қорығында сирек кездесетін тұяқтылардың,
құстардың және бауырымен жорғалаушылардың кейбір түрлерін сақтап қалу
мақсатында ұйымдастырылып, Қазақстанның қызыл кітабына енгізілді.
Зоналардың реакциялық қолданылуы және бірегей ландшафтардың тарихи-
археологиялық ескерткіштерді және жануарлар әлемін сақтауда "Алтын-Емел"
Ұлтттық Мемлекеттік қорығы құрылды.
Жоғарыда көрсетілген заңдарға сәйкес, бұл ұлттық мемлекеттік қорық
сақтауға және қайта қлыптатыруға негізделген және ғылыми құндылықтарды
иеленетін ерекше қорғалатын табиғи территория.
Жануарлар әлемінің жағдайы табиғи және антропогендік сияқты
факторлармен талқыланады. Бірақ та мекен ету ортасының жағдайларының
өзгеруі табиғи процестердің әсерінен болады, экосиситеманың өзгерісі табиғи
жолдармен, эволюциялық жолдармен жүреді, антропогендік (қолайсыз)
факторлардың басым, доминантты өзгерістерінің әсері секірмелі сипатқа ие
болады. Осылардың бәрі күрделі экосистемалық бұзылысқа әкеледі. Өлкенің
беделі түгелімен жабайы табиғатқа тәуелді.
Сонымен Жаркент өңірі қандай да болмасын жануарлардың тіршілік етуіне
өте қолайлы зона болып табылады. Жабайы табиғаты жақсы сақталған Жаркент
өңірінің оңтүстік шығысы Іле өзенінің батысына дейін жиделі, тоғайлы
орманды, көбінесе топырақты, оңтүстігінен солтүстігіне қарай игерілмеген
егіс алқабы, негізгі өсетін өсімдіктер - шеңгел, қамыс.
Сарпылдақ, Қызыл жиде ауылдарының территориясынан бастап, Жаркент
даласына дейін әртүрлі егіс алқаптары басталады. Жаркент қаласы, Көктал
және Үшарал ауылдрының маңындағы өзендердің айналасы сазды, орманды
топырағы қоңыр, құнарлы болып келеді. Ал, батысына қарай Іле өзеніне дейін
жазық құмды дала. Солтүстігіне қарай Жоңғар Алатауына дейін сұр жапырақты
жазық және бөктерлі дала. Жоңғар Алатауының бөктерлерінен бастап, тау
етегіне дейін қара топырақ. Осындай Жаркент өңірінде біз қарастырып отырған
фаунаның ерекше әртүрллілігі кездеседі.Бұл жерде анығырақ айтатын болсақ,
біздің қарастырайын деп отырған класымыз - бауырымен жорғалаушылар.
Бауырымен жорғалаушылар Жаркент өңірінде әртүрлі жер учаскелерінде
және тау бөктерлерінде көптеп кездеседі. Бұл жерде бауырымен
жорғалаушылардың 30 түрі кездеседі. Олардың ішінде көп кездесетіні -
қалқантұмсық, дала сұр жыланы, өрнекті қарабас жылан, шығыс абжыланы
кездеседі. Олардың жоғары және тұрақты жиілігі осы ауданда мекендейтін,
сирек кездесетін жыртқыш құстардың болуына бйланысты.
І.1. Қазақстандағы герпетофауналық зерттеулер және оның перспективасы.
Қазақстанда Қазан революциясына дейін бауырымен жорғалаушыларды
зерттеумен әдейі ешкім айналыысқан жоқ. Бауырымен жорғалаушыларды зерттеу
және оларды жинау бертін келле болды.
Қазақстан фаунасының ең бірінші зерттеушісі, сонымен қоса
республикамыздың батыс бөлігінде тіршілік ететін бауырымен жорғалаушыларды
зерттеген академик Петр Симон Паллас және адъюнкт доктор Иван Лепехин.
Осы экспедицияның нәтижесінде Солтүстік Каспий маңында (1769-1773
жж.) Паллас және оның студенттері зоологиялық материалдар мен бауырымен
жорғалаушылар коллекциясын жинады.Паллас өзінің герпетологиялық жинағын
өңдеп, бауырымен жорғалаушылардың жаңа түрін жазды.
1839-1941 жж. А. Леман Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс
жағалауларындағы бауаырымен жжорғалаушыларды зерттеді. Сонымен қатар Үстірт
және Қаратау фаунасына көңіл бөлді.
1857-1966 жж. Н. Н. Северцов Орта Азияда және Қазақстанда өзінің
зерттеулерін өткізді.
1840-1842 жж. А. Шренк Балқаш көлінде, Жоңғар Алатауда, Тарбағатайда,
Алтайда, Шу өзенінің бойы және Бетпақ Далада ботаникалық зерттеулер
жүргізді.
1873-1874 жж. М. Н. Богданов Қызылқұмда жұмыс істеді. Оның ізбасары
В. Д. Аминцин Арал теңізінің жағалауларын зерттеді.
1880 жылы А. М. Никольский Қызылқұмда экспедиция жасады. Оның жинаған
бауырымен жорғалаушыларын Herpologia Turanica статиясына қолданды.
1889 жылы Никольский Аягөз, Балқаш көлінің жағалауына, Лепсі өзені
және Іле өзенінің бойы және Іле ауданының шөлді аймақтарынан Сары-Ішік
және Верныйға (Алматы) экскурция жасап шықты.
1990 жылы П. Н. Имидт Жаркент ауданынан бауырымен жорғалаушыларды
жинады.
Шнитниковтың көптеген жылдық жұмысының нәтижесінде Жетісуда бауырымен
жорғалаушылар және қосмекенділердің коллекциясына өте бай материалдар
жиналды, Шнитниковтың материалдарының көбісі, әсіресе оның ішінде
"Жетісудың бауырымен жорғалаушылары" деген жинағы қолданылды. Бұл кітапта
автор (алдыңғы герпетолог) Жетісуды зерттеуде алдыңғы герпетологтардан
асты. Сонымен бірге өзінің маңызды жинақтары Жетісуда тарралған өкілдерінің
топтарын кітабына анығырақ енгізді.
1941 жылы Қазақ ССР ғылыми академиясы зоология институты Қазақстан
бауырымен жорғалаушыларын зерттеуге арналған қарқынды жұмысын бастайды. Бұл
жануарларды зерттеуде осы ғалымның әріптестері де үлес қосты, ал негізгі
ббақылау және жинауды автордың өзі жинады.
1946 жылы Автор Мойынқұмда бауырымен жорғалаушыларды колллекциялады.
А. Н. Слудский жол-жөнекей өзінің жұмыстарымен бірге Іле өзенінің бойындағы
бауырымен жорғалаушыларды жинады. Іле ауданындағы абжыландар мен
кесірткелерді Г. В. Кошкина жеткізді, ал
Қызылорда облысындағы бауырымен жорғалаушыларды М. Д. Бирюков және
К. И. Искакова жеткізді.
1947 жылы И. А. Долушин, К. П. Парасков және препараттаушы Д. И.
Шекменов Маңғышлақта 250-ге жуық бауырымен жорғалаушыларды зерттеді. Сол
жылдары Н. В. Афанасьев және Елизарева Зайсан ойпатының бауырымен
жорғалаушыларын зерттеді.
1949-1951 жж. В. Г. Коваленко дала сұржыланының экологиясымен
айналысты. Бірінші жылы Шамалған станциясының аудандарын, кейін Іле Алатау
алқаптарын және Іле өзенінің бойын қарастырды (үш жылдық зерттеудің
нәтижесінде). Коваленко 600-ден астам сұржыланның особьтарын жинады.
Коваленко олардың көбеюін,
маусымдық және күнделікті белсенділік циклін, қоректенуін, т.б.
жазды.
1950 жылы К. П. Параскив Іле өзенінің жағалауындағы, бауырымен
жорғалаушылардың фауналық және экологиялық мәселелерін зерттеді. Осы жылы
З. И. Н. А. Н.СССР. жасаған экспедициясында болған С. А. Чериов батыс
Қазақстандағы Еділ-Орал өзендерінің аралығындағы бауырымен жорғалаушыларды
зерттеп, жұмыс жасады.
1952 жылы ботаник М. Бәйтенов Алматыдан Сарыбұлақ өзені, Жамбыл тауы,
Анасай, Байғары, одан оңтүсттікке түсіп, Қырғызстан территориясын жағалап,
Тараз қаласына дейін сапарлар жасады. Осы сапарлардың барлығында бауырымен
жорғалаушыларды жинап отырды.
Қазақстанның территориясында бауырымен жорғалаушыларды зерттеу мен
оларды жалпы жинау жұмыстары 1943 жылы АНСССР-дың Қазақстандағы филиалы -
зоология институтында зерттеле басталды.
Институттың және басқа да ұйымдардың көптеген әріптестері бауырымен
жорғалаушыларды жинауға қатысып, ал оларды арнайы коллекциялау мен жүйелік
бақылау және жинағандарды сұрыптауда С. П. Параскив өзі жүргізді. Бұл
ғалымның көп жылғы еңбектерінің жетістігі ретінде 1956 жылы "Қазақстанның
бауырымен жорғалаушылары" атты еңбегі жарық көреді, бұл еңбек отандық
герпетология ғылымының елеулі оқтғасы болды. Автор осы материалды өңдеу мен
оның жүйесін жасауда үлкен жұмыстар жасады. Оның жинағында Қазақстандық
бауырымен жорғалаушылардың 51 түрі мен оның ішінде кесірткенің 30 түрі
жайында деректемелер бар. Қазіргі кезде бұл кітап библиографиялық құндылық
кітабы болып табылады.
Герпетефаунаны зерттеу жұмыстарына Қазақ мемлекеттік университетінің
мамандары, Алматы мен Өскеменнің пединститутаттары, Алматының,
Барсакелместің, Үстірттің қорықтарының және Қазақстанның обаға қарсы
ұйымының жұмысшылары қатысты.
Шығыс Қазақстан бауырымен жорғалаушылардың экологиясының айырықша
салалары мен таралуы жайында және олардың ішінде шөлдік кесірткелердің 3
түрі жайында материалдар жарық көрді
Сол жылы М. Н. Кореловпен бірге Алматыдан Іле өзені арқылы Жоңғар
Алатауының оңтүсттік-батыс беткейіне жасаған сапарында жыландар мен
кесірткелер жинады.
Осындай сапарлардан кейін Қазақстан территориясындағы бауырымен
жорғалаушылар жиналмаған аудандар жоқ деп айтуға болмайды. Жиналған
материалдардың 44 түрге жататын 3000-нан астам көшірмесі қазіргі зоология
институтында сақталып жатыр. Зоология институты қазіргі уақытта бауырымен
жорғалаушылардың Орта Азиядағы ең негізгі коллекцияларын ұсынып отыр.
Міндетті түрде атап айтатын жағдай, сәтті өткен өлкелі
герпетологиялық зерттеулер, сонымен қатар Қазақстандағы бауырымен
жорғалаушылар систематикасын
өңдеудегі мәселелелрі өте жақсы өркендеді. П. В. Терентьевтің және
С. А. Черновтың "Бауырымен жорғалаушылар және қосмекенділер анықтауышы" аса
маңызды рөлге ие болды.
Бірақ та қазіргі уақыттағы Қазақстадағы герпетефауналық зерттеулер
кейбір аудандарда өте бәсең түрде зерттелген. Кейбір түрлердің экологиялық
мәселелері мүлдем қарастырылмаған. Сонымен бауырымен жорғалаушылардың
фаунасы Үстіртте, Қызылқұмда, Алакөл және Зайсан ойпатында , Орталық
Қазақстанда өте аз зерттелген.
І.2. Бауырымен жорғалаушылар - жер бетіндегі омыртқалылар. Дөңгелек
ауыздылар, балықтар, амфибиялар тіршілігі көбінесе сумен байланысты
төменгі сатыдағы омыртқалы жануарлар болса, бауырымен жорғалаушылар, құстар
және сүтқоректілер құрлықта тіршілік ететін жоғары сатыдағы омыртқалылар.
Бұлардың ішінде тіршілігінің көп уақыты суда өтетін түрлері де бар, бірақ
ол су ортасында тіршілік етуге бейімделген екінші белгісі болып табылады.
Полеонтологияның, эмбриологияның және экологияның көптеген мәліметтері
дәлелдеп отыр.
Жер бетінде тіршілік ететін барлық жоғары сатыдағы омыртқалыларға тән
белгілер бауырымен жорғалаушылардан айқын байқалады. Олардың миы әлдеқайда
жақсы жетілген. Сондықтан бауырымен жорғалаушылардың рефлекторлы әрекеті
күрделі. Құрлықта тіршілік етуіне байланысты бұлардың денесі
қосмекенділерге қарағанда жақсы жетілген. Әсіресе басын әртүрлі бағытта
қозғалтуына мүмкіндік беретін мойын бөллімі жақсы жетілген. Денесін құрғап
кетуден сақтайтын терісінде мүйізді эпидермис және мүйізді қабыршақтары
бар. Дене температурасы тұрақты емес және сыртқы физиологиялық жағдайларға
байланысты өзгеріп тұрады. Бауырымен жорғалаушылардың жұмыртқасының қабығы
тығыз қабықпен қапталып тұрады. Кейбір көптеген жағдайларда избесті
қабықпен қапталып тұрады. Кейбір түрлері тірідей туады.
Қазіргі уақытта жер бетінде бауырымен жорғалаушылардың төрт класс
тармағына бөлінетін 4300-ден астам түрі кездеседі. Біріншісі алғашқы
кесірткелер, олар тек бір түр, тасбақалар 200 түрге дейін, қолтырауындар 24
және қабыршақтылардың 4000 түрі, дәлірек айтқанда кесірткелер мен
жыландардың 2000-ге жуық түрі мекендейді.
Бауырымен жорғалаушылар жер шарының тропикалық және субтропикалық
аймақтарында көптеп таралған. Бауырымен жорғалаушылардың түрлі полюске
қарай бағыты күрт төмендейді және полярлы шеңберде біраз өкілдері
кездеседі.
Сонымен қатар бұл кластың бұл кластың түрлерінің санының күрт аз
кездесуі абсолютті биік белдеулерге байланысты, кейбір өкілдері белгілі бір
биіктікке дейін ғана тіршілік етеді.
ТМД территориясында бауырымен жорғалаушылардың 125 түрі мекендейді.
Ал, Қазақстанда 49 түрі бар, тасбақалар - 2, геккондар - 6, агамалар - 8,
кеселдер - 1, нағыз кесірткелер - 10, сцинктер - 4, соқырлар - 1, абжылан -
2, сарыбас жылан - 10,
сұр жылан - 3, қалқантұмсық - 1.
І.3. Жаркент өңірінің физико-географилық жағдайына қысқаша
сипаттама.
Жаркент өңірінің жазық және таулы аймақты шекараларында дұрыс емес
иректелген жазықты жолдар жатыр. Пайда болуы жағынан олар таулармен
байланысты, бірақ рельеф биіктік жағдайының бейнеленуі бойынша жазыққа
жақынырақ. Бұл жолдың беткі жағы жайпақ толқынды.
Әр түрлі ғалымдардың еңбектеріндегі "Орта Азияняң" жер сипаты арқылы
Жаркент өңірінің физико-географиялық жағдайын салыстырмалы түрде
сипаттаймыз. Жаркент өңірінің жазықты аймақтарын бірден көрінетін ең биік
сатылы жерлер алып жатыр. Біріншісі, көбінесе борпылдақ құм мен сазды
шөгіндіден тұратын және берілген территорияның үлкен бөлігін алатын төменгі
саты. Екіншісі шөгінділерден тұратын және Жоңғар Алатауының маңының
батысынағы Алтын-Емел Мемлекеттік Ұлттық паркімен шекаралас жатқан күнгей
тауларының шоқыларын құрайтын биік сатысы.
Аудан орталығынан оңтүстік шығысына қарай құмды аудандар орналасқан.
Дәлірек айтқанда шығысында Хаоқос шекаралық аймақта үлкен құмды 95000км
шөлді зонасы алып жатыр.
Климат.
Жаркент өңірінің климаты Орта Азия климатының жалпы сипатына ие. Бұл
жерде де үлкен күн радиациясымен, құрғақшылықпен және келесі себептермен
түсіндірілетін континенттілігімен сипатталады.
1. Орта Азияның мұхиттан алыс жатқан өте үлкен Евразия материгінің
ішіндегі субтропикалық ендіктің солтүстік шекарасында орналасуы;
2. Ашық және бұлтты ауа райына жақсы әсер ететін атмосфералы
айналымды ерекшеліктері;
Жаркент жазықтықтарында шөлді климат, таулы аудандарында жылы қыстық
далалық климат, ал тауларда шөлден далаға, альпті шабындық белгілердің
орманды-шабындықтарына, мәңгілік қар мен мұзға дейінгі қатты тік климаттық
белдік.
Жаркент жазықтықтарында үлкен күн радиациясы және әсіресе жазды күнгі
адамның жоғарғы температурасы ылғалдылықтың тез буланып кетуіне әкеліп
соғады. Мұнда ылғалдылық көбінесе жылдың суық мезгілінде болады және олар
көктемнің басында байқалады. Жазықтарда ылғалдылық жаңбыр және қар түрінде
жауады, бірақ тұрақты қар жамылғы болмайды. Таулар биіктеген сайын қар
жамылғысы да биікпен бірге көбейе береді, ал қалыңдығы рельеф пен басқа да
жағдайларға байланысты. Тауға түсетін жауын-шашын Жаркент өңіріндегі
өзендердің гидрогеологиялық тәртіптерінің ерекшеліктерін анықтайды. Олардың
көп мөлшері жел жоқ тау баурайларында байқалады. Жаркенттте ылғалдылықты
әкелетін негізгі ауа ағысына қатты желді баурайлар болып батыс және
солттүстік таулы өлкелер табылады. Неғұрлым таулы аймақтар таулы ауа
ағысынан сақталса, соғұрлым жауын-шашын аз болады. Жаркент өңірінің таулы
аймақтары батыс ауа ағысынан сақталған, сондықтан шөлді және жартылай шөлді
аймақтарында жауын-шашын сирек болады.
Бауырымен жорғалаушыларға наурыз-сәуір айларында жауатын жауын-шашын
да үлкен әсер етеді. Ол қатты топырақта меккндейтін сұржыландарға олардың
көбеюі үшін біршама қолайлы жағдайлларда інін қазуға және жұмыртқасын
салуға мүмкіндік береді.
Жаркенттте горизонттық солттүсттік жарты желі соғады. Суық кезде
көбінесе жазықтарда солтүстік-шығыс бағыттағы жел соғады. Жылы кезеңде жер
бетіндегі желдің бағыты солтүстік және солтүстік-батыс бағыттында соғады.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы Жаркент ауаының оңтүстік-батысында 6
мсек., оңтүстігінде 4 мсек. байқалады.
Жаркент жазықтарында көктем қысқа болады, жаз тез шығады. Көктем
ақпанның соңғы күндерінен сәуірдің ортасына дейін ғана созылады.
Су.
Жаркент өңірінің сулары негізінен таудағы қар ерітінділерінен және
жауын-шашын суларынан тұрады. Бұл жердегі ең үлкен өзен Қытай шекарасынан
басттау алатын Іле өзені. Сосын тау жыраларынан ағып келетін Үлкен Өсек,
Тышқан, Бурхан, Барақадзыз және сонымен қатар сазды жерден бастау алатын
бұлақты сулар да осы өзендердің көлемін біршама көбейтеді.
Бұл жақтың сулары да территториясы бойынша таулы және жазықты
аудандардағы шұғыл климаттық аймақты климаттарға байланысты теңдей
бөлінбеген.
Таулы аймақтардағы жауын-шашындардың көп түсуінен, мұздықтардың
болуынан және буланудың аз мөлшерінде болуы нәтижесінде өзндер жүйесі жақсы
жетілген. Осы өңірде 10-шақты кішігірім өзендер бар. Бұлардың бәрі кәдімгі
тік төмен ағатын ағысы қатты, ылдиға қарай жылжитын, сарқырамаға толы тау
сулары. тау өзендерінде селдір тұнба және құм бірге ағады, оның құрамында
сонымен бірге көп көлемде шағын тас және вакуумдар, мұз дәуірінен қалған
тау жынысты үлкен домалақ тастар да болады, олар таудың етегіне таман шөге
отырып, мығым арна конустарын түзеді.
Өзен арналары әдетте жартас сынықтары
с және вакумдарға, мұз дәуірінің куәгерлеріне толы
болады. Тау өзендерінің көпшілігі ірі өзендерге жете алмай, тау бөктерінде
бітіп қалады, себебі таудан түскен жерінде суару каналдарына құйылып,
суармалы жерлерге сіңіп, булуну арқылы жоғалады. Төменде орналасқан кең
жазықтаросылай сусыз қалады. Тек Үлкен Өсек суы ғана Іле өзеніне барып
құйылады.
Мұндағы өзендердің ағысының қалыптасуы мен тәртібі жер бедерінің
топырағының күрделілігі мен климатының, өсімдіктер әлемінің әртүрлілігіне
тәуелді.
Өзен ағысына әсер ететін ең негізгі физико-географиялық фактор - жер
бедері.
Жазықтың құмайт бөлігіне түскен атмосфералық жауын-шашындар тез арада
сіңіп, буланып, беткей суларды толтырып, жоқ болады. Су сіңуі нашар
тақырлардың саз балшықты беткейлерінен де бірттіндеп ылғал булануға
ұшырайды. Тақырларда су табиғи -қақтарға жиналып, шөлейт жердегі бірден-бір
тұщы су көзіне айналады.
Су қоймаларының бір-бірінен алыс болуы сумен байланысты бауырымен
жорғалаушылардың таралуына кедергі болады.
Топырақ.
Жаздық жерлер таулармен алмасып отырады, ал жерлерде топырақтың
вертикальды белдеулігі әртүрлі көлемде болады: вертикальды топырақтық-
өсімдіктік белдеулер, шөлейттік немесе экстрафидтік, шөлейт-далалық немесе
аридтік, құрғақ далалық, таулы орман, шабын далалық, таулы -шабындық және
субальпілік.
Шөлейтттің топырағы жеке топырақ топтарын немесе типтерін құрайды:
тақыр топырағы және тақыр, шөлейт сұр топырақ, ақшыл сұр топырақ,
аллювиальды-шабындықты, сазды-шабындықты және топырағы суармалы оазис
топырағы.
Шөлейттік сұр топырақ тақыр тәрізді, гипс аралас қырлық құм да
және борпылдақ құм да сұр топырақтардан тұрады. Бұл топырақтарда қарашірік
азғантай-ақ, (0,5-1%) әрі тұзды. Шөлейтті аймақтардағы өсімдектермен
бекіген борпылдақ құмды және құмды сұр топырақтар кварцқа кедей, алайда
далалы минералдар мен карбонаттарға байланысты. Осыған орай шөлейттерде
өсімдіктер дала белдеуіндегі құмдар, орманды дала және күлгін топырақты
зонаға қарағанда жақсы өседі.
Шөлейт жердің көп бөлігі аллювиальды-шабындық , батпақты-шабындықты
және батпақты-топырақтардан тұрады. Олар жоғары карбонатталған, қарашірігі
аз, түгелдей тұзды.
Шөлейтке тән топырағы - шабындықты, кәдімгі және торлы сорттаңдар.
Олар көбінесе жақын жерде минералдығы жоғары су болған кезде түзіледі.
Жоңғар Алатауының ішінде биік таулы шөлейттері жақсы дамыған, ол
жерде қысқа бойлы және нашар жапырақты өсімдіктермен жақсы қапталмаған.
Олар биік таулы тақыр топырағы деп бөлінеді. Бетінің тақырлы сипатының ең
негізгі ерекшелігі ішкі сипаты болып табылады. Осыған байланысты Жаркент
топырағының құрамы әртүрлі болып келеді.
Экологиясы және тіршілік жағдайлары.
Жоғарыда тоқталып кеткен факторлардың бәрі жануарлар әлемінің
тіршілігіне үлкен әсерін тигізеді. Осындай биотикалық және абиотикалық
факторлардың әсер етуі бауырымен жорғалаушылардың тіршілігінде де маңызды
рөл атқарады.
Желбезектілерге қарағанда бауырымен жорғалаушылар әртүрлі орталарда
тіршілік етуге бейімделген организмдер. Мұның негізгі себеббі бауырымен
жоғалаушылар желбезектілерге қарағанда құрылысы күрделі, жоғары сатыдағы
организмдер. Екінші бір маңызды себебі, бауырымен жорғалаушылар
эмбриональдық даму кезінде, сондай-ақ ересек кезінде де құрғақшылыққа
төзімді болуында. Ересек организмдерде олардың эпидермис қабаты мүйізделін
кеткен.
Бауырымен жорғалаушылардың тіршілік етіп, көбею мүмкіндігі олардың
тек қана жылы, дымқыл климатқа бейімделуіне мүмкіндік беріп қана қоймай,
ыстық құрғақшылық, шөл жағдайларында да тіршілік етуіне себепші болған.
Бауырымен жорғалаушылар Арктика мен Антрактидадан басқа жерлердің
барлығында мекендейді. Бауырымен жорғалаушылардың дене теемпературасы
тұрақтты емес. Сондықтан олар барынша температурасы жоғары, жылы ортада
ғана тіршілік етеді. Мысалы, жыландар температура +10° болғанда
белсенділігін төмендетеді +6° - +8°С болғанда қозғалмай қалады, +2°, +3°С-
та ұйқыға кетеді. Денесі -4, -6 градусқа дейін төмендесе, тіршілігі
жойылады. Сондықтан бауырымен жорғалаушылардың тропикалық елдерде түрі өте
көп және жиі кездеседі. Мысалы, Индонезияның аралдарында 150-200-ге тарта
түрі кездеседі.
Бізде Орта Азияда 50 түрі, Кавказда 40-қа жуық, Солтүстік Кавказда
28, Батыс Еуропаның орта белдеуінде 12, Еуропаның поляр шеңберінде дейінгі
батыс бөлігінде екі түрі(сұржылан және тірі туатын кесіртке) кездеседі.
Орта Азия тауларының теңіз бетінен 500 метрдей биіктікке дейінгі деңгейінен
де бауырымен жорғалаушыларды кездестіруге болады.
Өте жоғары температура бауырымен жорғалаушыларға күшті әсер етеді.
Температура жоғарылаған кезде кесірткелер інге кіріп, ал агамалар бұталарға
шығып жан сақтайды.
Жоғары температура бауырымен жорғалаушылардың тіршілігіне жанама
жолмен керісінше әсер етеді. Жаз кезінде күн аса ысып, өсімдіктердің күйіп
кетуі тасбақаларды ұйқыға кетуге мәжбүр етеді. Тропик жақта температураның
аса жоғарылап кетуінің салдарынан су қоймалары кеуіп кетіп,
қолтырауындардың, кейбір жыландардың, тасбақалардың ұйқыға кетуіне себепші
болады.
Су мен топырақта тұздың болуы бауырымен жорғалаушылардың тіршілік
етуіне кедергі болмайды. Жылан мен кесірткелердің көптегн түрлері
желбезектілер тіршілік ете алмайтын тұзды жерлерде тіршілік ете береді. Сол
шақты жыландар мен тасбақалардың кейбір түрлері, анығырақ айтқанда мүйізді
сауыты болмаса да, тұзды көлдер мен теңіздердің суында тіршілік ете алады.
Осы заманда тіршілік ететін бауырымен жорғалаушылар жер бетінде ,
суда, жартылай суда, ағаштарда тіршілік етеді. Тек қана ауада тіршілік
ететін түрлерін кездестіруге болмайды.
Қазіргі кезде бауырымен жорғалаушылардың көпшілігі жер бетінде
тіршілік ететін жануарларға жатады. Олар жер бетіндегі түрлі ортаның түрлі
жағдайларында тіршілік етеді. Оларды құмды топырақты, тастты шөлдерден,
қалың шөптің аррасынан, орманнан, батпақты тау бөктерлерінен кездестіруге
болады. Дегенмен көпшілігі күн көзі көбірек түсетін, қозғалысына кедергі
келтіретін өсімдігі болмайтын ашық жерлерді мекндейді.
Бауырымен жорғалаушылардың қозғалу тәсілі де әртүрлі болады. Оның
бірқатары ғана жер бауырлап қозғалады да, қалған түрлері жер бетінен
денесін жоғары көтеріп қозғалады. Ондай бауырымен жорғалаушыларға
қолтырауындар, бізде тіршілік ететін кесірткелердің көптеген түрлері,
тасбақалар жатады. Агама, игуандар және австралияның плащты (Chamidosaurus)
артқы екі аяғымен бір жерде жүре алады. Мұндай бауырымен жорғалаушылар
мезозой заманында өліп біткен түрлердің ішінде көп болған.
Құмды шөлде тіршілік ететін бауырымен жорғалаушылардың құммен тез-тез
қозғалуына мүмкіндік беретін саусақтарында мүйізді өсінді тісшелері болады.
Саусақтарындағы мұндай бейімделушілік агамаларда, геккондарда,
кесірткелерде кездеседі. Геккондардың Оңтүстік Африканың құмды даласында
мекндейтін бір түрінің саусақтарының арасында тері жарғақтары болады.
Бауырымен жорғалаушылардың біразы қалың шөптің арасында тез қозғлуға
бейімделген. Ондай бауырымен жорғалаушылардың денесі жылан тәрізді ұзынша,
сонымен қатар аяғы да болмайды. Мұндай ерекшелдік жыландардан тіпті айқын
байқалады. Олардың аяқтарының редукцияға ұшырауымен қатар, алдыңғы және
артқы белдеу сүйектері де жойылып кеткен. Артқы аяқтарының қалдығы
айдаһарларда, соқырларда сақталған.
Көптеген бауырымен жорғалаушылар өмірінің біразын жер астында
өткізеді, енді біреулері басқа жануарлардың бос індерінде, жердің жарығына
кіріп тіршілік етеді. Олар жерді қазуға түрліше бейімделген. Дала тасбақасы
інді алдыңғы аяғымен қазады, ал кейбір түрлері алдыңғы аяғымен қазып,
басымен топырақты итеріп шығарады. Құм жыландар құмға тез сүңгіп, оның
беткі қабатымен оңай қозғалады. Жер астында тіршілік ететін бауырымен
жорғалаушылардың денесі ұзынша, аяғы болмайды және қабырғасы тегіс болады
немесе мүлдем болмайды. Көзі нашар жетілген немесе болмайды.
Бауырымен жорғалаушылардың ішінде тік жартастарға, ағаштардың басына
оңай өрмелеп шығатын көптеген түрлері бар. Гекконның көптеген түрлері
жартасттар мен ағаштарда саусақтарында болатын жапырақ тәрізді
сорғыштарының көмегімен тез өрмелеп шығады. Бауырымен жорғалаушылардың
екінші бір түрлерінің жақсы жетілген саусақтарында ұзын иілген
тырнауыштары, үзілмейтін ұзын құйрығы болады. Ағашқа өрмелеп шыққанда
құйрығын оған орап, денесіне тірек етеді. Бізде кездесетін кесірткелердің
ішінде бұталарға жақсы өрмелеп шығатыны - агама. Жыландардың ішінде де
осындай қабілеті бар түрлерін кездестіруге болады.
Бауырымен жорғалаушылардың ішінде су орталығына бейімделген түрлері
де кездеседі. Олардың сол ортаға бейімделуі де түрліше болады.
Жүзу органдарымен қатар бауырымен жорғалаушылардың басқа да
бейімделушілік белгілері байқалады. Олар суға сүңгігенде танау тесігін
жауып, тыныс мүшелеріне суды жібермейтін жарғақтары болады. Суда тіршілік
ететін бауырымен жорғалаушылардың артқы ішегінде көпіршік тәрізді өсінді -
анальдық қалта пайда болған, ол да судағы оттегімен қанның тотығуын
қамтамасыз етуі мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген физико-географиялық, экологиялық жағдайларды
ескере отырып, Жаркент өңірінде мекндейтін бауырымен жрғалаушылардың жалпы
биологиясын, экологиясын, таралуын, т.б. жағдайларын салыстырмалы түрде
қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Қазақстандағы және басқа да
мемлекеттердегі герпетоологтардыңәдебиеттерімен олардың бауырымен
жорғалаушыларды зерттеудегі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып жүргізілді.
ІІ.1. Жаркент өңіріндегі бауырымен жорғалаушылар
Жаркент өңірінде тіршілік ететін бауырымен жорғалаушыларға толығымен
тоқталатын болсақ бұл жерде рептилиялардың үш отряды кездеседі.
1. Отряд таспақалар – Cheloni бұлардың Қазақстанда тек бір тұқымдасы
кездеседі. – Жасырын мойындылар – Cryptodira бұл тұқымдастың бізде
кездесетін екі туысы Саз және Дала таспақасы. Жаркент өңірінің құмды
және шөлейт жерлерінде,анығымен айтқанда Алтын-Емел Ұлттың табиғи
паркімен шекераласып жатқан Қонырөлен ауылынан Жаркент қаласына
деиін кездеседі.
2. Отряд кесірткелер – Lacertilia Жаркент өңірінде бул отрядтың үш
тукымдасының бірас өкілдері мекен етеді.
1) Тұқымдас: Агамалылар – Agamidae бізде бұлардың бес туысы
тіршілік етеді.
1. Туыс: Жұмырбас шұбар кесіртке – Phynocephales guttatus.
2. Туыс: Ешкілер – Trapelus sanguindentus.
3. Туыс: Бұлақ құйрық жұмырбас кесіртке – Phryncephalus guttatus.
4. Туыс: Кесіртке-бока – Phryncephalus helioscopus.
5. Туыс: Бат-бат кесіртке – Phryncephalus mystaceus.
Бұлардың бәрі Жаркент өңірінің барлық аймақтарында кездеседі,тек
жоңғар Алатауының етектерінде өзен жағалауында аз кездеседі.
2) Тұқымдас Геккондар – Gekhondae
1. Туыс: Шиқылдақ геккон – Alsophylax pipienos
2. Туыс: Жалаңаяқ сұр геккон – Cyrtopadion russowi
3. Туыс: Сцинк гекконы – Teratocicus
3) Тұқымдас: Нағыз кесірткелер – Lacertidae
1. Туыс: Түрлі-түсті кесіртке – Eramias arguta
2. Туыс: Торлы-түсті кесіртке – Eramias gramica
3. Туыс: Орташа – кесіртке – Eramias itermedia
4. Туыс: Жүргіш кесіртке – Eramias velox
5. Туыс: Ұзын жолақты кесіртке – Eramias cineolata
Бұлардың ішінде түр үсті туыстары көптеп кездеседі. Нағыз
кесірткелердің кейбір туыстары Жоңғар Алатаудың шатқалды боктерлендерінде
тіршілік етеді. Жүргіш кесірке сарпылдақ, Айдалы және тағы басқа ауыл
аймақтарында кездеседі.
3) Жыландар отряды – Ophidia
Жыландардың Жаркент өңірінде торт тұқымды, олардың ішінде сарыбас
жыландар тұқымдасының туысының бір өкілі кездеседі. Қалған тұқымдастардан
бір-бір туыстан тек сұр жылан тұқымдасының екі туысы кездеседі.
1. Тұқымдас Аб жыландар - Boidae
Туыс шығыс Аб жылан - Eryx tatarieus
Бұл жыландар тау бөктерлерін күнгей жағы, Турақожыр өзеннің басында,
Өсек өзеннің тау бактерлерінен бастау алатын жерлерінде және Іргетал
өңірінде, жартасты, бұталы, сайы, улы жерлерде кездеседі.
2.) Тұқымдас сарыбас жылан - Coludridae
Кәдімгі сарыбас жылан – Natrir -natrix
2.1 Толоздар – Coluber Linnaeus
Туыс: Өрмелегіш полос-Elaphi
Өкілі: Өрнекті полос –Elaphi elione
Сары басжыландар Жаркент өнерінің таулы, қорымтасты жерлерінен ғана
мекендемейді. Олар көбінесе өзендердің жағалауында көптеп кездеседі. Ал
полоздар Жоңғар Алатаудың етектерінде аздап кездеседі.
3). Тұқымдас сұр жылан –Viperidae
1. Дала сұр жылан – Vipera ursini
2. Кәдімгі сұр жылан – Vipera berus
Бұл сұр жыландардың екі туысында біздің өлкеде көптен таралған. Дала
сұр жыланы көбінесе Жоңғар Алатаудың күнгей бетінен, Іле өзеніне дейін
кездесеті. Ал кәдімгі сұр жылан су жағалауларынан егіс алқаптарын жиі
кездестіруге болады.
4) Отряды: Дыбыс шығаратын -Crotalida
1. Туыс: Қалқан тұмсық – Aneistloaon
ІІ.2. Жаркент өңірінде өткізілген экскурциялар.
Айдарлы, Көктал ауылының үсті, Өзек өзенінің Барбилан каналының асты,
Пенжимнен Қытай териториясына дейін оңтүстігінде Іле өзеніне шейін
кездеседі. Жаркент өңірінде өткізілген, экскурциялар
Жаркент өңірінде тіршілік ететін. Бауырымен жағалаушылардың
туыстарының өкілдерінің әртүрлі аймақты зоналарды тіршілік ету ерекшілігін
ареолдық немесе зоогеографиялық зерттеулер және экскурциялар бойынша жүрді.
Сонымен қатар шағын өзендерінде б.ж.н экологиясында, биологиясында маңызды
роль атқарады.
Жалпы бұлар бөлінген зона аумағына кіреді. Өйткені рептилиялардың,
таралуын кездесу жиілігін зерттеудегі ең қолайлы зоналы аймақ.
Жаркент өнернің зоналық аймаққа бөлінуі:
1. Құмды және суармалы егіс алқабы.
2. Сұр топырақты сазда өлке
3. Қоңыр топырақты және орманды
4. Қара топырақты және таулы немесе ұсақ шағыл тасты өлке
Бұл экскурциялар аудандық оңтүстік шығыс бөлігіне дейін өтті. Ұшарал,
Ақарал, Қызыл-жиде Сарпылдақ ауылының маңында және сол окрукке тиісті егіз
алқаптарын, сонымен заттар игерілмеген алқаптар, Қарадалы, Қосқара отты
жерлерде жүргізілді.
2005ж. У-шілде Ушарал ауылы және шығыс өзендер жағалауларында 3км-
деи ара қашыкта өткіл 10-шілде Ушарал ауылынан бастап Ақарал ауылына
деиін 13км 11-13-шілде Ақарал және Сарпылдақ ауылдарының егіс алқаптарында
және игерлмен жерлермен шағын қумдарда жургізілді.
15-шілде. Айдарлы ауылының және Іле өзенінің манындағы қүмдарда шағын
шөлдерде өтті. 16-шілде Көктал аулынын бұрын жүгері егілген егіс
алқабында, одан шығысқа қарай орманды жерлерді қамтылды 18-шілде шағын
өзендердің лазды жерлерді және Өсек өзенінің маындағы орманды дала
шамамен 6км жер 20-сы Жаркент қаласынан Жонғар Алатауына дейін және
сол аралықта араласқан ауыл маңдары қамтылды. 21-Садыр ауылы Садыр
өзенінін бойы және жазық ұсақ тасты жерлерде 4км. 22-24 Сарбел ауылы
Тышқан өзенін боиы, Жоңғар Алатауының бақ терлері, шағыл тасты жерлері
сонымен қатар егіс және шабындық жерлері шамамен 8км
Жаркент қаласының солтүстік батысына қарай ( Ұзі) Әулие-Ағаш, Енбекші,
Алтын Эмел паркімен шекаралас жатқан Қонырөлен ауылдарында, сол аймақтың
табиғат ерекшеліктеріне байланысты салыстырмалы және әдебиеттердегі
деректерге сүйеніп, жай ғана карапайым зерттеулер жүрғізілді. 26-28 Әулие –
Ағаш және Лесновка ауылдарында және сол аймақтың жазық далаларында 5км
шақырым жерде жүргізілді.
Құмды және суармалы егіс алқабтарында кездесетін бауырымен
жорғалаушылар. 11-13 шілде Ақарал ауылының маңындағы шағын құмдарда көбірек
кездесетін рептилиялар нағыз кесірткелер тұқымдасының өкілдері жүргіш
кесіртке – Eremis velox, және торлы – түсті, және ұзын жолақты кесіртке
басқа туыстарына қарағанда көбірек кездеседі. 1км қашықтықты жүріп өткен
кезде жүргіш кесірткенің 24 данасын кездестірдік. Әр-бір километірде
бауырымен жорғалаушылардың шамамен осы жиілікке ұқсас сандары бақыланды.
Сонымен қатар бұл жерде жыландар отрядының тұқымдасын байқадық. Ол кәдімгі
сұржылан – Vipera berus. Олар бұл жерде көп кездескен жоқ.
Дәлірек айтқанда 1км2 1-2 түрін байқадық. Ақарал ауылының айналасында
кездескен б. ж-р сол жердің табиғат ерекшелігіне байланысты бейімделіп
тіршілік етеді. Сонымен қатар қорегінің түріне қарайды, олардың кездесу
жиілігі көбірек болады. Мысалы: мұнда тіршілік ететін кесірткелер
насекомдармен қоректенеді.
Ал жыландар бұлармен салыстырғанда аз бөлу себебіде осыда, өйткені
сұржылан көбінесе омыртқалы жануарлардың біраз түрімен және бәрі келетін
омыртқасыздармен де қоректенеді. Бұл айтылған туыстарды байқау өте қиын,
жар сол жердің табиғатына, құмына, сұр түсті құрамына ұқсас түске ие, яғни
жасырушы реңді.
Ал енді егіс алқабтарына келетін болсақ бұл жерде сұржыланның біраз
данасын кездестірдік. 1га шауқанда 5-6 басын. Осы аралықта ағамалылар
тұқымдастарын, нағыз кесірткелер тұқымдастарын кездестірдік. Сұржыланның
бұл жерде алдыңғымен салыстырғанда көп болуы, осы жердегі кемірушілердің
тіршілігіне байланысты. Бұл жерде кәдімгі сұр тышқан егіс алаңдарын
зияндап, анығырақ айтқанда ерте көктемде себілген дәндермен
қоректендірілгендіктен егіс алаңында көп жүреді. Ал осы жануарлардың көп
болуы сұржыланның жиі кездесуіне тиімді әсер етеді.
Игерілмеген тың жерлерде сексеуіл және шеңгел басқан аймақтарында
жұмырбас шұбар кесіртке – Phrynocephalus sicolor ctraueh. Бұлаң құйрық
жұмырбас кесіртке – Phrynocephalus guttatus және нағыз кесірткелер
тұқымдасының біраз өкілдері кездеседі.
Бұл жердегі р.б. ж-дың санын анықтау өте қиын. Олар өте тез ұйымдайды,
демде бір бұтаның астынан екінші бұта арасына кіріп кетеді. Оларды кейде
сол жерде мекендейтін кеміргіштермен шатастырып есептеп жіберуге әбден
мүмкін.
2. Сұр топырақты сазды өлке.
Үшарал ауылының маңындағы өзендер Даңғырлақ және бастаулы өзен Қарасу
жағалауларында, сонымен бірге сазды тұнба жерлерде тіршілік ететін б.ж-ды
бақылау. Осы күнгі бақылау басқа экскурсияларға қарағанда ерекше өтті:
Бірінші ерекшелігі уақыттың б.ж-ға қолайлығын біліп, оны түске дейінгі және
түстен кейінгі деп белгіленді. Осы уақыттардың б.ж-дың күндізгі тіршілігіне
әсері байқалды. 2-ші өзендердің бір-бірінен айырмашылығы сол жерде
мекендейтін тұқымдастардың маусымдық тіршілігіне әсері байқалды. Осы екеуін
б.ж-р бір-бірімен тығыз байланыстырады. Жаркен өңірінде күннің қатты қызуы
ертеңгі сағат 900-дан басталады. Дәл осы кезде б.ж-р інінен шығып қорегін
іздестіруге шығады. Түске дейінгі уақытта бауырымен жорғалаушыларды әсіресе
жыландарды су жағасынан көптеп кездестіруге болады.
2.1 Даңғырлақ сун тау жыраларын ағып келетін су болғандықтан ол жылы
және ағысы баяу. Бұл өзеннің жағалауларында кесірткелердің ені
тұқымдасының туыстары иккондар мен нағыз кесіркелер кездеседі. Сонымен
бірге біз Даңғырлақ өзенінің ағысына қарсы жағалай жүрген кезде шамамен
500м-дей ара қашықтықта судан үш сұржыланды байқап олардың қорегін аулауын
бақыладық.
Бұл жыланның судағы қорегі ұсақ балықтар және бақалар. Бірінші
кездестірген ұзындығы 45см-дей ені 4-5 см болатын сұржыланды су жағасынан
денесінің ені өзінікіндей балықты ұстағанын бақыладық.
Сол жерден 100м жоғарлаған кезде жағалаудағы маяшық судың ішінен
ұзындығы 70-80см ірі сұржыланды байқадық, ол адамнан ешбір сескенбей судың
түбінде 1-2 минут тұрды, сосын жалбыздардың астына кіріп кетті.
Сонымен бірге бұл жерден 2 сарбас жылан кездесті. Әйткенмен осы
өзеннің жағалауында сарбас жыланнан гөрі сұр жылан көптеп кездеседі.
Қарасу маңында б.ж-ң аз болуын ол жердегі топырақтың тмпературасына
байланысты. Өзеннің айналасы түгелдей сазды және өзеннің өзі бастаулы өзен
болғандықтан суы суық. Өзеннің жан-жақтарындағы саз балшықтар б.ж үшін
қолайсыз. Бұл жерге көбінесе қорегі үшін жыландар көптеп келеді. Олар
қорегін ұстап жұтқаннан кейін, асын сіңіру және дене температурасын реттеу,
сазды кесіп өтетін тас жолдың үстінде өтеді.
Жыландардың тас жолдың үстінде денесін қыздыруы, олардың жиі өлуіне
әкеліп соғады. Өйткені тас жолдың автокөліктер көп жүреді. Осы өзеннің
маңынан тірі жыландардан өлі жыландарды кездестіруге болады. Бір күннің
ішінде жол жиектерінен үш өлген жылан табылды. Бәрі көлік астына түскен
жыландар. Бірақта осы аймақтың жануарларының бізді қызықтыратын жағдайы сұр
жыланға қарағанда сарбас жылан 2-есе көбірек, ал кесірткелер мүлдем жоқ.
Осының өзі б.ж-ң тұқымдастары территориялық түрлерге бөлінетінін
байқалтады.
Түс ауғаннан кейін сапырылысып жорық үстінде жүрген ректилиялардың 31-
нің ғана кезіп жүргенін байқап, қалғандарын күнге қыздырынып жатқан жерінен
кездестіруге болады.
3. Қоңыр топырақты орманды зонада бауырымен жорғалаушылардың кездесу
жиілігін басқа аймақтармен салыстырғанда төменгі дәрежелі көрсетеді.
Зерттелген зона Көктал ауылынан Жаркент қаласына дейінгі аралықты қамтыды.
Бұл жерде рептилиялардың қорек ететін жануарлары көп, ал өздері аз. Б.ж-ң
аз кездесетін себебі: өсімдіктердің өсімтал бойшаң және тығыз орналасуы, ал
осындай өсімталдың олардың қозғалуына, қорегін тауып ұстауына кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
өңіріндегі бауырымен жорғалаушылардың биологиясы, экологиясы.
Мазмұны
КІРІСПЕ
І Әдеби шолу
І 1. Қазақстандағы герпетофауналық зерттеулер және оның 3
перспективасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
І 2. Бауырмен жорғалаушыларға жалпы 6
сипаттама ... ... ... ... ... ..
І 3. Жаркент өңірінің физико-географиялық жағдайына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ІІ Жүргізілген 16
зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ІІ 1. Жаркент өңіріндегі бауырымен 16
жорғалаушы ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ 2. Жаркент өңірінде өткізілген 18
экскурциялар ... ... ... ... ... .. ... ... .
ІІ 3. Қолданылған әдіс – 26
тәсілдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
ІІІ Зерттеу 27
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
ІІІ 1. Таралуы және мекендейтін 27
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
ІІІ 2. 31
Қоректенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ІІІ 3. Дауырмен жорғалаушылардың санының 35
өзгеруі ... ... ... ... ... ..
ІІІ Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІV Шаруашылықтағы 42
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...44
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланған 45
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Түйіндеме ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Алтын-Емел ұлттық табиғи қорығымен шекаралас жатқан Жаркент өңірінде
тіршілік ететін бауырымен жорғалаушылардың экологиясы мен биологиясы
Жаркент өңірі Қазақстан территориясының оңтүстік-шығыс бөлігінде
орналасқан. Оның жалпы алып жатқан жер көлемі км . Оның шығыс
бөлігі ҚХР шекарасымен, оңтүстік бөлігінде ұйғыр ауданы, батыс және
солтүстік бөлігі Кербұлақ аудандарымен шекараласып жатыр. Осы Жаркент
өңірімен ең көп шекараласып жатқан Кербұлақ ауданында 1996 жылы Қазақстан
Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі, Орман және аңшылық шаруашылығы
комитетінің қолдауымен “Алтын-Емел” ұлттық табиғи қорығы ашылды. Осы
қорықтың ашылуына байланысты Жаркент қолданбалы жер учаскелерінде
орналасқан орман және жануарлар әлемін қорғау мекемесі соңғы үш-төрт жылда
өзінің жұмыстарын күшейте түсті. Бұрын Жаркент территориясындағы жануарлар
әлемін қорғау жұмыстарын зоология институтының әріптестері атқаратын.
Қазіргі кезде Жаркент өңірінде орман шаруашылығымен бірлескен аңшылық
шаруашылығы ашылды. Бұл шаруашылық өзінің жұмыстарын аздап болса да алға
жылжытып, осы өңірде тіршілік ететін омыртқалы жануарлардың тізімін алып,
оларды әр маусым сайын бақылап, санақ жүргізіп отырады. Сонымен қатар
Қазақстан Республикасының баптары бойынша да жұмыстар істеп, әртүрлі
жетістіктерге жетті.
Табиғаты қорғалатын территориялар және қорықтық зоналар
Жаркент өңірінің табиғаты әртүрлі. Әсіресе Жоңғар Алатауының оңтүстік
беткейлерінде “ортаазиялық” ерекшеліктері бар. Жоңғар Алатауының оңтүстік
беткейлерін әртүрлі жағдайлы ландшафтар құрайды. Олар гидрофильді (Іле
өзенінің бойындағы алқап) болжап, аридті (шеңгелдегі шөлді учаскелер)
болады, сонымен қатар олар тау тектес және биік таулы масиивтерден
құралады. Бұл жерлерде жоғары сатыдағы өсімдіктердің 2168 түрі кездеседі.
Олардың 76-сы эндомиктер, 47-сі Қазақстанның қызылкітабына енген. Бұл жерде
сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан жануарлардың түрлері
кездеседі.Осы жануарлардың көбі ерекше қорғау жағдайларын қажет етеді және
олар көптеген елдердің қызыл кітабына енгізілген.
Жоңғар Алатауының етегінде ерекше табиғатты територияларды қорғау
ыңғайлы ұйымдастырылған.
Ауданға жақын жатқан Үлкен Өсектің қолданбалы табиғи территориясы
болып табылатын Бешле Көксу қорығында сирек кездесетін тұяқтылардың,
құстардың және бауырымен жорғалаушылардың кейбір түрлерін сақтап қалу
мақсатында ұйымдастырылып, Қазақстанның қызыл кітабына енгізілді.
Зоналардың реакциялық қолданылуы және бірегей ландшафтардың тарихи-
археологиялық ескерткіштерді және жануарлар әлемін сақтауда "Алтын-Емел"
Ұлтттық Мемлекеттік қорығы құрылды.
Жоғарыда көрсетілген заңдарға сәйкес, бұл ұлттық мемлекеттік қорық
сақтауға және қайта қлыптатыруға негізделген және ғылыми құндылықтарды
иеленетін ерекше қорғалатын табиғи территория.
Жануарлар әлемінің жағдайы табиғи және антропогендік сияқты
факторлармен талқыланады. Бірақ та мекен ету ортасының жағдайларының
өзгеруі табиғи процестердің әсерінен болады, экосиситеманың өзгерісі табиғи
жолдармен, эволюциялық жолдармен жүреді, антропогендік (қолайсыз)
факторлардың басым, доминантты өзгерістерінің әсері секірмелі сипатқа ие
болады. Осылардың бәрі күрделі экосистемалық бұзылысқа әкеледі. Өлкенің
беделі түгелімен жабайы табиғатқа тәуелді.
Сонымен Жаркент өңірі қандай да болмасын жануарлардың тіршілік етуіне
өте қолайлы зона болып табылады. Жабайы табиғаты жақсы сақталған Жаркент
өңірінің оңтүстік шығысы Іле өзенінің батысына дейін жиделі, тоғайлы
орманды, көбінесе топырақты, оңтүстігінен солтүстігіне қарай игерілмеген
егіс алқабы, негізгі өсетін өсімдіктер - шеңгел, қамыс.
Сарпылдақ, Қызыл жиде ауылдарының территориясынан бастап, Жаркент
даласына дейін әртүрлі егіс алқаптары басталады. Жаркент қаласы, Көктал
және Үшарал ауылдрының маңындағы өзендердің айналасы сазды, орманды
топырағы қоңыр, құнарлы болып келеді. Ал, батысына қарай Іле өзеніне дейін
жазық құмды дала. Солтүстігіне қарай Жоңғар Алатауына дейін сұр жапырақты
жазық және бөктерлі дала. Жоңғар Алатауының бөктерлерінен бастап, тау
етегіне дейін қара топырақ. Осындай Жаркент өңірінде біз қарастырып отырған
фаунаның ерекше әртүрллілігі кездеседі.Бұл жерде анығырақ айтатын болсақ,
біздің қарастырайын деп отырған класымыз - бауырымен жорғалаушылар.
Бауырымен жорғалаушылар Жаркент өңірінде әртүрлі жер учаскелерінде
және тау бөктерлерінде көптеп кездеседі. Бұл жерде бауырымен
жорғалаушылардың 30 түрі кездеседі. Олардың ішінде көп кездесетіні -
қалқантұмсық, дала сұр жыланы, өрнекті қарабас жылан, шығыс абжыланы
кездеседі. Олардың жоғары және тұрақты жиілігі осы ауданда мекендейтін,
сирек кездесетін жыртқыш құстардың болуына бйланысты.
І.1. Қазақстандағы герпетофауналық зерттеулер және оның перспективасы.
Қазақстанда Қазан революциясына дейін бауырымен жорғалаушыларды
зерттеумен әдейі ешкім айналыысқан жоқ. Бауырымен жорғалаушыларды зерттеу
және оларды жинау бертін келле болды.
Қазақстан фаунасының ең бірінші зерттеушісі, сонымен қоса
республикамыздың батыс бөлігінде тіршілік ететін бауырымен жорғалаушыларды
зерттеген академик Петр Симон Паллас және адъюнкт доктор Иван Лепехин.
Осы экспедицияның нәтижесінде Солтүстік Каспий маңында (1769-1773
жж.) Паллас және оның студенттері зоологиялық материалдар мен бауырымен
жорғалаушылар коллекциясын жинады.Паллас өзінің герпетологиялық жинағын
өңдеп, бауырымен жорғалаушылардың жаңа түрін жазды.
1839-1941 жж. А. Леман Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс
жағалауларындағы бауаырымен жжорғалаушыларды зерттеді. Сонымен қатар Үстірт
және Қаратау фаунасына көңіл бөлді.
1857-1966 жж. Н. Н. Северцов Орта Азияда және Қазақстанда өзінің
зерттеулерін өткізді.
1840-1842 жж. А. Шренк Балқаш көлінде, Жоңғар Алатауда, Тарбағатайда,
Алтайда, Шу өзенінің бойы және Бетпақ Далада ботаникалық зерттеулер
жүргізді.
1873-1874 жж. М. Н. Богданов Қызылқұмда жұмыс істеді. Оның ізбасары
В. Д. Аминцин Арал теңізінің жағалауларын зерттеді.
1880 жылы А. М. Никольский Қызылқұмда экспедиция жасады. Оның жинаған
бауырымен жорғалаушыларын Herpologia Turanica статиясына қолданды.
1889 жылы Никольский Аягөз, Балқаш көлінің жағалауына, Лепсі өзені
және Іле өзенінің бойы және Іле ауданының шөлді аймақтарынан Сары-Ішік
және Верныйға (Алматы) экскурция жасап шықты.
1990 жылы П. Н. Имидт Жаркент ауданынан бауырымен жорғалаушыларды
жинады.
Шнитниковтың көптеген жылдық жұмысының нәтижесінде Жетісуда бауырымен
жорғалаушылар және қосмекенділердің коллекциясына өте бай материалдар
жиналды, Шнитниковтың материалдарының көбісі, әсіресе оның ішінде
"Жетісудың бауырымен жорғалаушылары" деген жинағы қолданылды. Бұл кітапта
автор (алдыңғы герпетолог) Жетісуды зерттеуде алдыңғы герпетологтардан
асты. Сонымен бірге өзінің маңызды жинақтары Жетісуда тарралған өкілдерінің
топтарын кітабына анығырақ енгізді.
1941 жылы Қазақ ССР ғылыми академиясы зоология институты Қазақстан
бауырымен жорғалаушыларын зерттеуге арналған қарқынды жұмысын бастайды. Бұл
жануарларды зерттеуде осы ғалымның әріптестері де үлес қосты, ал негізгі
ббақылау және жинауды автордың өзі жинады.
1946 жылы Автор Мойынқұмда бауырымен жорғалаушыларды колллекциялады.
А. Н. Слудский жол-жөнекей өзінің жұмыстарымен бірге Іле өзенінің бойындағы
бауырымен жорғалаушыларды жинады. Іле ауданындағы абжыландар мен
кесірткелерді Г. В. Кошкина жеткізді, ал
Қызылорда облысындағы бауырымен жорғалаушыларды М. Д. Бирюков және
К. И. Искакова жеткізді.
1947 жылы И. А. Долушин, К. П. Парасков және препараттаушы Д. И.
Шекменов Маңғышлақта 250-ге жуық бауырымен жорғалаушыларды зерттеді. Сол
жылдары Н. В. Афанасьев және Елизарева Зайсан ойпатының бауырымен
жорғалаушыларын зерттеді.
1949-1951 жж. В. Г. Коваленко дала сұржыланының экологиясымен
айналысты. Бірінші жылы Шамалған станциясының аудандарын, кейін Іле Алатау
алқаптарын және Іле өзенінің бойын қарастырды (үш жылдық зерттеудің
нәтижесінде). Коваленко 600-ден астам сұржыланның особьтарын жинады.
Коваленко олардың көбеюін,
маусымдық және күнделікті белсенділік циклін, қоректенуін, т.б.
жазды.
1950 жылы К. П. Параскив Іле өзенінің жағалауындағы, бауырымен
жорғалаушылардың фауналық және экологиялық мәселелерін зерттеді. Осы жылы
З. И. Н. А. Н.СССР. жасаған экспедициясында болған С. А. Чериов батыс
Қазақстандағы Еділ-Орал өзендерінің аралығындағы бауырымен жорғалаушыларды
зерттеп, жұмыс жасады.
1952 жылы ботаник М. Бәйтенов Алматыдан Сарыбұлақ өзені, Жамбыл тауы,
Анасай, Байғары, одан оңтүсттікке түсіп, Қырғызстан территориясын жағалап,
Тараз қаласына дейін сапарлар жасады. Осы сапарлардың барлығында бауырымен
жорғалаушыларды жинап отырды.
Қазақстанның территориясында бауырымен жорғалаушыларды зерттеу мен
оларды жалпы жинау жұмыстары 1943 жылы АНСССР-дың Қазақстандағы филиалы -
зоология институтында зерттеле басталды.
Институттың және басқа да ұйымдардың көптеген әріптестері бауырымен
жорғалаушыларды жинауға қатысып, ал оларды арнайы коллекциялау мен жүйелік
бақылау және жинағандарды сұрыптауда С. П. Параскив өзі жүргізді. Бұл
ғалымның көп жылғы еңбектерінің жетістігі ретінде 1956 жылы "Қазақстанның
бауырымен жорғалаушылары" атты еңбегі жарық көреді, бұл еңбек отандық
герпетология ғылымының елеулі оқтғасы болды. Автор осы материалды өңдеу мен
оның жүйесін жасауда үлкен жұмыстар жасады. Оның жинағында Қазақстандық
бауырымен жорғалаушылардың 51 түрі мен оның ішінде кесірткенің 30 түрі
жайында деректемелер бар. Қазіргі кезде бұл кітап библиографиялық құндылық
кітабы болып табылады.
Герпетефаунаны зерттеу жұмыстарына Қазақ мемлекеттік университетінің
мамандары, Алматы мен Өскеменнің пединститутаттары, Алматының,
Барсакелместің, Үстірттің қорықтарының және Қазақстанның обаға қарсы
ұйымының жұмысшылары қатысты.
Шығыс Қазақстан бауырымен жорғалаушылардың экологиясының айырықша
салалары мен таралуы жайында және олардың ішінде шөлдік кесірткелердің 3
түрі жайында материалдар жарық көрді
Сол жылы М. Н. Кореловпен бірге Алматыдан Іле өзені арқылы Жоңғар
Алатауының оңтүсттік-батыс беткейіне жасаған сапарында жыландар мен
кесірткелер жинады.
Осындай сапарлардан кейін Қазақстан территориясындағы бауырымен
жорғалаушылар жиналмаған аудандар жоқ деп айтуға болмайды. Жиналған
материалдардың 44 түрге жататын 3000-нан астам көшірмесі қазіргі зоология
институтында сақталып жатыр. Зоология институты қазіргі уақытта бауырымен
жорғалаушылардың Орта Азиядағы ең негізгі коллекцияларын ұсынып отыр.
Міндетті түрде атап айтатын жағдай, сәтті өткен өлкелі
герпетологиялық зерттеулер, сонымен қатар Қазақстандағы бауырымен
жорғалаушылар систематикасын
өңдеудегі мәселелелрі өте жақсы өркендеді. П. В. Терентьевтің және
С. А. Черновтың "Бауырымен жорғалаушылар және қосмекенділер анықтауышы" аса
маңызды рөлге ие болды.
Бірақ та қазіргі уақыттағы Қазақстадағы герпетефауналық зерттеулер
кейбір аудандарда өте бәсең түрде зерттелген. Кейбір түрлердің экологиялық
мәселелері мүлдем қарастырылмаған. Сонымен бауырымен жорғалаушылардың
фаунасы Үстіртте, Қызылқұмда, Алакөл және Зайсан ойпатында , Орталық
Қазақстанда өте аз зерттелген.
І.2. Бауырымен жорғалаушылар - жер бетіндегі омыртқалылар. Дөңгелек
ауыздылар, балықтар, амфибиялар тіршілігі көбінесе сумен байланысты
төменгі сатыдағы омыртқалы жануарлар болса, бауырымен жорғалаушылар, құстар
және сүтқоректілер құрлықта тіршілік ететін жоғары сатыдағы омыртқалылар.
Бұлардың ішінде тіршілігінің көп уақыты суда өтетін түрлері де бар, бірақ
ол су ортасында тіршілік етуге бейімделген екінші белгісі болып табылады.
Полеонтологияның, эмбриологияның және экологияның көптеген мәліметтері
дәлелдеп отыр.
Жер бетінде тіршілік ететін барлық жоғары сатыдағы омыртқалыларға тән
белгілер бауырымен жорғалаушылардан айқын байқалады. Олардың миы әлдеқайда
жақсы жетілген. Сондықтан бауырымен жорғалаушылардың рефлекторлы әрекеті
күрделі. Құрлықта тіршілік етуіне байланысты бұлардың денесі
қосмекенділерге қарағанда жақсы жетілген. Әсіресе басын әртүрлі бағытта
қозғалтуына мүмкіндік беретін мойын бөллімі жақсы жетілген. Денесін құрғап
кетуден сақтайтын терісінде мүйізді эпидермис және мүйізді қабыршақтары
бар. Дене температурасы тұрақты емес және сыртқы физиологиялық жағдайларға
байланысты өзгеріп тұрады. Бауырымен жорғалаушылардың жұмыртқасының қабығы
тығыз қабықпен қапталып тұрады. Кейбір көптеген жағдайларда избесті
қабықпен қапталып тұрады. Кейбір түрлері тірідей туады.
Қазіргі уақытта жер бетінде бауырымен жорғалаушылардың төрт класс
тармағына бөлінетін 4300-ден астам түрі кездеседі. Біріншісі алғашқы
кесірткелер, олар тек бір түр, тасбақалар 200 түрге дейін, қолтырауындар 24
және қабыршақтылардың 4000 түрі, дәлірек айтқанда кесірткелер мен
жыландардың 2000-ге жуық түрі мекендейді.
Бауырымен жорғалаушылар жер шарының тропикалық және субтропикалық
аймақтарында көптеп таралған. Бауырымен жорғалаушылардың түрлі полюске
қарай бағыты күрт төмендейді және полярлы шеңберде біраз өкілдері
кездеседі.
Сонымен қатар бұл кластың бұл кластың түрлерінің санының күрт аз
кездесуі абсолютті биік белдеулерге байланысты, кейбір өкілдері белгілі бір
биіктікке дейін ғана тіршілік етеді.
ТМД территориясында бауырымен жорғалаушылардың 125 түрі мекендейді.
Ал, Қазақстанда 49 түрі бар, тасбақалар - 2, геккондар - 6, агамалар - 8,
кеселдер - 1, нағыз кесірткелер - 10, сцинктер - 4, соқырлар - 1, абжылан -
2, сарыбас жылан - 10,
сұр жылан - 3, қалқантұмсық - 1.
І.3. Жаркент өңірінің физико-географилық жағдайына қысқаша
сипаттама.
Жаркент өңірінің жазық және таулы аймақты шекараларында дұрыс емес
иректелген жазықты жолдар жатыр. Пайда болуы жағынан олар таулармен
байланысты, бірақ рельеф биіктік жағдайының бейнеленуі бойынша жазыққа
жақынырақ. Бұл жолдың беткі жағы жайпақ толқынды.
Әр түрлі ғалымдардың еңбектеріндегі "Орта Азияняң" жер сипаты арқылы
Жаркент өңірінің физико-географиялық жағдайын салыстырмалы түрде
сипаттаймыз. Жаркент өңірінің жазықты аймақтарын бірден көрінетін ең биік
сатылы жерлер алып жатыр. Біріншісі, көбінесе борпылдақ құм мен сазды
шөгіндіден тұратын және берілген территорияның үлкен бөлігін алатын төменгі
саты. Екіншісі шөгінділерден тұратын және Жоңғар Алатауының маңының
батысынағы Алтын-Емел Мемлекеттік Ұлттық паркімен шекаралас жатқан күнгей
тауларының шоқыларын құрайтын биік сатысы.
Аудан орталығынан оңтүстік шығысына қарай құмды аудандар орналасқан.
Дәлірек айтқанда шығысында Хаоқос шекаралық аймақта үлкен құмды 95000км
шөлді зонасы алып жатыр.
Климат.
Жаркент өңірінің климаты Орта Азия климатының жалпы сипатына ие. Бұл
жерде де үлкен күн радиациясымен, құрғақшылықпен және келесі себептермен
түсіндірілетін континенттілігімен сипатталады.
1. Орта Азияның мұхиттан алыс жатқан өте үлкен Евразия материгінің
ішіндегі субтропикалық ендіктің солтүстік шекарасында орналасуы;
2. Ашық және бұлтты ауа райына жақсы әсер ететін атмосфералы
айналымды ерекшеліктері;
Жаркент жазықтықтарында шөлді климат, таулы аудандарында жылы қыстық
далалық климат, ал тауларда шөлден далаға, альпті шабындық белгілердің
орманды-шабындықтарына, мәңгілік қар мен мұзға дейінгі қатты тік климаттық
белдік.
Жаркент жазықтықтарында үлкен күн радиациясы және әсіресе жазды күнгі
адамның жоғарғы температурасы ылғалдылықтың тез буланып кетуіне әкеліп
соғады. Мұнда ылғалдылық көбінесе жылдың суық мезгілінде болады және олар
көктемнің басында байқалады. Жазықтарда ылғалдылық жаңбыр және қар түрінде
жауады, бірақ тұрақты қар жамылғы болмайды. Таулар биіктеген сайын қар
жамылғысы да биікпен бірге көбейе береді, ал қалыңдығы рельеф пен басқа да
жағдайларға байланысты. Тауға түсетін жауын-шашын Жаркент өңіріндегі
өзендердің гидрогеологиялық тәртіптерінің ерекшеліктерін анықтайды. Олардың
көп мөлшері жел жоқ тау баурайларында байқалады. Жаркенттте ылғалдылықты
әкелетін негізгі ауа ағысына қатты желді баурайлар болып батыс және
солттүстік таулы өлкелер табылады. Неғұрлым таулы аймақтар таулы ауа
ағысынан сақталса, соғұрлым жауын-шашын аз болады. Жаркент өңірінің таулы
аймақтары батыс ауа ағысынан сақталған, сондықтан шөлді және жартылай шөлді
аймақтарында жауын-шашын сирек болады.
Бауырымен жорғалаушыларға наурыз-сәуір айларында жауатын жауын-шашын
да үлкен әсер етеді. Ол қатты топырақта меккндейтін сұржыландарға олардың
көбеюі үшін біршама қолайлы жағдайлларда інін қазуға және жұмыртқасын
салуға мүмкіндік береді.
Жаркенттте горизонттық солттүсттік жарты желі соғады. Суық кезде
көбінесе жазықтарда солтүстік-шығыс бағыттағы жел соғады. Жылы кезеңде жер
бетіндегі желдің бағыты солтүстік және солтүстік-батыс бағыттында соғады.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы Жаркент ауаының оңтүстік-батысында 6
мсек., оңтүстігінде 4 мсек. байқалады.
Жаркент жазықтарында көктем қысқа болады, жаз тез шығады. Көктем
ақпанның соңғы күндерінен сәуірдің ортасына дейін ғана созылады.
Су.
Жаркент өңірінің сулары негізінен таудағы қар ерітінділерінен және
жауын-шашын суларынан тұрады. Бұл жердегі ең үлкен өзен Қытай шекарасынан
басттау алатын Іле өзені. Сосын тау жыраларынан ағып келетін Үлкен Өсек,
Тышқан, Бурхан, Барақадзыз және сонымен қатар сазды жерден бастау алатын
бұлақты сулар да осы өзендердің көлемін біршама көбейтеді.
Бұл жақтың сулары да территториясы бойынша таулы және жазықты
аудандардағы шұғыл климаттық аймақты климаттарға байланысты теңдей
бөлінбеген.
Таулы аймақтардағы жауын-шашындардың көп түсуінен, мұздықтардың
болуынан және буланудың аз мөлшерінде болуы нәтижесінде өзндер жүйесі жақсы
жетілген. Осы өңірде 10-шақты кішігірім өзендер бар. Бұлардың бәрі кәдімгі
тік төмен ағатын ағысы қатты, ылдиға қарай жылжитын, сарқырамаға толы тау
сулары. тау өзендерінде селдір тұнба және құм бірге ағады, оның құрамында
сонымен бірге көп көлемде шағын тас және вакуумдар, мұз дәуірінен қалған
тау жынысты үлкен домалақ тастар да болады, олар таудың етегіне таман шөге
отырып, мығым арна конустарын түзеді.
Өзен арналары әдетте жартас сынықтары
с және вакумдарға, мұз дәуірінің куәгерлеріне толы
болады. Тау өзендерінің көпшілігі ірі өзендерге жете алмай, тау бөктерінде
бітіп қалады, себебі таудан түскен жерінде суару каналдарына құйылып,
суармалы жерлерге сіңіп, булуну арқылы жоғалады. Төменде орналасқан кең
жазықтаросылай сусыз қалады. Тек Үлкен Өсек суы ғана Іле өзеніне барып
құйылады.
Мұндағы өзендердің ағысының қалыптасуы мен тәртібі жер бедерінің
топырағының күрделілігі мен климатының, өсімдіктер әлемінің әртүрлілігіне
тәуелді.
Өзен ағысына әсер ететін ең негізгі физико-географиялық фактор - жер
бедері.
Жазықтың құмайт бөлігіне түскен атмосфералық жауын-шашындар тез арада
сіңіп, буланып, беткей суларды толтырып, жоқ болады. Су сіңуі нашар
тақырлардың саз балшықты беткейлерінен де бірттіндеп ылғал булануға
ұшырайды. Тақырларда су табиғи -қақтарға жиналып, шөлейт жердегі бірден-бір
тұщы су көзіне айналады.
Су қоймаларының бір-бірінен алыс болуы сумен байланысты бауырымен
жорғалаушылардың таралуына кедергі болады.
Топырақ.
Жаздық жерлер таулармен алмасып отырады, ал жерлерде топырақтың
вертикальды белдеулігі әртүрлі көлемде болады: вертикальды топырақтық-
өсімдіктік белдеулер, шөлейттік немесе экстрафидтік, шөлейт-далалық немесе
аридтік, құрғақ далалық, таулы орман, шабын далалық, таулы -шабындық және
субальпілік.
Шөлейтттің топырағы жеке топырақ топтарын немесе типтерін құрайды:
тақыр топырағы және тақыр, шөлейт сұр топырақ, ақшыл сұр топырақ,
аллювиальды-шабындықты, сазды-шабындықты және топырағы суармалы оазис
топырағы.
Шөлейттік сұр топырақ тақыр тәрізді, гипс аралас қырлық құм да
және борпылдақ құм да сұр топырақтардан тұрады. Бұл топырақтарда қарашірік
азғантай-ақ, (0,5-1%) әрі тұзды. Шөлейтті аймақтардағы өсімдектермен
бекіген борпылдақ құмды және құмды сұр топырақтар кварцқа кедей, алайда
далалы минералдар мен карбонаттарға байланысты. Осыған орай шөлейттерде
өсімдіктер дала белдеуіндегі құмдар, орманды дала және күлгін топырақты
зонаға қарағанда жақсы өседі.
Шөлейт жердің көп бөлігі аллювиальды-шабындық , батпақты-шабындықты
және батпақты-топырақтардан тұрады. Олар жоғары карбонатталған, қарашірігі
аз, түгелдей тұзды.
Шөлейтке тән топырағы - шабындықты, кәдімгі және торлы сорттаңдар.
Олар көбінесе жақын жерде минералдығы жоғары су болған кезде түзіледі.
Жоңғар Алатауының ішінде биік таулы шөлейттері жақсы дамыған, ол
жерде қысқа бойлы және нашар жапырақты өсімдіктермен жақсы қапталмаған.
Олар биік таулы тақыр топырағы деп бөлінеді. Бетінің тақырлы сипатының ең
негізгі ерекшелігі ішкі сипаты болып табылады. Осыған байланысты Жаркент
топырағының құрамы әртүрлі болып келеді.
Экологиясы және тіршілік жағдайлары.
Жоғарыда тоқталып кеткен факторлардың бәрі жануарлар әлемінің
тіршілігіне үлкен әсерін тигізеді. Осындай биотикалық және абиотикалық
факторлардың әсер етуі бауырымен жорғалаушылардың тіршілігінде де маңызды
рөл атқарады.
Желбезектілерге қарағанда бауырымен жорғалаушылар әртүрлі орталарда
тіршілік етуге бейімделген организмдер. Мұның негізгі себеббі бауырымен
жоғалаушылар желбезектілерге қарағанда құрылысы күрделі, жоғары сатыдағы
организмдер. Екінші бір маңызды себебі, бауырымен жорғалаушылар
эмбриональдық даму кезінде, сондай-ақ ересек кезінде де құрғақшылыққа
төзімді болуында. Ересек организмдерде олардың эпидермис қабаты мүйізделін
кеткен.
Бауырымен жорғалаушылардың тіршілік етіп, көбею мүмкіндігі олардың
тек қана жылы, дымқыл климатқа бейімделуіне мүмкіндік беріп қана қоймай,
ыстық құрғақшылық, шөл жағдайларында да тіршілік етуіне себепші болған.
Бауырымен жорғалаушылар Арктика мен Антрактидадан басқа жерлердің
барлығында мекендейді. Бауырымен жорғалаушылардың дене теемпературасы
тұрақтты емес. Сондықтан олар барынша температурасы жоғары, жылы ортада
ғана тіршілік етеді. Мысалы, жыландар температура +10° болғанда
белсенділігін төмендетеді +6° - +8°С болғанда қозғалмай қалады, +2°, +3°С-
та ұйқыға кетеді. Денесі -4, -6 градусқа дейін төмендесе, тіршілігі
жойылады. Сондықтан бауырымен жорғалаушылардың тропикалық елдерде түрі өте
көп және жиі кездеседі. Мысалы, Индонезияның аралдарында 150-200-ге тарта
түрі кездеседі.
Бізде Орта Азияда 50 түрі, Кавказда 40-қа жуық, Солтүстік Кавказда
28, Батыс Еуропаның орта белдеуінде 12, Еуропаның поляр шеңберінде дейінгі
батыс бөлігінде екі түрі(сұржылан және тірі туатын кесіртке) кездеседі.
Орта Азия тауларының теңіз бетінен 500 метрдей биіктікке дейінгі деңгейінен
де бауырымен жорғалаушыларды кездестіруге болады.
Өте жоғары температура бауырымен жорғалаушыларға күшті әсер етеді.
Температура жоғарылаған кезде кесірткелер інге кіріп, ал агамалар бұталарға
шығып жан сақтайды.
Жоғары температура бауырымен жорғалаушылардың тіршілігіне жанама
жолмен керісінше әсер етеді. Жаз кезінде күн аса ысып, өсімдіктердің күйіп
кетуі тасбақаларды ұйқыға кетуге мәжбүр етеді. Тропик жақта температураның
аса жоғарылап кетуінің салдарынан су қоймалары кеуіп кетіп,
қолтырауындардың, кейбір жыландардың, тасбақалардың ұйқыға кетуіне себепші
болады.
Су мен топырақта тұздың болуы бауырымен жорғалаушылардың тіршілік
етуіне кедергі болмайды. Жылан мен кесірткелердің көптегн түрлері
желбезектілер тіршілік ете алмайтын тұзды жерлерде тіршілік ете береді. Сол
шақты жыландар мен тасбақалардың кейбір түрлері, анығырақ айтқанда мүйізді
сауыты болмаса да, тұзды көлдер мен теңіздердің суында тіршілік ете алады.
Осы заманда тіршілік ететін бауырымен жорғалаушылар жер бетінде ,
суда, жартылай суда, ағаштарда тіршілік етеді. Тек қана ауада тіршілік
ететін түрлерін кездестіруге болмайды.
Қазіргі кезде бауырымен жорғалаушылардың көпшілігі жер бетінде
тіршілік ететін жануарларға жатады. Олар жер бетіндегі түрлі ортаның түрлі
жағдайларында тіршілік етеді. Оларды құмды топырақты, тастты шөлдерден,
қалың шөптің аррасынан, орманнан, батпақты тау бөктерлерінен кездестіруге
болады. Дегенмен көпшілігі күн көзі көбірек түсетін, қозғалысына кедергі
келтіретін өсімдігі болмайтын ашық жерлерді мекндейді.
Бауырымен жорғалаушылардың қозғалу тәсілі де әртүрлі болады. Оның
бірқатары ғана жер бауырлап қозғалады да, қалған түрлері жер бетінен
денесін жоғары көтеріп қозғалады. Ондай бауырымен жорғалаушыларға
қолтырауындар, бізде тіршілік ететін кесірткелердің көптеген түрлері,
тасбақалар жатады. Агама, игуандар және австралияның плащты (Chamidosaurus)
артқы екі аяғымен бір жерде жүре алады. Мұндай бауырымен жорғалаушылар
мезозой заманында өліп біткен түрлердің ішінде көп болған.
Құмды шөлде тіршілік ететін бауырымен жорғалаушылардың құммен тез-тез
қозғалуына мүмкіндік беретін саусақтарында мүйізді өсінді тісшелері болады.
Саусақтарындағы мұндай бейімделушілік агамаларда, геккондарда,
кесірткелерде кездеседі. Геккондардың Оңтүстік Африканың құмды даласында
мекндейтін бір түрінің саусақтарының арасында тері жарғақтары болады.
Бауырымен жорғалаушылардың біразы қалың шөптің арасында тез қозғлуға
бейімделген. Ондай бауырымен жорғалаушылардың денесі жылан тәрізді ұзынша,
сонымен қатар аяғы да болмайды. Мұндай ерекшелдік жыландардан тіпті айқын
байқалады. Олардың аяқтарының редукцияға ұшырауымен қатар, алдыңғы және
артқы белдеу сүйектері де жойылып кеткен. Артқы аяқтарының қалдығы
айдаһарларда, соқырларда сақталған.
Көптеген бауырымен жорғалаушылар өмірінің біразын жер астында
өткізеді, енді біреулері басқа жануарлардың бос індерінде, жердің жарығына
кіріп тіршілік етеді. Олар жерді қазуға түрліше бейімделген. Дала тасбақасы
інді алдыңғы аяғымен қазады, ал кейбір түрлері алдыңғы аяғымен қазып,
басымен топырақты итеріп шығарады. Құм жыландар құмға тез сүңгіп, оның
беткі қабатымен оңай қозғалады. Жер астында тіршілік ететін бауырымен
жорғалаушылардың денесі ұзынша, аяғы болмайды және қабырғасы тегіс болады
немесе мүлдем болмайды. Көзі нашар жетілген немесе болмайды.
Бауырымен жорғалаушылардың ішінде тік жартастарға, ағаштардың басына
оңай өрмелеп шығатын көптеген түрлері бар. Гекконның көптеген түрлері
жартасттар мен ағаштарда саусақтарында болатын жапырақ тәрізді
сорғыштарының көмегімен тез өрмелеп шығады. Бауырымен жорғалаушылардың
екінші бір түрлерінің жақсы жетілген саусақтарында ұзын иілген
тырнауыштары, үзілмейтін ұзын құйрығы болады. Ағашқа өрмелеп шыққанда
құйрығын оған орап, денесіне тірек етеді. Бізде кездесетін кесірткелердің
ішінде бұталарға жақсы өрмелеп шығатыны - агама. Жыландардың ішінде де
осындай қабілеті бар түрлерін кездестіруге болады.
Бауырымен жорғалаушылардың ішінде су орталығына бейімделген түрлері
де кездеседі. Олардың сол ортаға бейімделуі де түрліше болады.
Жүзу органдарымен қатар бауырымен жорғалаушылардың басқа да
бейімделушілік белгілері байқалады. Олар суға сүңгігенде танау тесігін
жауып, тыныс мүшелеріне суды жібермейтін жарғақтары болады. Суда тіршілік
ететін бауырымен жорғалаушылардың артқы ішегінде көпіршік тәрізді өсінді -
анальдық қалта пайда болған, ол да судағы оттегімен қанның тотығуын
қамтамасыз етуі мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген физико-географиялық, экологиялық жағдайларды
ескере отырып, Жаркент өңірінде мекндейтін бауырымен жрғалаушылардың жалпы
биологиясын, экологиясын, таралуын, т.б. жағдайларын салыстырмалы түрде
қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Қазақстандағы және басқа да
мемлекеттердегі герпетоологтардыңәдебиеттерімен олардың бауырымен
жорғалаушыларды зерттеудегі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып жүргізілді.
ІІ.1. Жаркент өңіріндегі бауырымен жорғалаушылар
Жаркент өңірінде тіршілік ететін бауырымен жорғалаушыларға толығымен
тоқталатын болсақ бұл жерде рептилиялардың үш отряды кездеседі.
1. Отряд таспақалар – Cheloni бұлардың Қазақстанда тек бір тұқымдасы
кездеседі. – Жасырын мойындылар – Cryptodira бұл тұқымдастың бізде
кездесетін екі туысы Саз және Дала таспақасы. Жаркент өңірінің құмды
және шөлейт жерлерінде,анығымен айтқанда Алтын-Емел Ұлттың табиғи
паркімен шекераласып жатқан Қонырөлен ауылынан Жаркент қаласына
деиін кездеседі.
2. Отряд кесірткелер – Lacertilia Жаркент өңірінде бул отрядтың үш
тукымдасының бірас өкілдері мекен етеді.
1) Тұқымдас: Агамалылар – Agamidae бізде бұлардың бес туысы
тіршілік етеді.
1. Туыс: Жұмырбас шұбар кесіртке – Phynocephales guttatus.
2. Туыс: Ешкілер – Trapelus sanguindentus.
3. Туыс: Бұлақ құйрық жұмырбас кесіртке – Phryncephalus guttatus.
4. Туыс: Кесіртке-бока – Phryncephalus helioscopus.
5. Туыс: Бат-бат кесіртке – Phryncephalus mystaceus.
Бұлардың бәрі Жаркент өңірінің барлық аймақтарында кездеседі,тек
жоңғар Алатауының етектерінде өзен жағалауында аз кездеседі.
2) Тұқымдас Геккондар – Gekhondae
1. Туыс: Шиқылдақ геккон – Alsophylax pipienos
2. Туыс: Жалаңаяқ сұр геккон – Cyrtopadion russowi
3. Туыс: Сцинк гекконы – Teratocicus
3) Тұқымдас: Нағыз кесірткелер – Lacertidae
1. Туыс: Түрлі-түсті кесіртке – Eramias arguta
2. Туыс: Торлы-түсті кесіртке – Eramias gramica
3. Туыс: Орташа – кесіртке – Eramias itermedia
4. Туыс: Жүргіш кесіртке – Eramias velox
5. Туыс: Ұзын жолақты кесіртке – Eramias cineolata
Бұлардың ішінде түр үсті туыстары көптеп кездеседі. Нағыз
кесірткелердің кейбір туыстары Жоңғар Алатаудың шатқалды боктерлендерінде
тіршілік етеді. Жүргіш кесірке сарпылдақ, Айдалы және тағы басқа ауыл
аймақтарында кездеседі.
3) Жыландар отряды – Ophidia
Жыландардың Жаркент өңірінде торт тұқымды, олардың ішінде сарыбас
жыландар тұқымдасының туысының бір өкілі кездеседі. Қалған тұқымдастардан
бір-бір туыстан тек сұр жылан тұқымдасының екі туысы кездеседі.
1. Тұқымдас Аб жыландар - Boidae
Туыс шығыс Аб жылан - Eryx tatarieus
Бұл жыландар тау бөктерлерін күнгей жағы, Турақожыр өзеннің басында,
Өсек өзеннің тау бактерлерінен бастау алатын жерлерінде және Іргетал
өңірінде, жартасты, бұталы, сайы, улы жерлерде кездеседі.
2.) Тұқымдас сарыбас жылан - Coludridae
Кәдімгі сарыбас жылан – Natrir -natrix
2.1 Толоздар – Coluber Linnaeus
Туыс: Өрмелегіш полос-Elaphi
Өкілі: Өрнекті полос –Elaphi elione
Сары басжыландар Жаркент өнерінің таулы, қорымтасты жерлерінен ғана
мекендемейді. Олар көбінесе өзендердің жағалауында көптеп кездеседі. Ал
полоздар Жоңғар Алатаудың етектерінде аздап кездеседі.
3). Тұқымдас сұр жылан –Viperidae
1. Дала сұр жылан – Vipera ursini
2. Кәдімгі сұр жылан – Vipera berus
Бұл сұр жыландардың екі туысында біздің өлкеде көптен таралған. Дала
сұр жыланы көбінесе Жоңғар Алатаудың күнгей бетінен, Іле өзеніне дейін
кездесеті. Ал кәдімгі сұр жылан су жағалауларынан егіс алқаптарын жиі
кездестіруге болады.
4) Отряды: Дыбыс шығаратын -Crotalida
1. Туыс: Қалқан тұмсық – Aneistloaon
ІІ.2. Жаркент өңірінде өткізілген экскурциялар.
Айдарлы, Көктал ауылының үсті, Өзек өзенінің Барбилан каналының асты,
Пенжимнен Қытай териториясына дейін оңтүстігінде Іле өзеніне шейін
кездеседі. Жаркент өңірінде өткізілген, экскурциялар
Жаркент өңірінде тіршілік ететін. Бауырымен жағалаушылардың
туыстарының өкілдерінің әртүрлі аймақты зоналарды тіршілік ету ерекшілігін
ареолдық немесе зоогеографиялық зерттеулер және экскурциялар бойынша жүрді.
Сонымен қатар шағын өзендерінде б.ж.н экологиясында, биологиясында маңызды
роль атқарады.
Жалпы бұлар бөлінген зона аумағына кіреді. Өйткені рептилиялардың,
таралуын кездесу жиілігін зерттеудегі ең қолайлы зоналы аймақ.
Жаркент өнернің зоналық аймаққа бөлінуі:
1. Құмды және суармалы егіс алқабы.
2. Сұр топырақты сазда өлке
3. Қоңыр топырақты және орманды
4. Қара топырақты және таулы немесе ұсақ шағыл тасты өлке
Бұл экскурциялар аудандық оңтүстік шығыс бөлігіне дейін өтті. Ұшарал,
Ақарал, Қызыл-жиде Сарпылдақ ауылының маңында және сол окрукке тиісті егіз
алқаптарын, сонымен заттар игерілмеген алқаптар, Қарадалы, Қосқара отты
жерлерде жүргізілді.
2005ж. У-шілде Ушарал ауылы және шығыс өзендер жағалауларында 3км-
деи ара қашыкта өткіл 10-шілде Ушарал ауылынан бастап Ақарал ауылына
деиін 13км 11-13-шілде Ақарал және Сарпылдақ ауылдарының егіс алқаптарында
және игерлмен жерлермен шағын қумдарда жургізілді.
15-шілде. Айдарлы ауылының және Іле өзенінің манындағы қүмдарда шағын
шөлдерде өтті. 16-шілде Көктал аулынын бұрын жүгері егілген егіс
алқабында, одан шығысқа қарай орманды жерлерді қамтылды 18-шілде шағын
өзендердің лазды жерлерді және Өсек өзенінің маындағы орманды дала
шамамен 6км жер 20-сы Жаркент қаласынан Жонғар Алатауына дейін және
сол аралықта араласқан ауыл маңдары қамтылды. 21-Садыр ауылы Садыр
өзенінін бойы және жазық ұсақ тасты жерлерде 4км. 22-24 Сарбел ауылы
Тышқан өзенін боиы, Жоңғар Алатауының бақ терлері, шағыл тасты жерлері
сонымен қатар егіс және шабындық жерлері шамамен 8км
Жаркент қаласының солтүстік батысына қарай ( Ұзі) Әулие-Ағаш, Енбекші,
Алтын Эмел паркімен шекаралас жатқан Қонырөлен ауылдарында, сол аймақтың
табиғат ерекшеліктеріне байланысты салыстырмалы және әдебиеттердегі
деректерге сүйеніп, жай ғана карапайым зерттеулер жүрғізілді. 26-28 Әулие –
Ағаш және Лесновка ауылдарында және сол аймақтың жазық далаларында 5км
шақырым жерде жүргізілді.
Құмды және суармалы егіс алқабтарында кездесетін бауырымен
жорғалаушылар. 11-13 шілде Ақарал ауылының маңындағы шағын құмдарда көбірек
кездесетін рептилиялар нағыз кесірткелер тұқымдасының өкілдері жүргіш
кесіртке – Eremis velox, және торлы – түсті, және ұзын жолақты кесіртке
басқа туыстарына қарағанда көбірек кездеседі. 1км қашықтықты жүріп өткен
кезде жүргіш кесірткенің 24 данасын кездестірдік. Әр-бір километірде
бауырымен жорғалаушылардың шамамен осы жиілікке ұқсас сандары бақыланды.
Сонымен қатар бұл жерде жыландар отрядының тұқымдасын байқадық. Ол кәдімгі
сұржылан – Vipera berus. Олар бұл жерде көп кездескен жоқ.
Дәлірек айтқанда 1км2 1-2 түрін байқадық. Ақарал ауылының айналасында
кездескен б. ж-р сол жердің табиғат ерекшелігіне байланысты бейімделіп
тіршілік етеді. Сонымен қатар қорегінің түріне қарайды, олардың кездесу
жиілігі көбірек болады. Мысалы: мұнда тіршілік ететін кесірткелер
насекомдармен қоректенеді.
Ал жыландар бұлармен салыстырғанда аз бөлу себебіде осыда, өйткені
сұржылан көбінесе омыртқалы жануарлардың біраз түрімен және бәрі келетін
омыртқасыздармен де қоректенеді. Бұл айтылған туыстарды байқау өте қиын,
жар сол жердің табиғатына, құмына, сұр түсті құрамына ұқсас түске ие, яғни
жасырушы реңді.
Ал енді егіс алқабтарына келетін болсақ бұл жерде сұржыланның біраз
данасын кездестірдік. 1га шауқанда 5-6 басын. Осы аралықта ағамалылар
тұқымдастарын, нағыз кесірткелер тұқымдастарын кездестірдік. Сұржыланның
бұл жерде алдыңғымен салыстырғанда көп болуы, осы жердегі кемірушілердің
тіршілігіне байланысты. Бұл жерде кәдімгі сұр тышқан егіс алаңдарын
зияндап, анығырақ айтқанда ерте көктемде себілген дәндермен
қоректендірілгендіктен егіс алаңында көп жүреді. Ал осы жануарлардың көп
болуы сұржыланның жиі кездесуіне тиімді әсер етеді.
Игерілмеген тың жерлерде сексеуіл және шеңгел басқан аймақтарында
жұмырбас шұбар кесіртке – Phrynocephalus sicolor ctraueh. Бұлаң құйрық
жұмырбас кесіртке – Phrynocephalus guttatus және нағыз кесірткелер
тұқымдасының біраз өкілдері кездеседі.
Бұл жердегі р.б. ж-дың санын анықтау өте қиын. Олар өте тез ұйымдайды,
демде бір бұтаның астынан екінші бұта арасына кіріп кетеді. Оларды кейде
сол жерде мекендейтін кеміргіштермен шатастырып есептеп жіберуге әбден
мүмкін.
2. Сұр топырақты сазды өлке.
Үшарал ауылының маңындағы өзендер Даңғырлақ және бастаулы өзен Қарасу
жағалауларында, сонымен бірге сазды тұнба жерлерде тіршілік ететін б.ж-ды
бақылау. Осы күнгі бақылау басқа экскурсияларға қарағанда ерекше өтті:
Бірінші ерекшелігі уақыттың б.ж-ға қолайлығын біліп, оны түске дейінгі және
түстен кейінгі деп белгіленді. Осы уақыттардың б.ж-дың күндізгі тіршілігіне
әсері байқалды. 2-ші өзендердің бір-бірінен айырмашылығы сол жерде
мекендейтін тұқымдастардың маусымдық тіршілігіне әсері байқалды. Осы екеуін
б.ж-р бір-бірімен тығыз байланыстырады. Жаркен өңірінде күннің қатты қызуы
ертеңгі сағат 900-дан басталады. Дәл осы кезде б.ж-р інінен шығып қорегін
іздестіруге шығады. Түске дейінгі уақытта бауырымен жорғалаушыларды әсіресе
жыландарды су жағасынан көптеп кездестіруге болады.
2.1 Даңғырлақ сун тау жыраларын ағып келетін су болғандықтан ол жылы
және ағысы баяу. Бұл өзеннің жағалауларында кесірткелердің ені
тұқымдасының туыстары иккондар мен нағыз кесіркелер кездеседі. Сонымен
бірге біз Даңғырлақ өзенінің ағысына қарсы жағалай жүрген кезде шамамен
500м-дей ара қашықтықта судан үш сұржыланды байқап олардың қорегін аулауын
бақыладық.
Бұл жыланның судағы қорегі ұсақ балықтар және бақалар. Бірінші
кездестірген ұзындығы 45см-дей ені 4-5 см болатын сұржыланды су жағасынан
денесінің ені өзінікіндей балықты ұстағанын бақыладық.
Сол жерден 100м жоғарлаған кезде жағалаудағы маяшық судың ішінен
ұзындығы 70-80см ірі сұржыланды байқадық, ол адамнан ешбір сескенбей судың
түбінде 1-2 минут тұрды, сосын жалбыздардың астына кіріп кетті.
Сонымен бірге бұл жерден 2 сарбас жылан кездесті. Әйткенмен осы
өзеннің жағалауында сарбас жыланнан гөрі сұр жылан көптеп кездеседі.
Қарасу маңында б.ж-ң аз болуын ол жердегі топырақтың тмпературасына
байланысты. Өзеннің айналасы түгелдей сазды және өзеннің өзі бастаулы өзен
болғандықтан суы суық. Өзеннің жан-жақтарындағы саз балшықтар б.ж үшін
қолайсыз. Бұл жерге көбінесе қорегі үшін жыландар көптеп келеді. Олар
қорегін ұстап жұтқаннан кейін, асын сіңіру және дене температурасын реттеу,
сазды кесіп өтетін тас жолдың үстінде өтеді.
Жыландардың тас жолдың үстінде денесін қыздыруы, олардың жиі өлуіне
әкеліп соғады. Өйткені тас жолдың автокөліктер көп жүреді. Осы өзеннің
маңынан тірі жыландардан өлі жыландарды кездестіруге болады. Бір күннің
ішінде жол жиектерінен үш өлген жылан табылды. Бәрі көлік астына түскен
жыландар. Бірақта осы аймақтың жануарларының бізді қызықтыратын жағдайы сұр
жыланға қарағанда сарбас жылан 2-есе көбірек, ал кесірткелер мүлдем жоқ.
Осының өзі б.ж-ң тұқымдастары территориялық түрлерге бөлінетінін
байқалтады.
Түс ауғаннан кейін сапырылысып жорық үстінде жүрген ректилиялардың 31-
нің ғана кезіп жүргенін байқап, қалғандарын күнге қыздырынып жатқан жерінен
кездестіруге болады.
3. Қоңыр топырақты орманды зонада бауырымен жорғалаушылардың кездесу
жиілігін басқа аймақтармен салыстырғанда төменгі дәрежелі көрсетеді.
Зерттелген зона Көктал ауылынан Жаркент қаласына дейінгі аралықты қамтыды.
Бұл жерде рептилиялардың қорек ететін жануарлары көп, ал өздері аз. Б.ж-ң
аз кездесетін себебі: өсімдіктердің өсімтал бойшаң және тығыз орналасуы, ал
осындай өсімталдың олардың қозғалуына, қорегін тауып ұстауына кері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz