Қазақстан Республикасы ұлттық банкінің ақша-несие және валюталық саясаты
Мазмұны
Кіріспе
I тарау. АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
1.2. Неие жүйесі және мемлекеттің ақша.несие саясаты
1.3. Ақша.несие саясатының негізгі құралдары
II тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ САЯСАТЫ
2.1. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк бойынша ақша.несие саясаты
2.2. Валюталық реттеу және бақылау
2.3. Ұлттық Банктің алтын валюталық активтерін басқару.
III тарау. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1. Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау және инфляция
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2007.2009 жылдарға арналған ақша.несие саясатының даму бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
I тарау. АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
1.2. Неие жүйесі және мемлекеттің ақша.несие саясаты
1.3. Ақша.несие саясатының негізгі құралдары
II тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША.НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ САЯСАТЫ
2.1. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк бойынша ақша.несие саясаты
2.2. Валюталық реттеу және бақылау
2.3. Ұлттық Банктің алтын валюталық активтерін басқару.
III тарау. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1. Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау және инфляция
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 2007.2009 жылдарға арналған ақша.несие саясатының даму бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Мазмұны
Кіріспе 5
I тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
7
1.1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу
ерекшеліктері 7
1.2. Неие жүйесі және мемлекеттің ақша-несие саясаты
10
1.3. Ақша-несие саясатының негізгі құралдары 19
II тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
ақша-несие және валю-талық саясаты
25
2.1. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк бойынша
ақша-несие саясаты 25
2.2. Валюталық реттеу және бақылау 34
2.3. Ұлттық Банктің алтын валюталық активтерін
басқару. 45
III тарау. ҚР Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын жетілдіру
перспектива-лары
54
3.1. Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау және
инфляция 54
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
2007-2009 жылдарға арналған ақша-несие
саясатының даму бағыттары 61
Қорытынды 66
Қолданылған әдебиеттер 70
Кіріспе
Қазіргі заманға сай экономикалық жүйені қалыпты құрылымдауды
қамтамасыз етуде маңызды роль мемлекетке тиесілі. Мемлекет өзінің пайда
болған тарихынан бері келе заңдылықты, реттілікті ұлттық қауіпсіздікті
ұйымдастыру мен қатар экономика сферасында белгілі бір функцияларды орындап
келеді. Мемлекеттік реттелген экономиканы ұзақ тарихқа ие. Ертеректе
капитализмнің өзінде Еуропада бағалар ұсыныспен, тауар сапасын және
қызметтерді пайыздық мөлшер және сыртқы сауданы бақылаушы орталық болған.
Қазіргі жағдайда кез-келген мемлекет ұлттық экономиканы реттеуді, әртүрлі
дәрежедегі экономикаға мемлекеттің араласуы арқылы жүргізеді. Мемлекеттік
және нарықтық реттеу қандай үлесте болуы керек, мемлекеттік араласудың
бағыты және шекарасы қандай деген сұраққа, пікірлер қадамдардың кең пікір
спектірі бар-ол толық мемлекеттік монополизмнен шеткі экономикалық
либерализмге дейін. Бірақ мемлекеттің белгілі бір функцияларды атқару
керектігі міндетті. Бұл Кейнсиандық ревалюция кезінде және бір
дәлелденді, онда нарықтық экономикаға кассалық көзқарасқа төңкеріс жасады
және экономикалық құлдыраудың өздігінен тұруы мүмкін емес екенін дәлелдеді.
Аса жоғары мәртебелі экономикалық докторлар ішінен ешкім ұлттық
үкіметтен елдің экономикалық жағдайына жауаптылығын алып тастамаған. Олай
болса экономиканы мемлекеттік реттеу елдің экономикалық және әлеуметтік
дамуында аса маңызға ие. Мұнда экономиканы реттеуді жүзеге асыру арқылы
мемлекет экономикаға әсер етудің әдістерін және кең қатар жүйелерді
қолданады, бюджет, салық, несиелік ақша саясаты, экономикалық заңнама және
.т.б.
Кез-келген экономикалық жүйеде, салық ішінде нарықтық экономикада
мемлекет белгілі мөлшерде экономикалық обект ретінде, құқыққа ие және
мәжбірлеуге мумкіндігі бар, құрауын ретінде қатынасады, мысалы; салық
саясаты аясында, мемлекеттік заңнамада. Мәжбірлеу көбінесе саясаттық
философияға, қоғамдық артық қызығушылыққа бас иуді талаб етуге негізделеді.
Қандай болғанда да, мемлекет әрқашанда, барлық уақытта да, барлық
елдерде де экономикалық құрлымдануында басты назар аударған және соның
нәтижесінде қоғамның дамуына тұтас әсер етеді. Олай болса мемлекеттік
реттеу экономиканы құрудың маңызды бөлігі, және сондықтан назар бөлуге
тұралық нарықтық экономикада мемлекет алдында тұрған көптүрлі міндеттер
мемлекеттің экономикалық орындау функцияларын анықтайды. Бұл функцияларды
орындалу процесінде мемлекет алдында тұрған мәселелерді шешу үшін мемлекет
үкімінде құралдар қатары бар, олардың ішіндегі маңыздылары фискалдық және
ақша саясаты әлеуметтік саясат және кірістерді реттеу саясаты сыртқы
экономикалық саясат және басқалар.
Ақша саясаты осылардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі. Ақша массасын
реттеу арқылы мемлекет бағаға, инвестициялық жобаларға және тұрғындар
тұтынуына, ұлттық өнім көлеміне, инфляцияға және экономикалық өсу қарқынына
әсер етеді. Ақша саясаты, фискальды саясат сияқты, тұрақтандыру жүйесі
ретінде қызмет етуі мүмкін, бірақ экономикаға теріс те әсер етуі мүмкін.
Ақша саясатынсыз инфляциямен күресу мүмкін емес.
Ақшалай-несие саясат арқылы мемлекет ақша қатынасы экономикалық
реттеу шаралары жиынтығы және несиемен түсіндіріледі, олар инфляция деңгейі
және динамикасына әсер ету жолымен тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз
етеді. Инвестициялық белсенділікті және басқа маңызды макроэкономикалық
процестерді тұрақты етеді.
Ақшалай-несиелік саясат-нарықтық экономиканың дамуы үшін қолайлы
жағдайды қамтамасыз ету мақсатында жалпы өндірісті мемлекеттік реттеудің
маңызды әдісі.
Ақшалар мыңдаған жылдардан бері өмір сүріп келеді. Орталық банктер
тарихи сахнада салыстырмалы жақында пайда болған. Орталық банктердің
заманға сай әдістеріне келсек, оның құрылуы ақша және комерциялық банктер
экономикасында орталық банк функциялары анықтала бастағанда пайда болды.
Бүгінде кез-келген, ең кішкентай мемлекетте, елде өздерінің орталық
банкі бар. Ол 2 негізгі міндетті орындайды. Бірінші міндеті –орталық банк
банктік және қаржылық жүйенің тұрақты құрылымдануын қамтамасыз етуі қажет.
Жеке оның қарағанда ол қаржылық тұғырықтың туындауын ескерту қажет, ол көп
делдалдық институттар бар қаржылық жүйеде өте ықтималды. Бұл міндетті
орындауда орталық банк несие беруші ролін соңғы инстанцияда атқарады.
I тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
Ақша жүйесі-бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша
жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған
байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• метал ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей
айналыста болып отыр, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал
несиелік ақшалар металарға ауыстырылады:
• Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа
түседі.
Метал ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен
күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы
шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
- Қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас
мемлекет тарапынан белгіленген;
- Ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары
заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес,
себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын
монеталарды жасауға ерік берілді.
Биметаллизм ХVI-ХVII ғғ. кеңінен тарап, ал Европа елдерінде ХIХ
ғ. дами бастады. Бірақ та биметалдық ақша жүйесі капиталистік
шаруашылықтың даму қажіттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн
өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама – қайшылық
тудырады.
Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың
болуы талап етеді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүиесінің орнына монетализм
ақша жүйесі келеді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша
айналысының негізгі ретінде бірғана метал (алтын немесе күміс) қызмет
ететін ақша жүйесі.
Күміс монометаллизм Ресейде 1843-1852жж қызмет етті.
Атын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде.
Ұлыбританияда қалыптасып, 1816ж заңды түрде бекітілді. Көптеген елдерде ол
ХIХ ғ.аяғына қарай енгізілді, айтарлық: Германияда-1871-1873жж. Швецияда,
Норвегияда және Данияда -1873ж. Францияда 1876-1878жж. Австрияда-1892ж.
Ресейде және Жапонияда -1897ж. АҚШ-та -1900ж.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын
монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:алтын монета стандарты, алтын
құйма стандарты және алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және
алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты –бұл еркін бәсекенің тұсындағы капитализімнің
талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүиесінің,
дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл
стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады:
- алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық
қызметтерін бірдей атқарады;
- алтын монеталарды қоюға рұқсат етеді (әдетте елдің монета
сарайында );
- толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және
шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды:
- алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға
және ішке алып келуге болатын болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуі, оны
зайымдар және ақша шығару есебінен жабу эмиссиялық банктердің алтын
қорларының көп мөлшерді айналыстағы ақша массасының өсуіне әкеліп,
нәтижесінде қағаз ақшаларды алтын монеталарға еркін ауыстыру қаупін
туғызды. Бұл кезеңдерде алтын монета стандарты соғысушы елдердің өзінің
қызметін тоқтатса, кейінен көптеген елдерде де (АҚШ-тан басқа) тоқтатты.
Сөйтіп банкнотаны алтынға ауыстыру тоқтатылады және оны сыртқа шығаруға
тыйым салынады, сондай ақ алтын монеталар қазынаға сақталуға жіберіледі.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң жайлаған капитализм дағдарысы тұсында,
ешбір капиталистік мемлекет өзінің валюталарын алтын монета стандарты
негізінде қалпына келтіре алмады .1924-1929жж. ақша реформасының жүруі
барысында алтын стандартына қайта оралып, яғни оның мынадай екі
қысқартылған формасы жасалады: алтын құйма стандарты және алтын девиз
стандарты.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда
айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға
тыйым салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты
алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана
айырбасталды. Англияда 12,4 кг алтын құймасының бағасы 1700 фунт стерлинг,
Францияда 12,7 кг салмақтағы алтын құйма бағасы 215 мың франке теңболды.
Австрия,Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз
(алтын валюта) стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын монета және
алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға
ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын
девиз стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру
арасында жанама байланыс сақталды.
Сонымен, 1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыс нәтижесінде
алтын монета стандарты барлық елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып
(мысалға, Ұлыбританияда-1931ж.,АҚШ-та-1933ж., Франсияда-1936ж).оның орнына
алтынға ауыстырылмайтын банкнот жүйесі бекітілді.
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша бірлігі, ақша
түрлері және эмиссиялық жүйе.
Ақша бірлігі-барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін,
заңды түрде бекітілген ақша белгісі.
Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Көптеген елдерде 1:10:100,
яғни ондық бөлу жүйесі бекітілген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары 100 центке
тең, ағылшынның 1 функ стерлинк-105 пенсаға, Ресейдің 1 рубілі-100 копеке
Қазақстанның 1 теңгесі-100 тиынға және т. с.с.
Қазақстанның ақша бірлігінің-теңге деп атаулуы, менің ойымша, оның
тарихымен тығыс байланысты болуға тиіс. Айталық, таяауда жарық көрген
Қазақстан ұлттық энцклапедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: Алғаш
рет ақғұндар б.з. 1 ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-
руни) жазуы бар теңгелер (б.з. 5-6 ғасырлар.) жасап, сауда айналымына
кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер
ұлы жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуі өмір
қажеттілігі деп тім ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың
таңбасы қаша алған ру рямізін бейнелеген теңгелер құйя бастаған.
Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері 6-7
ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде ашиде
әулетінің рәмізі болған арыстан бейнелеген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз
қалаларында арнайы шеберханаларды құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы
қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Біріншісі-сәл ұмтылып, секіргелі
тұрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы
түрінде түркілердің тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз)
бейнелеген. Екіншісі үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы)
теңгелер. Б.з. 704-766 жж. Таразда құйылған теңгелерде түргеш қағанаты
теңгесі немесе Түркінің көк ханының теңгелері деген жазулар болған. Бұл
тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын
куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы. Масудбек реформасы ақша айналымында
жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем
тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81% күміс ақшалар айналымға
кіргізілді. 1321 ж. Жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның
салмағы-8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның
Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек хан, Жәнібек
хан, Бердібек хан, Наурызбек, Қазыр ханның атынан шығарылған Алтын Орда
теңгелері Түркістан, Жетісу, Еділ жағалауларына дейін қолдданылыста болған.
Бұдан кейін 1428 ж. Енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және
Қазақстан жеріндегі халықтың арасында белгілі болды. 16 ғ. отырардың
Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың
соңы мен 17 ғасырдың Қазақ хандығының атымен өндірілген мыс ақшалар болған.
Бұл ақшалардың дизайындық шеберлігі жоғары дәрежеде болғанымен Қазақ
хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен
міндет атқарды.
Қорыта айтқанда, содан бері үш ғасырды артқа салып, еліміз егемендік
алғаннан кейін 1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның жаңа ақшасы-теңге қайта
айналымға шығып отыр. Сол теңгенің шыққанына быйыл 10 жыл толды. Соңғы
уақыттары теңге ТМД мемлекеттерінің ішінде біршама тұрақты валютаға айналып
отыр.
Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік және
қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста:
100,50,20,10,5,2 және 1 долларлық банк билеттері; 100 долларлық қазыналық
билеттер; 1 долларлық,50,20,10,1 центтік күміс –мыс және мыс-никелдік
монеталар жүреді. Ұлыбританияда айналыста: 50,20,10,5 және 1 фунт стерлинг
банкноталар, 1 және ½ пенилер, сондай-ақ жаңа 10 және 5 пенсалардың құнына
тең келетін 2 және1 шиллингтер де бар. Ал Қазақстанның бүгінгі ақша
айналысында: 10000, 5000, 2003, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 және
1 теңгелік банктік билеттер, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік метал
монеталармен бірге 500 теңгелік алтыннан мерейтойға арнап, дайындалған
монеталар, алғашқыда көлемі 64100 мм су тамғылы қағазға басылған
50,20,10,5,2 және 1 тиындар кейінен олардың орнына осы номиналдарда металл
тиындар шығарылды. Бірақ бүгінгі күні 1 теңгеге дейінгі тиін монеталар
айналыстан алынған, сондай-ақ 100 теңгеге дейінгі номиналдағы банкноталар
(қағаз түрінде) айналыста жүрмейді, олардың орнында металдан жасалған
монеталар қолданыста жүр. Қазыналық билеттер айналымда жоқ.
Эмиссиондық жүйе-бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша
шығаруын білдіреді. Мысалға, АҚШ-та банкноттарды айналысқа шығарумен
Федералды резервті жүйе, Ресейде-РФ Орталық банкі, ал Қазақстанда,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі айналысады. Ұлттық банктің
қарамағында еліміздің банкнота жасайтын –Банкнота фабрикасы (Алматыда) мен
монета жасайтын–Монета сарайы (Өскеменде) бар.
1.2. Мемлекеттің ақша-несие саясаты және несиелік жүйесі
Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты болып экономикаға өндірістік
бағаның толық бос еместігі және тұрақтылығымен сипатталатын деңгейіне
жетуіне көмектесу саналады. Ақша-несие саясатының өндіріс көлемінің жалпы
бірлігінің жұмысы және баға тұрақты деңгейін ұстау мақсатында ақшалай
ұсыныс өзгеруінен тұрады.
Комерциялық банктердің іскерлігінің реттелмеуі жұмыс активтілігінің
циклдік ауытқуына алып келуі мүмкін, оларға инфляция кезеңінде ақшалай
ұсынысты молайтқаны пайдалы, ал депрессия кезеңінде азайтқаны, сол арқылы
олар кризистен шыға алады. Сондықтан ақша айналымының қатынасын реттеудің
мемлекеттік саясаты қажет.
Бұл басты координациялау және реттеу органын елдің барлық ақша
жүйесінде орталық (эмиссиондық) банк атқарады.
Орталық банктің несиелік-ақша саясатының басты міндеті ұлттық
валютаны сатып алу күшін тұрақты ұстау және төлем және есеп-қисап үшін
жұмсақ жүйені қамтамасыз ету. Осы уақытта орталық банк саясаты мемлекеттің
барлық экономикасын реттеудің маңызды бөлігі болып табылады. ХХ ғасырдың
екінші жартысында экономиканы реттеу мақсатында магиялық төртбұрыш
құрылды. Экономикалық өсудің тұрақты темпін құру, тұрақты ұлттық валюта,
төлем балансының жұмыстылығы және тепе-теңдігі. Соңғы жылдары оларға
экологиялық тепе-теңдікке жету мәселесі қосылды.
Орталық банктің алғашқы негізгі функциясы болып нақты ақша эмиссиясын
жүргізу болды. Қазіргі уақытта ол функция екінші жоспарға баяу ауысты,
бірақ нақты ақшалар барлық ақша массасы жүретін іргетасы болып саналады.
Сондықтан орталық банктің нақты ақша эмиссиясы бойынша іскерлігін жақсы
саралап және ойланып жасау қажет, басқа түрлеріне қарағанда ақша эмиссиясы
маңызды.
Ақша-несие саясатын жүргізе отырып комерциялық банктер іскерлігіне
әсер етіп және экономиканы несиелеуді қысқарту және кеңейтуді реттеуді
бағыттала отырып, орталық банк ішкі экономиканың дамуының тұрақтылығына,
ақша айналымы мықтылануына, экономикалық ішкі процесстерді теңестіруге қол
жеткізді. Олай болса несиеге әрекет ету барлық шаруашылықты тұтас дамуына
анағұрлым терең стратегиялық міндеттерге жетуге мүмкіндік береді. мысалы:
кәсіпорындағы бос ақша қаражатының жетіспеуі ішкі инвестиция, комерциялық
сауда жүргізуді қиындатады. Екінші жағынан, артық ақша массасы өзінің
кемшіліктеріне ие, ақшаның құнсыздануы, және нәтижесінде тұрғындардың өмір
тіршілігінің төмендеуі, елдегі валюталық жағдайдың нашарлауына алып келуі
мүмкін.
Бірінші жағдайға сәйкес ақша-несие саясаты банктердің несиелік
іскерлігін кеңейтуге бағытталуы керек, екінші жағдайға-оның қысқартылуына,
қымбат ақша саясаттына ауысуы керек.
Ақша-несиелік реттеу көмегімен мемлекет экономикалық кризисті
жұмсартуға, инфляция өсімін ұстаптұруға ұмтылады. Мемлекет коньюктурасын
ұстап тұру мақсатында ел экономикасы әртүрлі саласында капитал салымын
стимулдау үшін мемлекет несиені қолданады.
Атап өтетін жағдай ақша-несие саясаты тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) әсері жолдармен де жасалуы мүмкін. Олардың арасындағы
айырмашылық, орталық банк өтімді несиені мекемелер арқылы жанама әсер етуі
мүмкін, немесе банк іскерлігі сандық және параметірлері арасындағы
қатынаста лимиттер орнатады.
Айта кететін жағдай мемлекет несиелік реттеу жолымен экономикалық
кризисті жүмсартуға, инфляция өсуін ұстап тұруға мемлекет коньюктурасын
ұстап тұру мақсатында мемлекет халық шаруашылығы әртүрлі саласында капитал
сатымын стимулдау үшін несиелер беруді қолданады.
Ақша саудасында ақша ұсыну экономикада маңызды роль айналды. Бұл,
жеке қарағанда айналымдардың белгілі деңгейін білдіреді. Оған сәйкес ақша
массасының көлемі мен ақша айналымы жылдамдығы , өнім шығару мен баға
деңгейі арасында байланысы бар.
Батыс статистикасы нені көрсетеді.
1. Ақша ұсынысы өсуінің деңгейі және баға орташа деңгейі арасында іс
жүзінде сызықты тәуелділік бар, коэфиценті 0,9 ол барлық елдердегі
барлық экономикадағы барлық агрегаттар үшін.
2. Ақша ұсынуының өсу деңгейі мен шын өндіріс ақша массасының өсуі
шамамен 18% жылына болатын аумақта бір-біріне байланысты емес. Ақша
массасы өсу темпі аз елдерде іс жүзінде сызықты тәуелділік бар, ол
шамамен коэфиценті 0,1 болады.
3. Инфляция деңгейі мен шын өнім өсу деңгейі абсолютті байланыссыз.
Жоғарыда қымбат ақшалар (рестрикционды) саясаты және арзан ақша
(экспансионистік) саясатына тоқталып өттік. Төменде біз ол неден тұрады
және тарату механизмі қалай екеніне тоқталып көреміз.
Экономика жұмыссыздықпен соқтығысты және баға төмен деп алып көрелік.
Ізінше, ақша ұсынысын жоғарылату қажет. Сол мақсатқа жету үшін арзан ақша
саясатын қолдану қажет, ол келесі шаралардан тұрады.
Біріншіден, орталық банк ашық саудада тұрғындардан және комерциялық
банктерден бағалы қағаздарды сатып алу қажет. Екіншіден, тіркеу мөлшерін
төмендетуді жүргізу қажет. Үшіншіден, резервтік салым бойынша нормативтер
қажет. Осы шараларды жүргізу нәтижесінде комерциялық банктер жүйесінің
қалдық резерві жоғарылайды. Себебі қалдық резерві комерциялық банктердің
несие беру жолымен ақша ұсынысын жоғарылатудың негізі болып табылады, ағым
елде ақша ұсынысы жоғарлауын күтуге болады. Ақшалай ұсынысының өсуі пайызды
мөлшерді төмендетеді, инвестиция өсуіне алып келеді және ұлттық өнімнің
таза тепе-теңдігінің өсуіне алып келеді. Жоғарыда айтылғандардан келіп, осы
саясаттың міндетіне несиені арзан етіп және жеңіл қол жеткізуге болатындай
ету кіреді, ол бірлескен шығын жиынтығы келсімін және жұмыстылықты
жоғарлатуға алып келеді.
Егер экономика артық шығындарға тап болса, яғни инфляциялық
процестерді тудырса, орталық банк жалпы шығынды ақша ұсынысын шектеу немесе
қысқарту жолымен төмендетуге тырысып көреді. Бұл проблеманы шешу үшін,
комерциялық банктер резервін төмендетуі қажет. Ол келесідей жүзеге
асырылады. Орталық банк мемлекеттік облегацияларды ашық сауда да сатуы
қажет. Комерциялық банктер резервін кесу үшін жүргізеді. Одан соң резервтік
норманы көтеру қажет, ол комерциялық банктерді орталық резервтен автоматты
түрде босатады. Үшінші шара комерциялық банктердің өз резервін орталық
банктен қарыз алу арқылы қызығушылығын төмендету үшін тіркеу мөлшерін
көтеруден тұрады. Жоғарыда келтірілген шаралар қымбат ақша саясаты деп
аталады. Осыны жүргізу мақсатында банктер өздерінің резервінің өте аз
екенін байқайды, жазылған заң бойынша резервтік норманы қанағаттандыру
үшін, олардың ағымдық шоты олардың резервімен салыстырғанда өте жоғары.
