Қазмұнайгаз барлау өндіру акционерлік қоғамының қаржылық тұрақтылығын талдау
КІРІСПЕ
І.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 7
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні мен мақсаты 7
1.2 . Қаржылық жағдайды талдау әдістері 10
1.3. Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесі 14
ІІ.«ҚАЗМҰНАЙГАЗ» БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ 18
2.1. «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру акционерлік қоғамының шаруашылық қызметінің сипаты 18
2.2. Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау 23
2.3. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау 43
ІІІ.«ҚАЗМҰНАЙГАЗ» БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 47
3.1. Кәсіпорын қызметін дамыту барысында жүзеге асырылатын жобалардың негізгі бағыттары 47
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту жолдары 51
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 61
І.КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 7
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні мен мақсаты 7
1.2 . Қаржылық жағдайды талдау әдістері 10
1.3. Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесі 14
ІІ.«ҚАЗМҰНАЙГАЗ» БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ 18
2.1. «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру акционерлік қоғамының шаруашылық қызметінің сипаты 18
2.2. Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау 23
2.3. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау 43
ІІІ.«ҚАЗМҰНАЙГАЗ» БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 47
3.1. Кәсіпорын қызметін дамыту барысында жүзеге асырылатын жобалардың негізгі бағыттары 47
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту жолдары 51
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 61
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
І.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен әдістері
7
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні мен мақсаты 7
2. . Қаржылық жағдайды талдау әдістері
10
1.3. Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесі
14
ІІ.ҚАЗМҰНАЙГАЗ БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК
ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН
ТАЛДАУ
18
2.1. ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамының
шаруашылық қызметінің сипаты
18
2.2. Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін
және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау
23
2.3. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау
43
ІІІ.ҚазМұнайГаз БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК
ҚОҒАМЫНЫҢ қаржылық тұрақтылығын жетілдіру
жолдары
47
3.1. Кәсіпорын қызметін дамыту барысында жүзеге асырылатын
жобалардың негізгі бағыттары
47
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту жолдары
51
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚОСЫМШАЛАР
61
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. межелі көрсеткіштердің орындалуын бағалау ішкі
шаруашылық резервтерді анықтау және өндірістің тиімділігін арттыру үшін
компанияның шаруашылық қызметінің жайы мен күйі және оның дамуын өзара
байланыста кешенді түрде зерделеу қаржылық талдау болып табылады немесе
басқаша айтқанда қаржылық талдау дегеніміз компанияның қаржылық жағдайын
зерттеу деген сөз.
Кез келген кәсіпорын өзінің қаржылық жағдайын біліп отуға
тиісті.Мұнда қаржыландырудың несие ақша қатынастардың шаруашылық қызметтің
тиімділігіне әсері анықталады.
Қаржылық есеп - қисап қаржылық есептің қорытындыланған деректеріне
сүйенеді. Ол негізінен, кәсіпорынның өнімдерін, жұмыстары мен қызметтерін,
негізгі құралдарын және басқа мүліктерін өткізудің қаржылық нәтижесінен
және негізгі емес операциялардан алынатын табыстардан, осы операциялар
бойынша шығындарға азайтылған сомадан құралатын ақырғы қаржылық нәтижелерді
көрсетеді.
Сонымен қатар онда инвестициялық шешімдер мен несиелер беру бойынша
шешімдер қабылдау үшін, жәнеде субъектінің келешектегі ақша ағымын,
ресурстарын және оның міндеттемелерін бағалау үшін пайдалы ақпараттар
болады.
Алынған қаржы нәтижелері негізінде қаржылық есеп - қисапты дайындау
тек қана бухгалтерлердің емес, сонымен қатар кәсіпорынның басқада
экономикалық және техникалық қызметтерінің жұмысы, өйткені есеп-қисапты
құру кезінде кәсіпорын қызметінің барлық аспектілері бағаланады және
қорытындылары шығарылады.
Қаржылық есеп - қисапты дайындау кезінде фирма елдегі қолданымдағы
салық салу тәртібіне, жәнеде салықтың төлемін анықтау мақсатында
фирмалардың қаржылық есеп-қисабымен өзінің тексеруін жүргізетін салықтық
органдар талаптарына бағдарланады.
Қаржы нәтижелерін және қаржылық есеп - қисапты мұқият зерттеу қол
жеткен табыстар себебін ашады, сонымен қатар кәсіпорын жұмысындағы
кемшіліктерді айқындайды, оның қызметінің жетілдірілу жолдарын белгілеуге
көмектеседі.
Ғылыми білімнің жаңа саласы ретінде, аудит, оның теориялық және,
әсіресе, тәжірибелік мәселелерін ары қарай әзірлеуді керек етеді.
Талдау, сонымен бірге, есеп-қисапты тексеру және салықты төлеудің
дұрыстығын анықтау мақсатында аудиторларменде жүргізіледі. Аудиторлар
қаржылық есеп-қисап негізінде, фирманың жоғарғы басшыларына ұсынылатын
жылдық есепке кіретін, фирма жағдайының қаржылық жағдайы туралы ресми
қорытынды жасайды.
Дипломдық жұмыстың мазмұнында мен осы жоғарыда келтірілген
жағдайларды қамтуға тырысамын, атап айтқанда: қаржы нәтижелері бойынша
бухгалтерлік есептің жүргізілуінің дұрыстығы, қаржылық есеп-қисаптың құрылу
негіздері, сәйкес мәселелер бойынша аудитті жүргізудің логикалық әдісі,
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы мысалындағы субъектінің
қаржы - шаруашылықты қызметін талдау.
Жоғарыда айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің қаржы нәтижелерінің бухгалтерлік
есебінің негіздерін және қаржылық есеп-қисапты құруды білмейінше, осы
кәсіпорын есебіндегі коммерциялық жетістік туралы айтуға болмайды,
сондықтан дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы толық бағалы талдауды және
кәсіпорынның қаржы-шаруашылықты қызметін болжауды қамтамасыз ету үшін
бухгалтерлік есептің қазіргі кездегі жүргізілу жағдайларында көкейтесті
болып табылады.
Қаржылық талдау экономикалық процестерді және экономикалық
қатынастарды зерттеу үшін қолданылады, шаруашылық жүргізуші субъектінің
күшті және әлсіз жақтарын көрсетеді, оптималды басқару шешімдерін қабалдау
үшін пайдаланылады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық талдауы қаржы ресурстарын пайдаланудың
мейлінше тиімді әдістерін анықтауға және шаруашылық жүргізуші субъекті
қаражатының құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Одан өзге,
қаржылық талдау шаруашылық жүргізуші субъектінің жеке көрсеткіштерін және
тұтас қаржылық қызметін болжаудың құралы ретінде алына алады.
Қаржылық талдау ұйымның ақша қаражатының қаржылық ағыны қозғалысының
дұрыстығын бақылауға және қаржы мен материалдық ресурстарының жұмсалуының
нормалары мен нормативтерінің сақталуын және шығынданудың тиімділігін
тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржылық талдау нәтижелерін ішкі пайдаланушыларда (басшалар,
менеджерлер), сыртқы пайдаланушыларда (меншіктенушілер, несиегерлер,
жеткізушілер және сатып алушылар, кеңесшілер және т.б.)
Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау, талдамалы ойлауды
қалыптастыруға мүмкіндік беретін, шаруашылық жүргізуші субъектінің
активтерін қаржылық талдау әдістемесін зерттеудің қажеттілігімен
шартталынған.
Зерттеудің мақсаты – бұл, қалыптасқан шаруашылық жағдайын объективті
бағалау үшін, оптималды басқару шешімдерін өндіру және негіздеу үшін,
сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің жетілдірілу резервтерін пайдалану үшін
талдау құралдарын қолдануда дағдылар алу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде, 2002 жылы, Қазақстан
Республикасының Министрлер Президентінің қаулысымен ұлттық акционерлік
компания ретінде құрылған ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы
алынды.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен әдістері
1. . Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні мен мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі
сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз не екенін анықтап
көрейік.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады деп жазса,
профессор Н.А. Русактың айтуы бойынша: Кәсіпорыннның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдалаумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарту және
пайдаланумен, сондай ақ басқа шаруашылық субъектілермен қаржылық қарым
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. Ал, профессор И.Т. Балабанов анықтамасы мынадай:
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік
қабілетінің сипаттамсын қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет
алдында және басқа да шаруашылық субъектілердің алдында өз міндеттемелерін
орындау 1, 8 бет.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бұл ұғымды біріңғай
көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдайды түрлі көрсеткіштерді есептеу
әдісін қолдану арқылы анықтаған жөн.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру
қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика
жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі
барлығын куәландыруы тиіс.
Менің ойымша, сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның
төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Жоғарыда берілген анықтамаларға сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен
әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысулар
үшін жеткілікті дәрежеде болуы керек. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айыпысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық
базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға
мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс болуы қажет.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді. Оларды келесідей түрде жіктеуге болады:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижеснің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі
емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі.
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша .
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорынға байланысты болмайды.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді болады. Сонымен қатар
тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай – ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдап алынуы.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартса, оның қаржы мүмкіндіктері соншалықты
жоғары болады, алайда, онымен бірге тәуекел көлемі де өседі, яғни кәсіпорын
өз кредиторларымен есеп айырыса ала ма, жоқ па деген қауіп туындайды.
Бұл айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің құрылымы мен оның жалпы төлем қабілеттілігі бар
сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрылымы мен құрамын қоса алғандаңғы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорынның басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР Үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы – есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалық көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерің, сондай ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылы жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол 3 сатыны құрайды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу. Бұлардың жиынтығы коммерциялық және өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Менің ойымша, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды оның қаржылық
тұрақтылығынан бастаған жөн және оған мынадай көрсеткіштерді талдау жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптастыру көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау;
2. . Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесі
Кез – келген бизнес келесі үш өзекті сұрақтың қойылуы мен
жауаптарынан басталады:
Кәсіпорын алдына қойылған мақсаттар мен міндеттерге жетуге мүмкіндік
беретін, кәсіпорын активтерінің оптималды құрамы мен шамасы қандай болуы
керек?;
Қаржыландыру көздерін қайдан табу керек және олардың оптималды құрамы
қандай болуы керек?;
Кәсіпорынға төлемдік қабілет пен қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін,
қаржы қызметін ағымды және келешекте басқарылуын қалай қйымдастыруға
болады?
Бұл сұрақтар, кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің өзекті қосалқы
жүйелерінің бірі болып табылатын, қаржы менеджменті шеңберінде шешіледі.
Олардық әрекет жасау логикасы 1 суретте кескінделген.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржысын басқару жүйесінің
ұйымдастыру құрылымы, жәнеде оның кадрлық құрамы, кәсіпорынның мөлшері мен
оның қызметінің түріне тәуелді әртүрлі әдістермен тұрғызылуы мүмкін. Ірі
компания үшін, барынша сипатты қаржы бойынша вице-президентпен (қаржы
директоры) басқарылатын, арнайы қызметтің оқшаулануы және, ережеге сай,
оған бухгалтерия мен қаржы бөлімі кіреді.
Шағын кәсіпорындарда қаржы директорының ролін, әншейінде, бас
бухгалтер орындайды. Қаржы менеджерінің жұмысы фирма басқармасының жоғары
буынының жұмысының бір бөлігін құрайды, не болмаса қаржылық сипаттағы
басқарушылық шешімдерін қабылдау үшін қажетті және пайдалы талдама
ақпаратты оған берумен байланысты.
Қаржы менеджері, қаржыландыру көздерін таңдау проблемасымен тұрақты
түрде кездеседі. Оның ерекшелігі сонда, қандай болмасын көзге қызмет
көрсету кәсіпорынға бірдей болмайды. Қаржыландырудың әрбір көзінің өз
бағасы бар, жәнеде бұл баға стохастикалық табиғатты болады.
Қаржылық сипаттың шешімі, қаншалықты ақпараттық қор объективті
болса, соншалықты ол дәлдікті болады. Объективтілік деңгейі, капиталдар
нарығының тиімді нарыққа қандай дәрежеде сәйкесті болуына тәуелді.
Сурет 1.1- Кәсіпорындағы қаржы басқару жүйесінің құрылымы мен жұмыс істеу
процесі
Осы арқылы қаржы менеджерімен орындалатын қызметтің айрықша
маңыздылығы көрсетіледі (“Fortune” журналында 1976 ж. жазылды, ірі
америкалық корпорациялардың жоғарғы лауазымды қызметкерлерінің 25,3 % өз
қызметтерін қаржы саласында бастаған). Фирманың ұйымдастыру құрылымына
тәуелсіз, қаржы менеджері, қаржы проблемаларын талдауға, кейбір жағдайларда
шешімдер қабылдауға немесе жоғары басшаларға ұсыныстар әзірлеуге жауапты.
Қаржы менеджері қызметінің саласын бөлу логикасы, кәсіпорынның
мүліктік және қаржылық жағдайын көрсететін, негізгі есеп беру нысаны
ретінде, баланс құрылымымен тығыз байланысты (2 сурет).
Қызметтің бөлінге бағыттары, бірмезгілде, менеджер алдында тұрған
негізгі міндеттердіде анықтайды. Бұл міндеттердің құрамы келесідей түрде
бөлшектенеді.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүзеге асырылады:
кәсіпорын активтері мен олардың қалыптасу көздері;
кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық әлуетін қолдау үшін қажетті
ресурстар шамалары мен құрамы және оның қызметін кеңейту;
қосымша қаржыландыру көздері;
қаржы ресурстарының жағдайын және пайдалану тиімділігін бақылау жүйелері.
Сурет 1.2 - Қаржы менеджері қызметінің шешуші салалары
Екінші бағыт егжей-тегжейлі бағалауды болжайды:
талап етілетін қаржы ресурстарының көлемдері;
оларды ұсыну нысандары (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие, қолма-
қол ақша);
қол жеткізу дәрежесі және ұсыну уақыты (қаржы ресурстарының қол жетерлігі
шарт талаптарымен анықтала алады; қаржылар қажетті көлемде және қажетті
уақытта қол жетерлікте болуы керек);
ресурстың осы түрін алудың құны (пайыздық мөлшерлемелер, қаражаттың осы
көзін ұсынудың басқа ресми және ресми емес шарттары);
қаражаттың осы көзімен байланысты тәуекелділік.
Үшінші бағыт, инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді шешімдерді талдау мен бағалауды қарастырады:
қаржы ресурстарының ресурстардың басқа түрлеріне түрленуінің оптималдығы
(материалдық, еңбектік, ақшалай);
негізгі қорға жұмсаудың тиімділігі мен мақсаттылығы, олардың құрамы мен
құрылымы;
айналым қаражаттарының оптималдығы;
қаржы жұмсалымының тиімділігі.
Келтірілген бағаларды қолданумен шешімдердің қабылдануы,
өтімділіктің, қаржылық тұрақтылықтың және пайдалылықтың қоятын талаптарының
арасындағы ымыраны ескеретін, баламалы шешімдерді талдау нәтижесінде
орындалады.
Қаржылық менеджменттің негізгі міндеттерін бөлуде мәнді дәрежеде
бухгалтерлік есеп-қисап мазмұнымен анықталады (3 - сурет).
Табысты қаржы басқару белгілерін анықтайтын мақсаттар жүйесін
тұжырымдаймыз:
- фирманың бәсекелестік күрес жағдайындағы өміршеңдігі;
- банкроттық пен ірі қаржылық табыссыздықтан сақтану;
- фирма бағасын максималдау;
- фирманың экономикалық әлуетінің өсуінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс және өткізілім көлемдерінің өсуі;
- пайданы максималдау;
- шығындарды минималдау.
Сол немесе басқа мақсаттың басымдылығы, туындайтын жағдайларға
байланысты, кәсіпорынның өзімен анықталады.
Мақсаттар әртүрлі қаржылық құралдар қолдану жолымен жүзеге асады.
Қаржы құралы ұғымының түсініктемесінің әртүрлі тәсілдемесі бар. Жалпы
түрде, қаржы құралы ретінде, бір мезгілде бір кәсіпорынның қаржылық
активтерінің жоғарылауы мен екінші кәсіпорынның қаржылық міндеттерінің
жоғарылауы өтетін кез-келген контракт түсіндіріледі.
Қаржы құралдары бастапқы (ақшалай қаражаттар, бағалы қағаздар,
ағымды операциялар бойынша несиегерлік және дебиторлық қарыздар) және
қайталама, немесе туынды (қаржылық опциондар, фьючерстер, форвардтық
контрактар) болып бөлінеді.
Қаржы құралы ұғымының ықшамды тұжырымы да бар. Оған сәйкес қаржы
құралдарының үш негізгі категорияларын бөледі: ақшалай қаражат (кассадағы
және есеп айырысу шотындағы қаражат, валюта), несиелік құралдар
(облигациялар, фьючерстер, опциондар және басқа) және жарғылық капиталда
қатысу әдістері (акциялар және пайлар).
Қаржылық басқару әдістері әр алуан. Олардың негізгісі болып
табылатындар: болжау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзін-өзі
қаржыландыру, несие беру, есептесу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржы
ықпалшарасы жүйесі, амортизациялық аударым жүйесі, ынталандыру жүйесі, баға
белгілеу принциптері, кепілдікті операциялар, трансферттік операциялар,
факторинг, жалға беру, лизинг. Келтірілген әдістердің құраушы элементтері
болып қаржылық басқарудың арнайы әдістері табылады: несиелер, қарыздар,
пайыздық мөлшерлемелер, дивидендтер, валюталық курстың баға белгіленімі,
акциз, дисконт және басқалары. Қаржылық басқару жүйесінің ақпараттық
қамтамасыздандырылу негізін келесі қаржылық сипаттағы кез-келген ақпарат
құрайды:
бухгалтерлік есеп беру;
қаржы органдарының хабарлары;
банк жүйесі органдарының ақпараты;
тауарлық, қорлық және валюталық биржалар ақпараты;
басқа ақпараттар.
Қаржылық басқару жүйесінің техникалық қамтамасыздануы оның барынша
дербес және ең маңызды элементі болып табылады. Көптеген қазіргі жүйелер,
қағазсыз технологияға негізделген (банкілер аралық есептесулер, өзара
есепке алу, несиелік карточка көмегімен есептесу және басқ.), ЭЕМ
желілерін, дербес компьютерлер, қолданбалы бағдарламалардың жұмыс істеу
пакеттерін қолданусыз мүмкіндікті емес.
Қаржылық басқару кез-келген жүйесінің жұмыс істеуі, әрекеттегі
құқықтық және нормативтік қамтамасыздану шеңберінде жүзеге асады. Бұған
жататындар: ҚР Президентінің заңдары, жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
министрліктер мен ведомстволардың бұйрықтары мен өкімдері, лицензиялар,
жарғылық құжаттар, нормалар, нұсқаулықтар, әдістемелік нұсқаулар және
басқалары.
3. .Қаржылық жағдайды талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық) талдау деп бөлуді қажет етіп
отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық
көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру.
Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін
динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі
жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін
жариялайды.
Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл кәсіпорын шығаратын
өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай ақ
сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей
қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа
тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу
орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін
сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады.
Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін
анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін
көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті
жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде
жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1. Көлденең талдау;
2. Тікелей талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы талдау;
5. Факторлық талдау;
6. Қаржылық коэффициенттер әдісі;
Көлденең (уақытша)талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарындағы абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын
анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немес оның өнімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштердегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең тауарлар бірін бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау – барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуларын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғнм жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық таладудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек тарлған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген.
Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін
алғашқы база болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау
жргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндің беретін екі шаманың
арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады.
Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы
қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап
етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын
басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені, тек бір ғана
фактор үлкен әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген фактрлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау.
Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның
құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке элементтерін жалпы
қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері (синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық талдауда
экономикалық, сондай – ақ экономикалық және математикалық статистиканың
түрлі тәсілдері қолданылады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңдегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің қалыптасуы көздерінің құрамдық және құрылым-
дық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
ІІ. ҚАЗМҰНАЙГАЗ БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН
ТАЛДАУ
2.1. ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамының шаруашылық
қызметінің сипаты
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ Қазақстан Республикасында ішкі мұнай
мен табиғи газды өндірумен айналысады. Сонымен қатар компания запастағы
қорды сақтау және дамытуға арналған барлау жұмыстарын жүзеге асырады.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ Қазақстан Республикасындағы Ұлтық
Мұнай газ компаниясының еншілес компаниясы болып табылады. Компания 2004
жылдың наурыз айында ӨзенМұнайГаз және ЕмбіМұнайГаз ААҚ біріктіру
арқылы құрылған.
Ол Қазақстан Республикасындағы ішкі мұнай мен газды өндіруден үшінші
орында тұр. Компанияның 205,9 млн. тонна (2515,2 млн. баррел) активтерінің
запасы қоры бар. Қордың көлемін тәуелсіз зерттеушілер анықтаған.
Компанияның бас ғимараты Астана қаласында орналасқан. Өндірістік
бөлімшелердің негізгі офистері ӨзенМұнайГаз Жаңа Өзен қаласында,
ЕмбіМұнайГаз Атырау қаласында орналасқан. 2006 жылдың 31 желтоқсанындағы
мәліметер бойынша 22 663 адам қызмет етеді.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ Маңғыстау облысы (ӨзенМұнайГаз)
және Атырау облыстарындағы (ЕмбіМұнайГаз Өндірістік филиалы) 44 мұнай
газ кенорны иегері болып табылады.Бұл екі аймақтағы кенрындардың жалпы
көлемі 837,4 шаршы метр. Мұнда кенорын геологиясы, барлау жұмыстарын тиімді
жүзеге асыра алатын білімді мамандар тобы қызмет етеді.
Компанияның негізгі күшті жақтары, оның мұнай және газ өндіру
бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниясының арақатынасына
негізделген. Оның мұндай күшті жақтарына мыналар жатады:
- Үлкен мұнай қорының болуы;
- Шикі мұнай мен табиғи газ өндірудегі бай тәжірибесі;
- Экспорттық мұнай құбырларына жолының ашықтығы;
Бүгінде ҚазМұнайГаз - көмірсутегін өндіру және тасымалдау, әуе
қатынасы, байланыс, теңіз - сауда флоты, мұнай химиясы және құрылыс сияқты
сан салалы жұмыстарды қатар жүргізіп келе жатқан келелі де кемел кәсіпорын.
Мемлекет осындай орасан зор компанияға аталмыш саланың тағдырын
сеніп тапсырып отыр. Мұның өзі компанияның әрбір мүшесіне үлкен
жауапкершілік жүктейді, сонымен қатар алда тұрған мақсаттарды ұтымды шешу
үшін жаңа мүмкіндіктер іздестіруді талап етеді.
Сондықтан да компания өнім өндіруді, көмірсутегін өңдеуде арттыру
бағытында әлі де ішкі резервтерді барған сайын қарастыра түсуі қажет.
Әдепкіде компанияның құрылуына байланысты жұтшылық арасында алыпқашпа
әңгімелердің туындағанын да жасыруға болмайды. Қоғамда болып жататын
құбылыстарға әртүрлі көзқарастың айтылатыны да белгілі құбылыс.
Акционерлік қоғамның негізгі мақсаты өзінің шаруашылық қызметін
жүзеге асыру барысында мүмкіндігінше көп табыс алу.
Қоғам Қазақстан Республикасының Президентінің 20 ақпан 2002 жылғы
№811 Жарлығына сәйкес құрылды.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасына, Қоғамның
Жарғысына, сондай-ақ компанияның жалпы ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қоғамның толық атауы:
мемлекеттік тілде - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы;
орыс тілінде – Акционерное общество Разведка Добыча КазМунайГаз.
Қоғамның орналасқан жері: 10000, Қазақстан Республикасы, Астана
қаласы,Қабанбай батыр даңғылы, 22 үй.
Мұнай – газ саласында біртұтас мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналып отыр.
ҚазМұнайГазды ұйымдастыру барысында құрылымы ұқсас норвегиялық
СТАТОЙЛ, Қытай Ұлттық мұнай компаниясы және Азербайжан мемлекеттік мұнай
компаниясының тәжірибелері есепке алынды.
Сондықтан да компания алғашқы күннен өзінің жағымды инвестициялық
имиджін қалыптастыруға ұмтылып келеді. Осындай саясат ұстанудың нәтижесінде
компания республиканың мұнай – газ секторында қолайлы инвестициялық ахуалды
қалыптастырып үлгерді.
Зерттеліп отырған кәсіпорында өндірілетін өнімдер келесі бағыттар
бойынша тасымалданады:
- Өзен - Атырау зауыттарының мұнай құбырлары арқылы Өзен – Атырау –
Самара бағыты бойынша;
- Ресейдің көлік жүйесі арқылы Қара теңіздің порттарына;
- Қазақстан – Ресей бағыты бойынша.
Жоғарыда атап кеткендей, компания мұнай, газ өндіру саласымен
сонымен қатар өндірілген өнімдерді ішкі нарыққа және экспортқа (кесте )
шығарумен айналысады. Компания қанша тонна мұнайды экспорттайтыны 2.1 –
кестеде келтірілген.
Төменде көрсетілген кесте бойынша 2005 жылы мұнай экспорты 6 489 мың
тоннаны құраса, ал 2006 жылы 3,8 пайызға өсіп, ол 6 739 мың тонна мұнай
экспорттады.
Сонымен қатар, 2005 жылы ішкі нарыққа мұнай шығару көлемі 2 733 мың
тонна болды. Ал 2006 жылы оның көрсеткіші өткен жылмен салыстырғанда 6,7
пайызға қысқарған. Соның нәтижесінде 2006 жылы мұнайды экспорттау көлемі
2005 жылмен салыстырғанда 68 мың тоннаға қысқарған, яғни бұл мұнайды ішкі
нарыққа шығару 0,7 пайызға төмендегенін көрсетеді.
Кесте 2.1 – Кәсіпорын бойынша экспортқа және ішкі нарыққа шығарылатын мұнай
көлемінің динамикасы, мың тонна
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл Ауытқу
Абсолюттік Пайыздық
Мұнай экспорты6 489 6 739 250 103,8
Мұнайды ішкі 2 733 2 551 - 182 93,3
нарыққа шығару
Барлығы 9 290 9 222 - 68 99,3
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы жылына қанша тонна
мұнай өндіріп отырғандығын қарастырып өтейік. Компанияның мұнай өндіру
бойынша динамикасын төмендегі суреттен көруге болады.
Сурет – 2.1 - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру Акционерлік Қоғамының мұнай
өндіру динамикасы (мың тонна)
Суреттен компанияның мұнай өндіру көлемі жылдан жылға артып
отырғанын көруге болады. Атап айтсақ, 2004 жылы 7,9 миллион тонна
өндірілсе, 2005 жылы 8,9 миллион тонна, ал 2006 жылы 9,3 миллион тонна
мұнай өндірілген.
Сурет 2.2 – ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру Акционерлік Қоғамының газ өндіру
динамикасы
Суреттен көріп отырғанымыздай 2004 жылы 812,1 миллион метр куб
өндірілсе, 2005 жылы 881,2 миллион метр куб газ өндірілді, ал 2006 жылы
952,6 миллион метр куб өндірілген. Бұл мәліметтер бойынша қорытынды
шығаратын болсақ, кәсіпорынның өндіріс көлемі ұлғайып келеді деп айтуға
болады.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы, көбінесе
капитал көздерінің құрылымының оптималдылығына және кәсіпорынның активтер
құрылымының оптималдылығына және де бірінші кезекте негізгі және айналым
капиталының арақатынасына байланысты болады.
Меншік капиталының қажеттілігі кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру
талаптарымен ескерілген. Ол олардың дербестігінің және тәуелсіздігінің
негізі болып келеді. Меншік капиталының ерекшелігі болып ол ұзақ мерзімді
негізге инвестицияланады және неғұрлым үлкен тәуекелге шалдығуы болып
табылады.
Капиталдың жалпы сомасында оның бөлігі неғұрлым жоғары қарсы
капиталының бөлігі неғұрлым төмен, неғұрлым оның буфері жоғары, яғни ол
қарыз берушілерді шығындардан қорғайды және өз кезегінде оның жоғалту
тәуекелі төмен болып келеді.
Бірақ та кәсіпорынның қызметін өз құралдарының есебінен ғана
қаржыландыру ылғи да тиімді емес, әсіресе егер оның өндірісі маусымды
мінезді болса да онда жеке-жеке кезеңдерде бір банктің счетінда үлкен
қаржылар жинақталады, ал екіншісінде олар жетіспеушілікте болады.
ҚазМұнайГаз БӨ АҚ қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін қарастырып
өтейік.
Кесте 2.2 - Шаруашылық субъектінің қаржы – шаруашылық қызметінің негізгі
көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл Ауытқуы
+, - %
1. Өнімді өткізуден 570952109 747113374 176161265 131,0
түскен табыс, мың
теңге
2. Өнімнің өзіндік 223062464 265093031 42030567 119,0
құны, мың теңге
3. Жалпы табыс, мың 347889645 482020343 134130698 138,5
теңге
4. Кезеңдік шығындар, 121190621 185144329 63953708 153,0
мың теңге
5. Салық алынғанға 229560745 370352252 140791507 161,3
дейінгі табыс, мың
теңге
6. Табыс салығы, мың 114936619 180170338 65233719 157,0
теңге
7. Таза табыс, мың 114624126 190181914 178719788 166,0
теңге
8. Жұмысшылардың 21997 22663 666 103,0
орташа саны, адам
9. Негізгі құралдардың355753261 444777215 89023954 125,0
орташа жылдық құны,
мың теңге
10. Меншікті 813334039 830730180 17396141 102,1
капиталдың орташа құны
11. Еңбек өнімділігі, 25956 32966,2 7010,2 127,0
(1қ 8қ), теңге
12. Қор қайтымыдылығы,1,60 1,68 0,08 105,0
(1қ 9қ), мың теңге
13. Қор сыйымдылығы, 0,62 0,59 - 0,03 95,2
(9қ 1қ)
14. Сату табыстылығы 0,20 0,25 0,05 125,0
(рентабельділігі),
(7қ 1қ), %
Ақпараттық көзі:ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ есептік мәліметтері
негізінде (қосымша 2)
Алдыңғы жылмен салыстырғанда есепті жылы ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру
акционерлік қоғамының жұмыс істеуі мен қызметті сатудан түскен табыс
бойынша өсудің жоғары деңгейіне жетіп отыр. өнімді өткізуден түскен табыс
алдыңғы жылмен салыстырғанда 2006 жылы 176 161 265 мың теңгеге немесе 31
пайызға өскен. 2006 жылы өнімнің өзіндік құны 2005 жылмен салыстырғанда
19 пайызға өсті.
Жалпы табыс 2005 жылы 347889645 мың теңгені құрап, 2006 жылы
482020343 мың теңгені құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 134130698 мың
теңгеге немесе 38,5 пайызға көбейген. Бірақ табыс көлемі көбейгенмен де
кезеңдік шығындар мөлщері де 53 пайызға өскен.
2005 жылы компанияның таза табысы 114624126 мың теңгені құраса, ал
2006 жылы бұл таза табыс көлемі 178719788 мың теңгеге өсіп, яғни таза табыс
190181914 мың теңгені құрап отыр. Ол 2005 жылмен салыстырғанда 66,0 пайызға
өскен. Таза табыстың өсуі компания үшін жағымды жағдай тудырады.
Компанияның орташа жұмысшылар саны 2005 – 2006 жылдар аралығында
өндірістің кеңеюіне байланысты 666 адамға өскен. Кәсіпорынның негізгі
құралдарының орташа жылдық құны есепті жылы өткен жылғы көрсеткішпен
салыстырғанда 89023954 мың теңгеге немесе 25,0 пайызға ұлғайған.
Компанияның меншікті капиталы 1739141 мың теңгеге, яғни 2,1 пайызға өскен.
Сонымен қатар, компанияның еңбек өнімділігі 27,0 пайызға, қор
қайтарымдылығы 5,0 пайызға өскен және қор сыйымдылығы 4,8 пайызға кемігенін
көруге болады. Кәсіпорынның рентабельділігі де таза табыстың өсуіне
байланысты 25,0 пайызға өскен. Бұл кәсіпорын қызметінің тиімді екендігін
көрсетеді.
2.2. Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін
және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және жекелеген түрлерінің абсолтті және
салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкнндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, қрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және ооның жеке
тоатарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің наты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибежде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардыің
баланстық құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік – аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын
өнім және тауарларды айта бағалау жүргізілмейді, сондықтанда олардың
құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайын
талдауды, балансты талдау деп атайды. Балансты оқи білу дегеніміз - бұл
оның әрбір бабының мазмұнын, оны бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі
рөлін, басқа да баптармен байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы
кәсіпорын экономикасы үшін - мынадай мүмкіндіктер береді:
1) кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
2) кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу
деңгейін анықтау;
3) баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемі
өзгергендігін анықтау;
4) аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде кәсіпорынның
жалпы қаржылық жағдайына баға беру.
Балансты оқуға мыналар жатады:
1) зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
2) баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен,
өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен
салыстыру;
3) баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі
өзара байланысын зерттеу;
4) баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзге ру сипатын талдауы.
Талдаудың берілген сатысында кәсіпорынның қызметі туралы алғашқы
түсінік қалыптасады, кәсіпорын мүлкі мен оның қалыптасу көздерінің
құрамындағы өзгерістер, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысы, кәсіпорын
қаражаттарын орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдағы төлеу қабілеті және
басқалар анықталады.
Осы мақсатта баланстың актив және пассив бөлімдерінің жеке
баптарының арақатынасын, олардың баланс валютасындағы ұлес салмағын (жалпы
жиындағы) анықтайды, өткен кезеңмен салыстырғанда баланстың негізгі
баптарының құрамындағы ауытқу сомасын есептейді.
Есепті оқу және талдай білу табиғи және белгілі бір дәрежеде тек
мамандандырылған бухгалтерлер үшін ғана емес, сонымен қатар менеджерлер,
аналитиктер, консультанттар үшін де өмірлік қажеттілік болып отыр.
Балансты оқуды ең алдымен талдау кезеңіндегі баланс көлемінің
(валютасының) езгеруін анықтаудан бастайды, тұрақсыз болжалға келмейтін
бағаның өзгерісіне және тағы басқаларға қарамастан, баланс валютасы
кәсіпорынның сенімділік деңгейі мен қызмет көлемінің маңызды сипаттамасы
больш қалады және ол кәсіпорынның қаржы жағдайының индикаторларын есептеуде
негізгі қызмет атқарады. Кәсіпорын мүлкінің құнын зерттеу үшін, баланстың
кезең басындағы жиыны мен кезең соңындағы жиынын салыстырады.
Баланс валютасының абсолюттік өзгерісін анықтаумен қатар, оның өсу
қарқынын өнімді сату және жиынтық (таза) табыстың өсу қарқынымен салыстыру
керек.
Баланс валютасының өсу қарқынының сату және жиын-тық табыс көлемінің
өсу қарқынынан асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың
жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасының өсу қарқынынан
өндіру, сату және жиынтық табыс көлемінің өсу қарқынының артта калуы
кәсіпорынның қаржыны пайдалануының нашарлағандығын көрсетеді.
Бухгалтерлік балансты оқу процесінде әрбір бапты екі аспектіде
қарастыру қажет:
1) экономикалық мазмұны, көлемі және динамикасы бойынша;
2) баланстың қарама – қарсы жағының қандай бабымен (баптар тобы)
корреспонденцияланады.
Басқаша айтқанда, баланс активінің әрбір бабы үшін сәйкесінше оны
жабатын көздер қажет және керісінше, пассивтің әрбір бабы үшін қаржылық
ресурстарды пайдалану бағыттарын көре білу қажет.
Айта кеткен жөн, мәніне байланысты қаржы көздерін пайдаланудың
дұрыстығын анықтау шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайының басты
идеясы болып табылады. Жалпы алғанда баланс элементтері - өзара тығыз
байланысты жүйе.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және топтарын
талдау, олардың тиімді таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорынның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың
баланстық құнын құру барысында жүргізіледі
Келесі аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердің
құрамы мен құрылымын талдау қажет.
Кесте 2.3 - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамының ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымы, мың теңге
Көрсеткіштер 2005жыл 2006жыл Өсуі (+)
Кемуі (-)
Сомасы, мыңҮлес Сомасы, мыңҮлес
теңге салмағы, теңге салмағы,
% %
Ағымдағы 392829571 100 526706658 100 +133877087
активтер,
соның ішінде:
Тауарлық – 55415154 14,1 55988666 10,6 +573512
материалдық
қорлар
Дебиторлық 75439151 19,2 91632117 17,4 +16192966
борыш
Ақша 167559640 42,7 245076334 46,5 +77516694
қаражаттары
Басқа да 94415626 24,0 134009541 25,5 +81006085
ағымдағы
активтер
Ақпараттық көзі: ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ есептік мәліметтері
негізінде (Қосымша 1)
Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды
динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильді активтер – яғни ақша
қаражаттары 77516694 мың теңгеге немесе үлес салмағы 3,8 пунктке көбейген.
Ағымдағы активтердің ең мобильді бөлігінің, олардың құнына қатынасы
арқылы анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенттері
(ағымдағы активтердің) 2005 жылы 42,7 пайызды, 2006 жылы 46,5 пайызды
құрайды. Бұл коэффициент ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталған
қаражаттардың жалпы сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін
көрсетеді. Ең мобильді қаражаттар сомасының көбеюі және айналым
қаражаттарының мобильдік коэффициентінің жылдам өсуі кәсіпорынның төлеу
қабілетінің жақсарғанын көрсетеді деп айтуға болады.
Алайда нарық жағдайында айналым қаражатының мобильдігі әрдайым теріс
бағаланбайтындығын да ескерген жөн. Есеп айырысу шотындар қаражаттар
қалдығының аздаған соманың бар болуы немесе олардың болмауы әлі де болса
кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары 2005 жылы 55415154 мың
теңгені және ол 2006 жылы 55988666 мың теңгені құрайды. Олардың үлесі 3,5
пунктке азайғанмен, оның көлемі 573512 мың теңгеге көбейіп отыр.
Бұл жағдай, материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ
немесе шектеулі сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен
болып табылатын басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын
өнімдер, нормадан тыс шикізат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
5
І.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен әдістері
7
1.1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні мен мақсаты 7
2. . Қаржылық жағдайды талдау әдістері
10
1.3. Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесі
14
ІІ.ҚАЗМҰНАЙГАЗ БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК
ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН
ТАЛДАУ
18
2.1. ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамының
шаруашылық қызметінің сипаты
18
2.2. Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін
және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау
23
2.3. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау
43
ІІІ.ҚазМұнайГаз БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК
ҚОҒАМЫНЫҢ қаржылық тұрақтылығын жетілдіру
жолдары
47
3.1. Кәсіпорын қызметін дамыту барысында жүзеге асырылатын
жобалардың негізгі бағыттары
47
3.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту жолдары
51
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚОСЫМШАЛАР
61
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. межелі көрсеткіштердің орындалуын бағалау ішкі
шаруашылық резервтерді анықтау және өндірістің тиімділігін арттыру үшін
компанияның шаруашылық қызметінің жайы мен күйі және оның дамуын өзара
байланыста кешенді түрде зерделеу қаржылық талдау болып табылады немесе
басқаша айтқанда қаржылық талдау дегеніміз компанияның қаржылық жағдайын
зерттеу деген сөз.
Кез келген кәсіпорын өзінің қаржылық жағдайын біліп отуға
тиісті.Мұнда қаржыландырудың несие ақша қатынастардың шаруашылық қызметтің
тиімділігіне әсері анықталады.
Қаржылық есеп - қисап қаржылық есептің қорытындыланған деректеріне
сүйенеді. Ол негізінен, кәсіпорынның өнімдерін, жұмыстары мен қызметтерін,
негізгі құралдарын және басқа мүліктерін өткізудің қаржылық нәтижесінен
және негізгі емес операциялардан алынатын табыстардан, осы операциялар
бойынша шығындарға азайтылған сомадан құралатын ақырғы қаржылық нәтижелерді
көрсетеді.
Сонымен қатар онда инвестициялық шешімдер мен несиелер беру бойынша
шешімдер қабылдау үшін, жәнеде субъектінің келешектегі ақша ағымын,
ресурстарын және оның міндеттемелерін бағалау үшін пайдалы ақпараттар
болады.
Алынған қаржы нәтижелері негізінде қаржылық есеп - қисапты дайындау
тек қана бухгалтерлердің емес, сонымен қатар кәсіпорынның басқада
экономикалық және техникалық қызметтерінің жұмысы, өйткені есеп-қисапты
құру кезінде кәсіпорын қызметінің барлық аспектілері бағаланады және
қорытындылары шығарылады.
Қаржылық есеп - қисапты дайындау кезінде фирма елдегі қолданымдағы
салық салу тәртібіне, жәнеде салықтың төлемін анықтау мақсатында
фирмалардың қаржылық есеп-қисабымен өзінің тексеруін жүргізетін салықтық
органдар талаптарына бағдарланады.
Қаржы нәтижелерін және қаржылық есеп - қисапты мұқият зерттеу қол
жеткен табыстар себебін ашады, сонымен қатар кәсіпорын жұмысындағы
кемшіліктерді айқындайды, оның қызметінің жетілдірілу жолдарын белгілеуге
көмектеседі.
Ғылыми білімнің жаңа саласы ретінде, аудит, оның теориялық және,
әсіресе, тәжірибелік мәселелерін ары қарай әзірлеуді керек етеді.
Талдау, сонымен бірге, есеп-қисапты тексеру және салықты төлеудің
дұрыстығын анықтау мақсатында аудиторларменде жүргізіледі. Аудиторлар
қаржылық есеп-қисап негізінде, фирманың жоғарғы басшыларына ұсынылатын
жылдық есепке кіретін, фирма жағдайының қаржылық жағдайы туралы ресми
қорытынды жасайды.
Дипломдық жұмыстың мазмұнында мен осы жоғарыда келтірілген
жағдайларды қамтуға тырысамын, атап айтқанда: қаржы нәтижелері бойынша
бухгалтерлік есептің жүргізілуінің дұрыстығы, қаржылық есеп-қисаптың құрылу
негіздері, сәйкес мәселелер бойынша аудитті жүргізудің логикалық әдісі,
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы мысалындағы субъектінің
қаржы - шаруашылықты қызметін талдау.
Жоғарыда айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің қаржы нәтижелерінің бухгалтерлік
есебінің негіздерін және қаржылық есеп-қисапты құруды білмейінше, осы
кәсіпорын есебіндегі коммерциялық жетістік туралы айтуға болмайды,
сондықтан дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы толық бағалы талдауды және
кәсіпорынның қаржы-шаруашылықты қызметін болжауды қамтамасыз ету үшін
бухгалтерлік есептің қазіргі кездегі жүргізілу жағдайларында көкейтесті
болып табылады.
Қаржылық талдау экономикалық процестерді және экономикалық
қатынастарды зерттеу үшін қолданылады, шаруашылық жүргізуші субъектінің
күшті және әлсіз жақтарын көрсетеді, оптималды басқару шешімдерін қабалдау
үшін пайдаланылады.
Кәсіпорын қызметінің қаржылық талдауы қаржы ресурстарын пайдаланудың
мейлінше тиімді әдістерін анықтауға және шаруашылық жүргізуші субъекті
қаражатының құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Одан өзге,
қаржылық талдау шаруашылық жүргізуші субъектінің жеке көрсеткіштерін және
тұтас қаржылық қызметін болжаудың құралы ретінде алына алады.
Қаржылық талдау ұйымның ақша қаражатының қаржылық ағыны қозғалысының
дұрыстығын бақылауға және қаржы мен материалдық ресурстарының жұмсалуының
нормалары мен нормативтерінің сақталуын және шығынданудың тиімділігін
тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржылық талдау нәтижелерін ішкі пайдаланушыларда (басшалар,
менеджерлер), сыртқы пайдаланушыларда (меншіктенушілер, несиегерлер,
жеткізушілер және сатып алушылар, кеңесшілер және т.б.)
Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау, талдамалы ойлауды
қалыптастыруға мүмкіндік беретін, шаруашылық жүргізуші субъектінің
активтерін қаржылық талдау әдістемесін зерттеудің қажеттілігімен
шартталынған.
Зерттеудің мақсаты – бұл, қалыптасқан шаруашылық жағдайын объективті
бағалау үшін, оптималды басқару шешімдерін өндіру және негіздеу үшін,
сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің жетілдірілу резервтерін пайдалану үшін
талдау құралдарын қолдануда дағдылар алу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде, 2002 жылы, Қазақстан
Республикасының Министрлер Президентінің қаулысымен ұлттық акционерлік
компания ретінде құрылған ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы
алынды.
1. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мазмұны мен әдістері
1. . Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мәні мен мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі
сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз не екенін анықтап
көрейік.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады деп жазса,
профессор Н.А. Русактың айтуы бойынша: Кәсіпорыннның қаржылық жағдайы
қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдалаумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарту және
пайдаланумен, сондай ақ басқа шаруашылық субъектілермен қаржылық қарым
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. Ал, профессор И.Т. Балабанов анықтамасы мынадай:
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік
қабілетінің сипаттамсын қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет
алдында және басқа да шаруашылық субъектілердің алдында өз міндеттемелерін
орындау 1, 8 бет.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бұл ұғымды біріңғай
көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдайды түрлі көрсеткіштерді есептеу
әдісін қолдану арқылы анықтаған жөн.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру
қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика
жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі
барлығын куәландыруы тиіс.
Менің ойымша, сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін және оның
төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Жоғарыда берілген анықтамаларға сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін
болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай
отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы
кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен
әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысулар
үшін жеткілікті дәрежеде болуы керек. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айыпысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық
базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға
мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс болуы қажет.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді. Оларды келесідей түрде жіктеуге болады:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижеснің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі
емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі.
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша .
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорынға байланысты болмайды.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді болады. Сонымен қатар
тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай – ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдап алынуы.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншалықты көп тартса, оның қаржы мүмкіндіктері соншалықты
жоғары болады, алайда, онымен бірге тәуекел көлемі де өседі, яғни кәсіпорын
өз кредиторларымен есеп айырыса ала ма, жоқ па деген қауіп туындайды.
Бұл айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің құрылымы мен оның жалпы төлем қабілеттілігі бар
сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрылымы мен құрамын қоса алғандаңғы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорынның басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР Үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы – есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалық көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерің, сондай ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылы жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол 3 сатыны құрайды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу. Бұлардың жиынтығы коммерциялық және өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Менің ойымша, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды оның қаржылық
тұрақтылығынан бастаған жөн және оған мынадай көрсеткіштерді талдау жатады:
- кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
- кәсіпорын активтерінің қалыптастыру көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау;
2. . Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесі
Кез – келген бизнес келесі үш өзекті сұрақтың қойылуы мен
жауаптарынан басталады:
Кәсіпорын алдына қойылған мақсаттар мен міндеттерге жетуге мүмкіндік
беретін, кәсіпорын активтерінің оптималды құрамы мен шамасы қандай болуы
керек?;
Қаржыландыру көздерін қайдан табу керек және олардың оптималды құрамы
қандай болуы керек?;
Кәсіпорынға төлемдік қабілет пен қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін,
қаржы қызметін ағымды және келешекте басқарылуын қалай қйымдастыруға
болады?
Бұл сұрақтар, кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің өзекті қосалқы
жүйелерінің бірі болып табылатын, қаржы менеджменті шеңберінде шешіледі.
Олардық әрекет жасау логикасы 1 суретте кескінделген.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржысын басқару жүйесінің
ұйымдастыру құрылымы, жәнеде оның кадрлық құрамы, кәсіпорынның мөлшері мен
оның қызметінің түріне тәуелді әртүрлі әдістермен тұрғызылуы мүмкін. Ірі
компания үшін, барынша сипатты қаржы бойынша вице-президентпен (қаржы
директоры) басқарылатын, арнайы қызметтің оқшаулануы және, ережеге сай,
оған бухгалтерия мен қаржы бөлімі кіреді.
Шағын кәсіпорындарда қаржы директорының ролін, әншейінде, бас
бухгалтер орындайды. Қаржы менеджерінің жұмысы фирма басқармасының жоғары
буынының жұмысының бір бөлігін құрайды, не болмаса қаржылық сипаттағы
басқарушылық шешімдерін қабылдау үшін қажетті және пайдалы талдама
ақпаратты оған берумен байланысты.
Қаржы менеджері, қаржыландыру көздерін таңдау проблемасымен тұрақты
түрде кездеседі. Оның ерекшелігі сонда, қандай болмасын көзге қызмет
көрсету кәсіпорынға бірдей болмайды. Қаржыландырудың әрбір көзінің өз
бағасы бар, жәнеде бұл баға стохастикалық табиғатты болады.
Қаржылық сипаттың шешімі, қаншалықты ақпараттық қор объективті
болса, соншалықты ол дәлдікті болады. Объективтілік деңгейі, капиталдар
нарығының тиімді нарыққа қандай дәрежеде сәйкесті болуына тәуелді.
Сурет 1.1- Кәсіпорындағы қаржы басқару жүйесінің құрылымы мен жұмыс істеу
процесі
Осы арқылы қаржы менеджерімен орындалатын қызметтің айрықша
маңыздылығы көрсетіледі (“Fortune” журналында 1976 ж. жазылды, ірі
америкалық корпорациялардың жоғарғы лауазымды қызметкерлерінің 25,3 % өз
қызметтерін қаржы саласында бастаған). Фирманың ұйымдастыру құрылымына
тәуелсіз, қаржы менеджері, қаржы проблемаларын талдауға, кейбір жағдайларда
шешімдер қабылдауға немесе жоғары басшаларға ұсыныстар әзірлеуге жауапты.
Қаржы менеджері қызметінің саласын бөлу логикасы, кәсіпорынның
мүліктік және қаржылық жағдайын көрсететін, негізгі есеп беру нысаны
ретінде, баланс құрылымымен тығыз байланысты (2 сурет).
Қызметтің бөлінге бағыттары, бірмезгілде, менеджер алдында тұрған
негізгі міндеттердіде анықтайды. Бұл міндеттердің құрамы келесідей түрде
бөлшектенеді.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүзеге асырылады:
кәсіпорын активтері мен олардың қалыптасу көздері;
кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық әлуетін қолдау үшін қажетті
ресурстар шамалары мен құрамы және оның қызметін кеңейту;
қосымша қаржыландыру көздері;
қаржы ресурстарының жағдайын және пайдалану тиімділігін бақылау жүйелері.
Сурет 1.2 - Қаржы менеджері қызметінің шешуші салалары
Екінші бағыт егжей-тегжейлі бағалауды болжайды:
талап етілетін қаржы ресурстарының көлемдері;
оларды ұсыну нысандары (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие, қолма-
қол ақша);
қол жеткізу дәрежесі және ұсыну уақыты (қаржы ресурстарының қол жетерлігі
шарт талаптарымен анықтала алады; қаржылар қажетті көлемде және қажетті
уақытта қол жетерлікте болуы керек);
ресурстың осы түрін алудың құны (пайыздық мөлшерлемелер, қаражаттың осы
көзін ұсынудың басқа ресми және ресми емес шарттары);
қаражаттың осы көзімен байланысты тәуекелділік.
Үшінші бағыт, инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді шешімдерді талдау мен бағалауды қарастырады:
қаржы ресурстарының ресурстардың басқа түрлеріне түрленуінің оптималдығы
(материалдық, еңбектік, ақшалай);
негізгі қорға жұмсаудың тиімділігі мен мақсаттылығы, олардың құрамы мен
құрылымы;
айналым қаражаттарының оптималдығы;
қаржы жұмсалымының тиімділігі.
Келтірілген бағаларды қолданумен шешімдердің қабылдануы,
өтімділіктің, қаржылық тұрақтылықтың және пайдалылықтың қоятын талаптарының
арасындағы ымыраны ескеретін, баламалы шешімдерді талдау нәтижесінде
орындалады.
Қаржылық менеджменттің негізгі міндеттерін бөлуде мәнді дәрежеде
бухгалтерлік есеп-қисап мазмұнымен анықталады (3 - сурет).
Табысты қаржы басқару белгілерін анықтайтын мақсаттар жүйесін
тұжырымдаймыз:
- фирманың бәсекелестік күрес жағдайындағы өміршеңдігі;
- банкроттық пен ірі қаржылық табыссыздықтан сақтану;
- фирма бағасын максималдау;
- фирманың экономикалық әлуетінің өсуінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс және өткізілім көлемдерінің өсуі;
- пайданы максималдау;
- шығындарды минималдау.
Сол немесе басқа мақсаттың басымдылығы, туындайтын жағдайларға
байланысты, кәсіпорынның өзімен анықталады.
Мақсаттар әртүрлі қаржылық құралдар қолдану жолымен жүзеге асады.
Қаржы құралы ұғымының түсініктемесінің әртүрлі тәсілдемесі бар. Жалпы
түрде, қаржы құралы ретінде, бір мезгілде бір кәсіпорынның қаржылық
активтерінің жоғарылауы мен екінші кәсіпорынның қаржылық міндеттерінің
жоғарылауы өтетін кез-келген контракт түсіндіріледі.
Қаржы құралдары бастапқы (ақшалай қаражаттар, бағалы қағаздар,
ағымды операциялар бойынша несиегерлік және дебиторлық қарыздар) және
қайталама, немесе туынды (қаржылық опциондар, фьючерстер, форвардтық
контрактар) болып бөлінеді.
Қаржы құралы ұғымының ықшамды тұжырымы да бар. Оған сәйкес қаржы
құралдарының үш негізгі категорияларын бөледі: ақшалай қаражат (кассадағы
және есеп айырысу шотындағы қаражат, валюта), несиелік құралдар
(облигациялар, фьючерстер, опциондар және басқа) және жарғылық капиталда
қатысу әдістері (акциялар және пайлар).
Қаржылық басқару әдістері әр алуан. Олардың негізгісі болып
табылатындар: болжау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзін-өзі
қаржыландыру, несие беру, есептесу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржы
ықпалшарасы жүйесі, амортизациялық аударым жүйесі, ынталандыру жүйесі, баға
белгілеу принциптері, кепілдікті операциялар, трансферттік операциялар,
факторинг, жалға беру, лизинг. Келтірілген әдістердің құраушы элементтері
болып қаржылық басқарудың арнайы әдістері табылады: несиелер, қарыздар,
пайыздық мөлшерлемелер, дивидендтер, валюталық курстың баға белгіленімі,
акциз, дисконт және басқалары. Қаржылық басқару жүйесінің ақпараттық
қамтамасыздандырылу негізін келесі қаржылық сипаттағы кез-келген ақпарат
құрайды:
бухгалтерлік есеп беру;
қаржы органдарының хабарлары;
банк жүйесі органдарының ақпараты;
тауарлық, қорлық және валюталық биржалар ақпараты;
басқа ақпараттар.
Қаржылық басқару жүйесінің техникалық қамтамасыздануы оның барынша
дербес және ең маңызды элементі болып табылады. Көптеген қазіргі жүйелер,
қағазсыз технологияға негізделген (банкілер аралық есептесулер, өзара
есепке алу, несиелік карточка көмегімен есептесу және басқ.), ЭЕМ
желілерін, дербес компьютерлер, қолданбалы бағдарламалардың жұмыс істеу
пакеттерін қолданусыз мүмкіндікті емес.
Қаржылық басқару кез-келген жүйесінің жұмыс істеуі, әрекеттегі
құқықтық және нормативтік қамтамасыздану шеңберінде жүзеге асады. Бұған
жататындар: ҚР Президентінің заңдары, жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
министрліктер мен ведомстволардың бұйрықтары мен өкімдері, лицензиялар,
жарғылық құжаттар, нормалар, нұсқаулықтар, әдістемелік нұсқаулар және
басқалары.
3. .Қаржылық жағдайды талдау әдістері
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық) талдау деп бөлуді қажет етіп
отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық
көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру.
Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін
динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі
жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін
жариялайды.
Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл кәсіпорын шығаратын
өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай ақ
сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей
қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа
тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады.
Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу
орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін
сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады.
Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін
анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін
көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті
жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде
жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1. Көлденең талдау;
2. Тікелей талдау;
3. Трендтік талдау;
4. Салыстырмалы талдау;
5. Факторлық талдау;
6. Қаржылық коэффициенттер әдісі;
Көлденең (уақытша)талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарындағы абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын
анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немес оның өнімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштердегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденең тауарлар бірін бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау – барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуларын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғнм жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық таладудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек тарлған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген.
Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін
алғашқы база болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау
жргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндің беретін екі шаманың
арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады.
Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы
қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап
етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын
басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені, тек бір ғана
фактор үлкен әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген фактрлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау.
Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның
құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке элементтерін жалпы
қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері (синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық талдауда
экономикалық, сондай – ақ экономикалық және математикалық статистиканың
түрлі тәсілдері қолданылады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңдегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің қалыптасуы көздерінің құрамдық және құрылым-
дық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
ІІ. ҚАЗМҰНАЙГАЗ БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН
ТАЛДАУ
2.1. ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамының шаруашылық
қызметінің сипаты
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ Қазақстан Республикасында ішкі мұнай
мен табиғи газды өндірумен айналысады. Сонымен қатар компания запастағы
қорды сақтау және дамытуға арналған барлау жұмыстарын жүзеге асырады.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ Қазақстан Республикасындағы Ұлтық
Мұнай газ компаниясының еншілес компаниясы болып табылады. Компания 2004
жылдың наурыз айында ӨзенМұнайГаз және ЕмбіМұнайГаз ААҚ біріктіру
арқылы құрылған.
Ол Қазақстан Республикасындағы ішкі мұнай мен газды өндіруден үшінші
орында тұр. Компанияның 205,9 млн. тонна (2515,2 млн. баррел) активтерінің
запасы қоры бар. Қордың көлемін тәуелсіз зерттеушілер анықтаған.
Компанияның бас ғимараты Астана қаласында орналасқан. Өндірістік
бөлімшелердің негізгі офистері ӨзенМұнайГаз Жаңа Өзен қаласында,
ЕмбіМұнайГаз Атырау қаласында орналасқан. 2006 жылдың 31 желтоқсанындағы
мәліметер бойынша 22 663 адам қызмет етеді.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ Маңғыстау облысы (ӨзенМұнайГаз)
және Атырау облыстарындағы (ЕмбіМұнайГаз Өндірістік филиалы) 44 мұнай
газ кенорны иегері болып табылады.Бұл екі аймақтағы кенрындардың жалпы
көлемі 837,4 шаршы метр. Мұнда кенорын геологиясы, барлау жұмыстарын тиімді
жүзеге асыра алатын білімді мамандар тобы қызмет етеді.
Компанияның негізгі күшті жақтары, оның мұнай және газ өндіру
бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниясының арақатынасына
негізделген. Оның мұндай күшті жақтарына мыналар жатады:
- Үлкен мұнай қорының болуы;
- Шикі мұнай мен табиғи газ өндірудегі бай тәжірибесі;
- Экспорттық мұнай құбырларына жолының ашықтығы;
Бүгінде ҚазМұнайГаз - көмірсутегін өндіру және тасымалдау, әуе
қатынасы, байланыс, теңіз - сауда флоты, мұнай химиясы және құрылыс сияқты
сан салалы жұмыстарды қатар жүргізіп келе жатқан келелі де кемел кәсіпорын.
Мемлекет осындай орасан зор компанияға аталмыш саланың тағдырын
сеніп тапсырып отыр. Мұның өзі компанияның әрбір мүшесіне үлкен
жауапкершілік жүктейді, сонымен қатар алда тұрған мақсаттарды ұтымды шешу
үшін жаңа мүмкіндіктер іздестіруді талап етеді.
Сондықтан да компания өнім өндіруді, көмірсутегін өңдеуде арттыру
бағытында әлі де ішкі резервтерді барған сайын қарастыра түсуі қажет.
Әдепкіде компанияның құрылуына байланысты жұтшылық арасында алыпқашпа
әңгімелердің туындағанын да жасыруға болмайды. Қоғамда болып жататын
құбылыстарға әртүрлі көзқарастың айтылатыны да белгілі құбылыс.
Акционерлік қоғамның негізгі мақсаты өзінің шаруашылық қызметін
жүзеге асыру барысында мүмкіндігінше көп табыс алу.
Қоғам Қазақстан Республикасының Президентінің 20 ақпан 2002 жылғы
№811 Жарлығына сәйкес құрылды.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасына, Қоғамның
Жарғысына, сондай-ақ компанияның жалпы ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қоғамның толық атауы:
мемлекеттік тілде - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы;
орыс тілінде – Акционерное общество Разведка Добыча КазМунайГаз.
Қоғамның орналасқан жері: 10000, Қазақстан Республикасы, Астана
қаласы,Қабанбай батыр даңғылы, 22 үй.
Мұнай – газ саласында біртұтас мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналып отыр.
ҚазМұнайГазды ұйымдастыру барысында құрылымы ұқсас норвегиялық
СТАТОЙЛ, Қытай Ұлттық мұнай компаниясы және Азербайжан мемлекеттік мұнай
компаниясының тәжірибелері есепке алынды.
Сондықтан да компания алғашқы күннен өзінің жағымды инвестициялық
имиджін қалыптастыруға ұмтылып келеді. Осындай саясат ұстанудың нәтижесінде
компания республиканың мұнай – газ секторында қолайлы инвестициялық ахуалды
қалыптастырып үлгерді.
Зерттеліп отырған кәсіпорында өндірілетін өнімдер келесі бағыттар
бойынша тасымалданады:
- Өзен - Атырау зауыттарының мұнай құбырлары арқылы Өзен – Атырау –
Самара бағыты бойынша;
- Ресейдің көлік жүйесі арқылы Қара теңіздің порттарына;
- Қазақстан – Ресей бағыты бойынша.
Жоғарыда атап кеткендей, компания мұнай, газ өндіру саласымен
сонымен қатар өндірілген өнімдерді ішкі нарыққа және экспортқа (кесте )
шығарумен айналысады. Компания қанша тонна мұнайды экспорттайтыны 2.1 –
кестеде келтірілген.
Төменде көрсетілген кесте бойынша 2005 жылы мұнай экспорты 6 489 мың
тоннаны құраса, ал 2006 жылы 3,8 пайызға өсіп, ол 6 739 мың тонна мұнай
экспорттады.
Сонымен қатар, 2005 жылы ішкі нарыққа мұнай шығару көлемі 2 733 мың
тонна болды. Ал 2006 жылы оның көрсеткіші өткен жылмен салыстырғанда 6,7
пайызға қысқарған. Соның нәтижесінде 2006 жылы мұнайды экспорттау көлемі
2005 жылмен салыстырғанда 68 мың тоннаға қысқарған, яғни бұл мұнайды ішкі
нарыққа шығару 0,7 пайызға төмендегенін көрсетеді.
Кесте 2.1 – Кәсіпорын бойынша экспортқа және ішкі нарыққа шығарылатын мұнай
көлемінің динамикасы, мың тонна
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл Ауытқу
Абсолюттік Пайыздық
Мұнай экспорты6 489 6 739 250 103,8
Мұнайды ішкі 2 733 2 551 - 182 93,3
нарыққа шығару
Барлығы 9 290 9 222 - 68 99,3
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамы жылына қанша тонна
мұнай өндіріп отырғандығын қарастырып өтейік. Компанияның мұнай өндіру
бойынша динамикасын төмендегі суреттен көруге болады.
Сурет – 2.1 - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру Акционерлік Қоғамының мұнай
өндіру динамикасы (мың тонна)
Суреттен компанияның мұнай өндіру көлемі жылдан жылға артып
отырғанын көруге болады. Атап айтсақ, 2004 жылы 7,9 миллион тонна
өндірілсе, 2005 жылы 8,9 миллион тонна, ал 2006 жылы 9,3 миллион тонна
мұнай өндірілген.
Сурет 2.2 – ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру Акционерлік Қоғамының газ өндіру
динамикасы
Суреттен көріп отырғанымыздай 2004 жылы 812,1 миллион метр куб
өндірілсе, 2005 жылы 881,2 миллион метр куб газ өндірілді, ал 2006 жылы
952,6 миллион метр куб өндірілген. Бұл мәліметтер бойынша қорытынды
шығаратын болсақ, кәсіпорынның өндіріс көлемі ұлғайып келеді деп айтуға
болады.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы, көбінесе
капитал көздерінің құрылымының оптималдылығына және кәсіпорынның активтер
құрылымының оптималдылығына және де бірінші кезекте негізгі және айналым
капиталының арақатынасына байланысты болады.
Меншік капиталының қажеттілігі кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру
талаптарымен ескерілген. Ол олардың дербестігінің және тәуелсіздігінің
негізі болып келеді. Меншік капиталының ерекшелігі болып ол ұзақ мерзімді
негізге инвестицияланады және неғұрлым үлкен тәуекелге шалдығуы болып
табылады.
Капиталдың жалпы сомасында оның бөлігі неғұрлым жоғары қарсы
капиталының бөлігі неғұрлым төмен, неғұрлым оның буфері жоғары, яғни ол
қарыз берушілерді шығындардан қорғайды және өз кезегінде оның жоғалту
тәуекелі төмен болып келеді.
Бірақ та кәсіпорынның қызметін өз құралдарының есебінен ғана
қаржыландыру ылғи да тиімді емес, әсіресе егер оның өндірісі маусымды
мінезді болса да онда жеке-жеке кезеңдерде бір банктің счетінда үлкен
қаржылар жинақталады, ал екіншісінде олар жетіспеушілікте болады.
ҚазМұнайГаз БӨ АҚ қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесін қарастырып
өтейік.
Кесте 2.2 - Шаруашылық субъектінің қаржы – шаруашылық қызметінің негізгі
көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл Ауытқуы
+, - %
1. Өнімді өткізуден 570952109 747113374 176161265 131,0
түскен табыс, мың
теңге
2. Өнімнің өзіндік 223062464 265093031 42030567 119,0
құны, мың теңге
3. Жалпы табыс, мың 347889645 482020343 134130698 138,5
теңге
4. Кезеңдік шығындар, 121190621 185144329 63953708 153,0
мың теңге
5. Салық алынғанға 229560745 370352252 140791507 161,3
дейінгі табыс, мың
теңге
6. Табыс салығы, мың 114936619 180170338 65233719 157,0
теңге
7. Таза табыс, мың 114624126 190181914 178719788 166,0
теңге
8. Жұмысшылардың 21997 22663 666 103,0
орташа саны, адам
9. Негізгі құралдардың355753261 444777215 89023954 125,0
орташа жылдық құны,
мың теңге
10. Меншікті 813334039 830730180 17396141 102,1
капиталдың орташа құны
11. Еңбек өнімділігі, 25956 32966,2 7010,2 127,0
(1қ 8қ), теңге
12. Қор қайтымыдылығы,1,60 1,68 0,08 105,0
(1қ 9қ), мың теңге
13. Қор сыйымдылығы, 0,62 0,59 - 0,03 95,2
(9қ 1қ)
14. Сату табыстылығы 0,20 0,25 0,05 125,0
(рентабельділігі),
(7қ 1қ), %
Ақпараттық көзі:ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ есептік мәліметтері
негізінде (қосымша 2)
Алдыңғы жылмен салыстырғанда есепті жылы ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру
акционерлік қоғамының жұмыс істеуі мен қызметті сатудан түскен табыс
бойынша өсудің жоғары деңгейіне жетіп отыр. өнімді өткізуден түскен табыс
алдыңғы жылмен салыстырғанда 2006 жылы 176 161 265 мың теңгеге немесе 31
пайызға өскен. 2006 жылы өнімнің өзіндік құны 2005 жылмен салыстырғанда
19 пайызға өсті.
Жалпы табыс 2005 жылы 347889645 мың теңгені құрап, 2006 жылы
482020343 мың теңгені құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 134130698 мың
теңгеге немесе 38,5 пайызға көбейген. Бірақ табыс көлемі көбейгенмен де
кезеңдік шығындар мөлщері де 53 пайызға өскен.
2005 жылы компанияның таза табысы 114624126 мың теңгені құраса, ал
2006 жылы бұл таза табыс көлемі 178719788 мың теңгеге өсіп, яғни таза табыс
190181914 мың теңгені құрап отыр. Ол 2005 жылмен салыстырғанда 66,0 пайызға
өскен. Таза табыстың өсуі компания үшін жағымды жағдай тудырады.
Компанияның орташа жұмысшылар саны 2005 – 2006 жылдар аралығында
өндірістің кеңеюіне байланысты 666 адамға өскен. Кәсіпорынның негізгі
құралдарының орташа жылдық құны есепті жылы өткен жылғы көрсеткішпен
салыстырғанда 89023954 мың теңгеге немесе 25,0 пайызға ұлғайған.
Компанияның меншікті капиталы 1739141 мың теңгеге, яғни 2,1 пайызға өскен.
Сонымен қатар, компанияның еңбек өнімділігі 27,0 пайызға, қор
қайтарымдылығы 5,0 пайызға өскен және қор сыйымдылығы 4,8 пайызға кемігенін
көруге болады. Кәсіпорынның рентабельділігі де таза табыстың өсуіне
байланысты 25,0 пайызға өскен. Бұл кәсіпорын қызметінің тиімді екендігін
көрсетеді.
2.2. Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін
және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және жекелеген түрлерінің абсолтті және
салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкнндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, қрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және ооның жеке
тоатарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің наты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибежде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардыің
баланстық құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік – аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын
өнім және тауарларды айта бағалау жүргізілмейді, сондықтанда олардың
құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайын
талдауды, балансты талдау деп атайды. Балансты оқи білу дегеніміз - бұл
оның әрбір бабының мазмұнын, оны бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі
рөлін, басқа да баптармен байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы
кәсіпорын экономикасы үшін - мынадай мүмкіндіктер береді:
1) кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
2) кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу
деңгейін анықтау;
3) баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемі
өзгергендігін анықтау;
4) аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде кәсіпорынның
жалпы қаржылық жағдайына баға беру.
Балансты оқуға мыналар жатады:
1) зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
2) баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен,
өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен
салыстыру;
3) баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі
өзара байланысын зерттеу;
4) баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзге ру сипатын талдауы.
Талдаудың берілген сатысында кәсіпорынның қызметі туралы алғашқы
түсінік қалыптасады, кәсіпорын мүлкі мен оның қалыптасу көздерінің
құрамындағы өзгерістер, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысы, кәсіпорын
қаражаттарын орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдағы төлеу қабілеті және
басқалар анықталады.
Осы мақсатта баланстың актив және пассив бөлімдерінің жеке
баптарының арақатынасын, олардың баланс валютасындағы ұлес салмағын (жалпы
жиындағы) анықтайды, өткен кезеңмен салыстырғанда баланстың негізгі
баптарының құрамындағы ауытқу сомасын есептейді.
Есепті оқу және талдай білу табиғи және белгілі бір дәрежеде тек
мамандандырылған бухгалтерлер үшін ғана емес, сонымен қатар менеджерлер,
аналитиктер, консультанттар үшін де өмірлік қажеттілік болып отыр.
Балансты оқуды ең алдымен талдау кезеңіндегі баланс көлемінің
(валютасының) езгеруін анықтаудан бастайды, тұрақсыз болжалға келмейтін
бағаның өзгерісіне және тағы басқаларға қарамастан, баланс валютасы
кәсіпорынның сенімділік деңгейі мен қызмет көлемінің маңызды сипаттамасы
больш қалады және ол кәсіпорынның қаржы жағдайының индикаторларын есептеуде
негізгі қызмет атқарады. Кәсіпорын мүлкінің құнын зерттеу үшін, баланстың
кезең басындағы жиыны мен кезең соңындағы жиынын салыстырады.
Баланс валютасының абсолюттік өзгерісін анықтаумен қатар, оның өсу
қарқынын өнімді сату және жиынтық (таза) табыстың өсу қарқынымен салыстыру
керек.
Баланс валютасының өсу қарқынының сату және жиын-тық табыс көлемінің
өсу қарқынынан асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың
жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасының өсу қарқынынан
өндіру, сату және жиынтық табыс көлемінің өсу қарқынының артта калуы
кәсіпорынның қаржыны пайдалануының нашарлағандығын көрсетеді.
Бухгалтерлік балансты оқу процесінде әрбір бапты екі аспектіде
қарастыру қажет:
1) экономикалық мазмұны, көлемі және динамикасы бойынша;
2) баланстың қарама – қарсы жағының қандай бабымен (баптар тобы)
корреспонденцияланады.
Басқаша айтқанда, баланс активінің әрбір бабы үшін сәйкесінше оны
жабатын көздер қажет және керісінше, пассивтің әрбір бабы үшін қаржылық
ресурстарды пайдалану бағыттарын көре білу қажет.
Айта кеткен жөн, мәніне байланысты қаржы көздерін пайдаланудың
дұрыстығын анықтау шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайының басты
идеясы болып табылады. Жалпы алғанда баланс элементтері - өзара тығыз
байланысты жүйе.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және топтарын
талдау, олардың тиімді таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорынның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың
баланстық құнын құру барысында жүргізіледі
Келесі аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердің
құрамы мен құрылымын талдау қажет.
Кесте 2.3 - ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру акционерлік қоғамының ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымы, мың теңге
Көрсеткіштер 2005жыл 2006жыл Өсуі (+)
Кемуі (-)
Сомасы, мыңҮлес Сомасы, мыңҮлес
теңге салмағы, теңге салмағы,
% %
Ағымдағы 392829571 100 526706658 100 +133877087
активтер,
соның ішінде:
Тауарлық – 55415154 14,1 55988666 10,6 +573512
материалдық
қорлар
Дебиторлық 75439151 19,2 91632117 17,4 +16192966
борыш
Ақша 167559640 42,7 245076334 46,5 +77516694
қаражаттары
Басқа да 94415626 24,0 134009541 25,5 +81006085
ағымдағы
активтер
Ақпараттық көзі: ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ есептік мәліметтері
негізінде (Қосымша 1)
Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды
динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильді активтер – яғни ақша
қаражаттары 77516694 мың теңгеге немесе үлес салмағы 3,8 пунктке көбейген.
Ағымдағы активтердің ең мобильді бөлігінің, олардың құнына қатынасы
арқылы анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенттері
(ағымдағы активтердің) 2005 жылы 42,7 пайызды, 2006 жылы 46,5 пайызды
құрайды. Бұл коэффициент ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталған
қаражаттардың жалпы сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін
көрсетеді. Ең мобильді қаражаттар сомасының көбеюі және айналым
қаражаттарының мобильдік коэффициентінің жылдам өсуі кәсіпорынның төлеу
қабілетінің жақсарғанын көрсетеді деп айтуға болады.
Алайда нарық жағдайында айналым қаражатының мобильдігі әрдайым теріс
бағаланбайтындығын да ескерген жөн. Есеп айырысу шотындар қаражаттар
қалдығының аздаған соманың бар болуы немесе олардың болмауы әлі де болса
кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары 2005 жылы 55415154 мың
теңгені және ол 2006 жылы 55988666 мың теңгені құрайды. Олардың үлесі 3,5
пунктке азайғанмен, оның көлемі 573512 мың теңгеге көбейіп отыр.
Бұл жағдай, материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ
немесе шектеулі сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен
болып табылатын басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын
өнімдер, нормадан тыс шикізат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz