Интеллектуалдық ойын құралдары арқылы танымдық белсенділікті дамыту технологиясы

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.3

I. ТАРАУ. Оқушылардың білімін бақылауда ойындарды қолданудың психологиялық. педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың білімін бақылау әдістері, түрлері мен формалары ... ... 4.11
1.2 . Ойын түсінігі және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.14

2. ТАРАУ. Интеллектуалдық ойын құралдары арқылы танымдық белсенділікті дамыту технологиясы
2.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және интеллектуалды ойынды ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.17
2.2 Интеллектуалдық ойын . білім бақылаудың бір түрі ретінде ... ... ... ... ...
2.3. Информатика курсы бойынша интеллектуалдық ойындар жасау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.21
2.4 Электрондық бақылау құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21.

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-3
I. ТАРАУ. Оқушылардың білімін бақылауда ойындарды қолданудың психологиялық-
педагогикалық негіздері
1. Оқушылардың білімін бақылау әдістері, түрлері мен формалары ... ... 4-
11
2. . Ойын түсінігі және оның
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12-1 4
2. ТАРАУ. Интеллектуалдық ойын құралдары арқылы танымдық белсенділікті
дамыту технологиясы
2.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және интеллектуалды ойынды
ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15-17
2.2 Интеллектуалдық ойын – білім бақылаудың бір түрі
ретінде ... ... ... ... ...
2.3. Информатика курсы бойынша интеллектуалдық ойындар жасау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-21
2.4 Электрондық бақылау құралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША А
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Бүгінгі таңдағы білім беру парадигмасы оқушылардың белгілі бір
аумақта білім жинақтап қана емес, сол білімді жеке тұлға болып
қалыптасуына, өз шығармашылығына, сонымен қатар ақыл-ой мүмкіндігіне
қолдануын бағыттауды қамтиды.
Осыған орай, мұғалімдер қауымының алдында тұрған басты мақсат –
рухани жан дүниесі бай, жан-жақты дамыған, жеке тұлғаны қалыптастыру
екендігі белгілі.

Мұғалімнің өзіндік кәсіптік зерттеушілік көзқарасы өз кәсібін
шығармашылық деңгейде жетік меңгерген кезде ғана айқындала түсетіні
белгілі. Жалпы кәсіптік жұмыста мұғалім үшін зерттеушілік біліктіліктер мен
дағдыларды меңгеру маңызды орын алады. Ол кез келген әдіс-тәсілді оқу-
тәрбие үдеріснде кәсіби тұрғыдан жүзеге асырумен қатар әрбір оқушыны, оның
құрдастарымен, ата-анасымен қарым-қатынасын анықтап отыру, мұғалімнің
педагогикалық-психологиялық тұрғыдан білімнің зеректігін көрсетеді.
Мұғалімнің интеллектуалды, біліктілігі шеберлігінің шыңдалуы:
• Өз пәнін жетік меңгеру. Білімге деген ынта – ықыласының артуы.
• Өз пәніне қатысы жоқ ғылымдармен танысып , өмір тәжірибесінде
қолдана білу.
• Қазіргі сабақтарға қойылатын талаптардан мұғалімнің үнемі хабардар
болуы.Сабақтарды бүгінгі заман талабына сай өткізу.
• Әдістеменің қыр – сырын біліп, оны тәжірибеде қолдану.
• Сабақты әр түрлі коммуникативтік бағытта оқыту.
• Инновациялық технологияларды тиімді қолдану.
• Сабақта түрлі ойын элементтерін қолдану.
• Оқытудың практикалық жағына көңіл бөлу.
• Екі тілді еркін меңгеру.
• Мұғалімдердің мамандық шеберлігін, жеке басының ерекшеліктерін
жетілдіру шарт.
Ұстазға оқушылармен етене араласып, тіл табысу үлкен көмек. Әр
баланың ішкі әлеміне үңілу ұстаз үшін ашылмаған арал тәрізді. Сабақ
барысында педагогикалық теорияны практикамен ұштастырып тұратын нәзік жіп
тәрізді тәжірибені түрлендіру мұғалімге ешқандай қиындық жүктемейді. Ең
бастысы, мұғалімге тән жауапкершілікке ден қойса болды Педагогикалық
үдерісте оқыту мен тәрбиелеу әдістерін тиімді пайдалану қажет.
Мысалы, ұстаз тұжырымдамасы: білім берудің мазмұнын, оқу жоспарын,
бағдарламаларын, оқу құралдарын жетілдіру, дер кезінде жаңарту, пән бойынша
сабақ берудің сапасын арттыру, оқушылардың шығармашылық қабілеттері бүгінгі
қоғамның интеллектуалдық және коммуникативтік тұлғаны тәрбиелеуге
негізделсе ұтылмайды. Өйткені, мұндай оқыту үдерісінің жемістері нәтижелі
болады.
Бұл мәселені шешудің құралдарының бірі мектептерде оқытудың жаңа
үлгілері мен әдістерін, соның ішінде интеллектуалдық ойындарды қолдану
болып табылады. Ойындарды әр жерде қолдануына байланысты психологтар оны
білім беру және білімді тексеруде бірден бір тиімді әдіс екенін мойындаған.
Интеллектуалдық ойындардың түрлі формаларын (дәстүрлі сөзжұмбақ пен
викториналардан бастап) шығармашыл педагогтар үнемі қолданып келеді. Осы
уақытта интеллектуалдық ойындардың кең таралуы, жалғасы ретінде басқа да
ой жаттығуларына қызығушылықтың артуы көбінесе теледидар мен басқа да
бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) тарапынан қолдау тауып отыр. Көптеген
информатика пәнінің мұғалімдері осы формаларды оқушылармен жұмыс кезінде
қолдануға дайын. Сонымен қатар бұл жұмысқа қолданылатын материалдар өте аз.

I. ТАРАУ. ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМ БАҚЫЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

3. Оқушылардың білімін бақылау әдістері, түрлері мен формалары

Оқушылардың білімін, біліктілігін және дағдысын бақылау оқу процесінің
құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Көпшілік жағдайда бақылаудың
қорытындысынан бүтіндей оқу процесінің жетістіктерін көруге болады.
50-жылдар әдебиеттерінде оқушылар оқу материалын сабақта немесе
оқулықта айтылғандай емес, мұғалім қалай сұрайды, солай меңгереді деп
көрсетілген. Педагогика ғылымында бақылау мәселесінің әр түрлі қырлары
қарастырылады. Бақылаудың жалпы дидактикалық мәселелері С.И.Архангельский,
В.П.Беспалько, В.И.Михеева, Б.П.Есипов, Т.И.Ильина, Н.М.Розенберг,
Е.И.Перовский, Л.С.Рысс, Г.И.Щукина және тағы басқалар еңбектерінде
зерттелген.
Білім беру саласындағы бақылау мәселесі көптеген ғалымдардың
зерттеулерінде талай жылдан бері орын алып келеді.
Оқушылардың білімін тестік бақылау мәселелері Қазақстандық ғалымдар
Ғ.М.Мутанов, Е.Ө.Медеуов, Е.Ы.Бидайбеков, Т.О.Балықбаев, С.С.Жүзбаев және
т.б. еңбектерінде зерттелді.
“Бақылау” ұғымы оқушылардың білімін, біліктілігін айқындау, өлшеу және
бағалау деген түсінікті білдіреді. Айқындау және өлшеу тексеру деп аталады.
Сондықтан мұғалімге оқушы біліміндегі жетіспеушілікті дер кезінде анықтауға
мүмкіндік беретін, оқушылардың оқу материалын меңгеру дәрежесі туралы
дәйекті ақпарат беретін тексеру бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Тексерудің мақсаты – оқушылардың білімді меңгеру деңгейі мен сапасын
анықтау ғана емес, сонымен қатар алған білімінің көлемін де анықтау.
Тексерумен қатар бақылау жеткен жетістікті бағалауды және тексеру
нәтижелерінің бағасын қамтиды. Бақылаусыз жеке тұлғаның қалыптасуы мен
дамуын қамтамасыз етуге болмайды. Бақылаудың психологиялық-педагогикалық
мәні – оқушыларға дер кезінде көмек көрсету, олардың шығармашылық күшіне,
қабілетіне сенім білдіру, оқушыларды оқу тапсырмасын нәтижелі етіп орындау
үшін ынталандыру және іске жұмылдыру. Бақылау процесінде мұғалім оқушыларға
ерекше көңіл бөліп, құрмет сезімін білдіруі керек. Бақылау процесінде
оқушылардың алған білімді игеруі және оның баяндылығы бойынша оқу жұмысының
сапасы туралы толық мәлімет алу өте қажет.
Бақылау әдістері, функциялары, ролі мен алатын орны тәрізді маңызды
мәселелер отандық, сонымен қатар шетелдік мамандар еңбектерінен орын алды.
50-жылдардың аяғында Е.И.Перовский кеңес мектебінде жинақталған
тәжірибені қорытындылау негізінде оқушылардың білімін бақылау қағидалары
мен қызмет ету аясын тұжырымдады, сонымен қатар бақылаудың тұрпаты мен
әдістерін, бақылау тапсырмаларының түрлерін сипаттады [1].
Зерттеулерде педагогикалық бақылаудың диагностикалық, үйретуші,
дамытушы және тәрбиелеуші сияқты негізгі міндеттері көрсетіледі [2, 3, 4,
5]. Сонымен қатар бақылаудың қайталаушы, бекітуші және жалпылаушы
қызметтері бөлініп көрсетілді. Оқушының білімін және біліктілігін бақылау
мәселесі бойынша дидактиканың негізгі жетістіктерінің бірі бақылаудың әрбір
қызметінің мәнін көп қырынан айқындау болып табылады.
Диагностикалық қызмет бүкіл бақылау мәселелері үшін айрықша және аса
маңызды қызмет болып табылады. Оқушының үлгерімі – оқыту тиімділігінің
маңызды өлшемдерінің бірі. Оның нәтижесі оқытудың әртүрлі кезеңінде білім
мен біліктілікті игеру барысын сынауға, сонымен бірге оқу процесінің
оңтайлылығын арттыруда қолданылатын құралдар мен әдістердің тиімділігін
салыстыруға мүмкіндік береді.
Бақылаудың маңызды қызметтерінің бірі үйретушілік болып табылады. Бұл
қызмет аясын оқушылардың жаңа білім мен біліктілікті меңгеру және оларды
бақылау тапсырмалары арқылы жетілдіру жолындағы іс-әрекеті деп түсіну
қажет. Білімді жетілдірудің өзі толықтыру, түзету, нақтылау жолдары арқылы
жүзеге асады. Бақылау тапсырмаларын орындау барысында оқушылар өткен
материалды ой түйінінен өткізіп, оның жеке бөліктерін тұтас біртұтас жүйеге
біріктіреді. Үйретушілік қызметінің рөлін бақылау процесінде оқыту ұғымымен
түсіндіру қажет. Бұл ұғым мынадай құрамдас бөліктерден: бақылау барысында
жаңа ұғымдарды бөліп алу; басты және қосымша ұғымдарды ажырату; білімді
тереңдету; түсініктерді жіктеу; қосымша ақпарат алу; жаңа жағдайларда алған
білімді қолдана білу; алынған білімді шығармашылықпен түйіндеу; білімді
күнделікті іс-әрекетте пайдалану мүмкіншілігінен тұрады.
Бақылау барысында мұғалім оқушыдан дәлелдеуді, негіздеуді, дәйектеуді,
себеп-салдарлық байланыстарды анықтауды талап еткен жағдайда ғана дамытушы
қызмет көрінуі мүмкін. Бақылау оқушының ойлау қабілетін дамытады, өйткені
бақылаудың кез-келген түрінде оқушыға жұмыс істеу, қажетті білімді еске
түсіру және оны өңдеу қажет. Бұл процестердің барлығы ойлануды қажет етеді.
Оқу сапасын бүтіндей жақсартуды бақылаудың қайталаушы және бекітуші
қызметтері қамтамасыз етеді. Мәселені әртүрлі деңгейде қарастыруды, оқу
материалын қайталауды бақылаудың жалпылаушы қызметі жүзеге асырады. Кері
байланысты алуды және оны ұйымдастыруды бақылаудың басқарушы қызметі
қамтамасыз етеді.
Білім мен біліктілікті бақылау мәселесінің маңызды қырларының бірі
оның барлық қызметтерін табысты жүзеге асыруға мүмкіндік беретін шарттар
мен құралдар болып табылады. Ол үшін бақылаудың әртүрлі әдістері мен
түрлерін жүйелі түрде қолдану жеткілікті.
А.С.Аванесов, В.П.Беспалько, Р.М.Соколов және тағы басқа зерттеушілер
оқытуды бақылаудың байырғы түрлері үнемі объективті, нақты (валидті) және
сенімді бақылау әдісі бола бермейтінін атап көрсетті.
Бағаның субъективтілігі, бақылау қорытындыларын қайта қалпына
келтірмейтіні дидактикалық процесте нақты және пәрменді шешімдерді
қабылдаудың және оны жетілдіру жолдарын табу мүмкін еместігіне әкеледі,
демек, педагогикалық бақылаудың байырғы әдістерінің жеткіліксіздігін
көрсетеді.
Тәжірибе білімді бақылауды ұйымдастырудың үш негізгі түрін (жекеше,
жаппай (фронтальді), топтап) және білімді бақылаудың: алдын ала,
күнделікті, аралық және қорытынды бақылау сияқты төрт түрін ұсынады.
Бақылаудың әр түрі өзінің міндетін орындайды, сонымен қатар олар бір-
бірімен және оқыту процесінің құрамдас бөліктерімен тығыз байланысты
болады.
Алдын ала бақылау мұғалімді материалдың күрделілігінің мүмкін болатын
көлемін шамалауға бағдарлай отырып, білімнің негізгі деңгейіне диагностика
жасауға қызмет етеді және алдын ала табысты жоспарлау мен басқарудың алғы
шарты болып табылады.
Күнделікті бақылау оқыту процесінің оқушының оқу материалын меңгеру
дәрежесін анықтайтын табиғи бөлігі болып табылады. Күнделікті бақылаудың
міндеттері мынадай: 1) оқытылған материалды меңгеру көлемін, сапасы мен
тереңдігін анықтау; 2) білімдегі бар олқылықтарды анықтап және оларды жою
жолдарын белгілеу; 3) оқушының өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын меңгеру
деңгейін анықтау және оларды жетілдіру жолдарын белгілеу; 4) оқушылардың
пәнге деген қызығушылығын арттыру.
Жеке тараулар мен тақырыптарды оқу сапасының көрсеткіші аралық бақылау
болып табылады. Егер күнделікті бақылау меңгерудің бірінші деңгейін, яғни
тақырып бойынша жалпы бейімділігін барлау мақсатында өткізілетін болса,
тақырыптық бақылау алынған білімді меңгерудің беріктігін бірталай уақыт
өткеннен кейін бақылауға мүмкіндік береді. Тақырыптық бақылау пәннің
көлемді тарауларын, бөліктерін қамтиды, бақылау жалпылаудың жаңа, неғұрлым
жоғарғы дәрежесінде өткізіледі. Қорыта келгенде, аралық бақылау оқушыларға
бағдарлама тақырыбын толық қабылдауға және меңгеруге, оның басқа
тақырыптармен байланысын ашуға мүмкіндік береді, мұның өзі оқушы білімін
бір жүйеге келтіруге жағдай жасайды.
Қорытынды бақылау оқушылардың алған білімдерінің мазмұнын сапалылығы,
тереңдігі және көлемі бойынша бақылауға, оны іс жүзінде қолдану
біліктілігін анықтауға қызмет етеді. Қорытынды бақылау бақылаушылық
міндетін басқа бақылаудың түрлеріне қарағанда әлдеқайда жоғарғы дәрежеде
жүзеге асырады.
Оқушылардың білімін бақылау әртүрлі әдістермен, атап айтқанда, ауызша,
жазбаша, бағдарламалы және тестік бақылау түрінде іске асырылады.
Бақылаудың ауызша түріне жататындар: тақта алдында сұрау, жаппай
(фронтальді) сұрау, көзбен шолып бақылау (ескерту, талқылау, баяндамалар),
оқушылардың өзара бақылауы, сынақ, емтихан.
Білім берудің қазіргі жүйесінде оқушының білімін бақылаудың кең
таралған түрі бақылаудың ауызша түрі болып табылады. Ауызша бақылау түрі
әрбір сабақта оқушының өткен сабақтың тақырыбын қалай меңгергендігін
қысқаша бақылау ретінде өткізіледі. Қорытынды бақылау алдында ауызша
бақылау көбірек өткізіледі және жеке-даралық сипатта болады. Барлық ресми
емтихандарда бақылаудың ауызша түрі маңызды роль атқарады. Соған қарамастан
ол бақылаудың аз зерттелген түрі болып табылады, өйткені ауызша жауап ұзақ
уақыт бойы оны қайтадан талдауға мүмкіндік беретін түрде бейнеленбей келді.
Алғашқы зерттеулер көрсеткендей, білімді бақылаудың ауызша түрі нақты
(валидті), сенімді және объективті емес. “Қарама қарсылық әсері”: нашар
оқитын оқушыдан кейін жақсы оқитын оқушы жауап берген кезде немесе
керісінше жағдайда балл шашыраңқылығы 2,95-тен 3,84 (5 балдық шкалада)
береді. “Сөйлеу қарқынының әсері” – жылдам, баяу – 2,51-ден 3,38-ге дейін.
Мұғалім оқушының сөйлеу қарқынының жоғарылығы оның білімінің тереңдігін
және қабілетінің жоғарлығының белгісіндей көрінеді. Өткенді қайталау
мақсатында ауызша бақылау кезінде әрбір оқушыға әр түрлі қиындық
дәрежесінде сұрақтар берілетіні, бұл сұрақтардың қиындықтарындағы
айырмашылықтарды мұғалім қате қабылдайтыны дәлелденгенін үнемі есте ұстауы
қажет. Өткен материалды қайталау мақсатында өткізілетін мұндай бақылауларды
оқушының үлгерімін бақылауда қолдануға болмайды.
Емтихан алушыға бір күнде бірнеше ауызша емтихан қабылдауға болмайды,
өйткені “жауап кезектілігі әсерін” бақылау мүмкін емес. Сонымен, оқушының
үлгерімін бақылауда ауызша бақылау жарамсыз құрал болып табылады.
Мұғалімдерді қарқынды түрде дайындамай және оқытпай тұрып, ауызша
сұрау бақылаудың объективті, нақты емес және сенімсіз бақылау түрі болып
қалады.
Дегенмен, оқушыны оқытуда ауызша сұрау үлкен роль атқарады, ол
мұғалімге оқушыларды өз ойын айтуға үйретуге мүмкіндік береді. Оқушы өз
ойын сауатты түрде айтып үйреніп, сонымен қатар ойлай білуге де үйренеді.
Соған орай, ауызша бақылау мәселесін көтергенде мыналарды ескеру керек: 1)
жауапта барлық маңызды нәрселер айтылды ма; 2) оқулыққа не қосылды; 3)
баяндау реті; 4) ой түйіндерінің дәйектілігі; қорытындының дұрыстығы; 5)
оқушының сөйлеуі. Оқушы жауабының мынадай жобасын ұсынуға болады: 1) не
туралы сөз болуда; 2) не алынуы керек; 3) бұл қалай алынады.
Бақылаудың жазбаша түріне бақылау жұмыстары, диктанттар, рефераттар,
карточкалар бойынша жауап беру, тәжірибе жұмыстары, сынақ, емтихан жатады.
Білім беру жүйесінде емтихандық жазба жұмыстары ең жиі қолданылатын
бақылау құралы болып табылады. Барлық зерттеулерде бірауыздан дәстүрлі
жазбаша білімді бақылаудың әділдігі, нақтылығы, сенімділігі жеткіліксіз
екені және сыныптан сыныпқа, пәннен пәнге өткен сайын баға ауқымында
айтарлықтай айырмашылықтар пайда болатыны дәлелденді. Жазба жұмыстарының
әділдігі жеткіліксіз екенін көрсеткен зерттеулердің қорытындысын жалпылай
келе, барлық пән бойынша емтихан жұмысының бағасына мыналар әсер ететінін
көреміз: 1) жазба жұмысының сыртқы түрі; 2) бағалаудың реті; 3) сыналушы
туралы белгілі болған ақпараттың сипаты; 4) грамматикалық қателері; 5)
қолтаңба; 6) оқушыға көзқарас; 7) сыныптың үлгерім деңгейіне қатысты
бағалаудың салыстырмалы жүйесі. Жащба жұмыстарының сенімділігі мен
нақтылығын зерттеу де жағымсыз қорытынды береді. Баға қойғанда, мұғалім
сапаның абсолюттік ауқымына емес, сынып үлгеріміне бағдарланған жеке сапа
ауқымын алады. Оқушының біліміне алған бағасы оның білімінің сапасы емес,
бүкіл сыныпқа қойылатын бағаға және сонымен қатар оқушыны бағалаушы
мұғалімге де тәуелді болады. К.Ингенкамп өзінің зерттеуінде [6] бір пәннің
өзі, егер ол мектепте негізгі болмаса, әр түрлі бағаланатынын, яғни пәннің
“қиындығы” оның мазмұнына тәуелді емес екендігін дәлелдейді.
Бақылаудың бағдарламалы түріне есепті шығару, бақылау және
лабораториялық жұмыстар, әр түрлі жоба-сызбалар жатады. Бағдарламалы
бақылау оқу процесінің табиғи бөлігіне айналды, ол оқушы мен мұғалім
арасындағы кері байланысты қамтамасыз ететін құрал болып табылады. Әрбір
оқушы бір тақырыпты меңгергеннен кейін басқаларды күтпей, келесі тақырыпты
оқи алады, яғни оқыту саралап оқыту сипатына ие болды. Оқушы дұрыс жауап
бермеген жағдайда пәннің меңгерілмеген тақырыптарын қайта оқуға мүмкіндік
алады, оқыту қарқыны жекешелендіріледі. Бірақ көптеген мектептерде
материалды-техникалық базаның жоқтығына байланысты бағдарламалы бақылау көп
таратылмаған.
Тестік бақылау – оқушының жетістіктерін неғұрлым әділ бағалауға
мүмкіндік беретін, арнайы жасалған ғылыми-ұтымды процедура.
Педагогика ғылымы саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген
түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю.К.Бабанский, Н.А.Сорокин
бақылауды күнделікті, оқтын-оқтын, қорытынды деген пікірлер айтады. Ал
Г.И.Щукина – күнделікті, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды және емтихан
деген көзқарастарын білдіреді. Е.А.Дмитриев – күнделікті, тақырыптық және
қорытынды, нәтижесі деген тұжырымға келген.
Профессорлар Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтың “Педагогика” оқулығында ол
тақырыптық, тараулар бойынша, оқтын-оқтын және қорытынды бақылау деп
бөлінген.
Күнделікті бақылау оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ
барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және
сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады, соның
негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Күнделікті бақылау мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына
жүйелі түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі
оқушылардың сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген
ниеттері мен берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және
жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен маңызға ие болады.
Тақырыптық бақылау – оқу бағдарламаларындағы белгілі тақырыптар бойынша
өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері негізінде оқушылардың
білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге, мұғалім
жаңа тақырыптық кейбір басты мәселелерін өткен сабақтардағы оқу
материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми
ережелерді оқушылардың есіне салады.
Қорытынды бақылау – барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі.
Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке
алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері
анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың
жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан
педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау
әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері
байланыс қамтамасыз етіледі. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және
графикалық бақылау әдістері жатады. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламалап
бақылау әдістерінің өзіндік ерекшелігі бар. Олар машинасыз және машиналы
бағдарламалап бақылау әдістеріне бөлінеді.
Машинасыз бағдарламалап бақылау әдістері бойынша перфокарталар және
бақылау карталарын қолданып, оқушылардың теориялық және практикалық
білімдерін анықтайды. Мұғалім оқыту және білім беру мазмұны бөлімі бойынша
20-25 сұрақтар дайындап, әрбір сұраққа 4 вариантты жауаптың мазмұнын
жазады. Олардың ішінен бір сұраққа ғана дұрыс жауап беріледі. Қалған
сұрақтар варианттары: дәл емес, толық емес немесе басқа тектес ұғымдарға
сәйкес келеді”.
Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір жағдайда, тапсырмалар түрі деп
ұғынылады (жазбаша бақылау жұмысы, тесталық жұмыс, зертханалық-тәжірибелік
жұмыс, зачет, шығарма, диктант т.б.) немесе оқушылар әрекетінің түрі болып
(баяндама, хабарлама, оқушы әңгімесі, мұғалім сұрағына жауап беру т.б.).
Білімді бақылау және бағалау ғылыми дәлелденген, тәжірибеде қолданылған
принциптер негізінде жүргізіледі: әділдік, жан-жақтылық, жүйелік, жеке-
даралық, дифференциалдық және тәрбиелік.
Әділдік, шындық (білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі
нормасына қатысты) – бұл субъективтік факторларды болдырмауды көздейді.
Жүйелік, бірізділік – әрбір сабақ, тақырып бойынша оқушылар оқу
әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық
кезеңдерінде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту
нәтижесін қорытындылау, тақырыптық бақылау, сабақтар бойынша балл қою
т.с.с.)
Жеке-дара қатынас – әрбір оқушының ерекшелігін бағалау (оның қабілеті,
бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б.) қарастырады.
Жан-жақтылықта – бақылау оқу бағдарламасының барлық бөлігін қамтиды,
оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуалдық және практикалық білік
пен дағдысын бақылауды қамтамасыз етеді.
Дифференциалдық қатынас – әрбір пәннің ерекшелігін, жекелеген
бөлімдерін, сонымен бірге оқушылардың жеке-дара қасиетін ескеріп, соған
сәйкес бақылаудың әр түрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп
сақтауын талап етеді.
Жоғарыда айтылған талаптарды орындау, ең алдымен бақылаудың
сенімділігін және оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған міндеттердің
орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер мен
сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды.
Оқушылардың білім, білік және дағдыларын бақылау, бағалау педагогика
ғылымы мен практикасында белгілі бір әдістерді қолдану негізінде жүхеге
асады. Олар мыналар:
– ауызша баяндау (әңгіме, жеке-дара, топтық, фронтальдық сұрақ).
– жазбаша бақылау (диктант, шығарма, таблица, схема, суреттер
құрастыру).
– практикалық бақылау (лабораториялық жұмыстарын, еңбек
операцияларын орындау, тәжірибе жүргізу).
– машиналы бағдарламалап бақылау (перфокарталар, бақылау
карталарын, дұрыс жауаптарды, диафильмдерді қолдану).
– өзін-өзі бақылау, бағалау (қателерді болдырмау, оларды түзеу,
оқудағы өз жетістіктерін бағалау, соған сәйкес балл қою).
Оқыту процесінде бақылаудың фронтальдық, топтық және дербес формалары
қалыптасқан. Оның тиімділігі – мұғалімнің оларды дұрыс ұйымдастыруына
байланысты.
Фронтальдық (жаппай) бақылау жағдайында барлық оқушыларға сұрақтар
немесе мазмұны бірдей тапсырмалар беріледі. Оларды орындау барысында
оқушылар арасында ынтымақтастық, жолдастық сезім пайда болады, бір-біріне
сұрақтар қойып, жауаптарын толықтырады, орындалған жұмыстарды өзара
тексеріп, іске асырады. Демек, бірігу іс-әрекетінде әлеуметтік құнды
мотивтер қалыптасады.
Топтық бақылауда белгілі оқушылар тобы сабақ барысында мұғалімнен
тапсырмалар алып орындайды. Кейде, кейбір оқушылар түрлі себептерге
байланысты (сабақ жіберу, нашар үлгеру, ауыру т.б.), қосымша көмекті қажет
етулері мүмкін. Сондықтан, олардың жұмысын ерекше еске алған жөн.
Бақылаудың дербес формасы әрбір оқушының білімін, іскерлігін және
дағдысын терең, жан-жақты анықтауға мүмкіндік береді. Дербес бақылау
бағдарламалап және дифференциялы оқыту барысында жақсы нәтиже береді.
Дербес бақылауда оқушылар жауабының логикалық бірізділігі, олар өз
пікірлерін қалай пайымдайды, қалай дәлелдейді, міне, осы мәселелерге аса
көңіл аудару керек.
Оқыту процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы өте қажет. Өзін-өзі
бақылау, олардың оқу бағдарламасы материалы мен игерген іскерлігі және
дағдысының беріктігі жайлы ақпарат алуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тексеру
арқылы оқушылардың алған біліміне сенімі артады, орындаған жаттығу, есеп
шығару және тәжірибе жұмыстарының нәтижесін бағалайды.
Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал.
Сондықтан, оқушы білімін бағалауда немқұрайлылыққа салынуға болмайды.
Баға “балл” есебінде көрсетіледі. Келесі кезекте баға және оның өлшемі
қандай, соған тоқталамыз. Қазіргі кезде білім беру саласының барлық
құрылымында оқу-таным әрекетінің сапасын анықтайтын дәстүрлі “5” балдық
жүйелер қолданылады.
“5” бағасы – оқу материалын толық, дәл логикалық, бірізділікпен
айтылған жауапқа қойылады;
“4” бағасы – оқу материалын толық біледі, бірақ болар-болмас кемшілігі
бар жауапқа қойылады;
“3” бағасы – жауабы негізінен дұрыс, бірақ толық емес, білімінде кейбір
проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады;
“2” бағасы – оқушы жауабында қателер, білімінде елеулі кемшіліктер бар
жауапқа қойылады;
“1” бағасы – тексерілген оқу материалы бойынша білімі жоқ, толып жатқан
өрескел қателер үшін қойылады.
Зачет (сынақ) – қорытынды бақылаудың айрықша түрі, ол белгілі бір тарау
немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жұмыстарының бүкіл өн бойында мұғалім
қолданған тексерудің барлық түрлерін ескере отыра қойылады. Ол (1959 жылдан
енгізілген) оқу бағдарламасының негізгі бөлімдері және тақырыптардағы
білім, білік, дағдыларды жүйеге келтіру, тереңдету міндеттерін шешеді.
Емтихан – оқушылардың білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың
арнаулы формасы. Ол (1944 жылдан енгізілген) оқушылардың білімін жинақтауға
және бір жүйеге келтіруге, оларды оқу жылы бойынша оқуға ынталандырады, оқу
жұмысының сапасын арттыруға көмектеседі.
Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан педагогикалық кеңестің шешімі
бойынша қорытынды бағалар шығарылады.

1.2 Ойын түсінігі және оның жіктелуі
Ойын адамзаттың бүкіл тарихында мәдени мінез-құлқымен, спортпен,
әскери, т.б. жаттығуларымен, өнерімен бірге қосарлана ілесіп келеді. Ойын
бәріне тән, тіпті жануарларға да. Ойынды мәдениеттанушылар, этнографтар,
педогогтар (әсіресе мектептің кіші сыныптарында ) дінтанушылар, спорт
зертеушілері мен әскери іс танушылар зерттейді. Ойын негізі ынта оның
нәтижесінде емес, үрдістің өзінде болатын қызмет түрі.
Ойынның жаттығумен және демалумен байланысы бір уақытта оның дау-дамай
тудыру қабілеттілігіне негізделген, ал мұндай қақтығыстар шешімі қызметтің
тәжірибелік аясында не қиынға түседі, не мүмкін емес. Сондықтан ойын тек
қана дене жаттығуы емес, сонымен қатар болашақ өмірге психологиялық
дайындық құралы болып табылады.
Туындаған қайшылықтың шынайылығына бір уақытта сенетін де, сенбейтін
ойыншының психикалық жағдайы, оның өзін-өзі ұстауының екі жоспарлылығы
ойынды мәдениетпен жақындастыра түседі. Ойын мен мәдениеттің қарым-қатынасы
мәселесін Кант қойған, ойын өмір сүрудің артықшылығы бар арнайы формасы
деп есептейтін.
Ф.Шиллер философиялық-антропологиялық негіздемесін берді: Адам адам деген
атқа толық сай болғанда ғана ойнайды және ол тек ойнай білгенде ғана
толықтай адам бола алады
Алайда, ойын мен мәдениеттің арасында айтарлықтай айырмашылық бар:
ойын шеберлікті, жаттығуды, қызметтің реттелуін қажет етеді. Сондай-ақ
айырықшы белгісі ойынды жүргізу жүйесі болғаны.
Мектепте әр оқушының сабаққа қатысу белсенділігін қамтамасыз ететін
оқушылардың білім тәрбиесі мен жеке жауапкершілігін арттыратын ойын түрлері
ерекше орын алады. Ойынның бала өміріндегі мәні қаншалқты зор болса, ересек
адамның қызметінеде, жұмысында да сондай маңызды. Ойын сырттан қарағанда
ғана қиындықсыз жеңіл болып көрінеді. Ал, шындығында ол ойыншының барлық
энергиясын , ақылын, шыдамдылығы мен өз бетінше әрекет етуін талап етеді.
Н.И. Крупская көптеген мақалаларында ойынның дүнйені танудағы мәні
туралы айтқан:
... алған әсерді бойға сіңіруге көмектесетін өзіндік еліктеу ойндары үлкен
мәнге ие , басқа бір нәрсеге қарағанда үлкен роль алады.
Зерттеушілердің көбі мектептегі оқу материалы негізінде дұрыс әс-
әрекет қалыптастыру заңдылығы балалардың ойынында байқалатынын жазған.
Баланың танымдылық белсенділігін, интелектілігін дамытатын ойындардың
жіктелуі бар:
1. Құралдық (заттық) ойындар: ойыншықтар мен заттарды пайдалану арқылы.
Ойыншықтарды, заттарды пайдаланып балалар форманы, түсті, көлемді,
материалды, жануарлар әлемі мен адамдар әлемін, т.б. таниды.
2. Шығармашылық, сюжеттік-рөлдік ойындар. Мұнда сюжет-зияткерлік іс-
әрекеттің формасы.
Брейн-ринг, Не?, Қайда?, Қашан?типтегі ойындар оқу үрдісінің ,
бәрінен бұрын сабақтан тыс танымдық сипаттағы жұмыстың маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады. Шығармашылық, зияткерлік, сюжеттік-рөлдік ойындар
оқу үрдісінде тек ойын-сауық емес, танымдық материалдарды ұйымдастыру
тәсілі. Ойында үлкен эвристикалық және сендірушілік потенциал бар. Ол
бірдей нәрселерді айырады және оқуда да өмірде де салыстыру мен теңгеруге
қарсыласатын нәрселерді жақындастырады.
Саяхат ойынын мысалға алсақ , бұл кітап, карта, құжаттар бойынша
жүргізілетін географиялық, тарихи, өлкетану, зерттеу экспедиция сипатына
ие. Осылардың барлығын оқушылар ақыл-ой жағдайында жасайды, барлық
әрекеттер мен қобалжуларды ойындағы рөлдерімен анықтайды: геолог, зоолог,
экономист, топограф және т.б. оқушылар күнделік жазады, жүрген
жерлерінен хат жазады, танымдық сипаттағы түрлі материалдарды жинайды.
Бұл хаттарда материаллдық істің мазмұны ақыл-оймен баяндалады. Бұл
ойындардың ерекшелігі сол - іс -әрекеттің өзіндік үлгісін құрушы ойлау
қабілетінің белсенділігі, ойын нәтижесінде балаларда шығармашылық ойлаудың
теориялық әрекеті туындайды.
3. Дайын ережелері бар ойында , әдетте оларды редактикалық ойындар деп
айтады.
Ережеге сай , бұл ойындар оқушыдан талдау, шешімін табу, ең
негізгісі –пәнді білуін талап етеді.
4. Құрылыс ,еңбек, техникалық, конструкторлық ойындар. Бұл ойындар
ересектердің профессионалдық іс-әрекетін көрсетеді. Бұл ойындарда
қатысушылар тану процессін игереді. Олар өз жұмыстарын жоспарлап
үйренеді. Қажетті материалдарды таңдап үйренеді, өзінің және өзгенің
әрекетінің нәтижесін бағалауды үйренеді.
5. Жаттығу ойыны, тренинг-ойындар психикалық сфераға әсер етеді.
Жарыстың негізгі түрі, олар салыстыру арқылы ойнаған оқушыларға
олдардың дайындық деңгейін , жаттығу деңгейін көрсетеді, өзін шыңдау
жолын көрсетеді, яғни олдардың танымдық белсенділігін оятады.
Өз жұмысында осы ойындардың бес түрін де қолданған мұғалімде оқушылардың
оқу-танымдық әрекетін ұйымдастырудың үлкен қоры бар деп есептеуге болады.
Ойын сюжетінде болып жатқанның бәріне баланың сенуін немесе сенбеуін
қамтитын ойынның қойылымынана оның жаңашылдығы танылады. Көп ойындарда
шынайылық функциясы қатаң шарттар түрінде немесе аксессуар-заттар
түрінде, немесеойынның интригасы түрінде болуы мүмкін. А.М. Леонтьев мынаны
дәлелдеген; бала кеңірек, өзіне қатысы жоқ шынайы ортамен тек ойында ғана
ұшыраса алады. Ойнап және ойынды ермек ете отырып, бала өзін-өзі жеке тұлға
ретінде таниды. Балалар үшін ойын – олардың әлеуметтік шығармашылығының
аумағы, оның қоғамдық және шығармашылық пікір білдіруінің себепкері. Ойын
өте ақпаратты және ол баланың өзіне ол туралы көп нәрсе айтады. Ойын
баланың өзін жолдастары арасында, қоғамда адамдр арасында, әлемде өзін
іздеуінің жолы , әлеуметтік тәжірибеге, өткен , қазіргі және келешек
мәдениетке шығаратын жол, түсінуге болатын әлеуметтік тәжірибені қайталау.
Ойын- бұл баланың барлық өмірлік позитцияларын реттеуші. Ойын мектебі
сондай, онда бала- әрі оқушы, әрі оқытушы.
Оқыту ойындары қазіргі заманғы психологиялық, педогогикалық, оқыту
технологиялары ішінде маңызды рөлге ие. Бүгінде Ресейде,АҚШ-та, басқа да
дамыған елдерде іс-ойындары немесе оқытудың ойын -әдістері қолданылмайтын
оқу орындары жоқ. Педогогтар, психологтар және түрлі мектеп педогогтары
ашқан ойын түсінігінен жалпы ережелер қатарын көрсетуге болады:
1. Ойын – түрлі жастағы балалардың іс-әрекетін дамытудың өзіндік түрі
болады;
2. Балалардың ойыны олардың әрекетінің ең еркін формасы.Мұнда қоршаған
әлем танылып, үйретіледі, жеке шығармашылық үшін, белсенділік, ойын
білдіру үшін ауқымды кеңістік ашылады.
3. Ойын –мектепке дейінгі баланың алғашқы баспалдағы, оның мінез-құлқының
бастапқы мектебі, кіші оқушылардың, жас өспірімдердің, жас балалардың
есеюіне байланысты өз мақсаттарын өзгертуші нормативтік және тепе-
теңдік іс-әрекеті.
4. Ойын –дамудың тәжірибесі. Балалар дамып келе жатқандықтан ойнайды және
ойнағандықтан дамып келеді.
5. Ойын- өзін тануға , ақылы мен шығармашылығына сүйене отырып өзін ашу,
өздігінен даму еркіндігі.
6. Ойын- балалардың қарым –қатынасының негізгі сфересы; онда жеке
тұлғалар арасындағы қарым-қатынас мәселелері ашылады. Адамдардың қарым-
қатынасының тәжірибесі жинақталады.

2. ТАРАУ. Интеллектуалдық ойын құралдары арқылы танымдық белсенділікті
дамыту технологиясы

2.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және интеллектуалды ойынды
ұйымдастырудың ерекшеліктері

Интеллектуалдық ойын – жеке немесе топпен тапсырманы орындау.
Жарысуда берілген уақыт ішінде тез ойлануды қолдану. Интеллектуалдық
ойындар ойын түрінде және оқыту іс- әрекеті ретінде бірігеді. Олар
теориялық ойлануды дамытады. Түсінгенді тұжырымдауды негізгі ойлау
операцияларын орындауды талап етеді. Бір жағынан бұл әрекет мақсат емес.
Ойын нәтижесін алу әдісі. Педагогтар жандандырушы тапсырмаларға келесі
талаптарды ерекшелейді:
Шамасына қарай және нақты қиыншылықтың бірігуіне қарай ақырындап
тапсырманы қиындату, жарсу операциясын қосу. Тапсырмалардың өмірлік
тәжірибемен байланысуы интеллектуалдық ойын оқушыдан хронотоптың дамуын
талап етеді. өйткені оның міндетті ережелерінің бірі. Уақытты үнемдеу
топтық оқытудан басқа сабақта барлық этапта жеке жұмысты да қолдану керек.
Ол консультациялық сабаққа жатпайды. Әр оқушы топпен бірге өзінің
ерекшеліктеріне байланысты жеке тапсырмасын алады. Бұл тапсырмалардың
тұжырымы қатысушының ішкі қажеттіліктерін ауысуын тудырады. Сонда оқушы
мұғалімнің көмегіне жүгінеді. Оқушылармен қатемен жұмыста басты мәселе
топтық ережелерге кіріспе қатемен жұмысқа қатысты. Бұл ерезеге кіріспе беру
жасөспірімдерде белсенді қорғаныс әрекетін тудырады. Педагог оқушылардан өз
бетінше жұмыс істеуді талап етеді. Өзінің іс- әрекетіне жауапкершілігін
түсіну ол жасөспірімге күш беріп эмоционалды- қиын әрекеттерді істей алады.
Бұл әсіресе қиын балаларға қиын тәрбиеленушілер өзін тәрбиелеуді процесс
ретінде қабылдайды. Барлық интеллектуалдық ойынды екіге бөліп қарастыруға
болады.
Элементарлық және құрамды ойындар. Өз кезінде элементарлық ойынды жауап
сандарына байланысты классификациялауға болады. Осыдан ойыншы дұрыс жауап
таңдайды. Барлық интеллектуалдық ойындар жеке немесе топпен өткізіле
береді. Қарапайым интеллетуалдық ойындар тест ойындары берілген жауапты
белгілеу. Бұл ойын түрлі жаттығу ретінде қолданылады. Залмен немесе
негізгі интеллектуалдық ойындардың арасында ойнатылады. Оның ерекшелігі
жолы болу. Бұл ойында дайын емес адамдарда жеңуі мүмкін ең қиын ойындардың
бірі Қызық жағдайлар шифрленген жауапты тез ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.