Сондықтан жеткіліксіз резервтерде резерв нормасы талаптары үшін, банктерге
өз ағымдық шотын сақтауы қажет, жаңа қарыздарды тек ескілері төленгеннен
соң ғана алу қажет. Осының нәтижесінде ақша ұсынысы қысқарады, ол пайыз
нормасы өсуіне алып келеді, ал пайыздық мөлшердің өсуі инвестицияны
қысқартады, және бірлескен шығын азайып, инфляция шектеледі. Саясат мақсаты
ақша ұсынысын шектеуден тұрады, несиенің қол жеткізушілігі төмендеуінен
және оны ұсталымы өседі, шығындарды төмендету және инфляциялық қысымды
ұстап тұрудан тұрады.
Елдің экономикасына тұтас әсер еткенде ақша-несиелік реттеудің
әдістерін қолдануда әлсіз және күшті жақтары бар екенін атап өткен жөн.
Монетарлық саясат пайдасына келесі қосымшаралды келтіруге болады.
Біріншіден, фискалды саясатпен салыстырғанда жылдамдығы және
бейімделгіштігі (иілгіштігі). Фискалды саясатты қолданғанда заң
органдарында қарау үшін жоғары көп уақыт кететіні белгілі. Басқаша айтқанда
іс ақшалай несиелік саясатқа келіп тіреледі. Ақша-несие сфераны реттеуші
орталық банк және басқа органдар күнделікті бағалы қағаз сату және сатып
алу жөнінде шешім қабылдауы мүмкін және сонымен бірге сол арқылы ақшалай
ұсынысқа және пайыздық мөлшер әсер етеді. Екінші маңызсыз аспекті, дамыған
елдерде бұл саясат саяси қысымнан қорғалған, одан басқа ол өз жаратылысын
фискалды саясаттан гөрі жұмсақ және жалпақ әсер етеді, және сондықтан саяси
қатынаста қолдануға ынғайлы жақ болып келеді.
Бірақ жағымсыз мезеттер қатары да бар. Қымбат ақшалар саясаты, егер
оны тиімді жүргізетін болса, шын мәнінде ол комерциялық банктердің резервін
нүктеге дейін төмендете алады, сонда банктер несие көлемін шектеуге мәжбүр
болады. Ал ол ақша ұсынысын шектеуді көрсетеді. Арзан ақшалар саясаты
комерциялық банктерге керекті резервін қамтамасыз етуі, яғни қарыздар
ұсынуға мүмкіндік туады, бірақ кепілдік бере алмайды, себебі банктер
қарыздар береді және ақша ұсынысы артады. Мұндай жағдайда бұл саясаттың
әсері тиімділігі аз болады. Бұл құбылыс циклды асиметрия деп аталады, онда
ол депресия кезінде ақшалай-несиелік реттеуге әжептеуір тосқауыл болуы
мүмкін.
Анағұрлым қалыпты периодтарда орталық резервтің жоғарлауы қосымша
несиелерді беруге алып келеді, және сонымен бірге ақша ұсынысының өсуіне
алып келеді. Екінші жағымсыз фактор, кейбір неокейнсиондтармен
байланысты, келесіден тұрады. Ақша қатынасы жылдамдығы ақша ұсынысына кері
бағытта өзгеру үрдісіне ие, сол арқылы ақша ұсынысында өзгеруді тоқтату
немесе тежеуге алып келеді, егер ақша ұсынысы шектеуінде, ақша қатынасы
жылдамдығы өсу жағына келеді. Және керісінше, саяси шаралар қолданылғанда
ақша ұсынысын көтеру үшін, ақша қатынасының жылдамдығы құлауы ықтимал.
Басқаша айтқанда, арзан ақшаларда ақша айналымы жылдамдығы төмен,
кері жүрісінде қымбат ақшалар саясаты ақша айналымының жылдамдығының
жоғарлауына алып келеді. Бізге жалпы шығындар ақша ұсынысы ретінде қаралуы
мүмкін екендігі белгілі, ол ақша айналымы жылдамдығына көбейтіледі. Соның
салдары арзан ақша саясатында жоғарыда айтылып өткендей ақша массасы
айналымы жылдамдығы құлайды, яғни жалпы шығындар қысқарады, ол саяса,
мақсатына кері болады. Осы тәрізді құбылыс қымбат ақшалар саясатында да
жүреді.
Ақшалай несие саясат негізінде ақшаның экономика жағдайынан тұтас оқу
теориясы жатыр.
Экономистер арасында екі әртүрлі қадамға негізделген жанжал жүруде,
кеинсиондық теория және монетаризм. Бұларды екі түрлілігі неде.
Ақшаның кейнсиандық теориясы.
Джон Мейнару кейнс және оның ізбасары, экономиканың нарықтық құрлымы
ішкі кеңістіліктерге ие, ол өздігінен реттеуге қабілетсіз деп ойлайды. Бұл
жеке алғанда, жұмыссыздықпен, инфляция, экономикалық тұрғылықтармен
көрінеді. Кейнсиондықтар былай қортынды жасаған, ол мемлекет экономика
ісіне белсенді араласуы керек, ол тұғырықты жою, және тұрақтылықты
қамтамасыз ету үшін қатаң фискалды және ақша саясатын жүргізуі қажет. Олар,
ақша ұсынысының өзгіруі номиналды ВНП әсер етеді, және монетерлы саясат
негізінде пайыздық мөлшер деңгейі қойылуы керек екенін мойындады (пайыздық
мөлшерді өзгерту арқылы біз инвестициялық белсенділікті өзгертеміз, ал
мултипликациялық эффект арқылы-номиналды ВНП).
Кейнсиандықтар теңдеуінің арқа сүйеушісі болып есептелетіндер:
ВНП = C+I+G+NX (С-тұрғылықты тұтыну шығыны, I-инвестиция, G-тауар
және қызметтер сатып алуға мемлекеттік шығындар, NX-таза экспорт).
Кейнсиондықтар, фискалды, немесе бюджеттік саясат экономикалық
тұғырық кезінде ең тиімдісі яғни ақшалай саясаттан жоғары тұрады деп
санады.
Кейнсиандықтар ойы бойынша, ақша айналымы жылдамдығы өзгерімді және
айтып болмайды. Кейнсиондықтар позициясы, ақшалар сауда жүргізу үшін ғана
керек емес, оларды актив ретінде қолдануға да қажет екендігінен тұрады.
Сауда үшін керек ақша қозғалады, ақшалар-активтер, айналымыда қатыспайды.
Сонымен қатар ақша салыстырмалы мәні сауда үшін қолданылатыны қанша көп
болса, ақша қатынасының жылдамдығы сонша жоғары болады.
Ақша ұсынысының кеңеюі пайыздық мөлшерді төмендетеді. Ақшаны актив
ретінде ұстау қиын, тұрғындар ақшалай активті көп ұстайтын болады.
Сондықтан ақша қатынасы жалпы жылдамдығы құлайды.
Олай болса ақша қатынасы жылдамдығы пайыздық мөлшеріне тура
пропорционалды өзгереді, және ақша ұсынысына кері пропорционалды. Егер ол
солай болса, ақша массасы және таза ұлттық өнім арасында тұрақты байланыс
болмайды, ақша айналымы жылдамды ақша өзгерумен өзгеріп отырады.
Жоғарыда инфляциямен күресу үшін ақша массасын шектеу қажет екендігі
айтылып өтті.
Кейнсиондықтарда осы жерде басқа тұжырым ұстайды. Олар ақша
ұсынысының төмендеуі сұраныстың төмендеуіне алып келеді, ол өндірістің
құрауына, алып соғады, кезегінде инфляцияны көтеру қажет деп есептейді.
Шын мәнінде барлығы саудадағы жағдайға байланысты. Егер тауарды
жұмсақ емес ұсыну болса, ақша массасын көтеру қажет, немесе ол бағаның
инфляциялық өсуіне алып келеді.
Егер саудада ұсыну жұмсақ болса (тауар көп-ақша жетіспейді) онда ақша
массасының көлемінің өсуімен, өндіріс өседі, және инфляция өсе бастайды.
Кейнсиондықтар мемлекеттік реттеудегі басты мәселе тиімді сұранысты
ұстау, инфляциямен күресу емес, ол реттеуші сипатқа ие деп санайды.
Монетаристік қадам. 70-ші жылдарға Кейнсиандық туғырлық түра келеді.
Бұл мектеп ойы астында монетаризмдік ойды биік қояды, оның басты теорияшылы
Мильтон Фридман, белгілі американдық экономист болып табылады.
Монетаристер, нарықтық экономика ішкі тұрақты жүйе деп санайды.
Барлық жағымсыз моменттер мемлекет араласуы нәтижесінде пайда болады,
оларды минимумына жеткізу қажет болады.
Монетаризм ақшаларға тіркеу жасайды. Бұл мектептің өкілдері, ВНП және
ақша массасы арасындағы байланыс анақұрлым берік. Мұндай тұжырым И. Фишер
теңдеуінен келіп шығады.
МхY=PxG (М-ақша массасы, Y-ақша айналымы жылдамдығы, P-баға индексі,
G-тауар саны). Егер ВНП=PxG деп санаса, Y-тұрақты десек(немесе оның өзгеруі
айтарлықтай емес), онда ВНП тікелей ақша массасына байланысты.
Кортындысында айта кететін жағдай ақша саясатының қазіргі әдістері
Кейнсиондық және монетарлық ойлар негізінде жасалған.
Біздің елімізде нарықтық қатынастардың құрылымдануы экономикалық
реттеудің спектр механизмдерін меңгеруді обективті жобалайды.
Экономиканың тұтас алғанда өмірқабілеттілігін және тиімділігін
анықтаушы барлық негізгі қатынастары іс жүзінде жеткілікті қатаң реттеліп
отырылады. Олардың ішінде өзінің мәнділігімен ақша-несие құралдары
бөлінеді.
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын
экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға
болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық
субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей
қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды
білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай
формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге
асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын
сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын
синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте
болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және
оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік
қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне – шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формсындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Неиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айрысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да
қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Жалпы несие жүйесінің құрылымын келесі кестеде көрсетуге болады
(сурет 1):
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Экономиканың кейбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай
қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі
ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы,
жоспарлы-орталықтандырылған КСРО экономикасында Мембанктің жетекшілігімен
ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы
үшін монополиясыздандырған банктік және банктік емес мекемелерден құралатын
несие жүйесі қажет.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер
де несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады:
1) Орталық (эмиссиялық) банк;
2) Коммерциялық банктер;
3) Мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.).
Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық
қызмет көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің
ядросы, ал несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган –
Орталық банк болып табылады.
Орталық банк - бірінші деңгейлі мемлекеттік банк, сондай-ақ кез
келген елдің ол мемлкеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына
тәуелсіз эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк –
бұл “банктердің банкі”. Ол заңды және жеке тұлғалармен операциялар
жүргізбейді, оның клиенттеріне – коммерциялық банктер және басқадай
мекемелер, сондай-ақ үкімет ұйымдары жатады.
Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және
реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған
буынына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр түрлі
секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарында байқалатын
жанама әрекет етеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды.
Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі,
базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді.
Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Мамандандырылған несие мекемелері (оларды парабанктік деп атайды)
нарық экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады.
Бұл мекемелерсіз экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындарға
көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас еді.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады. Олардың қызметтері
нарықтың кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан, олар
несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты
болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын басшылыққа алады.
Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы, сақтандыру, инвестициялық немесе
басқа да операцияларға мамандана отырып, тиісті ведомстволардың реттеу
әрекеттеріне ұшырайды.
1.3. Ақша-несие саясатының негізгі құралдары
Жоғарыда біз ақша-несие реттеу мақсатын келтірдік. Енді орталық
банктің комерциялық банкке қатысты өз саясатын жүргізуде қолданылатын
негізгі құралдарын қарастырайық. Оларға бірінші кезекте қайта қаржыландыру
ставкасының өзгеруі, міндеттік резервтер өзгеру нормалары, ашық саудада
бағалы қағаздармен операциялар және шетел валютасымен операциялар жүргізу
және де қатаң әкімшілік сипаттағы кейбір шаралар жатады.
1. Міндетті резервтер саясаты.
Қазіргі уақытта минимальды резервтер-бұл анағұрлым ликвидті активтер,
оларды барлық несиелік мекемелер ұстауы қажет, ереже бойынша немесе банк
кассасында нақты ақша түрінде немесе орталық банкте депозиттер түрінде, ие
болмаса орталық банкпен анықталған жоғары ликвидті түрде ұстауы қажет.
Резервтік талаптар нормативі заңды түрде бекітілген, минимальды резервтер
сомасының аблолютті (көлемдік) немесе салыстырмалы пассивтер (депозиттер)
ие болмаса активті (несиелік салымдар) операциясы пайыздық қатынасы болып
табылады. Нормативтерді қолданутотальды (барлық міндеттер немесе қарыздар
сомасына бекітілген) және селективті (белгілі бір бөлігіне) сипаттағы әсер
болып табылады.
Минимальды резервтер негізгі екі функцияны орындайды.
Біріншіден, олар ликвидті резервтер ретінде комерциялық банктердін
олардың клиенттеріне депозиттер бойынша міндеттерін қамтамасыз етуші
ретінде қызмет етеді. Міндетті резервтер нормасының периодты өзгеруіне
орталық банк комерциялық банктерге экономикалық жағдайға байланысты
ликвидтілік дәрежесін минимальды деңгейде ұстап тұрады.
Екіншіден, минималды резервтер орталық банктің елдегі ақша массасы
көлемін реттеу үшін құрал болып жабылады. Резервті, қаражаттар нориативін
өзгерту арқылы орталық банк комерциялық банктердің (негізінен олардың
беретін несиелер көлемін) активті операциялары масштабын реттейді, ал оның
салдарынан, оларға депозиттін эмиссия жүргізумүмкіндігін тудырады. Несиелік
институттар егер олардың орталық банктегі міндеттік резерві бекітілген
нормативтен асатын болса қарыз. Беру операцияларын кеңейту алады.
Айналымдағы ақша массасы (нақты және нақты емес) керекті тұтынудан
асып түсетін болса, орталық банкте резервтік қаражат пайызы қосылады. Осы
арқылы ол банктердің активті операциялар жүргізу көлемін қысқартуға
мәжбүрлейді.
Міндеттік резервтер нормасының өзгеруі несиелік мекемелер
рентабельділігіне әсер етеді.
Міндеттік резервтер жоғарылаған жағдайда, пайдалы толық толық алмау
жүргізу мүмкін. Сондықтан, коптеген батыстық экономистер пікірі бойынша,
бұл әдіс анағұрлым тиімді антиинфляциялық құрал болып табылады.
Бұл әдістің кемшілігі елеусіз мөлшерде депозиттері бар кейбір
мекемелер, негізінен арнай банктер, көп ресурсты комерциялық банктерге
қарағанда артықша жағдайда болуы мүмкін.
Соңғы бір жарым-екі онжылдықта осы несиелік ақша реттеу осы әуесінің
ролінің төмендеуі орын алады.
Бұл туралы барлық жерлерде (батыс елдерінде) міндеттік резервтер
нормасы төмендеуде және кейбір депозиттер бойынша алынып тасталғаны осы
факті көрсетуде.
Ақшалай резервтің нормасының төмендеуі ақшалық мултипликатор
жоспарлануына алып келеді, сандарынан резерв мөлшерінің кейбірін ұстаушы
ақша массасының көлемін көтеру қажет. Егер орталық банк міндеттік резервтер
нормасын көтерсе, ол банктердің артық резервінің қысқаруына және ақша
ұсынысының мултипликационды төмендеуіне алып келеді. Бұл процес өте жылдам
өтеді. Резервтік норманы көтеру жөнінде шешімге қол қойылса, дереу банктер
өз резервтерін жетіспейтіндігін байқайды. Олар өз бағалы қағаздары бөлігін
сатып және қарыз ақшалардың қайтарлуын талап етеді.
Бұл монетарлы саясат құралы анағұрлым қуатты болып табылады, себебі
ол барлық банктік жүйе негізін шайқалтады. Ол соншалықты қуатты болып
табылатындығы сонша, оны тек бірнеше жылдарда бір-ақ рет қолданады,
күнделікті емес, тек ашық саудадағы операцияларда ғана.
2. Комерциялық банктерді қайта қаржыландыру.
Рефинансирлеу термині несиелік мекемелердің орталық банктен ақша
қаражатын алуы дегенді білдіреді. Орталық банк комерциялық банктерге несие
бере алады, және де олардың сөмкесіндегі бағалы қағаздарды ескереді
(векселдер).
Векселдерді қайта тіркеу. Батыс Еуропа елдері орталық банктің ақша-
несие саясатын көп уақыт негізгі әдісі болып есептелді. Орталық банктер
векселдерді ескеруде белгілі талаптар қойды, олардың бастысы қарыздық
міндеттердің сенімділігі болып табылады.
Векселдер редископтирлеу мөлшері бойынша қайта тіркеледі. Бұл
мөлшерді официальды дисконтты мөлшер деп те атайды, әдетте ол несиелік
мөлшерден ерекшеленеді (қайта қаржыландырудан) азғана шамаға, аз жағына
(Еуропада 0,5-2 пайыздық пункт). Орталық банк қарыздық міндетті комерциялық
банктермен салыстырғанда анағұрлым төмен бағамен сатып алады.
Егер орталық банк қайта қаржыландыру мөлшерін көтеретін болса,
комерциялық банктер жоғалымдары компенсирлеуге тырысады, ол жоғалым оның
өсуімен (несиелік өсуімен) несиелік бойынша мөлшер жоғарлату арқылы
туындауы мүмкін. Қайта қаржыландыру мөлшерінің өсуі комерциялық банктердің
несие бойынша мөлшері өзгеруіне тікелей әсер етеді. Сыйақысы осы әдістің
ақша-несие саясатының басты мақсаты болып табылады. Мысалы, официальді
шоттың мөлшер инфляция күшеюі кезінде комерциялық банктердің несиелік
операциялар бойынша пайыздық мөлшерінің өсуін тудырады, ол олардың
қысқаруына алып келеді, себебі несиенің өсуі немесе кері кетуі жүруі
мүмкін.
Біз официальды мөлшерінің өзгеруі несиелік сфераға әсер ететінін
көреміз. Біріншіден комерциялық банктердің орталық банктен несие алу
мүмкіндігі жеңілдеуі немесе қиындауы несиелік мекемелердің ликвидтілігіне
әсер етеді. Екіншіден, официальды мөлшердің өзгеруі комерциялық банктердің
клиенттері үшін несиенің арзандауы немесе қымбаттауын білдіреді, себебі
пайыздық мөлшердің активті несие операциялар бойынша өзгеруі жүреді.
Орталық банктің официальды мөлшерінің өзгеруі жаңа ақша-несие
саясатқа өтуді білдіреді, ол комерциялық банктер өз іскерлігіне
корективаларды енгізуді мәжбүр етеді.
Ақша-несие саясаты жүзгізудегі қайта қаржыландыруды қолданудың
кемшілігіне, бұл әдістің тек комерциялық банктерді ғана қамтитындығында.
Егер қайта қаржыландыруды аз немесе орталық банк жүргізбейтін болса, яғни
басқа банк жүргізсе, онда бұл әдіс өзінің тиімділігін толық жоғалтады.
Қайта қаржыландыру официальды ставкасын орнатумен қатар және
редисконтирлеу мөлшерімен бірге орталық банк ломбардтың несие бойынша
пайыздық мөлшерін ұнатады, онда несие қандай да бір кепіл арқылы беріледі,
кепіл ретінде әдетте бағалы қағаздар қойылады. Айта кететін жағдай күндік
туғызбайтын бағалы қағаздар ғана кепіл ретінде қабылданады. Шет ел банктері
тәжірибесінде бұндай бағалы қағаздар ретінде айналуы мемлекеттік бағалы
қағаздар қолданылады, олар бірінші класты сауда Рекселдері және банктік
акцептілер (олардың құны ұлттық валютада жариалануы керек, ал қайтару
мерзімі үш айдан аспауы қажет), және де орталық банкпен анықталат басқа
қарыздық міндеттер жатады. Орталық банк соңғы инстанциялдық қарыз беруші
ретінде тіркеу мөлшер саясатын жүргізеді (оны басқаша дисконттық саясат деп
те атайды) ол уақытша қиындықтағы банктермен қаржылық қатынастағы анағұрлым
тұрақты қарыздар болып табылады. Федеральды резервті жүйе (ФРЖ) кейде
ерекше жағдайларды ұзақ мерзімді несие береді. Ол ұсақ банктерге ақша
қаражатында науқандық қиындықтарды, қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
берілетін қарыздар болуы мүмкін. Кейде бұл қарыздар күрделі қаржылық
қиындық жағдайларда қалыпқалған және өз балансын реттеу үшін көмек сұраған
банктерге берілуі мүмкін.
Банк қарызды алған кезде ол ФРЖ өзіне жазылған қарыздық міндеттерді
аударады, көбіне ол мемлекеттік бағалы қағаздармен қамтамасыз етіледі.
Қарыздарды қайтарған кезде ФРЖ ол өлшемі пайыздық мөлшермен анықталатын
пайыздық төлемді төлейді.
Қағаздар беру арқылы, ФРЖ комерциялық банк резервін көтереді, оны
ұстап тұру үшін міндетті резервтің қажеті жоқ, барлық қарыз банктік қалдық
резервін, оның несиеге қабілеттілігін көтереді.
Егер ФРЖ тіркеу мөлшерін төмендетсе, ол банктерді ФРЖ қарыздану
арқылы қосымша резервті алумен жұбатады. Бұл жағдайда ақша массасының
жоғарлауын күтуге болады. Керісінше, тіркеу мөлшерінің артуы несие-ақша
мекемесінің басшытериялық ақша ұсынысын шектеуіне тырысуына сәйкес келеді.
Бірақ тек . Тіркеу мөлшерін өзгертіп банктердің сәйкес әсерін ғана
күтуге болады. Банктерді мемлекетке қажетті сомада несие алуға мәжбүрлеуге
болмайды. Өсімнің дисконтты саясатында орталық банк тек пассивті роль
ойнауы мүмкін. Тек ашық саудадағы операцияларда орталық банк активті роль
ойнауы мүмкін. Бірақ ешқандай тіркеу мөлшер ролін дұрыс бағалауға болмайды:
оны өзгерту арқылы орталық банк банктерге шектеуші әсер көрсету үшін
орталық банк үлкен күшке ие болады. Бәрін қарағанда да тіркеу мөлшер
саясатын қолдану тиімділігі оның саудадағы операциялардан кейін тұрады.
3. ашық саудадағы операциялар.
Жоғарыда аталған ақша-несиелік реттеудің екі әдісі (қайта
қаржыландыру және міндетті резервтеу) маңыздылығы бойынша мәнін баяу
жоғарлатуда, және ақша-несие саясатының басты құралы ашық саудадағы
операция деген атқа ие болған орталық банк интервенциясы болды.
Бұл әдіс, орталық банк банктік жүйеде бағалы қағаздардың сату және
сатып алуын жүргізуінен тұрады. Комерциялық банктерден бағалы қағаздарды
алу соңғысының ресурсын көтереді, сәйкесінше олардың несиеге қабілеттілігін
көтереді және керісінше орталық банктер аталған әдіске, несиелік реттеуге
едәуір өзгерістер енгізуде, өз операциялары интенсивтілігін өзгертуде, және
оның миілігін өзгертуде.
Ашық саудадағы операциялар бірінші АҚШ-та, Канадада, және
Ұлыбританияда осы елдерде бағалы қағаздар саудасы дамуының болуымен
байланысты активті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
I тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
7
1.1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу
ерекшеліктері 7
1.2. Неие жүйесі және мемлекеттің ақша-несие саясаты
10
1.3. Ақша-несие саясатының негізгі құралдары 19
II тарау. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
ақша-несие және валю-талық саясаты
25
2.1. Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк бойынша
ақша-несие саясаты 25
2.2. Валюталық реттеу және бақылау 34
2.3. Ұлттық Банктің алтын валюталық активтерін
басқару. 45
III тарау. ҚР Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын жетілдіру
перспектива-лары
54
3.1. Айналымдағы нақты ақшаға сұранысты талдау және
инфляция 54
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
2007-2009 жылдарға арналған ақша-несие
саясатының даму бағыттары 61
Қорытынды 66
Қолданылған әдебиеттер 70
Кіріспе
Қазіргі заманға сай экономикалық жүйені қалыпты құрылымдауды
қамтамасыз етуде маңызды роль мемлекетке тиесілі. Мемлекет өзінің пайда
болған тарихынан бері келе заңдылықты, реттілікті ұлттық қауіпсіздікті
ұйымдастыру мен қатар экономика сферасында белгілі бір функцияларды орындап
келеді. Мемлекеттік реттелген экономиканы ұзақ тарихқа ие. Ертеректе
капитализмнің өзінде Еуропада бағалар ұсыныспен, тауар сапасын және
қызметтерді пайыздық мөлшер және сыртқы сауданы бақылаушы орталық болған.
Қазіргі жағдайда кез-келген мемлекет ұлттық экономиканы реттеуді, әртүрлі
дәрежедегі экономикаға мемлекеттің араласуы арқылы жүргізеді. Мемлекеттік
және нарықтық реттеу қандай үлесте болуы керек, мемлекеттік араласудың
бағыты және шекарасы қандай деген сұраққа, пікірлер қадамдардың кең пікір
спектірі бар-ол толық мемлекеттік монополизмнен шеткі экономикалық
либерализмге дейін. Бірақ мемлекеттің белгілі бір функцияларды атқару
керектігі міндетті. Бұл Кейнсиандық ревалюция кезінде және бір
дәлелденді, онда нарықтық экономикаға кассалық көзқарасқа төңкеріс жасады
және экономикалық құлдыраудың өздігінен тұруы мүмкін емес екенін дәлелдеді.
Аса жоғары мәртебелі экономикалық докторлар ішінен ешкім ұлттық
үкіметтен елдің экономикалық жағдайына жауаптылығын алып тастамаған. Олай
болса экономиканы мемлекеттік реттеу елдің экономикалық және әлеуметтік
дамуында аса маңызға ие. Мұнда экономиканы реттеуді жүзеге асыру арқылы
мемлекет экономикаға әсер етудің әдістерін және кең қатар жүйелерді
қолданады, бюджет, салық, несиелік ақша саясаты, экономикалық заңнама және
.т.б.
Кез-келген экономикалық жүйеде, салық ішінде нарықтық экономикада
мемлекет белгілі мөлшерде экономикалық обект ретінде, құқыққа ие және
мәжбірлеуге мумкіндігі бар, құрауын ретінде қатынасады, мысалы; салық
саясаты аясында, мемлекеттік заңнамада. Мәжбірлеу көбінесе саясаттық
философияға, қоғамдық артық қызығушылыққа бас иуді талаб етуге негізделеді.
Қандай болғанда да, мемлекет әрқашанда, барлық уақытта да, барлық
елдерде де экономикалық құрлымдануында басты назар аударған және соның
нәтижесінде қоғамның дамуына тұтас әсер етеді. Олай болса мемлекеттік
реттеу экономиканы құрудың маңызды бөлігі, және сондықтан назар бөлуге
тұралық нарықтық экономикада мемлекет алдында тұрған көптүрлі міндеттер
мемлекеттің экономикалық орындау функцияларын анықтайды. Бұл функцияларды
орындалу процесінде мемлекет алдында тұрған мәселелерді шешу үшін мемлекет
үкімінде құралдар қатары бар, олардың ішіндегі маңыздылары фискалдық және
ақша саясаты әлеуметтік саясат және кірістерді реттеу саясаты сыртқы
экономикалық саясат және басқалар.
Ақша саясаты осылардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі. Ақша массасын
реттеу арқылы мемлекет бағаға, инвестициялық жобаларға және тұрғындар
тұтынуына, ұлттық өнім көлеміне, инфляцияға және экономикалық өсу қарқынына
әсер етеді. Ақша саясаты, фискальды саясат сияқты, тұрақтандыру жүйесі
ретінде қызмет етуі мүмкін, бірақ экономикаға теріс те әсер етуі мүмкін.
Ақша саясатынсыз инфляциямен күресу мүмкін емес.
Ақшалай-несие саясат арқылы мемлекет ақша қатынасы экономикалық
реттеу шаралары жиынтығы және несиемен түсіндіріледі, олар инфляция деңгейі
және динамикасына әсер ету жолымен тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз
етеді. Инвестициялық белсенділікті және басқа маңызды макроэкономикалық
процестерді тұрақты етеді.
Ақшалай-несиелік саясат-нарықтық экономиканың дамуы үшін қолайлы
жағдайды қамтамасыз ету мақсатында жалпы өндірісті мемлекеттік реттеудің
маңызды әдісі.
Ақшалар мыңдаған жылдардан бері өмір сүріп келеді. Орталық банктер
тарихи сахнада салыстырмалы жақында пайда болған. Орталық банктердің
заманға сай әдістеріне келсек, оның құрылуы ақша және комерциялық банктер
экономикасында орталық банк функциялары анықтала бастағанда пайда болды.
Бүгінде кез-келген, ең кішкентай мемлекетте, елде өздерінің орталық
банкі бар. Ол 2 негізгі міндетті орындайды. Бірінші міндеті –орталық банк
банктік және қаржылық жүйенің тұрақты құрылымдануын қамтамасыз етуі қажет.
Жеке оның қарағанда ол қаржылық тұғырықтың туындауын ескерту қажет, ол көп
делдалдық институттар бар қаржылық жүйеде өте ықтималды. Бұл міндетті
орындауда орталық банк несие беруші ролін соңғы инстанцияда атқарады.
I тарау. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1. Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің құрылу ерекшеліктері
Ақша жүйесі-бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша
жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған
байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
• метал ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей
айналыста болып отыр, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал
несиелік ақшалар металарға ауыстырылады:
• Несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан
алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа
түседі.
Метал ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен
күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы
шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
- Қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас
мемлекет тарапынан белгіленген;
- Ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары
заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес,
себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын
монеталарды жасауға ерік берілді.
Биметаллизм ХVI-ХVII ғғ. кеңінен тарап, ал Европа елдерінде ХIХ
ғ. дами бастады. Бірақ та биметалдық ақша жүйесі капиталистік
шаруашылықтың даму қажіттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн
өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама – қайшылық
тудырады.
Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың
болуы талап етеді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүиесінің орнына монетализм
ақша жүйесі келеді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша
айналысының негізгі ретінде бірғана метал (алтын немесе күміс) қызмет
ететін ақша жүйесі.
Күміс монометаллизм Ресейде 1843-1852жж қызмет етті.
Атын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің типі ретінде.
Ұлыбританияда қалыптасып, 1816ж заңды түрде бекітілді. Көптеген елдерде ол
ХIХ ғ.аяғына қарай енгізілді, айтарлық: Германияда-1871-1873жж. Швецияда,
Норвегияда және Данияда -1873ж. Францияда 1876-1878жж. Австрияда-1892ж.
Ресейде және Жапонияда -1897ж. АҚШ-та -1900ж.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын
монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді:алтын монета стандарты, алтын
құйма стандарты және алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және
алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты –бұл еркін бәсекенің тұсындағы капитализімнің
талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүиесінің,
дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл
стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады:
- алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық
қызметтерін бірдей атқарады;
- алтын монеталарды қоюға рұқсат етеді (әдетте елдің монета
сарайында );
- толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және
шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды:
- алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға
және ішке алып келуге болатын болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуі, оны
зайымдар және ақша шығару есебінен жабу эмиссиялық банктердің алтын
қорларының көп мөлшерді айналыстағы ақша массасының өсуіне әкеліп,
нәтижесінде қағаз ақшаларды алтын монеталарға еркін ауыстыру қаупін
туғызды. Бұл кезеңдерде алтын монета стандарты соғысушы елдердің өзінің
қызметін тоқтатса, кейінен көптеген елдерде де (АҚШ-тан басқа) тоқтатты.
Сөйтіп банкнотаны алтынға ауыстыру тоқтатылады және оны сыртқа шығаруға
тыйым салынады, сондай ақ алтын монеталар қазынаға сақталуға жіберіледі.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң жайлаған капитализм дағдарысы тұсында,
ешбір капиталистік мемлекет өзінің валюталарын алтын монета стандарты
негізінде қалпына келтіре алмады .1924-1929жж. ақша реформасының жүруі
барысында алтын стандартына қайта оралып, яғни оның мынадай екі
қысқартылған формасы жасалады: алтын құйма стандарты және алтын девиз
стандарты.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда
айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға
тыйым салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты
алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана
айырбасталды. Англияда 12,4 кг алтын құймасының бағасы 1700 фунт стерлинг,
Францияда 12,7 кг салмақтағы алтын құйма бағасы 215 мың франке теңболды.
Австрия,Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз
(алтын валюта) стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын монета және
алтын монетаны еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға
ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын
девиз стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру
арасында жанама байланыс сақталды.
Сонымен, 1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыс нәтижесінде
алтын монета стандарты барлық елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып
(мысалға, Ұлыбританияда-1931ж.,АҚШ-та-1933ж., Франсияда-1936ж).оның орнына
алтынға ауыстырылмайтын банкнот жүйесі бекітілді.
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша бірлігі, ақша
түрлері және эмиссиялық жүйе.
Ақша бірлігі-барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін,
заңды түрде бекітілген ақша белгісі.
Ақша бірлігі ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Көптеген елдерде 1:10:100,
яғни ондық бөлу жүйесі бекітілген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары 100 центке
тең, ағылшынның 1 функ стерлинк-105 пенсаға, Ресейдің 1 рубілі-100 копеке
Қазақстанның 1 теңгесі-100 тиынға және т. с.с.
Қазақстанның ақша бірлігінің-теңге деп атаулуы, менің ойымша, оның
тарихымен тығыс байланысты болуға тиіс. Айталық, таяауда жарық көрген
Қазақстан ұлттық энцклапедиясында теңгенің тарихы былай баяндалады: Алғаш
рет ақғұндар б.з. 1 ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-
руни) жазуы бар теңгелер (б.з. 5-6 ғасырлар.) жасап, сауда айналымына
кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер
ұлы жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуі өмір
қажеттілігі деп тім ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың
таңбасы қаша алған ру рямізін бейнелеген теңгелер құйя бастаған.
Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері 6-7
ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде ашиде
әулетінің рәмізі болған арыстан бейнелеген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз
қалаларында арнайы шеберханаларды құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы
қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Біріншісі-сәл ұмтылып, секіргелі
тұрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер, екіншісінде садақ және шаршы
түрінде түркілердің тайпалық таңбасы (дүниенің төрт бұрышын мегзеген рәміз)
бейнелеген. Екіншісі үшбұрыш таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы)
теңгелер. Б.з. 704-766 жж. Таразда құйылған теңгелерде түргеш қағанаты
теңгесі немесе Түркінің көк ханының теңгелері деген жазулар болған. Бұл
тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын
куәландыратын кепілдеме. 1271 жылғы. Масудбек реформасы ақша айналымында
жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем
тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81% күміс ақшалар айналымға
кіргізілді. 1321 ж. Жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның
салмағы-8 грамм. Күмістен шыңдап жасаған. Кебек хан теңгесі Қазақстанның
Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек хан, Жәнібек
хан, Бердібек хан, Наурызбек, Қазыр ханның атынан шығарылған Алтын Орда
теңгелері Түркістан, Жетісу, Еділ жағалауларына дейін қолдданылыста болған.
Бұдан кейін 1428 ж. Енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және
Қазақстан жеріндегі халықтың арасында белгілі болды. 16 ғ. отырардың
Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың
соңы мен 17 ғасырдың Қазақ хандығының атымен өндірілген мыс ақшалар болған.
Бұл ақшалардың дизайындық шеберлігі жоғары дәрежеде болғанымен Қазақ
хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен
міндет атқарды.
Қорыта айтқанда, содан бері үш ғасырды артқа салып, еліміз егемендік
алғаннан кейін 1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның жаңа ақшасы-теңге қайта
айналымға шығып отыр. Сол теңгенің шыққанына быйыл 10 жыл толды. Соңғы
уақыттары теңге ТМД мемлекеттерінің ішінде біршама тұрақты валютаға айналып
отыр.
Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік және
қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста:
100,50,20,10,5,2 және 1 долларлық банк билеттері; 100 долларлық қазыналық
билеттер; 1 долларлық,50,20,10,1 центтік күміс –мыс және мыс-никелдік
монеталар жүреді. Ұлыбританияда айналыста: 50,20,10,5 және 1 фунт стерлинг
банкноталар, 1 және ½ пенилер, сондай-ақ жаңа 10 және 5 пенсалардың құнына
тең келетін 2 және1 шиллингтер де бар. Ал Қазақстанның бүгінгі ақша
айналысында: 10000, 5000, 2003, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 және
1 теңгелік банктік билеттер, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік метал
монеталармен бірге 500 теңгелік алтыннан мерейтойға арнап, дайындалған
монеталар, алғашқыда көлемі 64100 мм су тамғылы қағазға басылған
50,20,10,5,2 және 1 тиындар кейінен олардың орнына осы номиналдарда металл
тиындар шығарылды. Бірақ бүгінгі күні 1 теңгеге дейінгі тиін монеталар
айналыстан алынған, сондай-ақ 100 теңгеге дейінгі номиналдағы банкноталар
(қағаз түрінде) айналыста жүрмейді, олардың орнында металдан жасалған
монеталар қолданыста жүр. Қазыналық билеттер айналымда жоқ.
Эмиссиондық жүйе-бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша
шығаруын білдіреді. Мысалға, АҚШ-та банкноттарды айналысқа шығарумен
Федералды резервті жүйе, Ресейде-РФ Орталық банкі, ал Қазақстанда,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі айналысады. Ұлттық банктің
қарамағында еліміздің банкнота жасайтын –Банкнота фабрикасы (Алматыда) мен
монета жасайтын–Монета сарайы (Өскеменде) бар.
1.2. Мемлекеттің ақша-несие саясаты және несиелік жүйесі
Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты болып экономикаға өндірістік
бағаның толық бос еместігі және тұрақтылығымен сипатталатын деңгейіне
жетуіне көмектесу саналады. Ақша-несие саясатының өндіріс көлемінің жалпы
бірлігінің жұмысы және баға тұрақты деңгейін ұстау мақсатында ақшалай
ұсыныс өзгеруінен тұрады.
Комерциялық банктердің іскерлігінің реттелмеуі жұмыс активтілігінің
циклдік ауытқуына алып келуі мүмкін, оларға инфляция кезеңінде ақшалай
ұсынысты молайтқаны пайдалы, ал депрессия кезеңінде азайтқаны, сол арқылы
олар кризистен шыға алады. Сондықтан ақша айналымының қатынасын реттеудің
мемлекеттік саясаты қажет.
Бұл басты координациялау және реттеу органын елдің барлық ақша
жүйесінде орталық (эмиссиондық) банк атқарады.
Орталық банктің несиелік-ақша саясатының басты міндеті ұлттық
валютаны сатып алу күшін тұрақты ұстау және төлем және есеп-қисап үшін
жұмсақ жүйені қамтамасыз ету. Осы уақытта орталық банк саясаты мемлекеттің
барлық экономикасын реттеудің маңызды бөлігі болып табылады. ХХ ғасырдың
екінші жартысында экономиканы реттеу мақсатында магиялық төртбұрыш
құрылды. Экономикалық өсудің тұрақты темпін құру, тұрақты ұлттық валюта,
төлем балансының жұмыстылығы және тепе-теңдігі. Соңғы жылдары оларға
экологиялық тепе-теңдікке жету мәселесі қосылды.
Орталық банктің алғашқы негізгі функциясы болып нақты ақша эмиссиясын
жүргізу болды. Қазіргі уақытта ол функция екінші жоспарға баяу ауысты,
бірақ нақты ақшалар барлық ақша массасы жүретін іргетасы болып саналады.
Сондықтан орталық банктің нақты ақша эмиссиясы бойынша іскерлігін жақсы
саралап және ойланып жасау қажет, басқа түрлеріне қарағанда ақша эмиссиясы
маңызды.
Ақша-несие саясатын жүргізе отырып комерциялық банктер іскерлігіне
әсер етіп және экономиканы несиелеуді қысқарту және кеңейтуді реттеуді
бағыттала отырып, орталық банк ішкі экономиканың дамуының тұрақтылығына,
ақша айналымы мықтылануына, экономикалық ішкі процесстерді теңестіруге қол
жеткізді. Олай болса несиеге әрекет ету барлық шаруашылықты тұтас дамуына
анағұрлым терең стратегиялық міндеттерге жетуге мүмкіндік береді. мысалы:
кәсіпорындағы бос ақша қаражатының жетіспеуі ішкі инвестиция, комерциялық
сауда жүргізуді қиындатады. Екінші жағынан, артық ақша массасы өзінің
кемшіліктеріне ие, ақшаның құнсыздануы, және нәтижесінде тұрғындардың өмір
тіршілігінің төмендеуі, елдегі валюталық жағдайдың нашарлауына алып келуі
мүмкін.
Бірінші жағдайға сәйкес ақша-несие саясаты банктердің несиелік
іскерлігін кеңейтуге бағытталуы керек, екінші жағдайға-оның қысқартылуына,
қымбат ақша саясаттына ауысуы керек.
Ақша-несиелік реттеу көмегімен мемлекет экономикалық кризисті
жұмсартуға, инфляция өсімін ұстаптұруға ұмтылады. Мемлекет коньюктурасын
ұстап тұру мақсатында ел экономикасы әртүрлі саласында капитал салымын
стимулдау үшін мемлекет несиені қолданады.
Атап өтетін жағдай ақша-несие саясаты тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) әсері жолдармен де жасалуы мүмкін. Олардың арасындағы
айырмашылық, орталық банк өтімді несиені мекемелер арқылы жанама әсер етуі
мүмкін, немесе банк іскерлігі сандық және параметірлері арасындағы
қатынаста лимиттер орнатады.
Айта кететін жағдай мемлекет несиелік реттеу жолымен экономикалық
кризисті жүмсартуға, инфляция өсуін ұстап тұруға мемлекет коньюктурасын
ұстап тұру мақсатында мемлекет халық шаруашылығы әртүрлі саласында капитал
сатымын стимулдау үшін несиелер беруді қолданады.
Ақша саудасында ақша ұсыну экономикада маңызды роль айналды. Бұл,
жеке қарағанда айналымдардың белгілі деңгейін білдіреді. Оған сәйкес ақша
массасының көлемі мен ақша айналымы жылдамдығы , өнім шығару мен баға
деңгейі арасында байланысы бар.
Батыс статистикасы нені көрсетеді.
1. Ақша ұсынысы өсуінің деңгейі және баға орташа деңгейі арасында іс
жүзінде сызықты тәуелділік бар, коэфиценті 0,9 ол барлық елдердегі
барлық экономикадағы барлық агрегаттар үшін.
2. Ақша ұсынуының өсу деңгейі мен шын өндіріс ақша массасының өсуі
шамамен 18% жылына болатын аумақта бір-біріне байланысты емес. Ақша
массасы өсу темпі аз елдерде іс жүзінде сызықты тәуелділік бар, ол
шамамен коэфиценті 0,1 болады.
3. Инфляция деңгейі мен шын өнім өсу деңгейі абсолютті байланыссыз.
Жоғарыда қымбат ақшалар (рестрикционды) саясаты және арзан ақша
(экспансионистік) саясатына тоқталып өттік. Төменде біз ол неден тұрады
және тарату механизмі қалай екеніне тоқталып көреміз.
Экономика жұмыссыздықпен соқтығысты және баға төмен деп алып көрелік.
Ізінше, ақша ұсынысын жоғарылату қажет. Сол мақсатқа жету үшін арзан ақша
саясатын қолдану қажет, ол келесі шаралардан тұрады.
Біріншіден, орталық банк ашық саудада тұрғындардан және комерциялық
банктерден бағалы қағаздарды сатып алу қажет. Екіншіден, тіркеу мөлшерін
төмендетуді жүргізу қажет. Үшіншіден, резервтік салым бойынша нормативтер
қажет. Осы шараларды жүргізу нәтижесінде комерциялық банктер жүйесінің
қалдық резерві жоғарылайды. Себебі қалдық резерві комерциялық банктердің
несие беру жолымен ақша ұсынысын жоғарылатудың негізі болып табылады, ағым
елде ақша ұсынысы жоғарлауын күтуге болады. Ақшалай ұсынысының өсуі пайызды
мөлшерді төмендетеді, инвестиция өсуіне алып келеді және ұлттық өнімнің
таза тепе-теңдігінің өсуіне алып келеді. Жоғарыда айтылғандардан келіп, осы
саясаттың міндетіне несиені арзан етіп және жеңіл қол жеткізуге болатындай
ету кіреді, ол бірлескен шығын жиынтығы келсімін және жұмыстылықты
жоғарлатуға алып келеді.
Егер экономика артық шығындарға тап болса, яғни инфляциялық
процестерді тудырса, орталық банк жалпы шығынды ақша ұсынысын шектеу немесе
қысқарту жолымен төмендетуге тырысып көреді. Бұл проблеманы шешу үшін,
комерциялық банктер резервін төмендетуі қажет. Ол келесідей жүзеге
асырылады. Орталық банк мемлекеттік облегацияларды ашық сауда да сатуы
қажет. Комерциялық банктер резервін кесу үшін жүргізеді. Одан соң резервтік
норманы көтеру қажет, ол комерциялық банктерді орталық резервтен автоматты
түрде босатады. Үшінші шара комерциялық банктердің өз резервін орталық
банктен қарыз алу арқылы қызығушылығын төмендету үшін тіркеу мөлшерін
көтеруден тұрады. Жоғарыда келтірілген шаралар қымбат ақша саясаты деп
аталады. Осыны жүргізу мақсатында банктер өздерінің резервінің өте аз
екенін байқайды, жазылған заң бойынша резервтік норманы қанағаттандыру
үшін, олардың ағымдық шоты олардың резервімен салыстырғанда өте жоғары.
Сондықтан жеткіліксіз резервтерде резерв нормасы талаптары үшін, банктерге
өз ағымдық шотын сақтауы қажет, жаңа қарыздарды тек ескілері төленгеннен
соң ғана алу қажет. Осының нәтижесінде ақша ұсынысы қысқарады, ол пайыз
нормасы өсуіне алып келеді, ал пайыздық мөлшердің өсуі инвестицияны
қысқартады, және бірлескен шығын азайып, инфляция шектеледі. Саясат мақсаты
ақша ұсынысын шектеуден тұрады, несиенің қол жеткізушілігі төмендеуінен
және оны ұсталымы өседі, шығындарды төмендету және инфляциялық қысымды
ұстап тұрудан тұрады.
Елдің экономикасына тұтас әсер еткенде ақша-несиелік реттеудің
әдістерін қолдануда әлсіз және күшті жақтары бар екенін атап өткен жөн.
Монетарлық саясат пайдасына келесі қосымшаралды келтіруге болады.
Біріншіден, фискалды саясатпен салыстырғанда жылдамдығы және
бейімделгіштігі (иілгіштігі). Фискалды саясатты қолданғанда заң
органдарында қарау үшін жоғары көп уақыт кететіні белгілі. Басқаша айтқанда
іс ақшалай несиелік саясатқа келіп тіреледі. Ақша-несие сфераны реттеуші
орталық банк және басқа органдар күнделікті бағалы қағаз сату және сатып
алу жөнінде шешім қабылдауы мүмкін және сонымен бірге сол арқылы ақшалай
ұсынысқа және пайыздық мөлшер әсер етеді. Екінші маңызсыз аспекті, дамыған
елдерде бұл саясат саяси қысымнан қорғалған, одан басқа ол өз жаратылысын
фискалды саясаттан гөрі жұмсақ және жалпақ әсер етеді, және сондықтан саяси
қатынаста қолдануға ынғайлы жақ болып келеді.
Бірақ жағымсыз мезеттер қатары да бар. Қымбат ақшалар саясаты, егер
оны тиімді жүргізетін болса, шын мәнінде ол комерциялық банктердің резервін
нүктеге дейін төмендете алады, сонда банктер несие көлемін шектеуге мәжбүр
болады. Ал ол ақша ұсынысын шектеуді көрсетеді. Арзан ақшалар саясаты
комерциялық банктерге керекті резервін қамтамасыз етуі, яғни қарыздар
ұсынуға мүмкіндік туады, бірақ кепілдік бере алмайды, себебі банктер
қарыздар береді және ақша ұсынысы артады. Мұндай жағдайда бұл саясаттың
әсері тиімділігі аз болады. Бұл құбылыс циклды асиметрия деп аталады, онда
ол депресия кезінде ақшалай-несиелік реттеуге әжептеуір тосқауыл болуы
мүмкін.
Анағұрлым қалыпты периодтарда орталық резервтің жоғарлауы қосымша
несиелерді беруге алып келеді, және сонымен бірге ақша ұсынысының өсуіне
алып келеді. Екінші жағымсыз фактор, кейбір неокейнсиондтармен
байланысты, келесіден тұрады. Ақша қатынасы жылдамдығы ақша ұсынысына кері
бағытта өзгеру үрдісіне ие, сол арқылы ақша ұсынысында өзгеруді тоқтату
немесе тежеуге алып келеді, егер ақша ұсынысы шектеуінде, ақша қатынасы
жылдамдығы өсу жағына келеді. Және керісінше, саяси шаралар қолданылғанда
ақша ұсынысын көтеру үшін, ақша қатынасының жылдамдығы құлауы ықтимал.
Басқаша айтқанда, арзан ақшаларда ақша айналымы жылдамдығы төмен,
кері жүрісінде қымбат ақшалар саясаты ақша айналымының жылдамдығының
жоғарлауына алып келеді. Бізге жалпы шығындар ақша ұсынысы ретінде қаралуы
мүмкін екендігі белгілі, ол ақша айналымы жылдамдығына көбейтіледі. Соның
салдары арзан ақша саясатында жоғарыда айтылып өткендей ақша массасы
айналымы жылдамдығы құлайды, яғни жалпы шығындар қысқарады, ол саяса,
мақсатына кері болады. Осы тәрізді құбылыс қымбат ақшалар саясатында да
жүреді.
Ақшалай несие саясат негізінде ақшаның экономика жағдайынан тұтас оқу
теориясы жатыр.
Экономистер арасында екі әртүрлі қадамға негізделген жанжал жүруде,
кеинсиондық теория және монетаризм. Бұларды екі түрлілігі неде.
Ақшаның кейнсиандық теориясы.
Джон Мейнару кейнс және оның ізбасары, экономиканың нарықтық құрлымы
ішкі кеңістіліктерге ие, ол өздігінен реттеуге қабілетсіз деп ойлайды. Бұл
жеке алғанда, жұмыссыздықпен, инфляция, экономикалық тұрғылықтармен
көрінеді. Кейнсиондықтар былай қортынды жасаған, ол мемлекет экономика
ісіне белсенді араласуы керек, ол тұғырықты жою, және тұрақтылықты
қамтамасыз ету үшін қатаң фискалды және ақша саясатын жүргізуі қажет. Олар,
ақша ұсынысының өзгіруі номиналды ВНП әсер етеді, және монетерлы саясат
негізінде пайыздық мөлшер деңгейі қойылуы керек екенін мойындады (пайыздық
мөлшерді өзгерту арқылы біз инвестициялық белсенділікті өзгертеміз, ал
мултипликациялық эффект арқылы-номиналды ВНП).
Кейнсиандықтар теңдеуінің арқа сүйеушісі болып есептелетіндер:
ВНП = C+I+G+NX (С-тұрғылықты тұтыну шығыны, I-инвестиция, G-тауар
және қызметтер сатып алуға мемлекеттік шығындар, NX-таза экспорт).
Кейнсиондықтар, фискалды, немесе бюджеттік саясат экономикалық
тұғырық кезінде ең тиімдісі яғни ақшалай саясаттан жоғары тұрады деп
санады.
Кейнсиандықтар ойы бойынша, ақша айналымы жылдамдығы өзгерімді және
айтып болмайды. Кейнсиондықтар позициясы, ақшалар сауда жүргізу үшін ғана
керек емес, оларды актив ретінде қолдануға да қажет екендігінен тұрады.
Сауда үшін керек ақша қозғалады, ақшалар-активтер, айналымыда қатыспайды.
Сонымен қатар ақша салыстырмалы мәні сауда үшін қолданылатыны қанша көп
болса, ақша қатынасының жылдамдығы сонша жоғары болады.
Ақша ұсынысының кеңеюі пайыздық мөлшерді төмендетеді. Ақшаны актив
ретінде ұстау қиын, тұрғындар ақшалай активті көп ұстайтын болады.
Сондықтан ақша қатынасы жалпы жылдамдығы құлайды.
Олай болса ақша қатынасы жылдамдығы пайыздық мөлшеріне тура
пропорционалды өзгереді, және ақша ұсынысына кері пропорционалды. Егер ол
солай болса, ақша массасы және таза ұлттық өнім арасында тұрақты байланыс
болмайды, ақша айналымы жылдамды ақша өзгерумен өзгеріп отырады.
Жоғарыда инфляциямен күресу үшін ақша массасын шектеу қажет екендігі
айтылып өтті.
Кейнсиондықтарда осы жерде басқа тұжырым ұстайды. Олар ақша
ұсынысының төмендеуі сұраныстың төмендеуіне алып келеді, ол өндірістің
құрауына, алып соғады, кезегінде инфляцияны көтеру қажет деп есептейді.
Шын мәнінде барлығы саудадағы жағдайға байланысты. Егер тауарды
жұмсақ емес ұсыну болса, ақша массасын көтеру қажет, немесе ол бағаның
инфляциялық өсуіне алып келеді.
Егер саудада ұсыну жұмсақ болса (тауар көп-ақша жетіспейді) онда ақша
массасының көлемінің өсуімен, өндіріс өседі, және инфляция өсе бастайды.
Кейнсиондықтар мемлекеттік реттеудегі басты мәселе тиімді сұранысты
ұстау, инфляциямен күресу емес, ол реттеуші сипатқа ие деп санайды.
Монетаристік қадам. 70-ші жылдарға Кейнсиандық туғырлық түра келеді.
Бұл мектеп ойы астында монетаризмдік ойды биік қояды, оның басты теорияшылы
Мильтон Фридман, белгілі американдық экономист болып табылады.
Монетаристер, нарықтық экономика ішкі тұрақты жүйе деп санайды.
Барлық жағымсыз моменттер мемлекет араласуы нәтижесінде пайда болады,
оларды минимумына жеткізу қажет болады.
Монетаризм ақшаларға тіркеу жасайды. Бұл мектептің өкілдері, ВНП және
ақша массасы арасындағы байланыс анақұрлым берік. Мұндай тұжырым И. Фишер
теңдеуінен келіп шығады.
МхY=PxG (М-ақша массасы, Y-ақша айналымы жылдамдығы, P-баға индексі,
G-тауар саны). Егер ВНП=PxG деп санаса, Y-тұрақты десек(немесе оның өзгеруі
айтарлықтай емес), онда ВНП тікелей ақша массасына байланысты.
Кортындысында айта кететін жағдай ақша саясатының қазіргі әдістері
Кейнсиондық және монетарлық ойлар негізінде жасалған.
Біздің елімізде нарықтық қатынастардың құрылымдануы экономикалық
реттеудің спектр механизмдерін меңгеруді обективті жобалайды.
Экономиканың тұтас алғанда өмірқабілеттілігін және тиімділігін
анықтаушы барлық негізгі қатынастары іс жүзінде жеткілікті қатаң реттеліп
отырылады. Олардың ішінде өзінің мәнділігімен ақша-несие құралдары
бөлінеді.
Несие жүйесінің елдегі ақша айналымын реттеудегі, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтер көрсету барысындағы қалыптасатын
экономикалық қатынастарды да несиелік қатынастар мазмұнына жатқызуға
болады. Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық
субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей
қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды
білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі
мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің
несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай
формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге
асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын
сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын
синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте
болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және
оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік
қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне – шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формсындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Неиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айрысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да
қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Жалпы несие жүйесінің құрылымын келесі кестеде көрсетуге болады
(сурет 1):
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік емес мамандандырылған несие-қаржы мекемелері.
Экономиканың кейбір экономикалық-тарихи даму кезеңіне несие-ақшалай
қызмет көрсетудегі қажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі
ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы,
жоспарлы-орталықтандырылған КСРО экономикасында Мембанктің жетекшілігімен
ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы
үшін монополиясыздандырған банктік және банктік емес мекемелерден құралатын
несие жүйесі қажет.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер
де несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады:
1) Орталық (эмиссиялық) банк;
2) Коммерциялық банктер;
3) Мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.).
Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық
қызмет көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің
ядросы, ал несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган –
Орталық банк болып табылады.
Орталық банк - бірінші деңгейлі мемлекеттік банк, сондай-ақ кез
келген елдің ол мемлкеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына
тәуелсіз эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк –
бұл “банктердің банкі”. Ол заңды және жеке тұлғалармен операциялар
жүргізбейді, оның клиенттеріне – коммерциялық банктер және басқадай
мекемелер, сондай-ақ үкімет ұйымдары жатады.
Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және
реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған
буынына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр түрлі
секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланыстарында байқалатын
жанама әрекет етеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік
тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды.
Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі,
базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын
шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді.
Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы
өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік
береді.
Мамандандырылған несие мекемелері (оларды парабанктік деп атайды)
нарық экономикасындағы несие жүйесіне қажетті маңызды буын болып табылады.
Бұл мекемелерсіз экономиканың әр түрлі салаларында және тұрғындарға
көрсетілетін несие жүйесінің қызметтері толық болмас еді.
Парабанктік мекемелер көбінесе белгілі бір клиенттер типіне немесе
бірер негізгі қызмет түрлерін көрсетуге бағытталады. Олардың қызметтері
нарықтың кішігірім сегменттеріне ғана қызмет көрсетуге жұмылдырады.
Мұндай мекемелер екі жақты бағыныштылықта болады: бір жағынан, олар
несиелік және есеп айыру қызметтерін жүзеге асырумен байланысты
болатындықтан да Орталық банктің соған сәйкес талаптарын басшылыққа алады.
Екінші жағынан олар, қандай да бір қаржы, сақтандыру, инвестициялық немесе
басқа да операцияларға мамандана отырып, тиісті ведомстволардың реттеу
әрекеттеріне ұшырайды.
1.3. Ақша-несие саясатының негізгі құралдары
Жоғарыда біз ақша-несие реттеу мақсатын келтірдік. Енді орталық
банктің комерциялық банкке қатысты өз саясатын жүргізуде қолданылатын
негізгі құралдарын қарастырайық. Оларға бірінші кезекте қайта қаржыландыру
ставкасының өзгеруі, міндеттік резервтер өзгеру нормалары, ашық саудада
бағалы қағаздармен операциялар және шетел валютасымен операциялар жүргізу
және де қатаң әкімшілік сипаттағы кейбір шаралар жатады.
1. Міндетті резервтер саясаты.
Қазіргі уақытта минимальды резервтер-бұл анағұрлым ликвидті активтер,
оларды барлық несиелік мекемелер ұстауы қажет, ереже бойынша немесе банк
кассасында нақты ақша түрінде немесе орталық банкте депозиттер түрінде, ие
болмаса орталық банкпен анықталған жоғары ликвидті түрде ұстауы қажет.
Резервтік талаптар нормативі заңды түрде бекітілген, минимальды резервтер
сомасының аблолютті (көлемдік) немесе салыстырмалы пассивтер (депозиттер)
ие болмаса активті (несиелік салымдар) операциясы пайыздық қатынасы болып
табылады. Нормативтерді қолданутотальды (барлық міндеттер немесе қарыздар
сомасына бекітілген) және селективті (белгілі бір бөлігіне) сипаттағы әсер
болып табылады.
Минимальды резервтер негізгі екі функцияны орындайды.
Біріншіден, олар ликвидті резервтер ретінде комерциялық банктердін
олардың клиенттеріне депозиттер бойынша міндеттерін қамтамасыз етуші
ретінде қызмет етеді. Міндетті резервтер нормасының периодты өзгеруіне
орталық банк комерциялық банктерге экономикалық жағдайға байланысты
ликвидтілік дәрежесін минимальды деңгейде ұстап тұрады.
Екіншіден, минималды резервтер орталық банктің елдегі ақша массасы
көлемін реттеу үшін құрал болып жабылады. Резервті, қаражаттар нориативін
өзгерту арқылы орталық банк комерциялық банктердің (негізінен олардың
беретін несиелер көлемін) активті операциялары масштабын реттейді, ал оның
салдарынан, оларға депозиттін эмиссия жүргізумүмкіндігін тудырады. Несиелік
институттар егер олардың орталық банктегі міндеттік резерві бекітілген
нормативтен асатын болса қарыз. Беру операцияларын кеңейту алады.
Айналымдағы ақша массасы (нақты және нақты емес) керекті тұтынудан
асып түсетін болса, орталық банкте резервтік қаражат пайызы қосылады. Осы
арқылы ол банктердің активті операциялар жүргізу көлемін қысқартуға
мәжбүрлейді.
Міндеттік резервтер нормасының өзгеруі несиелік мекемелер
рентабельділігіне әсер етеді.
Міндеттік резервтер жоғарылаған жағдайда, пайдалы толық толық алмау
жүргізу мүмкін. Сондықтан, коптеген батыстық экономистер пікірі бойынша,
бұл әдіс анағұрлым тиімді антиинфляциялық құрал болып табылады.
Бұл әдістің кемшілігі елеусіз мөлшерде депозиттері бар кейбір
мекемелер, негізінен арнай банктер, көп ресурсты комерциялық банктерге
қарағанда артықша жағдайда болуы мүмкін.
Соңғы бір жарым-екі онжылдықта осы несиелік ақша реттеу осы әуесінің
ролінің төмендеуі орын алады.
Бұл туралы барлық жерлерде (батыс елдерінде) міндеттік резервтер
нормасы төмендеуде және кейбір депозиттер бойынша алынып тасталғаны осы
факті көрсетуде.
Ақшалай резервтің нормасының төмендеуі ақшалық мултипликатор
жоспарлануына алып келеді, сандарынан резерв мөлшерінің кейбірін ұстаушы
ақша массасының көлемін көтеру қажет. Егер орталық банк міндеттік резервтер
нормасын көтерсе, ол банктердің артық резервінің қысқаруына және ақша
ұсынысының мултипликационды төмендеуіне алып келеді. Бұл процес өте жылдам
өтеді. Резервтік норманы көтеру жөнінде шешімге қол қойылса, дереу банктер
өз резервтерін жетіспейтіндігін байқайды. Олар өз бағалы қағаздары бөлігін
сатып және қарыз ақшалардың қайтарлуын талап етеді.
Бұл монетарлы саясат құралы анағұрлым қуатты болып табылады, себебі
ол барлық банктік жүйе негізін шайқалтады. Ол соншалықты қуатты болып
табылатындығы сонша, оны тек бірнеше жылдарда бір-ақ рет қолданады,
күнделікті емес, тек ашық саудадағы операцияларда ғана.
2. Комерциялық банктерді қайта қаржыландыру.
Рефинансирлеу термині несиелік мекемелердің орталық банктен ақша
қаражатын алуы дегенді білдіреді. Орталық банк комерциялық банктерге несие
бере алады, және де олардың сөмкесіндегі бағалы қағаздарды ескереді
(векселдер).
Векселдерді қайта тіркеу. Батыс Еуропа елдері орталық банктің ақша-
несие саясатын көп уақыт негізгі әдісі болып есептелді. Орталық банктер
векселдерді ескеруде белгілі талаптар қойды, олардың бастысы қарыздық
міндеттердің сенімділігі болып табылады.
Векселдер редископтирлеу мөлшері бойынша қайта тіркеледі. Бұл
мөлшерді официальды дисконтты мөлшер деп те атайды, әдетте ол несиелік
мөлшерден ерекшеленеді (қайта қаржыландырудан) азғана шамаға, аз жағына
(Еуропада 0,5-2 пайыздық пункт). Орталық банк қарыздық міндетті комерциялық
банктермен салыстырғанда анағұрлым төмен бағамен сатып алады.
Егер орталық банк қайта қаржыландыру мөлшерін көтеретін болса,
комерциялық банктер жоғалымдары компенсирлеуге тырысады, ол жоғалым оның
өсуімен (несиелік өсуімен) несиелік бойынша мөлшер жоғарлату арқылы
туындауы мүмкін. Қайта қаржыландыру мөлшерінің өсуі комерциялық банктердің
несие бойынша мөлшері өзгеруіне тікелей әсер етеді. Сыйақысы осы әдістің
ақша-несие саясатының басты мақсаты болып табылады. Мысалы, официальді
шоттың мөлшер инфляция күшеюі кезінде комерциялық банктердің несиелік
операциялар бойынша пайыздық мөлшерінің өсуін тудырады, ол олардың
қысқаруына алып келеді, себебі несиенің өсуі немесе кері кетуі жүруі
мүмкін.
Біз официальды мөлшерінің өзгеруі несиелік сфераға әсер ететінін
көреміз. Біріншіден комерциялық банктердің орталық банктен несие алу
мүмкіндігі жеңілдеуі немесе қиындауы несиелік мекемелердің ликвидтілігіне
әсер етеді. Екіншіден, официальды мөлшердің өзгеруі комерциялық банктердің
клиенттері үшін несиенің арзандауы немесе қымбаттауын білдіреді, себебі
пайыздық мөлшердің активті несие операциялар бойынша өзгеруі жүреді.
Орталық банктің официальды мөлшерінің өзгеруі жаңа ақша-несие
саясатқа өтуді білдіреді, ол комерциялық банктер өз іскерлігіне
корективаларды енгізуді мәжбүр етеді.
Ақша-несие саясаты жүзгізудегі қайта қаржыландыруды қолданудың
кемшілігіне, бұл әдістің тек комерциялық банктерді ғана қамтитындығында.
Егер қайта қаржыландыруды аз немесе орталық банк жүргізбейтін болса, яғни
басқа банк жүргізсе, онда бұл әдіс өзінің тиімділігін толық жоғалтады.
Қайта қаржыландыру официальды ставкасын орнатумен қатар және
редисконтирлеу мөлшерімен бірге орталық банк ломбардтың несие бойынша
пайыздық мөлшерін ұнатады, онда несие қандай да бір кепіл арқылы беріледі,
кепіл ретінде әдетте бағалы қағаздар қойылады. Айта кететін жағдай күндік
туғызбайтын бағалы қағаздар ғана кепіл ретінде қабылданады. Шет ел банктері
тәжірибесінде бұндай бағалы қағаздар ретінде айналуы мемлекеттік бағалы
қағаздар қолданылады, олар бірінші класты сауда Рекселдері және банктік
акцептілер (олардың құны ұлттық валютада жариалануы керек, ал қайтару
мерзімі үш айдан аспауы қажет), және де орталық банкпен анықталат басқа
қарыздық міндеттер жатады. Орталық банк соңғы инстанциялдық қарыз беруші
ретінде тіркеу мөлшер саясатын жүргізеді (оны басқаша дисконттық саясат деп
те атайды) ол уақытша қиындықтағы банктермен қаржылық қатынастағы анағұрлым
тұрақты қарыздар болып табылады. Федеральды резервті жүйе (ФРЖ) кейде
ерекше жағдайларды ұзақ мерзімді несие береді. Ол ұсақ банктерге ақша
қаражатында науқандық қиындықтарды, қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
берілетін қарыздар болуы мүмкін. Кейде бұл қарыздар күрделі қаржылық
қиындық жағдайларда қалыпқалған және өз балансын реттеу үшін көмек сұраған
банктерге берілуі мүмкін.
Банк қарызды алған кезде ол ФРЖ өзіне жазылған қарыздық міндеттерді
аударады, көбіне ол мемлекеттік бағалы қағаздармен қамтамасыз етіледі.
Қарыздарды қайтарған кезде ФРЖ ол өлшемі пайыздық мөлшермен анықталатын
пайыздық төлемді төлейді.
Қағаздар беру арқылы, ФРЖ комерциялық банк резервін көтереді, оны
ұстап тұру үшін міндетті резервтің қажеті жоқ, барлық қарыз банктік қалдық
резервін, оның несиеге қабілеттілігін көтереді.
Егер ФРЖ тіркеу мөлшерін төмендетсе, ол банктерді ФРЖ қарыздану
арқылы қосымша резервті алумен жұбатады. Бұл жағдайда ақша массасының
жоғарлауын күтуге болады. Керісінше, тіркеу мөлшерінің артуы несие-ақша
мекемесінің басшытериялық ақша ұсынысын шектеуіне тырысуына сәйкес келеді.
Бірақ тек . Тіркеу мөлшерін өзгертіп банктердің сәйкес әсерін ғана
күтуге болады. Банктерді мемлекетке қажетті сомада несие алуға мәжбүрлеуге
болмайды. Өсімнің дисконтты саясатында орталық банк тек пассивті роль
ойнауы мүмкін. Тек ашық саудадағы операцияларда орталық банк активті роль
ойнауы мүмкін. Бірақ ешқандай тіркеу мөлшер ролін дұрыс бағалауға болмайды:
оны өзгерту арқылы орталық банк банктерге шектеуші әсер көрсету үшін
орталық банк үлкен күшке ие болады. Бәрін қарағанда да тіркеу мөлшер
саясатын қолдану тиімділігі оның саудадағы операциялардан кейін тұрады.
3. ашық саудадағы операциялар.
Жоғарыда аталған ақша-несиелік реттеудің екі әдісі (қайта
қаржыландыру және міндетті резервтеу) маңыздылығы бойынша мәнін баяу
жоғарлатуда, және ақша-несие саясатының басты құралы ашық саудадағы
операция деген атқа ие болған орталық банк интервенциясы болды.
Бұл әдіс, орталық банк банктік жүйеде бағалы қағаздардың сату және
сатып алуын жүргізуінен тұрады. Комерциялық банктерден бағалы қағаздарды
алу соңғысының ресурсын көтереді, сәйкесінше олардың несиеге қабілеттілігін
көтереді және керісінше орталық банктер аталған әдіске, несиелік реттеуге
едәуір өзгерістер енгізуде, өз операциялары интенсивтілігін өзгертуде, және
оның миілігін өзгертуде.
Ашық саудадағы операциялар бірінші АҚШ-та, Канадада, және
Ұлыбританияда осы елдерде бағалы қағаздар саудасы дамуының болуымен
байланысты активті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz