Қаржы ресурстарының қалыптасуымен оларды пайдалануды талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Қаржының мәні және экономикалық категориялармен өзара байланысы 5
1.2 Қаржы ресурстарының құрлымдық жүйесі және оларды ұйымдастыру
қағидаттары
18
1.3 Кәсіпорынның қаржы ресурстарының мәні, құрамы мен құрлымы
22
2 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫМЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
26
2.1 Қаржы ресурстарының құрылымдық жүйесі және қалыптасу көздері 26
2.2 Әділ ЖШС ресурстарынын талдау көрсеткіштері
40
3 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
55
3.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарын басқаруды
дамыту
55
3.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыруда
оңтайлы әдістерді пайдалануды жетілдіру
60
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржысын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелінбелі нарық жағдайында финансист үшін
объекті болып табылатын және ол фирманың жаңа табыстарына қол жеткізу
мақсатында үнемі ықпал етіп отыратын капитал түсінігі жиі қолданылады.
Осылайша, капитал – бұл фирманың айналымға салынған және осыдан фирмаға
табыс келетін қаржы ресурстарының бір бөлігі. Ондай болса капитал қаржы
ресурстарының өзгерген түрі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары - қаржылық міндеттерді орындау және
ұдайы өндірірісті кеңейту шығындарына арналған пайда және сырттан келетін
түсімдер түріндегі ақша қаражатының бір бөлігі.
Қаржы ресурстарының түсінігінен пайда болуына қарай олар ішкі (өзіндік)
және сыртқы (тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі ресурстар нақты
өмірде стандартық есептерде таза пайда және амортизация түрінде, ал
өзгертілген түрі - кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттер түрінде
беріледі. Ішкі немесе тартылған қаржы ресурстары да екі топқа: өзіндік және
қарыз құралдарына бөлінеді. Оларды бұлайша бөлу сырттағы қатысушылардың
фирманың осы кәсіпорнын дамытуға кәсіпкерлік не болмаса ссудалық капитал
түрінде салынған капитал түрімен түсіндіріледі. Сәйкесінше кәсіпкерлік
капитал салымдарының нәтижелері - тартылған өзіндік қаржы
ресурстарының қалыптасуы, ссудалық капитал салымдарының нәтижесі – қарыз
қаражаттары болып табылады.
Бұл кезеңде қаржы ресурстарын қалыптастырудың екі барынша маңызды
мәселелері байқалады, бұл несие мен қарыздарды тартудың жоғары пайыздары
мен қарыз және өзіндік капиталдың ара қатынасы.
Өзіндік және қарыз қаражаттарының қорытынды қатынасы қандай болуы
керек, қаржы ғылымының теоретиктерінің күш-жігерлеріне қарамастан бұл
мәселенің әлі күнге дейін нақты жауабы жоқ. Өткен ғасырдың орта шегінде
қаржы жөніндегі екі американдық мамандар Мертон Миллер мен Франко
Модильянның (соңында Нобель сыйлығының лауреаты болған) құрған
модельдерінің біріне сәйкес фирма құнын барыншы жоғарылату үшін (бұл
қаржылық менеджменттің ақырғы мақсаты болып табылады) капиталдағы қарыз
үлесін 100%-ға дейін жеткізген дұрыс.
Егер алынған пайда пайыздарды төлеуге жетпейтін болса, екінші
компанияға өзіндік капиталына жоғарылатылған табыстылықты қамтамасыз етіп
келген қаржылық тұтқа енді оған үлкен шығындар әкеледі.
Пайыздарды төлеуге ақша қаражаттары жетіспеген жағдайда банкроттық
рәсімі орындалуы мүмкін. Фирманы тарату туралы шешімді қабылдау бизнестен
күтілетін ақша ағымдары активтерді сатудан түсетін ақша сомасынан аз
болатындығын білдіреді.
Банкроттық өзінен өзі компания құнын өзгертпейді, ол қалған ақшаны алу
үшін кредиторлар (ең алдымен) және меншік иелерін (екінші кезекте) кезекке
тұрғызу рәсімі ғана. Компанияның құны осы рәсімдерді жүзеге асырумен
байланысты - әкімшілік, сот және активтерді мәжбүрлі түрде сатудан болған
шығындар есебінен ғана төмендейді. Банкроттықтан болатын зиян шегу қаупін
кредиторлар талап етілетін табыстылық өсімімен орын толтырады. Қарыз
капиталына деген баға күрт артады да – тұтқаның әсері нөлге жетеді.
Тәжірибе дәлелдегендей: қаржылық тұтқа мәні жоғары бола отырып, фирманың
іскерлік белсенділігі төмендеген кезеңде ол өзінің нарықтағы үлесін капитал
құрылымы консервативті болып келетін бәсекелестерге береді (бұл жерде
консервативтілік қарыз қаражаттарының шамалы ғана үлесі болытындығын
білдіреді).
Осы дипломдық жұмысты жазудағы басты мақсат – тақырыпты ашу, яғни
қаржы ресурстары мен қорлардың құрылымың қарастыру, зерттеу, оның
проблемалары мен даму перспективаларын анықтау. Ал міндеті- көздеген
мақсатқа жету үшін ғылыми әдебиеттерді, басылымдарды пайдалана отырып,
қаржы ресурстары мен қорларға толық сипаттама беріп, олардың қазіргі
кезде еліміздегі даму жағдайын талдау, қаржы ресурстарының тиімділігін
қалыптастыру жолдарың қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен,қорытындыдан тұрады. Бірінші
бөлімде қаржы теориялық аспектілері мен негіздеріне жалпы сипаттама
берілген, олардың маңызы,функциялары, рөлі қарастырылған. Екінші бөлімде,
яғни практикалық бөлімде қаржы ресурстарының құрылымы, жүйесің ұйымдастыру
қағидаттары кәсіпорынынның мысалында талдауы, қазіргі даму жағдайлары
қарастырылған. Үшінші бөлімде, қаржы ресурстарының тиімділігін жетілдіру
жолдары, проблемалары және даму перспективалары қарастырылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік
ғалымдарының оқулықтары мен оқу құралдары ,,Әділ’’ЖШС есеп беруі
методикалық негіз ретінде қолданылды.
1 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының мәні және экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қаржы- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілер арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның ролі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі – оның тұлғалануының ақша
нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі.
Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның
нақтылы қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау
дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің,
оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілердің жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып
табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек
қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен
байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары
қаржы шеңберінен шығып кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы,
шығындардың барлық түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау,
өндірілген өнімді ақша нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькулациялау және
өнімнің бағасын анықтау, ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша
айналысын реттеу және басқалары кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды
сатып алу және сату (тіпті мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған
жағдайда да) кезінде пайда болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға
болмайды. Себебі мемлекет бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық
әдіспен реттеп отырады. Ақша қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің
теңдігі (олардың құқықтары мен міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске
тән өзгеше нышан болып табылады. Сонымен бірге қалыптасатын ақша
қатынастарының өзіндік қаржылық емес өзгешелігі болады. Кез келген ақша
қатынастары қаржы қатынастарын білдіре бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің
экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың
құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті
сипатта болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндірі процесінің екінші және
үшінші стадияларында – бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілерге өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінщі стадияда бөлінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттелуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал
басқасы тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну стадияларында мұндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу – сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын
жоқ. Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет
ететін өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мұнда
басқа экономикалық категорияның механизмі – баға жұмыс істейді.
Қаржының іс-әрекет етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында
асқан дәрежеде көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып
саналады. Сонымен қаржы мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет
ететін орны ақшаның нақты қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу
стадиясы болып табылады. Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның
маңызды бөлігі – ұлттық табыс алғашқы бөлу процесіне ұшырап, мақсатты
арналым мен субъектілер бойынша бөлінеді. Бұл процестің нәтижесінде құн
оны құрайтын микроэлементтерге – c, v, және m-ге ыдырайды: өндіріске
жұмсалынған өндіріс құралдары құнының (с) орны толтырылады,
қызметкерлердің жалақысы (v) төленеді және қосымша өнім (m) алынады.
Қаржы қатынастарының қаржы талшығы мен басы өндіріс сферасында қосымша
өнімді жасау мен оны кейінгі бөлу болып табылады. Тап осы қосымша өнім
мен немесе қоғамның таза табысын (табыстарды, қорланымдарды, ақша
қорларын) құрайтын қайта жасалынған қоғамдық өнімнің бұл бөлігі қаржы
қатынастарының мәнін және қаржы функцияларының бастауын құрайды. Сөйтіп,
өндірістің алдын-ала шарттасылған сипаты кезінде сатылатын өнімді c,
v және m-ге сәйкес элементтерге бөлудің үйлесімдері қалыптасады және
оларға сәйкес ақшалай табыстар мен ақша қорланымдары жасалынады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында құнды одан әрі бөлу және оны
мақсатты пайдалануды нақтыландыру да қаржының негізінде жүзеге асырылады
(1)
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады. Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты
арналымдар мен субъектілер бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген
өнімдегі өзінің үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық өнімнің
жеке бөліктерге бөлінуі мүмкін емес. Қаржы қоғамдық өнімді жасау мен
пайдалану арасындағы байланыстырушы буын болып табылады.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының тоқайласуын, олардың
басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады және
олардың экономиканың тиімділігіне, оның үдемелі дамуына, қоғамдық-
әлеуметтік процестерге әсерін зерделеуге ғылыми көзқарасты талап етеді.
Қоғамдық қатынастарды иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өндірістік қатынастарға кіреді.
Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір бөлігі, яғни олар
базистік әрі негізгі қатынастар болып табылады деуге болады.
Экономикалық заңдармен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар – бұл біркелкі
экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар экономикалық өмірдің
бір жағын сипаттайды және абстрактты, қорытынды түрде көрінеді; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, кредит, табыс (пайда) және т.б. жатады.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұраныс пен ұсыныс заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, жалпыдан
жекеге қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпы қоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық
қатынастар және т.б.).әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы
мемлекеттерде қаржымен қатар басқа экономикалық категориялар да – ақша,
табыс (пайда), өзіндік құн және басқалары пайдаланылады. Олардың
әрқайсысы өзінің функцияларын (тауардың құнын немесе бағасын білдіру,
айналыс құралы, еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемін аныықтау, өндірісті
ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің нәтижелерін бағалау) орындайды,
оларды қоғам дамуындағы бұл категориялардың мәні мен маңызы көрінеді.
Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты белгілері бойынша
айырмашылығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан
ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше белгілерді
біліп алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана
белгімен, тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес.
Құндық категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсыбір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген
құндық экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық
ұдайы өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша
қатынастарын ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай
сипаты – қаржының маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге
асырудың нысанын және қаржының құндық экономикалық категорияларға
тиістілігін (жататынын) баса көрсетеді.
Ақша қаржының іс - әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады.
Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты
болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып,
капитал, яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн бола
бастайды. Сөйтіп, ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретінде қаржының пайда болуына жағдайлар
жасайды.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып
табылады. Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде
(материалдық өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық
жүргізудің түрлі деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан
алуан процестері жүзеге асады. Бөлу процесі натуралдық-заттай нысанда да
- өндіріс құралдары мен тұтыну предметтерінің қорларын жасаумен де,
сондай-ақ ақша нысанында да – еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға
арналған ақша қорларының қозғалысы арқылы да болып жатады. Қаржы
қатынастарының бөлгіштік сипаты экономикалық категория ретінде олардың
айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының
аса маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес,
өйткені бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де
ортақ.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақша қорларының
қозғалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісіболып табылады. Ақша
қорлары, істің шын мәнінде, қаржы қатынастарының объектілері болып
табылады.
Ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларыныың барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық әдістердің көмегімен жасалады. әдістер,
қаржы қатынастарындағы іс-қимылдың амалдары ретінде директивалық, яғни
қажетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына
ақша ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын-ала қарастыру
қажеттігімен байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және
ақша нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде
пайдаланылады. Баламалық белгісі басқа экономикалық категориялардың –
бағаның, еңбекақының, кредиттің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл
ақша қаражаттарынан бөлініп тұратын ерекшелігі сол, олар экономиканы
басқарудың барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты
қозғалысының негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай
ерекшелікпен (салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар,
шығыстарды қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен
сипатталады.
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық
категорияны ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мүлтіксіз бөліп алуға
мүмкіндік береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап көрсетеді.
Басқа бірде-бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда атлған
жиынтығын иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі – қаржы
қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының
өрісін тежеп отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны, міндетті сипаты,
біржақты тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық
категория ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын
былайша тұжырымдауға болады: қаржы – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды
қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске,
қоағамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық
байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша
қатынастары.(2)
Қаржының жұмыс істеуінің шарты – ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақша
қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен
туындайды. Мемлекет қаржы ресурстарының объективті қажеттігін ескере
отырып, оларды пайдаланудың әртүрлі нысандарын жасай алады.: төлемдердің
әртүрлі түрлерін енгізеді немесе күшін жояды, қаржы ресурстарының
насандарын өзгертеді және т.б. шаруашылық жүргізу сферасында үнемі
өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып,
қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне бейімдеуге мүмкіндік
беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның ақша қорларын қалыптастыру
арқылы болады. Қаржының басты арналымы – табыста мен ақшалай қорларды
жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
жасалтын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы бүкіл жағдайға
ықпал етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді
реттеу жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан
мемлекеттің қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі
айтарлықтай жоғары – мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің
20 пайыздан астамы және жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан
бойынша) бөлінеді. Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық
аспектілерде қоғамдық өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық
қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және
қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және
аумақтық құрылымын реттеу, ғылыми-техникалық жетістіктерді тезірек
енгізуді ынталандыру, басқа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті
өзін-өзі басқарудың дамуы тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылы, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың,
аймақтарды, шаруашылық жүргізудің төменгі буындарының арасында ұтымды,
ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және пайдаланылатын
қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.
Мемлекеттік сетордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі
дәрежеде қоғамдық (немес әлеуметтік) тауарлар деп аталынатындары –
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен
бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру
мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалр мен елді
мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің,
басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны
қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау,
білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады.
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымы, яғни оның функцияларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет
тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары
кескінінің айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның
қоғамдық арналымы қамтып көрестіледі, оның экономикалық табығаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категориядан – ақшадан туындайтын
айрықшалықты экономикалық категория болып табылатындақтан және бұл
экономикақы категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін
еместігіне, оның қоғамдық, саяси және экономикалық өмірдің барлық
сферасына терң дендеп енуінебайланысты қаржы функциясы туралы мәселе
ғалым-теоретиктер арасында осы күнге дейін пікірталас тудыруда.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайыөндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық
өнімнің құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты
оның іс-әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл
тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының мәні ең
алдымен бөлгіштік функцияның көмегі арқылы көрінеді. Тап осы функция
арқылы қаржының қоғамдық арналымы – шаруашылық жүргізудің әрбір
субъектісін оған қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында
пайдаланылатын қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге
ақша нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір бөлігі қаржының
бөлгіштік функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы
өндірістік процестің қатысушылары болып табылатын заңи және жеке тұлғалар
(мемлекет, кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық
бөлуде субъектілер болып келеді.
Қаржының көмегімен бөлгіштік процесс қоғамдық өмірдің барлық
сфераларында – материалдық өндірісте, айналыс және тұтыну сфераларында
өтеді. Бөлудің қаржылық әдістері экономиканы басқарудың түрлі
деңгейлерін: жалпыұлттық, аумақтық, жергілікті деңгейлерді қамтиды.
Қаржылық бөлініске бөлінудің әр түрлі түрлерін – ішкішаруашылық,
ішкісалалық, салааралық, аумақаралық бөліністі тудыратын көпсатылық тән.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі – ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс: өнімнің натуралдық-заттай
құрамын бөлу ақша қорларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын,
фирма және халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды)
бөлуге сәйкес жасалған натуралдық өнім де бөлінеді.
Қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн – ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу
кезінде қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық
категорияларымен тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық
жүргізуші субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан
процесін қамтиды. Мұның нәтижесінде натуралдық-заттай нысандағы өнімді
түпкілікті тұтынуды қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының
ақшаға деген әр түрлі қажеттіліктері қанағаттандырылып отырады. Бұл
орайда қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен
қалыптасады және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады.
Бірінші жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық
сфера капиталынан, әлеуметтік инфрақұрылымның өндірістік емес қорларынан
болатын өндірістік қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен
сақтық қорларын жасау үшін пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың
оның ұдайы толықтырылуы үшін пайдаланылатын түпкілікті табыстарын,
әлеуметтік сфераның мекемелерін ұстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға,
елдің қорғанысына арналған ресурстар құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен
жүзеге асырылады:
Қаржылық-бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
Несиелік-банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдылық негізінде кредиттер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың
және т.б. көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.(2)
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
бұл салада ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын
мақсатты бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айрықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салаарлық бөлу;
қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың
әртүрлі рентабелдігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы
тиімділігімен ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта бөлу қоғам
мен кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы
өндірістегі қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы
бірдей емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен – бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл
жасайды. Қаржының бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық қайта бөлу
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының
жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бірліктер мен
салаларға беріледі. Қайта бөлудің бұл түрлерінің арқасында бүкіл
экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жағдайында
түпкілікті салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ артта қалған
аймақтарда экономика мен әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды өрлету үшін
өте-мөте көкейтесті болып табылады. Ішкісалалық және ішкішаруашылықтық
қайта бөлу сферасы экономиканы қайта құрудың барысында шаруашылық
жүргізуші субъектісінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң
бойынша мемлекетке тиісті) коммерциялық есеп пен өзін-өзі қаржыландыру
әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Демек, қаржы бөлгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды
қалыптастыру және қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық
агенттердің экономикалық мүдделерін қамтып көрсететін белгілі бір
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады. Сөйтіп, бөлгіштік функция
арқылы бөлу категориясы ретінде қаржының мәні ашылады, ақша нысанындағы
жиынтық қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен
байланысты болатынэкономикалық қатынастар айшықталады жәнесатып алу –
сату арқылы натуралдық-заттай нысандағы қоғамдық өнімді өткізу үшін
жағдайлар жасалады.
Қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы
еңбек үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып,
олардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқа табыстарды да қалыптастыру
мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы
ұдайы өндірістің басқа стадияларына - өндіруге, айырбастауға, тұтынуға
белсенді ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, қаржы өндіріске
қалыптастырылатын ақша қорларының мөлшері арқылы санмен әсер етеді: бұл
қорлардың көлемін өзгерте отырып, өндіріске қалаған бағытта ықпал жасауға
болады, не қолайлы қаржы жағдайларын жасау жолымен экономиканың жеке
құрылымдық бөлімшелерінің дамуын тездетуге болады, не баяулатуға болады.
Басқа жағынан, егер көтермелеу қорланырың көлемін өндірістің белгілі бір
сапалық көрсеткіштерінің: еңбек өнімділігінің, ресурстарды үнемдеудің,
қор қайтарымының және т.б. жетістіктерімен ұштастыра өндіріске сапалық
әсер етуге жетуге болады. Қаржы көмегімен ұдайы өндірістің басқа
сатыларына да осылайша әсер етуге болады. Сөйтіп, бөлгіштік функция
арқылы қаржының ұдайы өндірістің барлық процестерімен байланысты және бұл
категорияның өндірістің барлық стадияларына белсенді әсер етуі бақыланып
отырылады.
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары
айқындамасындағы осал мезеті категорияның функциясы тап осы категорияның
өзіндік ерекшелігін қамтып көрсетуі тиіс деген қағида болып табылады.
Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа экономикалық
категорияларға да – бағаға да, еңбекақыға да, кредитке де тән.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олрдың пікірінше:
Қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
Қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына – материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына
ғана емес, жалпы бүкіл процеске қызмет көрсетеді;
Қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табиғатын ақшаның қозғалысында анықтайтын қаржының
бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығ ұдайыөндірістік тұжырымдамасы бұл
табиғатты ақша нысанындағы құн қозғалысында анықтайдыү мұндай ұстанымда
қаржының іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңиді.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) Бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс
сферасында жаслаған қоғамдық жиынтық өнім құнының бір бөлігін алады. Бұл
процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау
арқылы жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең
алдымен, мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті
түрде сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты
қорлар және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатын жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта бөлу жолымен мемлекеттік аппараты ұстауға, қоғамдық
өндірістің ұтымды әрі тиімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық
жағынан аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с.
бағытталады. Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және
пайдалану арқылы бөлу экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші
болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бақылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың өкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы
экономикалық категория ретіндегі қаржыға тән қасиет және қаржының не
бірінші, не екінші функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау
функциясы мазмұнының нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын
жүргізетін қаржы органдары қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен,
оны бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өнідіріс прцесінде
ұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және басқа жағынан, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл
ұдайыөндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда көрінеді.
Бақылау функциясы сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
жиынтық қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын
экономикалық процестерді бейнелейді.Сонымен бірге нақты нысанадағы қаржы
ресурстардың қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлу процесіне
мемлекет тарапынан бақылау болып табылады. Мұндай бақылаусыз экономиканың
теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық-қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бұл бақылау
материал, еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз әрі тиімсіз пайдаланнуды
анықтап қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларда өндіріс
рентабелдігін арттырудың резервтерін ашуға,өндірістік емес шығындарды
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымай сақталуын,
мемлекеттік бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер жөніндегі
өзара міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру
қаржылық бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып көрсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, өтінімділік, айналымдылық, төлем қабілеттігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап көрсетілген қаржылық көрсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде
де, микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі
қаржылық тәртіп арқылы жүзеге асуымен және оның жай-күйімен, белгіленген
нормалар мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің
орындалуымен байланысты болуы мүмкін.
Қаржылық тәртіп оны бұзушыларға қаржы санкцияларын қолдана отырып
мемлекеттік парызды сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі
арқылы жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері
қаржылық бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс
және шығыс бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады.
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында бақылау жұмысының
бағыттары, қаржылық бақылаудың нысандары мен әдістері айтарлықтай
өзгерді.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
Қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барыысына: өнімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке
ақы төлеуге осылайша ықпал жасалады. Қаржылық бақылаудың бұл түрі өндіріс
тиімділігін жүйелі арттырып отыруға бағытталған;
Қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының)
бір бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрлыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттарының бизнес-жоспарддың немесе құрлыс қарқының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
Кредиттік-банк бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізеді. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылығы, ақылығы қағидаттарынан көрінеді. Бақылаудың
бұл түрі банк арқылы өтетін ақшалай есептесудің (өнім, жұмыс, қызметкер
көрсету үшін) жүйесі арқылы жүргізіледі.
Қаржы қоғамдық ұдайы өндірістің бөлу стадиясынның құралы бола
отырып, ұдайы өндірістің барлық стадияларына ықпал ете алады. Ықпал
етудің объективті алғышарттары екі мән-жаймен байланысты:
1. Қаржы қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадияларына
(өндірістің ,бөлу,айырбастау, тұтыну) ықпал етеді.
2. Қаржының экономикалық процестерінің катализаторы болмауға
әлуметтік ерекшелігі бар(бұл бөлгіштік функциядан туындайды). Бөлу ұдайы
өндірісте айқындаушы сфера болып табылатын материалдық өндіріс сферасында
басталды, өйткені ол өндірістің сипаты мен ауқымына әсер етеді.
Қаржы ұдайы өндіріс процесіне екі түрлі ықпал жасайды:
а) сан жағынан, бұл қаржының шаруашылық процестің үйлесімдермен
сипаталады;
ә) сан жағынан, бұл қаржының шаруашылық жүргізушісі субъектілердің
материалдық мүдделеріне ықпалмен сипатталады.
Қаржы микроэкономикалық дмудың тиімді ара қатынасын белгілеуде,
ұдайы өндірістің заттық және құндық элементтерінің тепе-теңдігіне
жетуде, өндіріс тиімділігін арттыруда маңызды рөл атқарады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен щығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық
өсудің ара салмағын қамтамасыз етеді;
қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының
үйлесу тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
қаржы ұлттық табыстарға экономикада меншіктің сан алуан
нысадардың және шаруашылық жүргізу нысадардың дамуына мүмкіндік туғызады.
Сонымен біргеқаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын
қамтамасыз етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық
және әлеуметтік дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің
өзара теңестірілуіне қол жетеді; қаржы тұтқаларының жоспарлары пайдалану
қоғамдық ұдайы өндіріске қаржының ынталандырғыш рөлін күшейтуге арналған
негізгі қаржылық көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып
анықтауға жағдай жасайды.
Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме
қаржының рөлін 3 бағытқа атқармауға мүмкіндік жасайды:
1) ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы көздерінің
қамтамасыз ету тұрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану
тұрғысынан;
3) қаржының әлеуметтік-экономикалық дамудың ынталандырмасы ретінде
пайдалану тұрғысынан. (1)
1.2 Қаржы ресурстарының құрылымдық жүйесі және оларды ұйымдастыру
қағидаттары
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мұның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Осыған байланысты ол
түрлі экономикалық категориялардың көмегімен жүзеге асады, бұлардың
әрқайсысы ерекеше, тек өзіне тән ролді ғана орындайды. Қаржы құндық бөлу
процесіне қатыса отырып, баға, жалақы, кредит сияқты категориялармен
өзара тығыз байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды. Бұл ақша
категориялары ұдайы өндіріс циклінің басқа стадияларындағыдай сонымен
бірге бөлгіштік процеске де қатысады. Алайда, олардың қатысу өлшемі мен
нысандары бірдей емес. Жеке экономикалық категориялардың ұдайы өндіріс
процесінің түрлі стадияларында қатысу дәрежесі әртүрлі. Аталған
категориялардың әрқайсысы тек оған тән әдістермен және тәсілдермен
қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлудің біркелкі процесіне қатыса
отырып, бөлгіштік және басқа ұдайыөндірістік қатынастардың жүйесінде
өзінің ерекше орнын алады.
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын
ортақтастыра отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде
көрінеді. Ұлттық табыс бөлінгенге дейін және қайта бөлінгенге дейін тауар
сатылуы тиіс. Баға өнім иесіне оны өткізуден түсетін ақшаның мөлшерін
алдын ала анықтайды және одан әрі бөлінетін прцестің алғашқы негізі болып
саналады. Бөлініс процесінде еңбектің қоғамдық қажетті шығындарымен
анықталатын құннан бағаның ауытқуы пайда болуы мүмкін, мұның нәтижесінде
бірқатар өндірушілерде көп құн, басқаларында аз құн өткізіледі. Мұндай
жағдайда қайта бөлгіштік процеске өзінің әдістерімен қаржы араласады: ол
құнның бір бөлігін (мысалы, акциздердің, экспортқа немесе импортқа
салынатын салықтардың, кеден баждарының көмегімен) алады немесе құнның
кем алынған бөлігін субвенциялар, бюджеттік немесе салалық қаржыландыру
жолымен алып береді. Бағаның құннан ауытқуын мемлекет бағалардың саясатын
жүргізгенде реттелетін бағалар, әлеуметтік тұрғыдағы төмен бағалар,
жоғары сұраныммен анықталатын баға – монополиялық бағаларды әдейі
белгілей алатынын есте ұстаған жөн. Нарық жағдайында тауарлардың,
қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы қалыптастыратын еркін бағалар
басым болады.
Алайда, бағаның іс-әрекеті қорлардың тікелей жасалуын тудырмайды,
ол тауар өндірісі мен айналысының тетігі болып көрінеді. Айырбас актісі
дегеніміз бір мезгілдегі сату (біреу үшін) мен сатып алу (басқа үшін).
Тауарларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Қаржының мәні және экономикалық категориялармен өзара байланысы 5
1.2 Қаржы ресурстарының құрлымдық жүйесі және оларды ұйымдастыру
қағидаттары
18
1.3 Кәсіпорынның қаржы ресурстарының мәні, құрамы мен құрлымы
22
2 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫМЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
26
2.1 Қаржы ресурстарының құрылымдық жүйесі және қалыптасу көздері 26
2.2 Әділ ЖШС ресурстарынын талдау көрсеткіштері
40
3 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
55
3.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарын басқаруды
дамыту
55
3.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыруда
оңтайлы әдістерді пайдалануды жетілдіру
60
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржысын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелінбелі нарық жағдайында финансист үшін
объекті болып табылатын және ол фирманың жаңа табыстарына қол жеткізу
мақсатында үнемі ықпал етіп отыратын капитал түсінігі жиі қолданылады.
Осылайша, капитал – бұл фирманың айналымға салынған және осыдан фирмаға
табыс келетін қаржы ресурстарының бір бөлігі. Ондай болса капитал қаржы
ресурстарының өзгерген түрі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары - қаржылық міндеттерді орындау және
ұдайы өндірірісті кеңейту шығындарына арналған пайда және сырттан келетін
түсімдер түріндегі ақша қаражатының бір бөлігі.
Қаржы ресурстарының түсінігінен пайда болуына қарай олар ішкі (өзіндік)
және сыртқы (тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі ресурстар нақты
өмірде стандартық есептерде таза пайда және амортизация түрінде, ал
өзгертілген түрі - кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттер түрінде
беріледі. Ішкі немесе тартылған қаржы ресурстары да екі топқа: өзіндік және
қарыз құралдарына бөлінеді. Оларды бұлайша бөлу сырттағы қатысушылардың
фирманың осы кәсіпорнын дамытуға кәсіпкерлік не болмаса ссудалық капитал
түрінде салынған капитал түрімен түсіндіріледі. Сәйкесінше кәсіпкерлік
капитал салымдарының нәтижелері - тартылған өзіндік қаржы
ресурстарының қалыптасуы, ссудалық капитал салымдарының нәтижесі – қарыз
қаражаттары болып табылады.
Бұл кезеңде қаржы ресурстарын қалыптастырудың екі барынша маңызды
мәселелері байқалады, бұл несие мен қарыздарды тартудың жоғары пайыздары
мен қарыз және өзіндік капиталдың ара қатынасы.
Өзіндік және қарыз қаражаттарының қорытынды қатынасы қандай болуы
керек, қаржы ғылымының теоретиктерінің күш-жігерлеріне қарамастан бұл
мәселенің әлі күнге дейін нақты жауабы жоқ. Өткен ғасырдың орта шегінде
қаржы жөніндегі екі американдық мамандар Мертон Миллер мен Франко
Модильянның (соңында Нобель сыйлығының лауреаты болған) құрған
модельдерінің біріне сәйкес фирма құнын барыншы жоғарылату үшін (бұл
қаржылық менеджменттің ақырғы мақсаты болып табылады) капиталдағы қарыз
үлесін 100%-ға дейін жеткізген дұрыс.
Егер алынған пайда пайыздарды төлеуге жетпейтін болса, екінші
компанияға өзіндік капиталына жоғарылатылған табыстылықты қамтамасыз етіп
келген қаржылық тұтқа енді оған үлкен шығындар әкеледі.
Пайыздарды төлеуге ақша қаражаттары жетіспеген жағдайда банкроттық
рәсімі орындалуы мүмкін. Фирманы тарату туралы шешімді қабылдау бизнестен
күтілетін ақша ағымдары активтерді сатудан түсетін ақша сомасынан аз
болатындығын білдіреді.
Банкроттық өзінен өзі компания құнын өзгертпейді, ол қалған ақшаны алу
үшін кредиторлар (ең алдымен) және меншік иелерін (екінші кезекте) кезекке
тұрғызу рәсімі ғана. Компанияның құны осы рәсімдерді жүзеге асырумен
байланысты - әкімшілік, сот және активтерді мәжбүрлі түрде сатудан болған
шығындар есебінен ғана төмендейді. Банкроттықтан болатын зиян шегу қаупін
кредиторлар талап етілетін табыстылық өсімімен орын толтырады. Қарыз
капиталына деген баға күрт артады да – тұтқаның әсері нөлге жетеді.
Тәжірибе дәлелдегендей: қаржылық тұтқа мәні жоғары бола отырып, фирманың
іскерлік белсенділігі төмендеген кезеңде ол өзінің нарықтағы үлесін капитал
құрылымы консервативті болып келетін бәсекелестерге береді (бұл жерде
консервативтілік қарыз қаражаттарының шамалы ғана үлесі болытындығын
білдіреді).
Осы дипломдық жұмысты жазудағы басты мақсат – тақырыпты ашу, яғни
қаржы ресурстары мен қорлардың құрылымың қарастыру, зерттеу, оның
проблемалары мен даму перспективаларын анықтау. Ал міндеті- көздеген
мақсатқа жету үшін ғылыми әдебиеттерді, басылымдарды пайдалана отырып,
қаржы ресурстары мен қорларға толық сипаттама беріп, олардың қазіргі
кезде еліміздегі даму жағдайын талдау, қаржы ресурстарының тиімділігін
қалыптастыру жолдарың қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен,қорытындыдан тұрады. Бірінші
бөлімде қаржы теориялық аспектілері мен негіздеріне жалпы сипаттама
берілген, олардың маңызы,функциялары, рөлі қарастырылған. Екінші бөлімде,
яғни практикалық бөлімде қаржы ресурстарының құрылымы, жүйесің ұйымдастыру
қағидаттары кәсіпорынынның мысалында талдауы, қазіргі даму жағдайлары
қарастырылған. Үшінші бөлімде, қаржы ресурстарының тиімділігін жетілдіру
жолдары, проблемалары және даму перспективалары қарастырылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік
ғалымдарының оқулықтары мен оқу құралдары ,,Әділ’’ЖШС есеп беруі
методикалық негіз ретінде қолданылды.
1 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржының мәні және экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қаржы- ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілер арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның ролі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі – оның тұлғалануының ақша
нысаны және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі.
Демек, қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның
нақтылы қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау
дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің,
оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілердің жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып
табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек
қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен
байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары
қаржы шеңберінен шығып кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы,
шығындардың барлық түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау,
өндірілген өнімді ақша нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькулациялау және
өнімнің бағасын анықтау, ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша
айналысын реттеу және басқалары кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды
сатып алу және сату (тіпті мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған
жағдайда да) кезінде пайда болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға
болмайды. Себебі мемлекет бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық
әдіспен реттеп отырады. Ақша қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің
теңдігі (олардың құқықтары мен міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске
тән өзгеше нышан болып табылады. Сонымен бірге қалыптасатын ақша
қатынастарының өзіндік қаржылық емес өзгешелігі болады. Кез келген ақша
қатынастары қаржы қатынастарын білдіре бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің
экономикалық тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың
құралы. Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті
сипатта болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндірі процесінің екінші және
үшінші стадияларында – бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілерге өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінщі стадияда бөлінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттелуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал
басқасы тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну стадияларында мұндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу – сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын
жоқ. Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет
ететін өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мұнда
басқа экономикалық категорияның механизмі – баға жұмыс істейді.
Қаржының іс-әрекет етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында
асқан дәрежеде көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып
саналады. Сонымен қаржы мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет
ететін орны ақшаның нақты қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу
стадиясы болып табылады. Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның
маңызды бөлігі – ұлттық табыс алғашқы бөлу процесіне ұшырап, мақсатты
арналым мен субъектілер бойынша бөлінеді. Бұл процестің нәтижесінде құн
оны құрайтын микроэлементтерге – c, v, және m-ге ыдырайды: өндіріске
жұмсалынған өндіріс құралдары құнының (с) орны толтырылады,
қызметкерлердің жалақысы (v) төленеді және қосымша өнім (m) алынады.
Қаржы қатынастарының қаржы талшығы мен басы өндіріс сферасында қосымша
өнімді жасау мен оны кейінгі бөлу болып табылады. Тап осы қосымша өнім
мен немесе қоғамның таза табысын (табыстарды, қорланымдарды, ақша
қорларын) құрайтын қайта жасалынған қоғамдық өнімнің бұл бөлігі қаржы
қатынастарының мәнін және қаржы функцияларының бастауын құрайды. Сөйтіп,
өндірістің алдын-ала шарттасылған сипаты кезінде сатылатын өнімді c,
v және m-ге сәйкес элементтерге бөлудің үйлесімдері қалыптасады және
оларға сәйкес ақшалай табыстар мен ақша қорланымдары жасалынады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында құнды одан әрі бөлу және оны
мақсатты пайдалануды нақтыландыру да қаржының негізінде жүзеге асырылады
(1)
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады. Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты
арналымдар мен субъектілер бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген
өнімдегі өзінің үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық өнімнің
жеке бөліктерге бөлінуі мүмкін емес. Қаржы қоғамдық өнімді жасау мен
пайдалану арасындағы байланыстырушы буын болып табылады.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының тоқайласуын, олардың
басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады және
олардың экономиканың тиімділігіне, оның үдемелі дамуына, қоғамдық-
әлеуметтік процестерге әсерін зерделеуге ғылыми көзқарасты талап етеді.
Қоғамдық қатынастарды иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі - өндірістік қатынастарға кіреді.
Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір бөлігі, яғни олар
базистік әрі негізгі қатынастар болып табылады деуге болады.
Экономикалық заңдармен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар – бұл біркелкі
экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар экономикалық өмірдің
бір жағын сипаттайды және абстрактты, қорытынды түрде көрінеді; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, кредит, табыс (пайда) және т.б. жатады.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұраныс пен ұсыныс заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, жалпыдан
жекеге қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпы қоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық
қатынастар және т.б.).әр түрлі қоғамдық-саяси құрылымы бар осы заманғы
мемлекеттерде қаржымен қатар басқа экономикалық категориялар да – ақша,
табыс (пайда), өзіндік құн және басқалары пайдаланылады. Олардың
әрқайсысы өзінің функцияларын (тауардың құнын немесе бағасын білдіру,
айналыс құралы, еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемін аныықтау, өндірісті
ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің нәтижелерін бағалау) орындайды,
оларды қоғам дамуындағы бұл категориялардың мәні мен маңызы көрінеді.
Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты белгілері бойынша
айырмашылығы бар.
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан
ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше белгілерді
біліп алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана
белгімен, тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес.
Құндық категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсыбір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген
құндық экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық
ұдайы өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша
қатынастарын ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай
сипаты – қаржының маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге
асырудың нысанын және қаржының құндық экономикалық категорияларға
тиістілігін (жататынын) баса көрсетеді.
Ақша қаржының іс - әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады.
Ақша болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты
болатын жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып,
капитал, яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн бола
бастайды. Сөйтіп, ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік
қатынастардың бір бөлігі ретінде қаржының пайда болуына жағдайлар
жасайды.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып
табылады. Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде
(материалдық өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық
жүргізудің түрлі деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан
алуан процестері жүзеге асады. Бөлу процесі натуралдық-заттай нысанда да
- өндіріс құралдары мен тұтыну предметтерінің қорларын жасаумен де,
сондай-ақ ақша нысанында да – еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға
арналған ақша қорларының қозғалысы арқылы да болып жатады. Қаржы
қатынастарының бөлгіштік сипаты экономикалық категория ретінде олардың
айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының
аса маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес,
өйткені бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де
ортақ.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақша қорларының
қозғалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісіболып табылады. Ақша
қорлары, істің шын мәнінде, қаржы қатынастарының объектілері болып
табылады.
Ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларыныың барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық әдістердің көмегімен жасалады. әдістер,
қаржы қатынастарындағы іс-қимылдың амалдары ретінде директивалық, яғни
қажетті, сөзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына
ақша ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын-ала қарастыру
қажеттігімен байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және
ақша нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде
пайдаланылады. Баламалық белгісі басқа экономикалық категориялардың –
бағаның, еңбекақының, кредиттің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл
ақша қаражаттарынан бөлініп тұратын ерекшелігі сол, олар экономиканы
басқарудың барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құнның бір жақты
қозғалысының негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай
ерекшелікпен (салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар,
шығыстарды қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен
сипатталады.
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық
категорияны ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мүлтіксіз бөліп алуға
мүмкіндік береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап көрсетеді.
Басқа бірде-бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда атлған
жиынтығын иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі – қаржы
қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының
өрісін тежеп отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны, міндетті сипаты,
біржақты тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық
категория ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын
былайша тұжырымдауға болады: қаржы – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілерде және мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды
қалыптастырумен, сонымен бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске,
қоағамның әлеуметтік және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық
байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын ақша
қатынастары.(2)
Қаржының жұмыс істеуінің шарты – ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақша
қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен
туындайды. Мемлекет қаржы ресурстарының объективті қажеттігін ескере
отырып, оларды пайдаланудың әртүрлі нысандарын жасай алады.: төлемдердің
әртүрлі түрлерін енгізеді немесе күшін жояды, қаржы ресурстарының
насандарын өзгертеді және т.б. шаруашылық жүргізу сферасында үнемі
өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып,
қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне бейімдеуге мүмкіндік
беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның ақша қорларын қалыптастыру
арқылы болады. Қаржының басты арналымы – табыста мен ақшалай қорларды
жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
жасалтын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы бүкіл жағдайға
ықпал етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді
реттеу жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан
мемлекеттің қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі
айтарлықтай жоғары – мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің
20 пайыздан астамы және жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан
бойынша) бөлінеді. Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық
аспектілерде қоғамдық өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық
қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және
қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және
аумақтық құрылымын реттеу, ғылыми-техникалық жетістіктерді тезірек
енгізуді ынталандыру, басқа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті
өзін-өзі басқарудың дамуы тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылы, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың,
аймақтарды, шаруашылық жүргізудің төменгі буындарының арасында ұтымды,
ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және пайдаланылатын
қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.
Мемлекеттік сетордың қызметімен байланысты қаржы қатынастары елеулі
дәрежеде қоғамдық (немес әлеуметтік) тауарлар деп аталынатындары –
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен
бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру
мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалр мен елді
мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің,
басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны
қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау,
білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады.
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымы, яғни оның функцияларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет
тобын, мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары
кескінінің айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның
қоғамдық арналымы қамтып көрестіледі, оның экономикалық табығаты ашылады.
Қаржы басқа тым жалпы категориядан – ақшадан туындайтын
айрықшалықты экономикалық категория болып табылатындақтан және бұл
экономикақы категорияның іс-қимылының шегін сызып қоюдың мүмкін
еместігіне, оның қоғамдық, саяси және экономикалық өмірдің барлық
сферасына терң дендеп енуінебайланысты қаржы функциясы туралы мәселе
ғалым-теоретиктер арасында осы күнге дейін пікірталас тудыруда.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайыөндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық
өнімнің құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты
оның іс-әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл
тұжырымдамаға сәйкес қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының мәні ең
алдымен бөлгіштік функцияның көмегі арқылы көрінеді. Тап осы функция
арқылы қаржының қоғамдық арналымы – шаруашылық жүргізудің әрбір
субъектісін оған қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында
пайдаланылатын қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге
ақша нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір бөлігі қаржының
бөлгіштік функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы
өндірістік процестің қатысушылары болып табылатын заңи және жеке тұлғалар
(мемлекет, кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, азаматтар) қаржылық
бөлуде субъектілер болып келеді.
Қаржының көмегімен бөлгіштік процесс қоғамдық өмірдің барлық
сфераларында – материалдық өндірісте, айналыс және тұтыну сфераларында
өтеді. Бөлудің қаржылық әдістері экономиканы басқарудың түрлі
деңгейлерін: жалпыұлттық, аумақтық, жергілікті деңгейлерді қамтиды.
Қаржылық бөлініске бөлінудің әр түрлі түрлерін – ішкішаруашылық,
ішкісалалық, салааралық, аумақаралық бөліністі тудыратын көпсатылық тән.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі – ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек. Былай деп айтқан дұрыс: өнімнің натуралдық-заттай
құрамын бөлу ақша қорларын бөлу арқылы жасалады. Мемлекет, кәсіпорын,
фирма және халық арасында ақша қорларын (табыстар мен қорланымдарды)
бөлуге сәйкес жасалған натуралдық өнім де бөлінеді.
Қаржының бөлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн – ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу
кезінде қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық
категорияларымен тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық
жүргізуші субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан
процесін қамтиды. Мұның нәтижесінде натуралдық-заттай нысандағы өнімді
түпкілікті тұтынуды қамтамасыз ету үшін ұдайы өндіріс қатысушыларының
ақшаға деген әр түрлі қажеттіліктері қанағаттандырылып отырады. Бұл
орайда қатысушылардың бәрінің табыстары басқалардың шығыстары есебінен
қалыптасады және ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады.
Бірінші жағдайда қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық
сфера капиталынан, әлеуметтік инфрақұрылымның өндірістік емес қорларынан
болатын өндірістік қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен
сақтық қорларын жасау үшін пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың
оның ұдайы толықтырылуы үшін пайдаланылатын түпкілікті табыстарын,
әлеуметтік сфераның мекемелерін ұстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға,
елдің қорғанысына арналған ресурстар құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен
жүзеге асырылады:
Қаржылық-бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
Несиелік-банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдылық негізінде кредиттер беруді білдіреді.
Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгілеген қаржы
құралдарының – нормалардың, мөлшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың
және т.б. көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін.(2)
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
бұл салада ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын
мақсатты бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айрықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салаарлық бөлу;
қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол кәсіпорындардың
әртүрлі рентабелдігімен және күрделі жұмсалымдардың құбылмалы
тиімділігімен ынталандырылып отырады.
Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу және қайта бөлу қоғам
мен кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының ұдайы
өндірістегі қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы
бірдей емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен – бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл
жасайды. Қаржының бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық қайта бөлу
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының
жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бірліктер мен
салаларға беріледі. Қайта бөлудің бұл түрлерінің арқасында бүкіл
экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жағдайында
түпкілікті салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ артта қалған
аймақтарда экономика мен әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды өрлету үшін
өте-мөте көкейтесті болып табылады. Ішкісалалық және ішкішаруашылықтық
қайта бөлу сферасы экономиканы қайта құрудың барысында шаруашылық
жүргізуші субъектісінің тапқан қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң
бойынша мемлекетке тиісті) коммерциялық есеп пен өзін-өзі қаржыландыру
әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Демек, қаржы бөлгіштік функция арқылы ақшалай табыстарды
қалыптастыру және қаражаттарды жұмсау жолымен мемлекеттің, экономикалық
агенттердің экономикалық мүдделерін қамтып көрсететін белгілі бір
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады. Сөйтіп, бөлгіштік функция
арқылы бөлу категориясы ретінде қаржының мәні ашылады, ақша нысанындағы
жиынтық қоғамдық өнімнің, оның құрамды элементтерінің қозғалысымен
байланысты болатынэкономикалық қатынастар айшықталады жәнесатып алу –
сату арқылы натуралдық-заттай нысандағы қоғамдық өнімді өткізу үшін
жағдайлар жасалады.
Қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы
еңбек үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып,
олардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқа табыстарды да қалыптастыру
мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады.
Қаржының бөлгіштік функциясының жақтаушылары бөлу арқылы қаржы
ұдайы өндірістің басқа стадияларына - өндіруге, айырбастауға, тұтынуға
белсенді ықпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, қаржы өндіріске
қалыптастырылатын ақша қорларының мөлшері арқылы санмен әсер етеді: бұл
қорлардың көлемін өзгерте отырып, өндіріске қалаған бағытта ықпал жасауға
болады, не қолайлы қаржы жағдайларын жасау жолымен экономиканың жеке
құрылымдық бөлімшелерінің дамуын тездетуге болады, не баяулатуға болады.
Басқа жағынан, егер көтермелеу қорланырың көлемін өндірістің белгілі бір
сапалық көрсеткіштерінің: еңбек өнімділігінің, ресурстарды үнемдеудің,
қор қайтарымының және т.б. жетістіктерімен ұштастыра өндіріске сапалық
әсер етуге жетуге болады. Қаржы көмегімен ұдайы өндірістің басқа
сатыларына да осылайша әсер етуге болады. Сөйтіп, бөлгіштік функция
арқылы қаржының ұдайы өндірістің барлық процестерімен байланысты және бұл
категорияның өндірістің барлық стадияларына белсенді әсер етуі бақыланып
отырылады.
Қаржының бөлгіштік функциясы тұжырымдамасының жақтаушылары
айқындамасындағы осал мезеті категорияның функциясы тап осы категорияның
өзіндік ерекшелігін қамтып көрсетуі тиіс деген қағида болып табылады.
Қарастырылып отырған функция бөлуге қатысушы басқа экономикалық
категорияларға да – бағаға да, еңбекақыға да, кредитке де тән.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олрдың пікірінше:
Қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
Қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына – материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына
ғана емес, жалпы бүкіл процеске қызмет көрсетеді;
Қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табиғатын ақшаның қозғалысында анықтайтын қаржының
бөлгіштік тұжырымдамасынан айырмашылығ ұдайыөндірістік тұжырымдамасы бұл
табиғатты ақша нысанындағы құн қозғалысында анықтайдыү мұндай ұстанымда
қаржының іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңиді.
Ұдайыөндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) Бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс
сферасында жаслаған қоғамдық жиынтық өнім құнының бір бөлігін алады. Бұл
процесс қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау
арқылы жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең
алдымен, мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті
түрде сан алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты
қорлар және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатын жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта бөлу жолымен мемлекеттік аппараты ұстауға, қоғамдық
өндірістің ұтымды әрі тиімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық
жағынан аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с.
бағытталады. Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және
пайдалану арқылы бөлу экономикалық қатынастардың пайда болуына себепші
болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бақылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың өкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы
экономикалық категория ретіндегі қаржыға тән қасиет және қаржының не
бірінші, не екінші функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау
функциясы мазмұнының нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын
жүргізетін қаржы органдары қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржының бөлгіштік функциясынан туындайды және
жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша
қорлары бойынша бөлуге және оларды мақсатты жұмсауға бақылау жасаудан
көрінеді. Егер қаржының мәні, табиғаты және мазмұны, бір жағынан, жиынтық
қоғамдық өнімнің, ең алдымен, таза табыстың бір бөлігінің қозғалысымен,
оны бөлумен, ақша қорларын жасаумен және материалдық өнідіріс прцесінде
ұлғаймалы ұдайы өндіріске бағыттаумен және басқа жағынан, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорларын жасаумен байланысты болса, қаржының
бақылау функциясы да тиісті түрде материалдық өндірістің бүкіл
ұдайыөндірістік процесіне де, сондай-ақ мемлекеттің ақша ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану процесіне де қызмет
етді. Қаржының екі функциясының диалектикалық бірлігі мен өзара
байланыстығы осында.
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда – жалпы ішкі өнімді тиісті
қорларға бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау
жасауда көрінеді.
Бақылау функциясы сандық түрде қаржы ресурстарының қозғалысы арқылы
жиынтық қоғамдық өнімді бөлумен және қайта бөлумен байланысты болатын
экономикалық процестерді бейнелейді.Сонымен бірге нақты нысанадағы қаржы
ресурстардың қозғалысы жиынтық қоғамдық өнімді құндық бөлу процесіне
мемлекет тарапынан бақылау болып табылады. Мұндай бақылаусыз экономиканың
теңгерімді дамуының қамтамасыз етілуі мүмкін емес.
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның,
фирманың шаруашылық-қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бұл бақылау
материал, еңбек және ақша ресурстарын өнімсіз әрі тиімсіз пайдаланнуды
анықтап қана қоймай, сонымен бірге кәсіпорындарда, фирмаларда өндіріс
рентабелдігін арттырудың резервтерін ашуға,өндірістік емес шығындарды
болдырмауға мүмкіндік береді.
Қаржы мәселесі жөніндегі заңнамалардың бұлжымай сақталуын,
мемлекеттік бюджет, банк алдындағы қаржылық міндеттемелердің, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есептесу және төлемдер жөніндегі
өзара міндеттемелерінің дер кезінде және толық орындалуын тексеру
қаржылық бақылаудың аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
көрсеткіштерді білдіретін қаржы ақпараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып көрсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, өтінімділік, айналымдылық, төлем қабілеттігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап көрсетілген қаржылық көрсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде
де, микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Ұдайы өндіріс процесіндегі қаржының бақылау функциясының рөлі
қаржылық тәртіп арқылы жүзеге асуымен және оның жай-күйімен, белгіленген
нормалар мен нормативтердің сақталуымен, қаржылық міндеттемелердің
орындалуымен байланысты болуы мүмкін.
Қаржылық тәртіп оны бұзушыларға қаржы санкцияларын қолдана отырып
мемлекеттік парызды сақтауға негізделген.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі
арқылы жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері
қаржылық бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс
және шығыс бөлігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады.
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында бақылау жұмысының
бағыттары, қаржылық бақылаудың нысандары мен әдістері айтарлықтай
өзгерді.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
Қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барыысына: өнімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке
ақы төлеуге осылайша ықпал жасалады. Қаржылық бақылаудың бұл түрі өндіріс
тиімділігін жүйелі арттырып отыруға бағытталған;
Қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының)
бір бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрлыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттарының бизнес-жоспарддың немесе құрлыс қарқының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
Кредиттік-банк бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізеді. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылығы, ақылығы қағидаттарынан көрінеді. Бақылаудың
бұл түрі банк арқылы өтетін ақшалай есептесудің (өнім, жұмыс, қызметкер
көрсету үшін) жүйесі арқылы жүргізіледі.
Қаржы қоғамдық ұдайы өндірістің бөлу стадиясынның құралы бола
отырып, ұдайы өндірістің барлық стадияларына ықпал ете алады. Ықпал
етудің объективті алғышарттары екі мән-жаймен байланысты:
1. Қаржы қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадияларына
(өндірістің ,бөлу,айырбастау, тұтыну) ықпал етеді.
2. Қаржының экономикалық процестерінің катализаторы болмауға
әлуметтік ерекшелігі бар(бұл бөлгіштік функциядан туындайды). Бөлу ұдайы
өндірісте айқындаушы сфера болып табылатын материалдық өндіріс сферасында
басталды, өйткені ол өндірістің сипаты мен ауқымына әсер етеді.
Қаржы ұдайы өндіріс процесіне екі түрлі ықпал жасайды:
а) сан жағынан, бұл қаржының шаруашылық процестің үйлесімдермен
сипаталады;
ә) сан жағынан, бұл қаржының шаруашылық жүргізушісі субъектілердің
материалдық мүдделеріне ықпалмен сипатталады.
Қаржы микроэкономикалық дмудың тиімді ара қатынасын белгілеуде,
ұдайы өндірістің заттық және құндық элементтерінің тепе-теңдігіне
жетуде, өндіріс тиімділігін арттыруда маңызды рөл атқарады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
кірістер мен щығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы қаржы
кәсіпорындардың, фирмалардың коммерциялық есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық
өсудің ара салмағын қамтамасыз етеді;
қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының
үйлесу тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
қаржы ұлттық табыстарға экономикада меншіктің сан алуан
нысадардың және шаруашылық жүргізу нысадардың дамуына мүмкіндік туғызады.
Сонымен біргеқаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын
қамтамасыз етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық
және әлеуметтік дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің
өзара теңестірілуіне қол жетеді; қаржы тұтқаларының жоспарлары пайдалану
қоғамдық ұдайы өндіріске қаржының ынталандырғыш рөлін күшейтуге арналған
негізгі қаржылық көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып
анықтауға жағдай жасайды.
Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме
қаржының рөлін 3 бағытқа атқармауға мүмкіндік жасайды:
1) ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы көздерінің
қамтамасыз ету тұрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану
тұрғысынан;
3) қаржының әлеуметтік-экономикалық дамудың ынталандырмасы ретінде
пайдалану тұрғысынан. (1)
1.2 Қаржы ресурстарының құрылымдық жүйесі және оларды ұйымдастыру
қағидаттары
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мұның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Осыған байланысты ол
түрлі экономикалық категориялардың көмегімен жүзеге асады, бұлардың
әрқайсысы ерекеше, тек өзіне тән ролді ғана орындайды. Қаржы құндық бөлу
процесіне қатыса отырып, баға, жалақы, кредит сияқты категориялармен
өзара тығыз байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды. Бұл ақша
категориялары ұдайы өндіріс циклінің басқа стадияларындағыдай сонымен
бірге бөлгіштік процеске де қатысады. Алайда, олардың қатысу өлшемі мен
нысандары бірдей емес. Жеке экономикалық категориялардың ұдайы өндіріс
процесінің түрлі стадияларында қатысу дәрежесі әртүрлі. Аталған
категориялардың әрқайсысы тек оған тән әдістермен және тәсілдермен
қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлудің біркелкі процесіне қатыса
отырып, бөлгіштік және басқа ұдайыөндірістік қатынастардың жүйесінде
өзінің ерекше орнын алады.
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын
ортақтастыра отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде
көрінеді. Ұлттық табыс бөлінгенге дейін және қайта бөлінгенге дейін тауар
сатылуы тиіс. Баға өнім иесіне оны өткізуден түсетін ақшаның мөлшерін
алдын ала анықтайды және одан әрі бөлінетін прцестің алғашқы негізі болып
саналады. Бөлініс процесінде еңбектің қоғамдық қажетті шығындарымен
анықталатын құннан бағаның ауытқуы пайда болуы мүмкін, мұның нәтижесінде
бірқатар өндірушілерде көп құн, басқаларында аз құн өткізіледі. Мұндай
жағдайда қайта бөлгіштік процеске өзінің әдістерімен қаржы араласады: ол
құнның бір бөлігін (мысалы, акциздердің, экспортқа немесе импортқа
салынатын салықтардың, кеден баждарының көмегімен) алады немесе құнның
кем алынған бөлігін субвенциялар, бюджеттік немесе салалық қаржыландыру
жолымен алып береді. Бағаның құннан ауытқуын мемлекет бағалардың саясатын
жүргізгенде реттелетін бағалар, әлеуметтік тұрғыдағы төмен бағалар,
жоғары сұраныммен анықталатын баға – монополиялық бағаларды әдейі
белгілей алатынын есте ұстаған жөн. Нарық жағдайында тауарлардың,
қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы қалыптастыратын еркін бағалар
басым болады.
Алайда, бағаның іс-әрекеті қорлардың тікелей жасалуын тудырмайды,
ол тауар өндірісі мен айналысының тетігі болып көрінеді. Айырбас актісі
дегеніміз бір мезгілдегі сату (біреу үшін) мен сатып алу (басқа үшін).
Тауарларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz