Бурабай ұлттық табиғат паркінің ландшафтық ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І. ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА БЕРУ
1.1. Географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Геологиялық құрылымы және жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Гидроклиматогенді ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4. Биогендік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ. ТАРАУ. БУРАБАЙ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒАТ ПАРКІНІЛАНДШАФТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Рекрациялық орманды игеру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Рекрациялық орман кешенінің биогеноценозына әсері ... ... ..25
ІІІ. ТАРАУ.ТАБИҒИ ЛАНДШФФТАРЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙҒА БАҒА БЕРУ
3.1. Рекрацияның орман өртінің тууына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Мәдени ландшафтарды сақтау мен төзімділігін арттыру шаралары ... ... .39
3.3.Бурабайда жабайы туризм белең алуда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.4.Қоршаған ортаны қорғау мәселелерінің шаралар ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І. ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА БЕРУ
1.1. Географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Геологиялық құрылымы және жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Гидроклиматогенді ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4. Биогендік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ. ТАРАУ. БУРАБАЙ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒАТ ПАРКІНІЛАНДШАФТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Рекрациялық орманды игеру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Рекрациялық орман кешенінің биогеноценозына әсері ... ... ..25
ІІІ. ТАРАУ.ТАБИҒИ ЛАНДШФФТАРЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙҒА БАҒА БЕРУ
3.1. Рекрацияның орман өртінің тууына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Мәдени ландшафтарды сақтау мен төзімділігін арттыру шаралары ... ... .39
3.3.Бурабайда жабайы туризм белең алуда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.4.Қоршаған ортаны қорғау мәселелерінің шаралар ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Физикалық география кафедрасы
БАКАЛАВРЛЫҚ БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Бурабай ұлттық табиғат паркінің ландшафтық ерекшеліктері
Орындаған:
4 курс студенті
Құрманғали Л.Қ
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы
Түгелбаев С.С.
Норма бақылаушы:
Аға оқытушы Мақаш.К.К
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі: г.ғ.к.,доцент Мұқашева Ж.Н.
Алматы, 2006 ж
Реферат
Баклаврлық бітіру жұмысының тақырыбы: Бурабай Ұлттық табиғат
паркінің ландшафтық ерекшеліктері. Ол бір карта, бір карта-схемадан, бес
суреттен және он бір кестеден құралған жұмыс: Бұл үш тараудан, кіріспе,
әдебиеттерге шолу, қорытынды және қолданылған әдибеттер тізімінен тұрады.
Жиі кездесетін сөздер: Рекреация, эрозия, биогеоценоз, экожүйе, ландшафт,
ұсақ шоқы, мәдени ландшафт, туризм.
Бітіру жұмысымның мақсаты: Бурабай табиғат паркіндегі табиғи және
мәдени ланшафтарды рекреация әсеріне ұшырауын, орман биогеоценоздарының
өзгеруін, қазіргі кездегі туындап отырған мәселелерді, туризмның даму
қарқынын, парк аумағын сақтап қалу мақсатында жүргізіліп жатқан шараларға
сараптама жасау.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
І. ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА БЕРУ
1.1. Географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Геологиялық құрылымы және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ...13
3. Гидроклиматогенді
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .14
4. Биогендік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..18
ІІ. ТАРАУ. БУРАБАЙ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒАТ ПАРКІНІ
ЛАНДШАФТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Рекрациялық орманды игеру
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Рекрациялық орман кешенінің биогеноценозына әсері ... ... ..25
ІІІ. ТАРАУ.ТАБИҒИ ЛАНДШФФТАРЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙҒА БАҒА БЕРУ
1. Рекрацияның орман өртінің тууына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ..34
2. Мәдени ландшафтарды сақтау мен төзімділігін
арттыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...39
3.3.Бурабайда жабайы туризм белең
алуда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..50
3.4.Қоршаған ортаны қорғау мәселелерінің шаралар ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Бұл бітіру жұмысымның тақырыбын осылай алу себебім: жеріміздің әсем
де, сұлу табиғатын, оның табиғат қорларын, ондағы казіргі өзекті
экологиялық жай күйін жазғым кеді.
Сондықтан да бұл бітіру жұмысыма мен мынандай мақсат қойдым. Олар:
Бурабай паркінің табиғаты және табиғи қорларына қысқаша тоқталу, яғни оның
географиялық орны, жер бедері, геологиялық құрылысы, гидроклимотогенді
ерекшелігі, биогендік сипатын қысқаша да болса ашып көрсету, Өйткені
табиғат бізді қоршаған орта болып табылады. Осыған байланысты рекреациялық
аумақтағы туындап отырған мәселелерді қарастырдым.
Орманды рекеациялық мақсатта қолдану ерте кезден-ақ басталған. Бірақ
бұл соңғы уақытта үлкен аумақтарды қамтуда. Осыған байланысты табйғатты
қорғау қоғамы мен мамандардың дабыл қағуына әкеліп соқты. Бұл тек Қазақстан
ғана емес, басқа да елдердің шешілмес дауға айналған мәселесі. Рекреациялық
салмақ күнен-күнге артуда. Бақылауға алынбаған әрекет орны толмас өкінішке
айналуда. Топырақ сапасын, тығыздығын, физикалық және механикалық құрамын
толықтай өзгертіп, эрозияның қалыптасуына, ағаштардың ауыруға шалдығып
бұзылу сатысының жоғарлауына ықпал жасауда. Орман шаруашылығын жүргізудің
ғылыми негізін жасау қажеттілігі туындауда. Орман экожүйесінің тепе-
теңдігін бұзып, өзекті мәселеге айналып отыр. Осының бәрі парк табиғатына
зиян келтіруде.
Жұмыста осы аталған мәселелерге кеңінен тоқталып, әрқайсысына
сипаттама беруге тиістімін.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Орманды рекреациялық мақсатта қолдану орман биогеоценоздарының
бұзылуына, әсіресе бұл демалушылардың көптеп жиналған аймағында (жағажай
маңы, сауықтыру орталықтары, балалар лагері) анық байқалады. Орман
экожүйесіне рекреацияның кері әсері көбнесе оның түріне байланысты.
И.Л.Трапидо рекреацияның орман биогеоценоздарына әсерінің түрлерін
көрсеткен1:
- механикалық әсер:
а) таптау
б) зақымдау (өсімдіктер, саңырауқұлақтар, алау жағу арқылы топырақты
күйдіружануарларды үркіту, ағаштарды зақымдау)
-Келушілер әсер:
а) органикалық және органикалық емес заттармен (азық-түлік, қағаз,
металл)
б) жаңа биологиялық түрлер тарату (әр түрлі өсімдіктер тұқымдары
арқылы)
Ормандар бұзылуының басты факторы болып механикалық жаншылулар мен
топырақтың физикалық құрамының өзгеруін айтамыз. Топырақтың физикалық
құрамының өзгеру үрдісі алғаш рет осы ормандарда анықталған. И.М.Сокол өз
еңбегінде орманның сұрғылт топырағында физикалық-механикалық өзгерістердің
байқалуы келесідей: көлемдік мөлшері артады, топырақ тығызданады, құрылымы
нашарлап, бірнеше есе механикалық құрамы төмендейді. Осының барлығы
топырақтың сапасының өзгеруіне ықпалын тигізеді. [5]
Тапталу нәтижесінде топырақ тығызданады да сонымен қатар оны құраушы:
қатты, газ тектес және сулы фазалар өзгереді. Топырақтың тығыздануы арқылы
беткі бөлігінің қуаттылығы азайады. Бұл 10-20 см тереңдік қабаттарында
байқалады. Ал кейінгі қабаттарда жоғарлау болады. Су өткізгіштігі, ау мен
ылғал алмасуда нашарлайды. [6]
Зерттеушілер көрсеткендей топырақтың тығыздығына әр түрлі факторлар
ықпалын тигізеді. Анықталғандай топырақ тығыздығы жоғарылап, кеңістіктегі
булану азайған. Жер телімдеріндегі топырақтың су өткізгіштігі рекреациялық
аймақта 120 көрсеткен. Топырақ тығыздығының құрылымы өзгереді. А.Иванов,
К. Стоенов белгілегендей қаратопырақтағы тығыздық жоғарылағанда 0,1 гсм3
өзгеріп, ылғал шамамен 10% өседі. Топырақтың тығыздығынан су өткізгіштік
қасиеті төмендеп, жауын-шашын нашар өтеді. Орманда негізінен су өткізу
әрқашанда жоғары, басқа жерлермен салыстырғанда орманның сұр топырағында ол
4,7-5,0 мммлн көрсеткішке жетсе, тың игерген жерде 0,5-0,6 мммлн жеткен.
Көптеген авторлар қорытындылағандай, топырақтың шамадан тыс
тығыздануы, өсімдіктердің тамырына өтетін өткізуді қиындатады.
Қыналы орман жамылғысындағы топырақ тығыздануы, күрт жоғарылап
жекелеген фотоценоз кешендерін кейде құртыпта жіберіледі. Тығызданған
топырақтарда вегетациялық кезеңдегі орташа температура 1-20жоғары болады.
Өсімдіктердің өсуіне кедергі жасайды. [7]
Н.П.Ремезов, П.С. Погребняк тұжырымдауынша топырақтың өте тез
тығыздануы саларынан өсімдіктерде миниралмен қамтылу жағдайы бұзылып,
нитрат мөлшері төмендеп кетеді. Н.Г.Кратова және басқалар көрсеткендей
топырақтың тығыздануы әсерінен азот пен фосфорды да сіңіру қабілеті өте
төмен деңгейге жетеді.
Рекреациялық қолдану тек қана топырақ тығыздығына емес, сондай-ақ
физикалық құрамын, су және ауа режимін, құрлымның бұзылуына әкеліп соғады.
В.А.Кучеряев, П.И.Стасевич, В.А.Крамарец келтіріленг дәлелдерге сүйенсек
топыраққа көп жылдар бойы көшеттерді егуде олардың өсімділігін 2-3сыныпты
бонитетпен анықтаймыз. Топырақ жамылғысының бұзылуы топырақтың құрамындағы
қарашірінділердің барлық тобының төмендеуіне әкеледі, топырақтың 0-20 см
қабатында қарашірінді шамамен 50% төмендейді. Н.Н:Зеленский және Н.П. Жижин
зерттеулері Украинаның шығыс бөлігінде жүргізу нәтижесінде топырақ
жамылғысындағы ІІІ сатылы бұзылу 1,9-3,3 есеге азайып, қоры 9-20%-дан ІV
сатылы бұзылуға өзгерген. Бірақта бұзылу сатысы жас, жетіле қоймаған
ағаштардың көшеттеріне жоғарылауда. В.Н.Спиридонова мәліметтерінде орманда
демалушылар келесіде: бұтақтарға, жапырақтарға зиянын тигізеді. А.А.Роде
көрсеткендей топырақ жамылғысы органикалық заттардың негізгі көзі болып
саналады. Өйткені олар мезофауна әсерінен топыраққа түседі. [8]
Айтарлықтай рекреациялық салмақ әсерінен топырақтың беткі бөлігінде
эрозияның болу мүмкіндігі беткейлерге тән
Топырақ тапталу салдарынан тығыздану 20-30 см байқалады. Осының
нәтижесінде өсімдіктердің тамырлық жүйесіне зиянын тигізеді. Өсуін тежейді.
Тамырлық жүйеге тікелей әсер беретіндіктен ағаштардың құруы белең алады.
Орман шаруашылығын жүргізуде өсімдіктердің жетілу жағдайын қарастыру
керек. Тығыздықтың өзгеруінің көрсеткіші болып көлемдік массасы саналады.
Осы көрсеткіштер арқылы тығыздықты анықтауға болады. Көптеген зерттеулер
бойынша қазіргі уақытта топырақтың тығыздануына рекреациялық ормандардың
бұзылуы әсерін тигізуде. Бұл топырақ пен фотоценоз жағдайымен өзара
байланысты. [11]
Қоректік ортаның өсімдіктерінің төмендеуімен қатар топырақтың
тығыздығына кейбір зеттеушілер механикалық құрамға үлкен назар аударуды
ұсынады. Тіпті шектеулі көлемнің өсуіне және өсімдіктердің тамырының қайта
қалпына келуін қамтиды. Көлем массасының шектеулі шегі көрсетіледі.
А.Г.Гегель және А.А.Воронков құмдақты топырақтарда тамырлардың терең
бойлауы топырақта көлем массамһсының 1,6-1,8 гсм3 1,4-1,5 гсм3 жетуін
қамиды. Басқа авторлар бойынша қайыңның тамыры топырақ тығыздығынан
өзгеріске ұшыраған. Кейбір зерттеулер мәліметтеріне сүйенсек топырақ
тығыздығы 25 гсм2 мөлшері қалыпты болса 40-55 гсм2 қауіпті саналмақ.
Жекелеген түрлерді өзі топырақтың тығыздануына бір қалыпты әсер
етпейді. Бұл түрлердің тамырлық жүйелерін анықтайды. Қарағай мен шырша
топырақтың беткі 0-20 см бөлігінде, шамамен 90 % шоғырланған. Көктеректер м
ен қайыңдарға қарағанда тығыздалуы аздау. Қайыңдардың өсуі орташа топырақ
тығыздығында жоғары қабатта 0-20 см жетсе, қайың мен көктеректе 1,17-
гсм3 . Бірақ В.Н.Спиридонов бойынша топырақ тығыздығына қарғайлар төзімді
делінеді. [12]
Әдебиеттерге шолулар көрсеткендей бүл үрдіске авторлардың ойлары
әркелкі. Кеде қарама-қарсы бағытта көрсетеді. Топырақтың тығыздануы
өсімдіктердің тамырлық жүйелеріне тікелей әсер ететіні сөзсіз. Бұл топырақ
өнімділігіне және ағаштардың биологиялық түрлерінің ерекшелігіне
байланысты.
Көрсетілген кері әрекеттер мен қатар топырақ тығыздығына, дамуы мен
өмірщеңдігіне осында өсетін өсімдіктердің де әсерінің барлығын. [11,12]
авторлар көрсеткен.Оған қарағай түбтерінің зақымдануы, ауруға шалдығуы,
мезофауналардың азаюынан болады.
Көптеген авторлар топырақ тығыздығы ректеациялық салмақтың негізгі
көрсеткіші деп саналған. Зақымданбаған ормандарда топырақтың көлемдік
массасы 0,85-0,88 гсм3 болатын болса, Зақымдануға ұшыраған сүрлеулер мен
грунттық жоларда 1,61-1,63 гсм3.
Әдебиеттерге жасалған талдау көрсеткендей, орманды рекреациялық
мақсатта қолдану топырақтың беткі қабатының өте қатты тығыздануына әкеліп
соғады. Осыған байланысты көлемдік массасы көбейіп және топырақ қатты күйге
еніп, су, ауа режимі бұзылып, миниралды қоректенуі зақымдалып, орианның
топырақ жамылғысы нашарлайды. Топырақтың тығыздануы өсімдік тамырларын
қалыпты жағдайда ұстап тұра алмайтындықтан, ең беткі қабатта механикалық
бұзылу байқалады. Ортаның өзгеруі, көшеттер яғни мәдени ландшафтардың
жағдайының жалпы өзгеруі, орманның рекреациялық бұзылуына әкеледі.
Рекреациялық салмаққа шөптесін бұталар мен тасты қаналар әсері басым.
Топырақ жамылғысының бұзылуының алғашқы бастамасы үлескелердің бұзылуы.
Түрлік құрамның төмендеуі, рекреациялық аймақтың көркем табиғатын бұзу
болып саналады. Орман биогеоценозыкешенінің топырақ жамылғысында нашарлауы,
орман өсімдіктерініің өзіндік қалпына келу шарттарын жояды. Адамның орманға
келуінің өзі сүрлеу мен жалғыз аяқ қалыптасуыкөптеген өсімдік түрлерінің
жойылуына әкеледі. Р.А.Карымсонов ойынша шөптесін шалғыдар түрлерінің болуы
мен олардың өзара өзгерісі орман биогеоценозын төмендетеді. Зерттеулер
көрсеткендей демалушылар көпылдық өсімдіктерді әсіресе әдемі гүл
ашатындарын жинау арқылы олардың жер асты массаларының азаюына септігін
тигізуде. Механикалық әсерден жапырақтар үзіліп, бұтақтар сынып, топырақтар
зақымданады. Өсімдіктердің саны азаяды. Оңтүстік Сібірдегі зерттеулер
көрсеткендей, топырақ тығыздығынан әр түрлі өсімдіктердің қатынасы, орманда
және орманның топырақ жамылғысында бір келкі емес.Таптаулар, аз ғана
тығызданулар оң эффект беруі де мүмкін. Бірақ та, тұтастай алғанда
ормандардағы шөптесін өсімдіктер, шалғында сосын, сосын сорланған және
маусымдыққа ауысуда.
Соңғы кезде көптеген жұмыстар тізбегі пайда болып, онда өсімдіктер
тізімін яғни топырақ тығыздануы мен тапталу деңгейі көрсетілуде. Ол әр
түрлі әдістер мен формулалар өсімдіктердің төзімділігін анықтап көрсетуде
қалыптасады. Көбнесе аласа өсімдіктер, жол жағасында кездеседіндері,
ағаштардың жапырақтары зақымдалады. Тез көбейіп төзімділігі мықтылары ғана
өсіп жетілуде.
Н.М.Горшенин және басқалар қарағайлы көшеттерді зерттеу арқылы,
рекреациялық салмақ әсерінен шөптесін қабатта гелитрофты және хомофитті
өсімдктердің көбейгенін айтады. Авторлардың ойына сүйенсек шөптесін бұталы
өсімдіктерге топырақтың тығыздануы және жалпы рекреациялық салмақ әсер
етеді.
Әдебиеттерге шолулар көрсеткендей топырақ жамылғысында орманды
рекреациялық қолдануда оның өзгеру көрсеткіші әзірше сапалы деңгейде.
Шөптесін өсімдіктер бұзылған экожүйенің негізі болып рекреациялық
әрекеттесуді биогеоценоз көрсеткішінде реттеп отырады.
Рекреациялық орманда маңыздысы ағаш түрларінің табиғи қалпына көшуі
болып табылады. Тәжірбие көрсеткендей антропогендік қысым көшеттердің өшіп
жетілуіне кедергі келтіреді. өзіндік қалпына келу жүрісін зерттеуде құрамы,
құрылымы, жағдайын қалыптастырады. Олардың азаюының басты себебі, тапталу
және топырақ беті жамылғысының тығыздануы мен механикалық зақымдануы және
сыну жатады. [13] Е.С.Надеждин бойынша рекреациялық салмақтың өсуінен
бұьһталы өсімдіктер азайып, рекреациялық бұзылудың ІV сатысына өтеді. Ал
бұзылудың өзінен V стаысында мүлдем дерлік жойылады. Басқа авторлар қарама-
қарсы пікір айтуда. Олардың тұжырымдауынша топырақ жамылғысында бұзылу ІІ-
ші сатыдан ІІІ сатыға өтіп, сосын күрт төмендейді. Бұл төмендеудің
түсіндірмесі болып механикалық зақымдану, яғни демалушылардың жаз
мезгілінде және қыста шаңғы тебу уақытында келуін атаймыз. Рекреациялық
қолдану салдарынан орманның ағаштарына зақымдану, сызат түсу, өсу
жағдайының төмендеуін айтамыз. Орманның кейбір түрлерінде әсіресе әр түрлі
шөптесін өсімдіктерде түрлердің араласуы, яғни қайыңдар мен көктеректер
азаяды.
Рекреация үшін орманды белсенді түрде қолдану оның дамып жетілуіне
және фитоценоздар жағдайына, соның ішінде ағаштарға кері әсер береді.
Б.А.Зайцев мәліметінде рекреациялық салмақтың өсуінен І сатыдан V
сатылы бұзылу зақымданған ағаштарда шамамен 20%-дан 100%өскен. Өте күшті
зақымдалған ағаштарда 5 тен 35% аралығында. өзен көл жағалауындағы
ағаштардың зақымдануы 99,3%. Құрғап қалған ағаштарды санитарлы тексеруден
өткізіп, сосын кесіп тастайды. Бұл кезде құстар ұясы бұзылып, ормандағы
құстардың өніп-өсуіне кедергі жасайды. Механикалық зақымдалу демалыс
орындарынан қашықтау аймақта белең алған. Әсіресе су көздеріне жақын
жерлерді атап айтуға болады. Барлық ағаштар дерлік бұзылудың бес сатысынан
өтеді. Бұл геоботаникалық мәліметтерде келтірілен. Рекреациялық салмақ
арасындағы байланыс өте шиеленіскен.[14]
Бірінші анторпогендік факторлар әсерінен биогеоценоздар жағдайының
көрсеткіші төмендеген. Рекреациялық салмақтан топырақ тығыздығы, физикалық
құрамы мен су өткізгіштігі нашарлайды. Ағаштардың өсуінің төмендеуі,
қорларды да азайтады. Кейбір зерттеулер нәтижесінде рекреациялық бұзылу
әдіс бойынша анықталады.
Курортты дала орманындаңы қарағайлы орман өте күшті рекреациялық
әрекетке ұшыраған. Соның салдарынан ағаштардың құруы көбейген. Сондықтан да
Латвияның мемлекеттік университеті әдістемелер кешенін жасап шығарды. Оған
классикалық және математикалық көрсеткіш әдісі кірген. Авторлар назарын
ағаштардың өсуі биогеоценоз көрсеткіш басты орында болған. Бекітілгендей,
зақымдалып солған ағаштардың өсуіне екі кезең тән. Олардың әрқайсысының өз
кезеңі бар. Бірінші кезеңге бұзылу факторлары әсер ете бастаған сәтінен
ағаштардың өскені қарастырылса, ағаштардың қрауы 20-30 көрсеткіш
деңгейінде. Бұл ағаштың жасына да тікелей әсер етеді. Қарағайлар үшін бұл
кезеңдегі сәтіне 40 жасқа дейінгі топтағы 7-ден 10 жас аралығы қамтылады.
50-80 жастық топқа 10-15 жас кірсе, 90-120 жасқа 15-25 жас кіреді. Жасы
ұлғайған сайын ағаштар антропогендік әрекеттерге төзімділігі төмендейді.
Рекреациялық салмақ әсерінен экологиялық көрсеткіштер топтарға бөлініп
рекреациялық бұзылу деген атауға ие болған. Бұзылудың І сатысына
бұзылмаған немесе өте аз зақымдалған көшеттер жатады. Ал бұзылудың ІІ
сатысына-аз зақымдалған көшеттер жатады. Ағаштардың азда болса механикалық
бұзылуы үрдісмен сипатталады. Бұл сүрлеулердің болуымен сипатталады.
Рекреациялық бұзылу ІІІ сатысында шалғынды өсімдіктердің түрлері
зақымдалады. Бұзылудың ІV сатысын өте қатты бұзылған көшеттер құрайды.
Үлескілердің тең жартысы тапталып, орманның топырақ жамылғысы бұзылған.
Бұзылудың бесінші сатысын түгелдей зақым шеккен ағаштар құрайды. Топырақ
жамылғысы жойылған. Тапталған үлескілерде сорланған жерге тән өсімдіктер
мен маусымдық шөптер кіреді. Қалған ағаштар механикалық зақымдалған немесе
ауру. Осының бәрі ағаштардың әлсіреуіне, төзімділіктің төмендеуіне, соңынан
ағаштардың жойылуына әкеліп соғады.
Орман көптеген уақыт бойына ІІІ және ІV сатылы бұзылу аралығында бола
береді. Ормандық өсімдіктері бар болса жусанды дала кешенге ауысады. Оларды
ІV және V сатылы бұзылу кезінде қайта қалпына келтіру тек қана арнайы орман
шаруашылық шаралар нәтижесінде іске асуы мүмкін. Өте күшті зақымданған
орман үлескелерін қайтадан қалпына келтіру үшін шамамен 20 жыл кетеді.
Рекреациялық орманды қолданудың өсуі топырақтың беткі қабатының
тығыздануына, яғни тамырларының ылғалмен қамтуын төмендетуін әкеледі. Сирек
ағаштарда топырақтың тығыздалуының үрдісі беткі қабат аралығында, өз
кезегінде табиғи үрдісті жояды. Өте күшті бұзылудан соң орманның кейбір
үлескілері қайта қалпына келмейді.
Орман шаруашылық шараларын жобалауда рекреациялық аумақтың белсенділік
шегін анықтап білу қажет. Бұл жайлы көптеген авторлардың мәліметтері бар.
ТМД географиялары мен ландшафтары орманда демалушылардың тығыздығын
келесідей көрсеткен: паркпен, шалғынды паркте-50 адамга, орманды паркте-
15адамга, паркті орманда-5адамга келген. жасыл зоналардағы кішірек
қалалардың өзінде тығыздық 1216 адамга аспауы шарт. Ал ірі қалаларда 20-
27 адамга жеткен. Белорусия парктерінде демалушылар тығыздығы 70-100
адамга жеткенде, демалушылар тек жусандар өскен жерлермен жүруіне ғана
рұхсат етіледі. Демалушылар 10 адамга аспаса орман паркінде түгелдей
серуен құруға болады. жасыл зона жүйесі бойынша ТМД елдерінде келесі мөлшер
ескеріледі: Қала шетіндегі парктерде 50 адамга, ормандық парктерде 10-20
адамга, орманды парк үлескелерінде 5-10 адамга, табиғи орман
ландшафтарында 0,1-5 адамга.
Қазіргі уақытта орман экологиясына ас назар аударылуда. Мысалы, кейбір
облыстарда осы ТМД мемлекеттерінің демалушылар саны: қарағайлы орманда-20,4
адамга, қайыңды орманда-9 адамга.
Салмақ мөлшерін анықтауда беткелерді де ескеру қажеттілігі айтылып
жүр. Беткейлерде демалушылардың қалыпты мөлшері болып: 30С-тан төмен кезде
15 адамга, 4-100С-12 адамга, 11-150С-9 адамга, ал 160С жоғары болса-7,5
адамга.
Қазақстан ормандары қазіргі уақытта антропогендік факторлар әсерінен
үнемі өрт тұтанумен сипатталады. Әсіресе өрттердің көп бөлігі демалыс
күндері байқалады. Тәулік бойынша өртке қауіпті уақыт-жұмыс уақыты
табылады. Өрттің пайда болуына қысқа мерзімді демушылар туғызады. Сондықтан
да демалушыларды тізімдеп, белгілеп отыру қажет. Орманның өртке қауіпті
аймақтарына адамдардың өсуіне тиым салған дұрыс.
Әдебиеттерге шолу көрсеткендей, рекреациялық орман төзімділігін
арттыру шараларын дер кезіндегі қолға алу арқылы ғана, орны толмас
өкініштің алдын-алуымыз мүмкін.
І ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИАТТАМА
1.1. Географиялық орыны
Көкшетау-Қазақстанның солтүстігінде орналасқан тарихи-географиялық
аймақ. Қазіргі Ақмола облысының солтүстік бөлігі мен оған шектесіп жатқан
Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау, Тайынша, Ғ.Мүсірепов, Ақжар,
Ш.Уалиханов аудандарын қамтиды. Орталық бөлігінде Көкшетау қыраты
орналасқан.
Саябақ-Көкшетау қаласынан оңтүстік батысқа қарай 60 шақырым жерде
орналасқан қорықтық аймақ. Құрамына Шалқар, Зеренді көлдері, Айыртау
шоқылары кіреді. Шығыстан батысқа қарай Көкше, Жақсы Жалғызтау, Жаман
Жалғызтау, Имантау, Жыланды, Сандықтау, Зеренді таулары жатыр. Бұл аймақта
Оқжетпес, Жеке батыр, Кенесары үңгірі секілді тарихи орындар бар.
Қыраттың батыс жағынан Есіл ағып өтеді.
Қазақ жеріне орыс шаруаларын біртіндеп қоныстандыруына байланысты
ХІХғасырдан бастап Ресей империясының мемлекеттік кеңесі және Сібір
кодетінің мүшесі М.М.Сперанскийдің басшылығымен 1822жылы Сібір қазақтары
туралы жарғы жасалып, орта жүзде хандық билік жойылды. 1824жылы 29сәуірде
Көкшетау қонысының орнына, Көкшетау бекінісі салынды. 1895жылы Көкшетау
бекінісіне қала мәртебесі берілді. Ақмола облысының әкімшілік орталығы.
Тұрғыны 133,1мың адам. қаланың аумағы 420,0км2. [16]
Сондай-ақ Бурабай курорты, Оқжетпес, Щучинсксанаторийлері,
Жеке батыр, Толубой залив демалыс үйлері жұмыс істейді.
Бурабай Ұлттық табиғат паркінің карта-схемасы
Сурет 1
Оқжетпес
1.2. Геологиялық құрылымы және жер бедері
Бурабай маңы-таулы орманды өлкесі мен геоморфологиялық жағынан күшті
көтерілген табиғи аймақ. Жер бедері негізгі үш түрмен сипатталады: аласа-
таулы, ұсақ шоқылы және жазықтық. Аудандардың негізгі жер бедерін таулар
құрайды. Олар қайыңды, қарағашты ормандар мен көмкерілген. Жан-жағын адыр
төбелер мен көлдер қоршап тұр. Бұның кейбір заңдылықтары кейбір ғылыми
басылымдарда көрсетілген. Биік тау жыныстары жартас, ретсіз шашылып жатқан
тас үйінділері және қорым тас күйінде жер бетіне шығып жатады. Ұсақ шоқының
палезойдың орта тұсынан бастап осы уақытқа дейін жалғанып келген
континенттік даму процесінің, яғни докембрилік палезойлық және неғұрлым
денудациялануы есебінен қалыптасты.
Көкше тауы батысқа қарай отыз бес шақырымды алып жатқан таулы жүйені
құрайды. Оң жағында Шортанды қаласы болса, солтүстігінде Үлкен Шабақты көлі
мен Бөлектау тауымен шектеледі. Таулы жүйе оңтүстік және солтүстік
жоталарымен Ақылбай асуына дейінгі аралықты алып жатыр. Тауды өзен
аңғарларымен, шатқалдармен, тау арасындағы қазаншұңқырлармен, адыр тәрізді
су айрықтармен айқын бөлінген тасты жоталар қоршаған. Жер бедерінің ұзаққа
созылған геологиялық дамуының іздері айқын байқалады.
Ең үлкен нүктесі-Көкше шыңы (Синюха) 947м. Тау шыңынан Бурабай
курортының зонасын түгелдей дерлік көруге болады.
Тауларды ормандар алып жатқандықтан, ауданға қолайлы микроклимат жасап
отыр, яғни атмосфералық жауын-шашыннан, далалық желдерден қорғайды. Сонымен
қатар сипатталған ауданда көтеріңкі жер бөліктері және жазықтық ашық
территориялар кездеседі.
Жазықтар тегіс жер бедерімен ерекшеленеді. Бедердің ұсақ формалары,
тау жұрнағы, төбелер, жыралар кездеседі. Берілген жер бедері шегінде Үлкен
және Кіші Шабақты көлі, ал аралықтарында көптеген ұсақ көлдер мен ойпаңдар
мен сорлар жатыр. Үгілу процесі бірдей жүрмегендіктен түрлі пішіндегі
шоқылар, жартастарадамдар мен жануарларды сипаттайды.
Аудан территориясы каледон және герцин құрылымдарын қамтиды. Бұл жерде
жер бедерінің ұзаққа созылған геологиялық дамуының іздері айқын көрінеді.
Ежелгі (палезой) эрада бұдан 250-300 милион жыл бұрын-таулардың орнында
алып теңіз болған, оның түбіне кейін құмдаққа, әктасқа, кристалл тақтатасқа
айналған қатты заттар жинақталды. Бірте-бірте су тартылды. Неоген-төрттік
кезеңдері-небәрі бізден 1,5 млн жыл бұрын ежелгі палезой қалқанын гранит
ығыстырып шығарды. Тау түзілген учаскелердің блокты көтерілуі, оның үстіне
бір неше фаза герциндік тектономагматикалық цикл болып өтті.
Алқап салыстыра алғанда жас: мұны шұғыл бұрылысты қал жартастар,
жіңішке тау шатқалдары, айқын дамыған қазіргі морфологиялық эрозия және
шөгінді процестері көрсетеді. Көптеген шыңдар, жартастар мен құздар алып
плиталардан құрастырылған пирамида тәрізді. Желдің мүжілуімен, судың
химиялық және механикалық әсерінен, ауа температурасының өзгеруінен тау
баурайлары кереметтей түрге енген. Үңгірлер және тас аспалары терең емес
қуыстар және тасты тесіп өткен саңыраулар, тісті мұнаралар дара тұрған
тұрған баға тәріздес фигуралар кездеседі. Тастар түсі жағынанда айқын:
граниттер және оларды тесіп өтетін легматиттік жер жарықтары-қына өскен
қара жер және ұсақ тау жыныстары ашық сұрда қызғылт түсті. Жартастар тау
жыныстары мейлінше біртекті болғанына қарамастан көрікті. Дала сипатында
сары немесе қызыл фонында ақ кварциттың және жарқыраған синеданың ұнтақтары
бей-берекет шашылған. кейбір гранит кесектерде дала сипаты, мүйізді
күкіртті қоспа және кварц жарықтары бар қара слюда басым. Үлкен Шортанды
көлі аймағында граниттер балшыққа ұқсас кварциттермен және тақтатастармен
жабылған.
Көкшетау қыраты-Сарыарқаның солтүстігіндегі аласа таулы белесті жүйе.
Ол солтүстігінде Солтүстік Қазақстан жазығымен, шығысында Сілеті
жазығымен, оңтүстігінде Атбасар жазығымен және Есіл өзенінің ааңғарымен,
батысында Торғай үстіртімен шектеседі. Батыстан шығысқа қарай 400-450
шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке қарай 200-250шақырымға созылған. Қырат
көптеген аласа таулар мен шоқылардан, төбелерден тұрады. Олардың бастылары:
Көкше тауы, Жақсы Жалғызтау (729м), Зеренді (653м), Имантау (626м),
Сандықтау (626м), Жақсытүкті (559м), Айыртау (555м).
Қырат архей мен протерезойдың көне жыныстарынан (гнейс, кварцит,
филлит, кристалды тақтатастар)түзілген. Шығыс жағы төменгі полезойдың
эффузифті шөгінді қатпарлы қабаттарымен көмкерілген. Көкшетау қыраты
аумағында кварцтық-желілік алтын, темір, таскөмір және қоңыр көмір кен
орындары бар. Бұл девон, силур кезеңі граниттерінен түзілген. Тектоникалық
жарықтардан, граниттің үгіліп мүжілуінен, денудаттанудан беткейлері көп
тілімденген. Соның салдарынан сан алуан қат-қабат тастардан, ғажайып
мүсіндерден, қираған мұнара тәріздес тастардан тұратын аласа таулы жартасты
бедер құрайды. Қылшықты өзені осы таудан бастау алады.
Жалпы Бурабай аймағы құрылыс материалдарына бай өлке болып табылады.
1.3.Гидроклимотогенді ерекшелігі
Қазақстанның солтүстігінде орманды дала зонасы орналасқан Батыс Сібір
ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының аз ғана бөлігін алып жатыр, сондықтан да
климаты біршама жұмсақ. Қар жамылғысының орташа жату мерзімі 173-күнді
құрайды.
Температура мен ауа ылғалдығына тәуелді болуына байланысты
бұлттылықтың жылдық және тәуліктік жүрісі байқалады. Бурабайда ең бұлтты
күндер саны күз бен қыстың басында: қазанда бұлтты күндер-7, қарашада-10,
желтоқсанда-14 көрсеткен. Көп жылғы бақылаулар нәтижесінде алынған
мәліметтерге сүйенсек шілде мен тамызда бұлтты күндер мүлдем дерлік жоқ
болған. Сәуір, мамыр, маусым айларында сирек болсада байқалған. Сондықтанда
демалысқа қолайлы жайма шуақ күндер мамыр-шілде айларында байқалады.
Жаз уақытында қарастырылып отырған територияда желдің орташа
жылдамдығы 2,5-3,4 мсек болса, қыс айларында 3,6 мсек жеткен. Орман
алқаптарында жел болмайды. Көл жағалаулары мен тау шыңдарындағы қатты
желдің жылдамдығы 9мсек құрайды. Бағыты бойынша оңтүстік-оңтүстік-батыс
желдері соғады. Жазда солтүстік желі блмайды.
Күн радиациясының жоғарылығы таза ауамен жергілікті жердің биіктігіне
байланысты болып отыр.
Күн шағылуының салыстырмалы түрде жоғары болуы ұсақ шоқылы аймаққа
айтарлықтай күн энергиясы мен адам демалысына қолайлы жағыдай туғызады.
Адам үшін гигиеналық мөлшерді анықтайды: ауа температурасы +15(-+25(С дейін
және ауа ылғалдылығы 30%-60% болуы шарт. Климттық жағдайы қолайлы. Көп
жылдық мәліметтердің таладау көрсеткіші көрсеткендей гигиеналық норма шілде
мен тамыз айында 92 күнді құрайды екен. [19]
Жаз кезіндегі табиғи ландшафтардың (орман, тау, көл) әсемдігі мен
климаттық жағдайының қолайлылығы осы ауданға демалыс қана емес, курорттарда
ем алуға да қолайлы мүмкіндіктерге жол ашуда. А.П.Романов көп жылдық ауа
температурасының жүрісінің талдауына сүйене отырып, Көкшетау ұсақ
шоқыларының климттық қолайлы кезеңдерін орнатты. Олар: мамыр айында-түстен
кейін, маусым мен шілде-ертеңгі және кешкі уақыттар. Осы уақыттарда ауа
ваннасын қабылдаған адам ысынуды да тоңуды да сезбейді. Бұл адам жанының
ерекшеліктерінің барлығына сәйкес келеді.
Тұтастай алғанда аудан рекреация үшін қолайлы. Жаз мезгіліндегі
жиынтық радиациясының жоғарылығы, сонымен бірге ашық күндердің көптігі
демалушыларға бос уақыттарда келуіне жағдай туғызып отыр. Күз айларында
саңырауқұлақтардың көптігі мен жеміс-жидектер жинаушылар үшін таптырмас
орын. Демалыс үшін маусым, шілде, тамыз айлары ыңғайлы.
Шуақты күндердің ұзақтығы жылына 2300-2400 сағат, оның ең жоғарғы мәні
шілде айына келеді. Радиацияның жылдық жиынтық мәні 100 ккалсм-дей, ал
шашыранды радиацияныкі 48 ккалсм-ге дейін. Аудан жеріне ауа массасының үш
негізгі типі ( арктикалық, полярлық, тропиктік) емін-еркін әсер етеді.
Жылдың суық мезгілінде ауа райының қалыптасуына азияантициклонының батыс
тармағы күшті әсер етеді. Қыста барлық бөлігінде ашық ауа-райы қалыптасады.
Әдетегідей ауа-райының көктемде сақталатын антициклондық режимі әсерінен
күндіз ауа температурасы жоғары, құрғақ желді келеді де, түнге қарай күрт
салқындайды. Көктемгі ауа-райы құбылмалы.
Ауданың неғұрлым жоғарғы салыстырмалы ылғалды қыс айларында байқалады.
Қараша- наурыз аралығында жердің көпшілік бөлігінде оның орташа айлық
мөлшері 72-32 пайызға тең. Аудан территориясы бойынша жылдың жылы
мезгілінде ауаның салыстырмалы ылғалдығы солтүстіктен оңтүстік –батысқа
қарай кемиді. Маусым- шілдеде ауаның ең төменгі салыстырмалы ылғалдығы
байқалады ( 53-58 пайыз) жылдық жауын-шашын мөлшері 125-тен 512 мм дейінгі
аралықта күрт өзгеріп отырады да , орташа 298 мм болып белгіленеді. Ең көп
жауын маусымда (47 мм) және шілдеде (46 мм) түседі. Ең төменгі мөлшері
қаңтарға (16мм) сай келеді. Жыл басына барлығы секундына 15 м астам күшті
жел 24 күн, ал жазық жерлерде желдің орташа жылдық жылдамдығы 5,5 мсек.
жел жылдамдығының ең төменгі орташа айлық мәні тамызда (4,3 мсек.)
байқалады. Қарашадан наурызға дейін жел жылдамдығының орташа айлық
мөлшерінің артуы байқалады. Жылдың суық мезгілінде жел режимі негізінен
Сібір антициклонының батыс тармағының ықпалы әсерінен қалыптасады. Жылдың
жылы бөлігіндегі жел режимі болар болмас бар депрессиясына байланысты
келеді. Боран жиі болып тұрады, орташа есеппен 36-38 күн, кей өңірлерде 50
күн боран соғады. Жауын-шашынның көп мөлшері жылдың жылы кезінде яғни
сәуір мен қазан айының арасында түседі.
Климтты түзуші факторлардың халық шаруашылығының, оның ішінде
ауылшаруашылығын дамытуда маңызы зор.
Курорттық зонаның территориясы, қоршаған аудан мен салыстырғанда
бірнеше ондаған әлсіз тұзданған сулы көлдер алып жатыр солардың ішінде
ірілері: Үлкен Шабақты, Кіші Шабақты, Бурабай, Шортанды, Қотыркөл, Жайнақ
көлдері.
Шортанды және Үлкен Шабақты көлдерінің түбінде ірі тасты жүйелер
кездеседі. Кейбір көлдерде жартастар мен аралдар бар.
Кесте 1
Бурабай Ұлттық табиғат паркіндегі жайма шуақты күндер саны
Жылдар
Орташа
Айлар көпжылдығы
1994 1995 1996 1997
1 2 3 4 5
Ғылыми негіздегі 5442,3 192,1 5634,4 5211,9
ормандар
Қалалық ормандар 1174,6 22,4 1197,0 966,4
Ормандық парк 510,0 90,6 600,6 471,9
зонасындағы орман
бөлігі
Ормандар курорт 3810,0 725,0 4535,0 3611,0
маңындағы
Санитарлы қорғау 31710,0 11424,0 43134,0 25873,0
ормандары
Тыйым салынған орман 21,0 79,0 100,0 21,0
бөліктері
Көлік жолдарына тиым 1963,0 411,0 2374,0 1722,0
салынған ормандар
Далалық жерлер 11735,0 894,0 12629,0 11129,0
Ұзақ мерзімге 58,2 26,8 85,0 55,2
қолдануға берілген
ормандар
Қорытынды 56458,1 13864,9 70323,0 49094,4
Далалық шоқ ормандар курорт зонасының оңтүстік және шығыс бөлігінде
орналасқан. Олар табиғи – сауықтырушы ормандық кешен Бурабай-да шоқ
ормандардың солтүстік шығыс бөлігі үй хайуанаттары әсерінен бұзылу
ұшыраған.
Бұл жердегі орман бөлігі 49094,4 га (69,8%)
Негізгі рекреациялық салмақ орманның 30%-дық жер аумағын алып жатыр.
Оған стацианарлық рекреациялық н.ысан мен елді мекендер де кіреді.
Орман құраушы түрлер құрамы әркелкілігі мен ерекшелігін бейнелейді.
Қылқанды қарағайлар, Мәдени сібір шыршасы, сібір қылқан жапырақты ағашы
таралған. Жапырақтылар тобынан кең түрде қайың, емен және бұталар
кездеседі.
Толықтай жетілген және жетілмеген көшеттер 62,2%-ды құраса, соның
орта жастағылары 27,2%, ал жастары 10,6%.
Курорт зонасының ауқымды орман жамылғысы алып жатқан қарағайлы
көшеттер 64,8%, қайыңдар 31,8%, көк теректер 2,8 %, қалғандары 0,6%-ды
құрайды.
Рекреациялық ормандар көрсеткіші болып көшеттердің тығыздығы және
орман ландшафттарының элементтерінің түрлілігі мен ерекшеліктері. Біз
қарастырып отырған көшеттер әртүрлі жаста. Қарағайлы ормандар өте құрғақ ,
жас және ылғалды болып топтастырылады.
Өте құрғақ тасты, жартасты қарағайлар, қылқанды ормандардың 7%-н
құрап, жалаңаш тасты, дөңесті, шыңдар мен беткей бөліктерінде жекелеген
жүйектерде қалыптасады.
Кесте 3
Құрастырылып отырған аймақтағы ормандардың топ бойынша таралуы
Орман тобының түрі Аумағы га %
1.Қылқанды орман 31789,0 64,8
а)Қарағайлы көшеттер 31789,0 64,8
- өте құрғақ, 2307,7 4,7
- құрғақ 12329,0 25,1
-жас және ылғалды 16424,3 33,5
2.Жапырақты орман 16993,4 34,6
а) Қайыңды көшеттер 15626,3 31,8
- уақытша 6182,5 12,6
- жас және ылғалды 8054,2 16,4
- сулы 815,2 1,7
- ылғал 574,4 1,1
Б)Көктеректі көшеттер 1367,1 2,8
- уақытша 357,1 0,8
- ылғалды 992,4 2,0
- сулы 17,6 - -
Кесте 3-тің жалғасы
3.Басқалары 279,4 0,6
Қорытынды: 490618 0,6
Топырақ жамылғысы аккумульятивті және ұсақ қималы сұрғылт жер асты
топырағымен сәйкестенеді. Бұл түрде таза қарағайлы көшеттер қалыптасып
Бонитет класының Vа- VБ құрайды.
Төменгі ярус өсімдіктері қыналар мен сұрғылт бөдене шөп, қазтабан
және бұталардан қызыл мия, ірі жапырақты көбенқұйрық, қоянқұлақ, бадана
жұпар шөппен сипатталады. Барлық айтылған өсімдіктер сирек кездеседі және
кішігірім топтар мен көшеттер үлкен эстетикалық жоғарғы топырақ қорғаушы
маңызға ие. Рекреациялық мақсатта аз қолданылады.
Табиғи өрттерден сақтау қауыпсіздігі шкаласы үшін Қазақстан
ормандары өте құрғақ қарағайлы болғандықтан бірінші класты өрт
қауыпсіздігіне жатады. Құрғақ тасты қыналы қарағайлар қылқанды орманның 39%-
ін құрайды. Олар шыңдар мен дөңесті беткейлерде элювиальді – дэлювиальді
қалдықтармен жамылған.
Бұл түрге ылғалдың жетіспеушілігі сәйкестенеді. Торпырақтар ұсақ,
орташа қыналы, жеңіл саздақты, сұрғылт ормандық және элювиальді
граниттермен байланысқан. Құрғақ тасты қыналы таза қарағайлы көшеттер
қалыптасуда олар шығу тегі бойынша 4- ші кейде 5- ші класты бонитетке
жатады.
Қисықтау келген көшеттерге ксерофиттердің кейбір түрлері : жебір
бөдене шөп, көзқараған өседі.
Құрғақ тасты қыналы қарағайлардың ірі массиві негізінен бұл
аймақтың батыс бөлігінен Шортанды және Бураба өзендерінің жағалау
бөліктерінде кездеседі.
Көшеттер жоғарғы эстетикалық және санитарлы – гигиеналық құрылымы
арқылы рекреациалық мақсатта кең түрде қолданылады. Сонымен бірге тапталуға
қарсы төзімділігі төмен болғандықтан демалу аймақтарында көлемдерін
қолдануды шектеу керек .
Жас және ылғалды қарағайлар қылқанды орманның 52 % - ін құрайды,
осы топқа ормандық топ түрлерінің келесі көшеттері жатады : жас шөптесін
көде, жас тасты көде, жас шөптесін итбүлдірген және ылғалды шөптесін емен
шөп, еркекшөп кездеседі. Жасқарағайлардың көшеттері әлсіз дамыған таудың
төменгі беткей бөліктерінде ұсақ шоқылы жүйектерде, жондарда орналасқан.
Ылғалдану атмосфералық жауын-шашындар есебінен жүреді. Топырақтары ормандық
сұр, терең қимасы әлсіз сорланған.
Бұл жағдайларда таза және аралас қарағайлы қайыңды көшеттер
II-III класты бонитеттер қалыптастырады. Топырақ қабатында кешенді түрде
мүктер мен қыналардың таралуы айтарлықтай ашық алаң қай жерде болса, тасты
бұталы өсімдіктер, беткейлерде таралып орман етектерінде жекелей және
топтасқан әр түрдегі бұталар итмұрын, қара қарақат, шырғанақ өседі.
Жас қарағайлар осы аймақтың орталық бөлігіне көз тартарлықтай түр
беріп сондай-ақ солтүстік шығыс бөлігіндегі Қотыр көл мен Шортандымен
үйлеседі. Бұл орманның жоғарғы эстетикалық және санитарлық гигиеналық
көрсеткіштері демалыс түрлерін ұйымдастыруда таптырмайтын аймақ.Міне тура
осы жерде рекреациялық нысананың жоғарғы кок сектрациясы белгіленуде.
Табиғи өрт қауіпсіздігінің бағанасы бойынша жас қарағайлар жоғарғы өрт
қауіпсіздігі бойынша жанғыш материалдары орташадан сәл жоғары қорда. Барлық
өрт қауіпсіздігі мүмкін маусымдарда болады. Ылғалды қарағайлар қазіргі
көлдік қазан шұңқырлардың жақсы дамыған терассаларында және уақытша ағын
сулардың арналарынан қашықтықта дамыған. Ылғалдану айтарлықтай бөлігін
қамтыған, кейде аккумуляция атмосфералық жауын-шашындар есебінен жүреді.
Топырағы орманның сұр эллювиальды және аллювиальды қалдықтар мен
көмкерілген.
Мұнда таза және аралас қайыңдар көшеттері екінші және үшінші класты
бонитеттер кездеседі. Топырақ қабатында қара қарақат, кәдімгі шырғанағы
таралған, қарағайлардың табиғи дамуында ылғал жеткілікті, көшеттерде су
жинау ылғал реттеуші маңызға ие, ылғалды қарағайлар солтүстік шығыс және
шығыс бөлікте жиі кездеседі. Олар төменгі эстетикалық санитарлық гигиеналық
құрылымының төмендігі мен тірі топырақ жамылғысының әлсіз дамуы мен топырақ
ылғалдығының жоғарғылығы мен сипатталады. [21]
Көшеттерге айтарлықтай салмақ науқанды жылдары , саңырауқұлақтар мен
жеміс-жидектерді жинау уақыттарында әсіресе рекреациялық сауықтыру
орталықтарына жақын жерлерде байқалады. Өрттер бұл жерде жаз мезгілінде жиі
болып орташа өртке қауіпті жанғыш материалдар мен белгілі сулы қарағайлар.
Ежелгі терассалық арналарда көлдер маңында дамыған. Топырағы сазды,
батпақты, торфты. Кей жерлерде қарағайлар қайыңдар мен араласа келіп 3 және
– ші класты бонитеттерді қалыптастырады. Тірі топырақ жамылғыларында.
2. . Рекреацияның орман кешенінің биогеоценозына әсері
Адамның түрлі шаруашылық әрекеттері табиғатқа үнемі әсер етіп, оны
өзгертеді. В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша, адамның іс-әрекеті қуатты
геологиялық күшке айналып отыр. Адам табиғатты өз мақсатына сай
жасампаздықпен көркейте де алады. Адамның осындай іс-әрекетінің нәтижесінде
ерекше биогеоценоздар қалыптасады. Биогеоценоздарды жасау кезінде оның
құрамдас бөліктерінің топыраққа тигізетін әсері де алдын-ала ескерілуі
қажет. Бұл кезде топырақты желмен судың бүлдіруінен (эрозия) қорғау,
топырақ жамылғысының табиғи құрылымы мен біртұтастығын сақтау жағдайларын
жан-жақты ескерудің ерекше маңызы бар.
Биогеоценоздарда бір түрге жататын өсімдіктердің үлкен аймақтарда өсуі,
онымен қоректенетін бунақденелілердің жасанды биогеоценоздарда тез көбейіп
кетуіне және олардың сол дақылдардың өсуіне зиян келтіруіне мүмкіндік
туғызады. Табиғи биогеоценозда Күн негізгі энергия көзі болып табылады.
Табиғаттағы әрбір биогеоценоздардың өзін- өзі реттей отырып тұрақты
күйге көшуі сыртқы орта жағдайларының түрлі әсерлеріне байланысты өзгермелі
болып келеді. Сондықтан да биогеоценоздардың тұрақтылық тек салыстырмалы
түрде ғана боладды. Биогеоценоздық түрлердің арақатынасына адамның іс-
әрекеті де зор әсер етеді.
Қарағайлы орманды қоректену тізбегі де күрделі болып келеді. Орманда
өсімдіктер сатылы болып өседі. Биогеоценоздардың барлық қоректену тізбегіне
қежетті органикалық заттарды сол ормандағы жасыл өсімдіктер синтездейді.
Биогеоценоздарда тіршілік өте күрделі.
Топырақ беті жамылғысына рекреацияның әсері кең түрде әдебиеттерде
көрініс тапқан. Бірақ та тәжірбие жүзінде өсімдіктердің тұрақтылығы,
зерттеліп отырған аймақтағы мөлшерлі және сапалы өзгерістері, отырғызылатын
көшеттер жағдайын бағалау үшін, бекітілген мөлшерден аспауы, бұзылған
фотоценоздарды қайта қалпына келтіру іске асырылған.
Зерттеу нәтижесі бойыншы бақыланған 11-26дейінгі аймақта 59 астам
өсімдік түрі, яғни 24 түршеге бөлінген. Соның ішінде көшеттердің 46 түрінің
15 түрі құрғақ қарағайлар. Кең түрде: бұршақты, дәнді астық тұқымдастар
таралған.
Рекреация нәтижесінде топырақ беті жамылғысы 5,5(-дан 0,5(-ға, яғни 15
есеге артқан. Жас қарағайлы шөптесін орманда топырақ беті жамылғысы 5,5
және 5,3 есеге төмендеген.Күрт төмендеу көрсеткіші шөптесін, итбүлдірген
өсімдіктері мол қарағайлы орманда ауытқу деңгейі 58,3( жеткен. Сонымен
қатар фитомасса айқын байқалады. Рекреацияның дамуы мен қатар топырақ беті
жамылғысы 2,5 еседен 7,5 есеге дейін өскен. Осындай тенденция жас қарағайлы
жән еқайыңды ормандарға тән.
Аталған түрлер бойынша фитомассаның тоғыз тұрі бақыланған. Олар:
бүлдірген, шыңжапырақ, клевер, шүйгіншөп және тағы басқалары.
Бақыланған өсімдіктердің 30 түрінің 13-і бұзылған жер телімдеріне тән
фитомасса, 8 түрі ІІ сатылы ауытқуға ұшыраған, ал клевер, жгунь, қарақат-
ІІІ сатылы ауытқуға енеді. [7]
Рекреация әсерінен қайың көшеттеріндегі фитомасса IV сатылы ауытқуға
ұшырап бақылаулардан 14 есе артқан. ІІІ және IV сатылы ауытқуларға жол
жапырақ, қияқшөп ұшыраған. Бұл жерде тығыз топырақ байқалады.
Топырақ беті жамылғысының өзгеруі рекреацияның тікелей әсерінен іске
асуда.
Осыған байланысты рекреациялық ауытқудың сатысы, топырақ жамылғысының
фитомссасы жер асты суымен байланысын көрсетеді. Зерттеулер көрсеткендей
рекреация салмағынан кейбір өсімдік жойылып кетеді, кейбіреулері салмаққа
төзімбілік көрсетеді.
Олар әрқайсысы көптеген түрлерге бөлінеді. Арамшөптік түрлер:
біржылдық қоңырдас, бақбақ,жол жапырақ рекреацияның ІІІ сатысындағы жер
телімдеріне жатады. Жас тасты қыналы қарағайларда қияқ пен көдеден
басқалары VІ ауытқулардан тұрады. Құлпынай, кекірегүл түрлері рекреация
салмағын көтере алмай жоғалып кету қаупі төніп тұр. ІІ және ІІІ сатылы
ауытқуларға ұшыыраған жер телімдерінде кәдімгі бақбақ, қазтастақ өседі.
Кең түрде рекреация салмағына тұрақты әртүрлі шөптесін және жидек
дақылдары. Арамшөптік және шалғынды түрлерге: кәдімгі мыңжапырақ, кәдімгі
бақбақ, клевер, қазтамақ, құлпынай VІ сатылы ауытқуларға ұшыраған жер
телімдермен жойылып кетеді.
Рекреация салмағынан жалпы санымен қатар, түрлерді де жойып жідереді.
Сондай-ақ топырақта ауа мен судың мөлшерлері қалыпты жағдайда болып
микроағзалардың тіршілігінің көбейуіне қолайлы орта туындағанда өсімдіктер
қалдықтары айратциялық жағдайдың туындауына байланысты. Рекреациялық
қолдану да маусымдық сипатқа ие. Жекелеген көшеттерді жергілікті халықпен
бірге демалушылар жеміс жидектер мен саңырауқұрақ терушілердің әсеріне
ұшырайды. Сонымен рекреациялық салмақ фитоценоздарға 2-3 есе жоғары салмақ
түсіретіндіктен қарапайым белсенді демалыста орман шаруашылығының
қызметкерлері осыған назар аударуы қажет.
Жетілмеген қайыңдар орманның 5%-ын және аккумулятивті тауалды
жазықтары алып жатыр. Өсімдіктердің төменгі ярусында шалғынды саздақ түрлі
шөптесін өсімдіктер жатады.
Жетілмеген қайыңдар түрлі шөптесін қайыңдық көшеттермен селбесіп
өседі. Олардың негізгі орталықтары шығыстағы Қотыркөл көлі, көлдің жағалауы
және зеттелген аймақтың көлдері ашық таулы, Сарыбұлақ және Қарабұлақ
өзендері аралығында. Жас жетілген қайыңдар Эстетикслық және санитарлы
гигиеналық көрсеттіштері жоғары болғандықтан экотоптары нашар болып келеді.
Бұл көшеттерді рекреация үшін қолдануға шек қойылған.
Қайыңды олрман аумағының 4%-дан астамы ылғалы мол қайыңдар құрайды.
Топырағы шымтезекті, саздақты және шалғынды саздақты, кварцитті болып
келеді.
Бониттеттік құрамы 4-5-ті құрайды. Рекреациялық аймақтарда мүлдем
қолданылмайды. Зерттелген аумақтың 2,8%-н көктеректер алып жатыр. Олар
негізінен солтүстік шығыс және солтүстік бптыс бөліктері Бурабай массивінде
таралған. Тамырлары ылғалды көктектер, көктеректік ормандар 72%-өзен
терресалары мен беткейдің төменгі жондарында орналасқан. Топырағы шалғынды
қара топырақ. Таза көктеректер 3-ші класты бонитетте қалыптасады. Топырақ
ылғалдануымен су өткізгіштігі жеткілікті. Топырақ бетінде шалғынды шөптесін
өсімдіктер қарағай, шие, итмұрын, шырғанақ таралған. Рекреациялық салмақ
бұл жерде саңырауқұлақ теру кезінде кең сипатқа ие болады.
Көктеректі орманның 26%-н уақытша көктеректер құрап, шығыс беткейлік
жондарда кең етек алып жатыр. Мұнда күңгірт сор топырақ таралған. Орманның
басқа түрдегі топтары рекреациялық мақсатта қолданылмайды. Жас қайыңдар
және көктеректердің шабылуымен өрт қауіпсіздік сатысы 3-ші клас болса,
қайыңдар мен көктеректер 4-ші класқа, қалған түрлері 5-ші класқа жатады.
Бұл жерлердегі өрттердің тұтану себебінің бірі ұзаққа созылған құрғақшылық.
Бұл рекреациялық аймақтың ормандық беогеоценозына демалудың тигізетін
әсері анкета жүргізу арқылы анықталған. Бұл әлеуметтік сұраныс нәтижесі
көрсеткендей орман түрінің құрамына байланысты демалушылар аралас
көшеттерді аралағанды қалайтындар 46%, ал қайыңды орманда демалғысы
келгендер 14%-ды құраған.
Жастық көлеміне келсек демалушылар көбінесе орта жастағы ағаштарда,
яғни 66% жөн көрсе, жас жетілмеген ағаштарды 28%-ы, өте жастарында 60%-ды
көрсеткен.
Ал енді орманның ағашы көп бөлігінде демалғысы келетінде 76 пайызға
жеткен. Ал орманның сирек бөлігінде демалушылар 12%-ды құраған.
Демалушылардың жақсы көтетін мекеніне өзен жағалаулары тұрса ол
көрсеткіш бойынша 69%-ға жеткен. Тыныш жағажайлы мекенді қалайтындар 28%
болса, ал табиғи ескерткіштер маңында демалатындар тек қана 3%.
Демалыс түрлеріне байланысты демалушылар көбінесе көлдердің
жағалауларында шомылып, балық аулауды қалайтындар 59%-ға жеткен.
Ал жаяу жүргенді қалайтындар 21%, ал жай ғана достарымен табиғатта
болуды қалайтындар 13%, ал мұнда спортпен айналысатындар 2%, міне сонымен
бірге саңырауқұлақтармен, жеміс-жидектер теру үшін келетіндер 80%, Дәрілік
өсімдіктермен гүлдер теріп серуендейтіндер 20%. Жыл мезгіліне қарамастан
демалушылар ортманда 69%, демалуды жыл мезгілдері бойынша тоқталсақ күзде
18%, қыста 6%, көктемде 7%, демалыс күндері демалатындар 27%, мейрамдарда
6%-ды көрсеткен. Рекреациялық аймақта демалушылардың сағатын пайызға
шаққанда көсеткені келесідей: 4және 6 сағат аралығында 38%, 1-3сағат
аралығында 35%, ал 10сағаттан артық серуендегендер 16%.
Демалушылардың ойларында жүрген өкініштеріне назар аударсақ
рекреациялық орманда шатырлық қалаларды көргісі келетіндер 36%, көлік
тұрақтарын болғанын қалайтындар 24%, кенетен жаңбыр жауып кеткен жағдайда
қорғанатын орындарды қалайтындар 21%, жолдардың салынғанын көргісі
келетіндер 19%. Сонымен қатар орындықтардың көп болуын-34%, ас әзірлейтін
арнайы жерлердің болуын талап ететінде 31%, жасанды көшеттер мен орманды
көмкеру қажет дейтіндер демалушылардың 12%-н көрсеткен.
Соңғы уақыттарда орманды рекреациялық қолдануы жоғарылап, бұл әсіресе
сауықтыру орталықтарының ашылуымен дайланысты. Жалпы орманның 30%-на
рекреациялық салмақтар ауырлық түсіруде. Құрғақ қарағайлар берілген
аудандарда жоғарғы эстетикалық, санитарлық гигиеналық құрылыммен
рекреациялық мақсатта кең қолданылады. [23]
Бұл көрсеткіштер демалысты ұйымдастырула өте қолайлы қайыңдық
көшеттердің ішінде демалуға жас түрлері таптырмайды.
Кең түрде таулы және өртке қауіпті орман түріне құрғақ қарағайлар
үлкен жанғыш материялдармен байланысты. Алдыңғы қатарда болса, өте құрғақ
және жасатры кейінгі орында.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Физикалық география кафедрасы
БАКАЛАВРЛЫҚ БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Бурабай ұлттық табиғат паркінің ландшафтық ерекшеліктері
Орындаған:
4 курс студенті
Құрманғали Л.Қ
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы
Түгелбаев С.С.
Норма бақылаушы:
Аға оқытушы Мақаш.К.К
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі: г.ғ.к.,доцент Мұқашева Ж.Н.
Алматы, 2006 ж
Реферат
Баклаврлық бітіру жұмысының тақырыбы: Бурабай Ұлттық табиғат
паркінің ландшафтық ерекшеліктері. Ол бір карта, бір карта-схемадан, бес
суреттен және он бір кестеден құралған жұмыс: Бұл үш тараудан, кіріспе,
әдебиеттерге шолу, қорытынды және қолданылған әдибеттер тізімінен тұрады.
Жиі кездесетін сөздер: Рекреация, эрозия, биогеоценоз, экожүйе, ландшафт,
ұсақ шоқы, мәдени ландшафт, туризм.
Бітіру жұмысымның мақсаты: Бурабай табиғат паркіндегі табиғи және
мәдени ланшафтарды рекреация әсеріне ұшырауын, орман биогеоценоздарының
өзгеруін, қазіргі кездегі туындап отырған мәселелерді, туризмның даму
қарқынын, парк аумағын сақтап қалу мақсатында жүргізіліп жатқан шараларға
сараптама жасау.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
І. ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА БЕРУ
1.1. Географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Геологиялық құрылымы және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ...13
3. Гидроклиматогенді
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .14
4. Биогендік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..18
ІІ. ТАРАУ. БУРАБАЙ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒАТ ПАРКІНІ
ЛАНДШАФТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Рекрациялық орманды игеру
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2. Рекрациялық орман кешенінің биогеноценозына әсері ... ... ..25
ІІІ. ТАРАУ.ТАБИҒИ ЛАНДШФФТАРЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙҒА БАҒА БЕРУ
1. Рекрацияның орман өртінің тууына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ..34
2. Мәдени ландшафтарды сақтау мен төзімділігін
арттыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...39
3.3.Бурабайда жабайы туризм белең
алуда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..50
3.4.Қоршаған ортаны қорғау мәселелерінің шаралар ... ... ... ... ... ...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Бұл бітіру жұмысымның тақырыбын осылай алу себебім: жеріміздің әсем
де, сұлу табиғатын, оның табиғат қорларын, ондағы казіргі өзекті
экологиялық жай күйін жазғым кеді.
Сондықтан да бұл бітіру жұмысыма мен мынандай мақсат қойдым. Олар:
Бурабай паркінің табиғаты және табиғи қорларына қысқаша тоқталу, яғни оның
географиялық орны, жер бедері, геологиялық құрылысы, гидроклимотогенді
ерекшелігі, биогендік сипатын қысқаша да болса ашып көрсету, Өйткені
табиғат бізді қоршаған орта болып табылады. Осыған байланысты рекреациялық
аумақтағы туындап отырған мәселелерді қарастырдым.
Орманды рекеациялық мақсатта қолдану ерте кезден-ақ басталған. Бірақ
бұл соңғы уақытта үлкен аумақтарды қамтуда. Осыған байланысты табйғатты
қорғау қоғамы мен мамандардың дабыл қағуына әкеліп соқты. Бұл тек Қазақстан
ғана емес, басқа да елдердің шешілмес дауға айналған мәселесі. Рекреациялық
салмақ күнен-күнге артуда. Бақылауға алынбаған әрекет орны толмас өкінішке
айналуда. Топырақ сапасын, тығыздығын, физикалық және механикалық құрамын
толықтай өзгертіп, эрозияның қалыптасуына, ағаштардың ауыруға шалдығып
бұзылу сатысының жоғарлауына ықпал жасауда. Орман шаруашылығын жүргізудің
ғылыми негізін жасау қажеттілігі туындауда. Орман экожүйесінің тепе-
теңдігін бұзып, өзекті мәселеге айналып отыр. Осының бәрі парк табиғатына
зиян келтіруде.
Жұмыста осы аталған мәселелерге кеңінен тоқталып, әрқайсысына
сипаттама беруге тиістімін.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Орманды рекреациялық мақсатта қолдану орман биогеоценоздарының
бұзылуына, әсіресе бұл демалушылардың көптеп жиналған аймағында (жағажай
маңы, сауықтыру орталықтары, балалар лагері) анық байқалады. Орман
экожүйесіне рекреацияның кері әсері көбнесе оның түріне байланысты.
И.Л.Трапидо рекреацияның орман биогеоценоздарына әсерінің түрлерін
көрсеткен1:
- механикалық әсер:
а) таптау
б) зақымдау (өсімдіктер, саңырауқұлақтар, алау жағу арқылы топырақты
күйдіружануарларды үркіту, ағаштарды зақымдау)
-Келушілер әсер:
а) органикалық және органикалық емес заттармен (азық-түлік, қағаз,
металл)
б) жаңа биологиялық түрлер тарату (әр түрлі өсімдіктер тұқымдары
арқылы)
Ормандар бұзылуының басты факторы болып механикалық жаншылулар мен
топырақтың физикалық құрамының өзгеруін айтамыз. Топырақтың физикалық
құрамының өзгеру үрдісі алғаш рет осы ормандарда анықталған. И.М.Сокол өз
еңбегінде орманның сұрғылт топырағында физикалық-механикалық өзгерістердің
байқалуы келесідей: көлемдік мөлшері артады, топырақ тығызданады, құрылымы
нашарлап, бірнеше есе механикалық құрамы төмендейді. Осының барлығы
топырақтың сапасының өзгеруіне ықпалын тигізеді. [5]
Тапталу нәтижесінде топырақ тығызданады да сонымен қатар оны құраушы:
қатты, газ тектес және сулы фазалар өзгереді. Топырақтың тығыздануы арқылы
беткі бөлігінің қуаттылығы азайады. Бұл 10-20 см тереңдік қабаттарында
байқалады. Ал кейінгі қабаттарда жоғарлау болады. Су өткізгіштігі, ау мен
ылғал алмасуда нашарлайды. [6]
Зерттеушілер көрсеткендей топырақтың тығыздығына әр түрлі факторлар
ықпалын тигізеді. Анықталғандай топырақ тығыздығы жоғарылап, кеңістіктегі
булану азайған. Жер телімдеріндегі топырақтың су өткізгіштігі рекреациялық
аймақта 120 көрсеткен. Топырақ тығыздығының құрылымы өзгереді. А.Иванов,
К. Стоенов белгілегендей қаратопырақтағы тығыздық жоғарылағанда 0,1 гсм3
өзгеріп, ылғал шамамен 10% өседі. Топырақтың тығыздығынан су өткізгіштік
қасиеті төмендеп, жауын-шашын нашар өтеді. Орманда негізінен су өткізу
әрқашанда жоғары, басқа жерлермен салыстырғанда орманның сұр топырағында ол
4,7-5,0 мммлн көрсеткішке жетсе, тың игерген жерде 0,5-0,6 мммлн жеткен.
Көптеген авторлар қорытындылағандай, топырақтың шамадан тыс
тығыздануы, өсімдіктердің тамырына өтетін өткізуді қиындатады.
Қыналы орман жамылғысындағы топырақ тығыздануы, күрт жоғарылап
жекелеген фотоценоз кешендерін кейде құртыпта жіберіледі. Тығызданған
топырақтарда вегетациялық кезеңдегі орташа температура 1-20жоғары болады.
Өсімдіктердің өсуіне кедергі жасайды. [7]
Н.П.Ремезов, П.С. Погребняк тұжырымдауынша топырақтың өте тез
тығыздануы саларынан өсімдіктерде миниралмен қамтылу жағдайы бұзылып,
нитрат мөлшері төмендеп кетеді. Н.Г.Кратова және басқалар көрсеткендей
топырақтың тығыздануы әсерінен азот пен фосфорды да сіңіру қабілеті өте
төмен деңгейге жетеді.
Рекреациялық қолдану тек қана топырақ тығыздығына емес, сондай-ақ
физикалық құрамын, су және ауа режимін, құрлымның бұзылуына әкеліп соғады.
В.А.Кучеряев, П.И.Стасевич, В.А.Крамарец келтіріленг дәлелдерге сүйенсек
топыраққа көп жылдар бойы көшеттерді егуде олардың өсімділігін 2-3сыныпты
бонитетпен анықтаймыз. Топырақ жамылғысының бұзылуы топырақтың құрамындағы
қарашірінділердің барлық тобының төмендеуіне әкеледі, топырақтың 0-20 см
қабатында қарашірінді шамамен 50% төмендейді. Н.Н:Зеленский және Н.П. Жижин
зерттеулері Украинаның шығыс бөлігінде жүргізу нәтижесінде топырақ
жамылғысындағы ІІІ сатылы бұзылу 1,9-3,3 есеге азайып, қоры 9-20%-дан ІV
сатылы бұзылуға өзгерген. Бірақта бұзылу сатысы жас, жетіле қоймаған
ағаштардың көшеттеріне жоғарылауда. В.Н.Спиридонова мәліметтерінде орманда
демалушылар келесіде: бұтақтарға, жапырақтарға зиянын тигізеді. А.А.Роде
көрсеткендей топырақ жамылғысы органикалық заттардың негізгі көзі болып
саналады. Өйткені олар мезофауна әсерінен топыраққа түседі. [8]
Айтарлықтай рекреациялық салмақ әсерінен топырақтың беткі бөлігінде
эрозияның болу мүмкіндігі беткейлерге тән
Топырақ тапталу салдарынан тығыздану 20-30 см байқалады. Осының
нәтижесінде өсімдіктердің тамырлық жүйесіне зиянын тигізеді. Өсуін тежейді.
Тамырлық жүйеге тікелей әсер беретіндіктен ағаштардың құруы белең алады.
Орман шаруашылығын жүргізуде өсімдіктердің жетілу жағдайын қарастыру
керек. Тығыздықтың өзгеруінің көрсеткіші болып көлемдік массасы саналады.
Осы көрсеткіштер арқылы тығыздықты анықтауға болады. Көптеген зерттеулер
бойынша қазіргі уақытта топырақтың тығыздануына рекреациялық ормандардың
бұзылуы әсерін тигізуде. Бұл топырақ пен фотоценоз жағдайымен өзара
байланысты. [11]
Қоректік ортаның өсімдіктерінің төмендеуімен қатар топырақтың
тығыздығына кейбір зеттеушілер механикалық құрамға үлкен назар аударуды
ұсынады. Тіпті шектеулі көлемнің өсуіне және өсімдіктердің тамырының қайта
қалпына келуін қамтиды. Көлем массасының шектеулі шегі көрсетіледі.
А.Г.Гегель және А.А.Воронков құмдақты топырақтарда тамырлардың терең
бойлауы топырақта көлем массамһсының 1,6-1,8 гсм3 1,4-1,5 гсм3 жетуін
қамиды. Басқа авторлар бойынша қайыңның тамыры топырақ тығыздығынан
өзгеріске ұшыраған. Кейбір зерттеулер мәліметтеріне сүйенсек топырақ
тығыздығы 25 гсм2 мөлшері қалыпты болса 40-55 гсм2 қауіпті саналмақ.
Жекелеген түрлерді өзі топырақтың тығыздануына бір қалыпты әсер
етпейді. Бұл түрлердің тамырлық жүйелерін анықтайды. Қарағай мен шырша
топырақтың беткі 0-20 см бөлігінде, шамамен 90 % шоғырланған. Көктеректер м
ен қайыңдарға қарағанда тығыздалуы аздау. Қайыңдардың өсуі орташа топырақ
тығыздығында жоғары қабатта 0-20 см жетсе, қайың мен көктеректе 1,17-
гсм3 . Бірақ В.Н.Спиридонов бойынша топырақ тығыздығына қарғайлар төзімді
делінеді. [12]
Әдебиеттерге шолулар көрсеткендей бүл үрдіске авторлардың ойлары
әркелкі. Кеде қарама-қарсы бағытта көрсетеді. Топырақтың тығыздануы
өсімдіктердің тамырлық жүйелеріне тікелей әсер ететіні сөзсіз. Бұл топырақ
өнімділігіне және ағаштардың биологиялық түрлерінің ерекшелігіне
байланысты.
Көрсетілген кері әрекеттер мен қатар топырақ тығыздығына, дамуы мен
өмірщеңдігіне осында өсетін өсімдіктердің де әсерінің барлығын. [11,12]
авторлар көрсеткен.Оған қарағай түбтерінің зақымдануы, ауруға шалдығуы,
мезофауналардың азаюынан болады.
Көптеген авторлар топырақ тығыздығы ректеациялық салмақтың негізгі
көрсеткіші деп саналған. Зақымданбаған ормандарда топырақтың көлемдік
массасы 0,85-0,88 гсм3 болатын болса, Зақымдануға ұшыраған сүрлеулер мен
грунттық жоларда 1,61-1,63 гсм3.
Әдебиеттерге жасалған талдау көрсеткендей, орманды рекреациялық
мақсатта қолдану топырақтың беткі қабатының өте қатты тығыздануына әкеліп
соғады. Осыған байланысты көлемдік массасы көбейіп және топырақ қатты күйге
еніп, су, ауа режимі бұзылып, миниралды қоректенуі зақымдалып, орианның
топырақ жамылғысы нашарлайды. Топырақтың тығыздануы өсімдік тамырларын
қалыпты жағдайда ұстап тұра алмайтындықтан, ең беткі қабатта механикалық
бұзылу байқалады. Ортаның өзгеруі, көшеттер яғни мәдени ландшафтардың
жағдайының жалпы өзгеруі, орманның рекреациялық бұзылуына әкеледі.
Рекреациялық салмаққа шөптесін бұталар мен тасты қаналар әсері басым.
Топырақ жамылғысының бұзылуының алғашқы бастамасы үлескелердің бұзылуы.
Түрлік құрамның төмендеуі, рекреациялық аймақтың көркем табиғатын бұзу
болып саналады. Орман биогеоценозыкешенінің топырақ жамылғысында нашарлауы,
орман өсімдіктерініің өзіндік қалпына келу шарттарын жояды. Адамның орманға
келуінің өзі сүрлеу мен жалғыз аяқ қалыптасуыкөптеген өсімдік түрлерінің
жойылуына әкеледі. Р.А.Карымсонов ойынша шөптесін шалғыдар түрлерінің болуы
мен олардың өзара өзгерісі орман биогеоценозын төмендетеді. Зерттеулер
көрсеткендей демалушылар көпылдық өсімдіктерді әсіресе әдемі гүл
ашатындарын жинау арқылы олардың жер асты массаларының азаюына септігін
тигізуде. Механикалық әсерден жапырақтар үзіліп, бұтақтар сынып, топырақтар
зақымданады. Өсімдіктердің саны азаяды. Оңтүстік Сібірдегі зерттеулер
көрсеткендей, топырақ тығыздығынан әр түрлі өсімдіктердің қатынасы, орманда
және орманның топырақ жамылғысында бір келкі емес.Таптаулар, аз ғана
тығызданулар оң эффект беруі де мүмкін. Бірақ та, тұтастай алғанда
ормандардағы шөптесін өсімдіктер, шалғында сосын, сосын сорланған және
маусымдыққа ауысуда.
Соңғы кезде көптеген жұмыстар тізбегі пайда болып, онда өсімдіктер
тізімін яғни топырақ тығыздануы мен тапталу деңгейі көрсетілуде. Ол әр
түрлі әдістер мен формулалар өсімдіктердің төзімділігін анықтап көрсетуде
қалыптасады. Көбнесе аласа өсімдіктер, жол жағасында кездеседіндері,
ағаштардың жапырақтары зақымдалады. Тез көбейіп төзімділігі мықтылары ғана
өсіп жетілуде.
Н.М.Горшенин және басқалар қарағайлы көшеттерді зерттеу арқылы,
рекреациялық салмақ әсерінен шөптесін қабатта гелитрофты және хомофитті
өсімдктердің көбейгенін айтады. Авторлардың ойына сүйенсек шөптесін бұталы
өсімдіктерге топырақтың тығыздануы және жалпы рекреациялық салмақ әсер
етеді.
Әдебиеттерге шолулар көрсеткендей топырақ жамылғысында орманды
рекреациялық қолдануда оның өзгеру көрсеткіші әзірше сапалы деңгейде.
Шөптесін өсімдіктер бұзылған экожүйенің негізі болып рекреациялық
әрекеттесуді биогеоценоз көрсеткішінде реттеп отырады.
Рекреациялық орманда маңыздысы ағаш түрларінің табиғи қалпына көшуі
болып табылады. Тәжірбие көрсеткендей антропогендік қысым көшеттердің өшіп
жетілуіне кедергі келтіреді. өзіндік қалпына келу жүрісін зерттеуде құрамы,
құрылымы, жағдайын қалыптастырады. Олардың азаюының басты себебі, тапталу
және топырақ беті жамылғысының тығыздануы мен механикалық зақымдануы және
сыну жатады. [13] Е.С.Надеждин бойынша рекреациялық салмақтың өсуінен
бұьһталы өсімдіктер азайып, рекреациялық бұзылудың ІV сатысына өтеді. Ал
бұзылудың өзінен V стаысында мүлдем дерлік жойылады. Басқа авторлар қарама-
қарсы пікір айтуда. Олардың тұжырымдауынша топырақ жамылғысында бұзылу ІІ-
ші сатыдан ІІІ сатыға өтіп, сосын күрт төмендейді. Бұл төмендеудің
түсіндірмесі болып механикалық зақымдану, яғни демалушылардың жаз
мезгілінде және қыста шаңғы тебу уақытында келуін атаймыз. Рекреациялық
қолдану салдарынан орманның ағаштарына зақымдану, сызат түсу, өсу
жағдайының төмендеуін айтамыз. Орманның кейбір түрлерінде әсіресе әр түрлі
шөптесін өсімдіктерде түрлердің араласуы, яғни қайыңдар мен көктеректер
азаяды.
Рекреация үшін орманды белсенді түрде қолдану оның дамып жетілуіне
және фитоценоздар жағдайына, соның ішінде ағаштарға кері әсер береді.
Б.А.Зайцев мәліметінде рекреациялық салмақтың өсуінен І сатыдан V
сатылы бұзылу зақымданған ағаштарда шамамен 20%-дан 100%өскен. Өте күшті
зақымдалған ағаштарда 5 тен 35% аралығында. өзен көл жағалауындағы
ағаштардың зақымдануы 99,3%. Құрғап қалған ағаштарды санитарлы тексеруден
өткізіп, сосын кесіп тастайды. Бұл кезде құстар ұясы бұзылып, ормандағы
құстардың өніп-өсуіне кедергі жасайды. Механикалық зақымдалу демалыс
орындарынан қашықтау аймақта белең алған. Әсіресе су көздеріне жақын
жерлерді атап айтуға болады. Барлық ағаштар дерлік бұзылудың бес сатысынан
өтеді. Бұл геоботаникалық мәліметтерде келтірілен. Рекреациялық салмақ
арасындағы байланыс өте шиеленіскен.[14]
Бірінші анторпогендік факторлар әсерінен биогеоценоздар жағдайының
көрсеткіші төмендеген. Рекреациялық салмақтан топырақ тығыздығы, физикалық
құрамы мен су өткізгіштігі нашарлайды. Ағаштардың өсуінің төмендеуі,
қорларды да азайтады. Кейбір зерттеулер нәтижесінде рекреациялық бұзылу
әдіс бойынша анықталады.
Курортты дала орманындаңы қарағайлы орман өте күшті рекреациялық
әрекетке ұшыраған. Соның салдарынан ағаштардың құруы көбейген. Сондықтан да
Латвияның мемлекеттік университеті әдістемелер кешенін жасап шығарды. Оған
классикалық және математикалық көрсеткіш әдісі кірген. Авторлар назарын
ағаштардың өсуі биогеоценоз көрсеткіш басты орында болған. Бекітілгендей,
зақымдалып солған ағаштардың өсуіне екі кезең тән. Олардың әрқайсысының өз
кезеңі бар. Бірінші кезеңге бұзылу факторлары әсер ете бастаған сәтінен
ағаштардың өскені қарастырылса, ағаштардың қрауы 20-30 көрсеткіш
деңгейінде. Бұл ағаштың жасына да тікелей әсер етеді. Қарағайлар үшін бұл
кезеңдегі сәтіне 40 жасқа дейінгі топтағы 7-ден 10 жас аралығы қамтылады.
50-80 жастық топқа 10-15 жас кірсе, 90-120 жасқа 15-25 жас кіреді. Жасы
ұлғайған сайын ағаштар антропогендік әрекеттерге төзімділігі төмендейді.
Рекреациялық салмақ әсерінен экологиялық көрсеткіштер топтарға бөлініп
рекреациялық бұзылу деген атауға ие болған. Бұзылудың І сатысына
бұзылмаған немесе өте аз зақымдалған көшеттер жатады. Ал бұзылудың ІІ
сатысына-аз зақымдалған көшеттер жатады. Ағаштардың азда болса механикалық
бұзылуы үрдісмен сипатталады. Бұл сүрлеулердің болуымен сипатталады.
Рекреациялық бұзылу ІІІ сатысында шалғынды өсімдіктердің түрлері
зақымдалады. Бұзылудың ІV сатысын өте қатты бұзылған көшеттер құрайды.
Үлескілердің тең жартысы тапталып, орманның топырақ жамылғысы бұзылған.
Бұзылудың бесінші сатысын түгелдей зақым шеккен ағаштар құрайды. Топырақ
жамылғысы жойылған. Тапталған үлескілерде сорланған жерге тән өсімдіктер
мен маусымдық шөптер кіреді. Қалған ағаштар механикалық зақымдалған немесе
ауру. Осының бәрі ағаштардың әлсіреуіне, төзімділіктің төмендеуіне, соңынан
ағаштардың жойылуына әкеліп соғады.
Орман көптеген уақыт бойына ІІІ және ІV сатылы бұзылу аралығында бола
береді. Ормандық өсімдіктері бар болса жусанды дала кешенге ауысады. Оларды
ІV және V сатылы бұзылу кезінде қайта қалпына келтіру тек қана арнайы орман
шаруашылық шаралар нәтижесінде іске асуы мүмкін. Өте күшті зақымданған
орман үлескелерін қайтадан қалпына келтіру үшін шамамен 20 жыл кетеді.
Рекреациялық орманды қолданудың өсуі топырақтың беткі қабатының
тығыздануына, яғни тамырларының ылғалмен қамтуын төмендетуін әкеледі. Сирек
ағаштарда топырақтың тығыздалуының үрдісі беткі қабат аралығында, өз
кезегінде табиғи үрдісті жояды. Өте күшті бұзылудан соң орманның кейбір
үлескілері қайта қалпына келмейді.
Орман шаруашылық шараларын жобалауда рекреациялық аумақтың белсенділік
шегін анықтап білу қажет. Бұл жайлы көптеген авторлардың мәліметтері бар.
ТМД географиялары мен ландшафтары орманда демалушылардың тығыздығын
келесідей көрсеткен: паркпен, шалғынды паркте-50 адамга, орманды паркте-
15адамга, паркті орманда-5адамга келген. жасыл зоналардағы кішірек
қалалардың өзінде тығыздық 1216 адамга аспауы шарт. Ал ірі қалаларда 20-
27 адамга жеткен. Белорусия парктерінде демалушылар тығыздығы 70-100
адамга жеткенде, демалушылар тек жусандар өскен жерлермен жүруіне ғана
рұхсат етіледі. Демалушылар 10 адамга аспаса орман паркінде түгелдей
серуен құруға болады. жасыл зона жүйесі бойынша ТМД елдерінде келесі мөлшер
ескеріледі: Қала шетіндегі парктерде 50 адамга, ормандық парктерде 10-20
адамга, орманды парк үлескелерінде 5-10 адамга, табиғи орман
ландшафтарында 0,1-5 адамга.
Қазіргі уақытта орман экологиясына ас назар аударылуда. Мысалы, кейбір
облыстарда осы ТМД мемлекеттерінің демалушылар саны: қарағайлы орманда-20,4
адамга, қайыңды орманда-9 адамга.
Салмақ мөлшерін анықтауда беткелерді де ескеру қажеттілігі айтылып
жүр. Беткейлерде демалушылардың қалыпты мөлшері болып: 30С-тан төмен кезде
15 адамга, 4-100С-12 адамга, 11-150С-9 адамга, ал 160С жоғары болса-7,5
адамга.
Қазақстан ормандары қазіргі уақытта антропогендік факторлар әсерінен
үнемі өрт тұтанумен сипатталады. Әсіресе өрттердің көп бөлігі демалыс
күндері байқалады. Тәулік бойынша өртке қауіпті уақыт-жұмыс уақыты
табылады. Өрттің пайда болуына қысқа мерзімді демушылар туғызады. Сондықтан
да демалушыларды тізімдеп, белгілеп отыру қажет. Орманның өртке қауіпті
аймақтарына адамдардың өсуіне тиым салған дұрыс.
Әдебиеттерге шолу көрсеткендей, рекреациялық орман төзімділігін
арттыру шараларын дер кезіндегі қолға алу арқылы ғана, орны толмас
өкініштің алдын-алуымыз мүмкін.
І ТАРАУ. ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИАТТАМА
1.1. Географиялық орыны
Көкшетау-Қазақстанның солтүстігінде орналасқан тарихи-географиялық
аймақ. Қазіргі Ақмола облысының солтүстік бөлігі мен оған шектесіп жатқан
Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау, Тайынша, Ғ.Мүсірепов, Ақжар,
Ш.Уалиханов аудандарын қамтиды. Орталық бөлігінде Көкшетау қыраты
орналасқан.
Саябақ-Көкшетау қаласынан оңтүстік батысқа қарай 60 шақырым жерде
орналасқан қорықтық аймақ. Құрамына Шалқар, Зеренді көлдері, Айыртау
шоқылары кіреді. Шығыстан батысқа қарай Көкше, Жақсы Жалғызтау, Жаман
Жалғызтау, Имантау, Жыланды, Сандықтау, Зеренді таулары жатыр. Бұл аймақта
Оқжетпес, Жеке батыр, Кенесары үңгірі секілді тарихи орындар бар.
Қыраттың батыс жағынан Есіл ағып өтеді.
Қазақ жеріне орыс шаруаларын біртіндеп қоныстандыруына байланысты
ХІХғасырдан бастап Ресей империясының мемлекеттік кеңесі және Сібір
кодетінің мүшесі М.М.Сперанскийдің басшылығымен 1822жылы Сібір қазақтары
туралы жарғы жасалып, орта жүзде хандық билік жойылды. 1824жылы 29сәуірде
Көкшетау қонысының орнына, Көкшетау бекінісі салынды. 1895жылы Көкшетау
бекінісіне қала мәртебесі берілді. Ақмола облысының әкімшілік орталығы.
Тұрғыны 133,1мың адам. қаланың аумағы 420,0км2. [16]
Сондай-ақ Бурабай курорты, Оқжетпес, Щучинсксанаторийлері,
Жеке батыр, Толубой залив демалыс үйлері жұмыс істейді.
Бурабай Ұлттық табиғат паркінің карта-схемасы
Сурет 1
Оқжетпес
1.2. Геологиялық құрылымы және жер бедері
Бурабай маңы-таулы орманды өлкесі мен геоморфологиялық жағынан күшті
көтерілген табиғи аймақ. Жер бедері негізгі үш түрмен сипатталады: аласа-
таулы, ұсақ шоқылы және жазықтық. Аудандардың негізгі жер бедерін таулар
құрайды. Олар қайыңды, қарағашты ормандар мен көмкерілген. Жан-жағын адыр
төбелер мен көлдер қоршап тұр. Бұның кейбір заңдылықтары кейбір ғылыми
басылымдарда көрсетілген. Биік тау жыныстары жартас, ретсіз шашылып жатқан
тас үйінділері және қорым тас күйінде жер бетіне шығып жатады. Ұсақ шоқының
палезойдың орта тұсынан бастап осы уақытқа дейін жалғанып келген
континенттік даму процесінің, яғни докембрилік палезойлық және неғұрлым
денудациялануы есебінен қалыптасты.
Көкше тауы батысқа қарай отыз бес шақырымды алып жатқан таулы жүйені
құрайды. Оң жағында Шортанды қаласы болса, солтүстігінде Үлкен Шабақты көлі
мен Бөлектау тауымен шектеледі. Таулы жүйе оңтүстік және солтүстік
жоталарымен Ақылбай асуына дейінгі аралықты алып жатыр. Тауды өзен
аңғарларымен, шатқалдармен, тау арасындағы қазаншұңқырлармен, адыр тәрізді
су айрықтармен айқын бөлінген тасты жоталар қоршаған. Жер бедерінің ұзаққа
созылған геологиялық дамуының іздері айқын байқалады.
Ең үлкен нүктесі-Көкше шыңы (Синюха) 947м. Тау шыңынан Бурабай
курортының зонасын түгелдей дерлік көруге болады.
Тауларды ормандар алып жатқандықтан, ауданға қолайлы микроклимат жасап
отыр, яғни атмосфералық жауын-шашыннан, далалық желдерден қорғайды. Сонымен
қатар сипатталған ауданда көтеріңкі жер бөліктері және жазықтық ашық
территориялар кездеседі.
Жазықтар тегіс жер бедерімен ерекшеленеді. Бедердің ұсақ формалары,
тау жұрнағы, төбелер, жыралар кездеседі. Берілген жер бедері шегінде Үлкен
және Кіші Шабақты көлі, ал аралықтарында көптеген ұсақ көлдер мен ойпаңдар
мен сорлар жатыр. Үгілу процесі бірдей жүрмегендіктен түрлі пішіндегі
шоқылар, жартастарадамдар мен жануарларды сипаттайды.
Аудан территориясы каледон және герцин құрылымдарын қамтиды. Бұл жерде
жер бедерінің ұзаққа созылған геологиялық дамуының іздері айқын көрінеді.
Ежелгі (палезой) эрада бұдан 250-300 милион жыл бұрын-таулардың орнында
алып теңіз болған, оның түбіне кейін құмдаққа, әктасқа, кристалл тақтатасқа
айналған қатты заттар жинақталды. Бірте-бірте су тартылды. Неоген-төрттік
кезеңдері-небәрі бізден 1,5 млн жыл бұрын ежелгі палезой қалқанын гранит
ығыстырып шығарды. Тау түзілген учаскелердің блокты көтерілуі, оның үстіне
бір неше фаза герциндік тектономагматикалық цикл болып өтті.
Алқап салыстыра алғанда жас: мұны шұғыл бұрылысты қал жартастар,
жіңішке тау шатқалдары, айқын дамыған қазіргі морфологиялық эрозия және
шөгінді процестері көрсетеді. Көптеген шыңдар, жартастар мен құздар алып
плиталардан құрастырылған пирамида тәрізді. Желдің мүжілуімен, судың
химиялық және механикалық әсерінен, ауа температурасының өзгеруінен тау
баурайлары кереметтей түрге енген. Үңгірлер және тас аспалары терең емес
қуыстар және тасты тесіп өткен саңыраулар, тісті мұнаралар дара тұрған
тұрған баға тәріздес фигуралар кездеседі. Тастар түсі жағынанда айқын:
граниттер және оларды тесіп өтетін легматиттік жер жарықтары-қына өскен
қара жер және ұсақ тау жыныстары ашық сұрда қызғылт түсті. Жартастар тау
жыныстары мейлінше біртекті болғанына қарамастан көрікті. Дала сипатында
сары немесе қызыл фонында ақ кварциттың және жарқыраған синеданың ұнтақтары
бей-берекет шашылған. кейбір гранит кесектерде дала сипаты, мүйізді
күкіртті қоспа және кварц жарықтары бар қара слюда басым. Үлкен Шортанды
көлі аймағында граниттер балшыққа ұқсас кварциттермен және тақтатастармен
жабылған.
Көкшетау қыраты-Сарыарқаның солтүстігіндегі аласа таулы белесті жүйе.
Ол солтүстігінде Солтүстік Қазақстан жазығымен, шығысында Сілеті
жазығымен, оңтүстігінде Атбасар жазығымен және Есіл өзенінің ааңғарымен,
батысында Торғай үстіртімен шектеседі. Батыстан шығысқа қарай 400-450
шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке қарай 200-250шақырымға созылған. Қырат
көптеген аласа таулар мен шоқылардан, төбелерден тұрады. Олардың бастылары:
Көкше тауы, Жақсы Жалғызтау (729м), Зеренді (653м), Имантау (626м),
Сандықтау (626м), Жақсытүкті (559м), Айыртау (555м).
Қырат архей мен протерезойдың көне жыныстарынан (гнейс, кварцит,
филлит, кристалды тақтатастар)түзілген. Шығыс жағы төменгі полезойдың
эффузифті шөгінді қатпарлы қабаттарымен көмкерілген. Көкшетау қыраты
аумағында кварцтық-желілік алтын, темір, таскөмір және қоңыр көмір кен
орындары бар. Бұл девон, силур кезеңі граниттерінен түзілген. Тектоникалық
жарықтардан, граниттің үгіліп мүжілуінен, денудаттанудан беткейлері көп
тілімденген. Соның салдарынан сан алуан қат-қабат тастардан, ғажайып
мүсіндерден, қираған мұнара тәріздес тастардан тұратын аласа таулы жартасты
бедер құрайды. Қылшықты өзені осы таудан бастау алады.
Жалпы Бурабай аймағы құрылыс материалдарына бай өлке болып табылады.
1.3.Гидроклимотогенді ерекшелігі
Қазақстанның солтүстігінде орманды дала зонасы орналасқан Батыс Сібір
ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының аз ғана бөлігін алып жатыр, сондықтан да
климаты біршама жұмсақ. Қар жамылғысының орташа жату мерзімі 173-күнді
құрайды.
Температура мен ауа ылғалдығына тәуелді болуына байланысты
бұлттылықтың жылдық және тәуліктік жүрісі байқалады. Бурабайда ең бұлтты
күндер саны күз бен қыстың басында: қазанда бұлтты күндер-7, қарашада-10,
желтоқсанда-14 көрсеткен. Көп жылғы бақылаулар нәтижесінде алынған
мәліметтерге сүйенсек шілде мен тамызда бұлтты күндер мүлдем дерлік жоқ
болған. Сәуір, мамыр, маусым айларында сирек болсада байқалған. Сондықтанда
демалысқа қолайлы жайма шуақ күндер мамыр-шілде айларында байқалады.
Жаз уақытында қарастырылып отырған територияда желдің орташа
жылдамдығы 2,5-3,4 мсек болса, қыс айларында 3,6 мсек жеткен. Орман
алқаптарында жел болмайды. Көл жағалаулары мен тау шыңдарындағы қатты
желдің жылдамдығы 9мсек құрайды. Бағыты бойынша оңтүстік-оңтүстік-батыс
желдері соғады. Жазда солтүстік желі блмайды.
Күн радиациясының жоғарылығы таза ауамен жергілікті жердің биіктігіне
байланысты болып отыр.
Күн шағылуының салыстырмалы түрде жоғары болуы ұсақ шоқылы аймаққа
айтарлықтай күн энергиясы мен адам демалысына қолайлы жағыдай туғызады.
Адам үшін гигиеналық мөлшерді анықтайды: ауа температурасы +15(-+25(С дейін
және ауа ылғалдылығы 30%-60% болуы шарт. Климттық жағдайы қолайлы. Көп
жылдық мәліметтердің таладау көрсеткіші көрсеткендей гигиеналық норма шілде
мен тамыз айында 92 күнді құрайды екен. [19]
Жаз кезіндегі табиғи ландшафтардың (орман, тау, көл) әсемдігі мен
климаттық жағдайының қолайлылығы осы ауданға демалыс қана емес, курорттарда
ем алуға да қолайлы мүмкіндіктерге жол ашуда. А.П.Романов көп жылдық ауа
температурасының жүрісінің талдауына сүйене отырып, Көкшетау ұсақ
шоқыларының климттық қолайлы кезеңдерін орнатты. Олар: мамыр айында-түстен
кейін, маусым мен шілде-ертеңгі және кешкі уақыттар. Осы уақыттарда ауа
ваннасын қабылдаған адам ысынуды да тоңуды да сезбейді. Бұл адам жанының
ерекшеліктерінің барлығына сәйкес келеді.
Тұтастай алғанда аудан рекреация үшін қолайлы. Жаз мезгіліндегі
жиынтық радиациясының жоғарылығы, сонымен бірге ашық күндердің көптігі
демалушыларға бос уақыттарда келуіне жағдай туғызып отыр. Күз айларында
саңырауқұлақтардың көптігі мен жеміс-жидектер жинаушылар үшін таптырмас
орын. Демалыс үшін маусым, шілде, тамыз айлары ыңғайлы.
Шуақты күндердің ұзақтығы жылына 2300-2400 сағат, оның ең жоғарғы мәні
шілде айына келеді. Радиацияның жылдық жиынтық мәні 100 ккалсм-дей, ал
шашыранды радиацияныкі 48 ккалсм-ге дейін. Аудан жеріне ауа массасының үш
негізгі типі ( арктикалық, полярлық, тропиктік) емін-еркін әсер етеді.
Жылдың суық мезгілінде ауа райының қалыптасуына азияантициклонының батыс
тармағы күшті әсер етеді. Қыста барлық бөлігінде ашық ауа-райы қалыптасады.
Әдетегідей ауа-райының көктемде сақталатын антициклондық режимі әсерінен
күндіз ауа температурасы жоғары, құрғақ желді келеді де, түнге қарай күрт
салқындайды. Көктемгі ауа-райы құбылмалы.
Ауданың неғұрлым жоғарғы салыстырмалы ылғалды қыс айларында байқалады.
Қараша- наурыз аралығында жердің көпшілік бөлігінде оның орташа айлық
мөлшері 72-32 пайызға тең. Аудан территориясы бойынша жылдың жылы
мезгілінде ауаның салыстырмалы ылғалдығы солтүстіктен оңтүстік –батысқа
қарай кемиді. Маусым- шілдеде ауаның ең төменгі салыстырмалы ылғалдығы
байқалады ( 53-58 пайыз) жылдық жауын-шашын мөлшері 125-тен 512 мм дейінгі
аралықта күрт өзгеріп отырады да , орташа 298 мм болып белгіленеді. Ең көп
жауын маусымда (47 мм) және шілдеде (46 мм) түседі. Ең төменгі мөлшері
қаңтарға (16мм) сай келеді. Жыл басына барлығы секундына 15 м астам күшті
жел 24 күн, ал жазық жерлерде желдің орташа жылдық жылдамдығы 5,5 мсек.
жел жылдамдығының ең төменгі орташа айлық мәні тамызда (4,3 мсек.)
байқалады. Қарашадан наурызға дейін жел жылдамдығының орташа айлық
мөлшерінің артуы байқалады. Жылдың суық мезгілінде жел режимі негізінен
Сібір антициклонының батыс тармағының ықпалы әсерінен қалыптасады. Жылдың
жылы бөлігіндегі жел режимі болар болмас бар депрессиясына байланысты
келеді. Боран жиі болып тұрады, орташа есеппен 36-38 күн, кей өңірлерде 50
күн боран соғады. Жауын-шашынның көп мөлшері жылдың жылы кезінде яғни
сәуір мен қазан айының арасында түседі.
Климтты түзуші факторлардың халық шаруашылығының, оның ішінде
ауылшаруашылығын дамытуда маңызы зор.
Курорттық зонаның территориясы, қоршаған аудан мен салыстырғанда
бірнеше ондаған әлсіз тұзданған сулы көлдер алып жатыр солардың ішінде
ірілері: Үлкен Шабақты, Кіші Шабақты, Бурабай, Шортанды, Қотыркөл, Жайнақ
көлдері.
Шортанды және Үлкен Шабақты көлдерінің түбінде ірі тасты жүйелер
кездеседі. Кейбір көлдерде жартастар мен аралдар бар.
Кесте 1
Бурабай Ұлттық табиғат паркіндегі жайма шуақты күндер саны
Жылдар
Орташа
Айлар көпжылдығы
1994 1995 1996 1997
1 2 3 4 5
Ғылыми негіздегі 5442,3 192,1 5634,4 5211,9
ормандар
Қалалық ормандар 1174,6 22,4 1197,0 966,4
Ормандық парк 510,0 90,6 600,6 471,9
зонасындағы орман
бөлігі
Ормандар курорт 3810,0 725,0 4535,0 3611,0
маңындағы
Санитарлы қорғау 31710,0 11424,0 43134,0 25873,0
ормандары
Тыйым салынған орман 21,0 79,0 100,0 21,0
бөліктері
Көлік жолдарына тиым 1963,0 411,0 2374,0 1722,0
салынған ормандар
Далалық жерлер 11735,0 894,0 12629,0 11129,0
Ұзақ мерзімге 58,2 26,8 85,0 55,2
қолдануға берілген
ормандар
Қорытынды 56458,1 13864,9 70323,0 49094,4
Далалық шоқ ормандар курорт зонасының оңтүстік және шығыс бөлігінде
орналасқан. Олар табиғи – сауықтырушы ормандық кешен Бурабай-да шоқ
ормандардың солтүстік шығыс бөлігі үй хайуанаттары әсерінен бұзылу
ұшыраған.
Бұл жердегі орман бөлігі 49094,4 га (69,8%)
Негізгі рекреациялық салмақ орманның 30%-дық жер аумағын алып жатыр.
Оған стацианарлық рекреациялық н.ысан мен елді мекендер де кіреді.
Орман құраушы түрлер құрамы әркелкілігі мен ерекшелігін бейнелейді.
Қылқанды қарағайлар, Мәдени сібір шыршасы, сібір қылқан жапырақты ағашы
таралған. Жапырақтылар тобынан кең түрде қайың, емен және бұталар
кездеседі.
Толықтай жетілген және жетілмеген көшеттер 62,2%-ды құраса, соның
орта жастағылары 27,2%, ал жастары 10,6%.
Курорт зонасының ауқымды орман жамылғысы алып жатқан қарағайлы
көшеттер 64,8%, қайыңдар 31,8%, көк теректер 2,8 %, қалғандары 0,6%-ды
құрайды.
Рекреациялық ормандар көрсеткіші болып көшеттердің тығыздығы және
орман ландшафттарының элементтерінің түрлілігі мен ерекшеліктері. Біз
қарастырып отырған көшеттер әртүрлі жаста. Қарағайлы ормандар өте құрғақ ,
жас және ылғалды болып топтастырылады.
Өте құрғақ тасты, жартасты қарағайлар, қылқанды ормандардың 7%-н
құрап, жалаңаш тасты, дөңесті, шыңдар мен беткей бөліктерінде жекелеген
жүйектерде қалыптасады.
Кесте 3
Құрастырылып отырған аймақтағы ормандардың топ бойынша таралуы
Орман тобының түрі Аумағы га %
1.Қылқанды орман 31789,0 64,8
а)Қарағайлы көшеттер 31789,0 64,8
- өте құрғақ, 2307,7 4,7
- құрғақ 12329,0 25,1
-жас және ылғалды 16424,3 33,5
2.Жапырақты орман 16993,4 34,6
а) Қайыңды көшеттер 15626,3 31,8
- уақытша 6182,5 12,6
- жас және ылғалды 8054,2 16,4
- сулы 815,2 1,7
- ылғал 574,4 1,1
Б)Көктеректі көшеттер 1367,1 2,8
- уақытша 357,1 0,8
- ылғалды 992,4 2,0
- сулы 17,6 - -
Кесте 3-тің жалғасы
3.Басқалары 279,4 0,6
Қорытынды: 490618 0,6
Топырақ жамылғысы аккумульятивті және ұсақ қималы сұрғылт жер асты
топырағымен сәйкестенеді. Бұл түрде таза қарағайлы көшеттер қалыптасып
Бонитет класының Vа- VБ құрайды.
Төменгі ярус өсімдіктері қыналар мен сұрғылт бөдене шөп, қазтабан
және бұталардан қызыл мия, ірі жапырақты көбенқұйрық, қоянқұлақ, бадана
жұпар шөппен сипатталады. Барлық айтылған өсімдіктер сирек кездеседі және
кішігірім топтар мен көшеттер үлкен эстетикалық жоғарғы топырақ қорғаушы
маңызға ие. Рекреациялық мақсатта аз қолданылады.
Табиғи өрттерден сақтау қауыпсіздігі шкаласы үшін Қазақстан
ормандары өте құрғақ қарағайлы болғандықтан бірінші класты өрт
қауыпсіздігіне жатады. Құрғақ тасты қыналы қарағайлар қылқанды орманның 39%-
ін құрайды. Олар шыңдар мен дөңесті беткейлерде элювиальді – дэлювиальді
қалдықтармен жамылған.
Бұл түрге ылғалдың жетіспеушілігі сәйкестенеді. Торпырақтар ұсақ,
орташа қыналы, жеңіл саздақты, сұрғылт ормандық және элювиальді
граниттермен байланысқан. Құрғақ тасты қыналы таза қарағайлы көшеттер
қалыптасуда олар шығу тегі бойынша 4- ші кейде 5- ші класты бонитетке
жатады.
Қисықтау келген көшеттерге ксерофиттердің кейбір түрлері : жебір
бөдене шөп, көзқараған өседі.
Құрғақ тасты қыналы қарағайлардың ірі массиві негізінен бұл
аймақтың батыс бөлігінен Шортанды және Бураба өзендерінің жағалау
бөліктерінде кездеседі.
Көшеттер жоғарғы эстетикалық және санитарлы – гигиеналық құрылымы
арқылы рекреациалық мақсатта кең түрде қолданылады. Сонымен бірге тапталуға
қарсы төзімділігі төмен болғандықтан демалу аймақтарында көлемдерін
қолдануды шектеу керек .
Жас және ылғалды қарағайлар қылқанды орманның 52 % - ін құрайды,
осы топқа ормандық топ түрлерінің келесі көшеттері жатады : жас шөптесін
көде, жас тасты көде, жас шөптесін итбүлдірген және ылғалды шөптесін емен
шөп, еркекшөп кездеседі. Жасқарағайлардың көшеттері әлсіз дамыған таудың
төменгі беткей бөліктерінде ұсақ шоқылы жүйектерде, жондарда орналасқан.
Ылғалдану атмосфералық жауын-шашындар есебінен жүреді. Топырақтары ормандық
сұр, терең қимасы әлсіз сорланған.
Бұл жағдайларда таза және аралас қарағайлы қайыңды көшеттер
II-III класты бонитеттер қалыптастырады. Топырақ қабатында кешенді түрде
мүктер мен қыналардың таралуы айтарлықтай ашық алаң қай жерде болса, тасты
бұталы өсімдіктер, беткейлерде таралып орман етектерінде жекелей және
топтасқан әр түрдегі бұталар итмұрын, қара қарақат, шырғанақ өседі.
Жас қарағайлар осы аймақтың орталық бөлігіне көз тартарлықтай түр
беріп сондай-ақ солтүстік шығыс бөлігіндегі Қотыр көл мен Шортандымен
үйлеседі. Бұл орманның жоғарғы эстетикалық және санитарлық гигиеналық
көрсеткіштері демалыс түрлерін ұйымдастыруда таптырмайтын аймақ.Міне тура
осы жерде рекреациялық нысананың жоғарғы кок сектрациясы белгіленуде.
Табиғи өрт қауіпсіздігінің бағанасы бойынша жас қарағайлар жоғарғы өрт
қауіпсіздігі бойынша жанғыш материалдары орташадан сәл жоғары қорда. Барлық
өрт қауіпсіздігі мүмкін маусымдарда болады. Ылғалды қарағайлар қазіргі
көлдік қазан шұңқырлардың жақсы дамыған терассаларында және уақытша ағын
сулардың арналарынан қашықтықта дамыған. Ылғалдану айтарлықтай бөлігін
қамтыған, кейде аккумуляция атмосфералық жауын-шашындар есебінен жүреді.
Топырағы орманның сұр эллювиальды және аллювиальды қалдықтар мен
көмкерілген.
Мұнда таза және аралас қайыңдар көшеттері екінші және үшінші класты
бонитеттер кездеседі. Топырақ қабатында қара қарақат, кәдімгі шырғанағы
таралған, қарағайлардың табиғи дамуында ылғал жеткілікті, көшеттерде су
жинау ылғал реттеуші маңызға ие, ылғалды қарағайлар солтүстік шығыс және
шығыс бөлікте жиі кездеседі. Олар төменгі эстетикалық санитарлық гигиеналық
құрылымының төмендігі мен тірі топырақ жамылғысының әлсіз дамуы мен топырақ
ылғалдығының жоғарғылығы мен сипатталады. [21]
Көшеттерге айтарлықтай салмақ науқанды жылдары , саңырауқұлақтар мен
жеміс-жидектерді жинау уақыттарында әсіресе рекреациялық сауықтыру
орталықтарына жақын жерлерде байқалады. Өрттер бұл жерде жаз мезгілінде жиі
болып орташа өртке қауіпті жанғыш материалдар мен белгілі сулы қарағайлар.
Ежелгі терассалық арналарда көлдер маңында дамыған. Топырағы сазды,
батпақты, торфты. Кей жерлерде қарағайлар қайыңдар мен араласа келіп 3 және
– ші класты бонитеттерді қалыптастырады. Тірі топырақ жамылғыларында.
2. . Рекреацияның орман кешенінің биогеоценозына әсері
Адамның түрлі шаруашылық әрекеттері табиғатқа үнемі әсер етіп, оны
өзгертеді. В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша, адамның іс-әрекеті қуатты
геологиялық күшке айналып отыр. Адам табиғатты өз мақсатына сай
жасампаздықпен көркейте де алады. Адамның осындай іс-әрекетінің нәтижесінде
ерекше биогеоценоздар қалыптасады. Биогеоценоздарды жасау кезінде оның
құрамдас бөліктерінің топыраққа тигізетін әсері де алдын-ала ескерілуі
қажет. Бұл кезде топырақты желмен судың бүлдіруінен (эрозия) қорғау,
топырақ жамылғысының табиғи құрылымы мен біртұтастығын сақтау жағдайларын
жан-жақты ескерудің ерекше маңызы бар.
Биогеоценоздарда бір түрге жататын өсімдіктердің үлкен аймақтарда өсуі,
онымен қоректенетін бунақденелілердің жасанды биогеоценоздарда тез көбейіп
кетуіне және олардың сол дақылдардың өсуіне зиян келтіруіне мүмкіндік
туғызады. Табиғи биогеоценозда Күн негізгі энергия көзі болып табылады.
Табиғаттағы әрбір биогеоценоздардың өзін- өзі реттей отырып тұрақты
күйге көшуі сыртқы орта жағдайларының түрлі әсерлеріне байланысты өзгермелі
болып келеді. Сондықтан да биогеоценоздардың тұрақтылық тек салыстырмалы
түрде ғана боладды. Биогеоценоздық түрлердің арақатынасына адамның іс-
әрекеті де зор әсер етеді.
Қарағайлы орманды қоректену тізбегі де күрделі болып келеді. Орманда
өсімдіктер сатылы болып өседі. Биогеоценоздардың барлық қоректену тізбегіне
қежетті органикалық заттарды сол ормандағы жасыл өсімдіктер синтездейді.
Биогеоценоздарда тіршілік өте күрделі.
Топырақ беті жамылғысына рекреацияның әсері кең түрде әдебиеттерде
көрініс тапқан. Бірақ та тәжірбие жүзінде өсімдіктердің тұрақтылығы,
зерттеліп отырған аймақтағы мөлшерлі және сапалы өзгерістері, отырғызылатын
көшеттер жағдайын бағалау үшін, бекітілген мөлшерден аспауы, бұзылған
фотоценоздарды қайта қалпына келтіру іске асырылған.
Зерттеу нәтижесі бойыншы бақыланған 11-26дейінгі аймақта 59 астам
өсімдік түрі, яғни 24 түршеге бөлінген. Соның ішінде көшеттердің 46 түрінің
15 түрі құрғақ қарағайлар. Кең түрде: бұршақты, дәнді астық тұқымдастар
таралған.
Рекреация нәтижесінде топырақ беті жамылғысы 5,5(-дан 0,5(-ға, яғни 15
есеге артқан. Жас қарағайлы шөптесін орманда топырақ беті жамылғысы 5,5
және 5,3 есеге төмендеген.Күрт төмендеу көрсеткіші шөптесін, итбүлдірген
өсімдіктері мол қарағайлы орманда ауытқу деңгейі 58,3( жеткен. Сонымен
қатар фитомасса айқын байқалады. Рекреацияның дамуы мен қатар топырақ беті
жамылғысы 2,5 еседен 7,5 есеге дейін өскен. Осындай тенденция жас қарағайлы
жән еқайыңды ормандарға тән.
Аталған түрлер бойынша фитомассаның тоғыз тұрі бақыланған. Олар:
бүлдірген, шыңжапырақ, клевер, шүйгіншөп және тағы басқалары.
Бақыланған өсімдіктердің 30 түрінің 13-і бұзылған жер телімдеріне тән
фитомасса, 8 түрі ІІ сатылы ауытқуға ұшыраған, ал клевер, жгунь, қарақат-
ІІІ сатылы ауытқуға енеді. [7]
Рекреация әсерінен қайың көшеттеріндегі фитомасса IV сатылы ауытқуға
ұшырап бақылаулардан 14 есе артқан. ІІІ және IV сатылы ауытқуларға жол
жапырақ, қияқшөп ұшыраған. Бұл жерде тығыз топырақ байқалады.
Топырақ беті жамылғысының өзгеруі рекреацияның тікелей әсерінен іске
асуда.
Осыған байланысты рекреациялық ауытқудың сатысы, топырақ жамылғысының
фитомссасы жер асты суымен байланысын көрсетеді. Зерттеулер көрсеткендей
рекреация салмағынан кейбір өсімдік жойылып кетеді, кейбіреулері салмаққа
төзімбілік көрсетеді.
Олар әрқайсысы көптеген түрлерге бөлінеді. Арамшөптік түрлер:
біржылдық қоңырдас, бақбақ,жол жапырақ рекреацияның ІІІ сатысындағы жер
телімдеріне жатады. Жас тасты қыналы қарағайларда қияқ пен көдеден
басқалары VІ ауытқулардан тұрады. Құлпынай, кекірегүл түрлері рекреация
салмағын көтере алмай жоғалып кету қаупі төніп тұр. ІІ және ІІІ сатылы
ауытқуларға ұшыыраған жер телімдерінде кәдімгі бақбақ, қазтастақ өседі.
Кең түрде рекреация салмағына тұрақты әртүрлі шөптесін және жидек
дақылдары. Арамшөптік және шалғынды түрлерге: кәдімгі мыңжапырақ, кәдімгі
бақбақ, клевер, қазтамақ, құлпынай VІ сатылы ауытқуларға ұшыраған жер
телімдермен жойылып кетеді.
Рекреация салмағынан жалпы санымен қатар, түрлерді де жойып жідереді.
Сондай-ақ топырақта ауа мен судың мөлшерлері қалыпты жағдайда болып
микроағзалардың тіршілігінің көбейуіне қолайлы орта туындағанда өсімдіктер
қалдықтары айратциялық жағдайдың туындауына байланысты. Рекреациялық
қолдану да маусымдық сипатқа ие. Жекелеген көшеттерді жергілікті халықпен
бірге демалушылар жеміс жидектер мен саңырауқұрақ терушілердің әсеріне
ұшырайды. Сонымен рекреациялық салмақ фитоценоздарға 2-3 есе жоғары салмақ
түсіретіндіктен қарапайым белсенді демалыста орман шаруашылығының
қызметкерлері осыған назар аударуы қажет.
Жетілмеген қайыңдар орманның 5%-ын және аккумулятивті тауалды
жазықтары алып жатыр. Өсімдіктердің төменгі ярусында шалғынды саздақ түрлі
шөптесін өсімдіктер жатады.
Жетілмеген қайыңдар түрлі шөптесін қайыңдық көшеттермен селбесіп
өседі. Олардың негізгі орталықтары шығыстағы Қотыркөл көлі, көлдің жағалауы
және зеттелген аймақтың көлдері ашық таулы, Сарыбұлақ және Қарабұлақ
өзендері аралығында. Жас жетілген қайыңдар Эстетикслық және санитарлы
гигиеналық көрсеттіштері жоғары болғандықтан экотоптары нашар болып келеді.
Бұл көшеттерді рекреация үшін қолдануға шек қойылған.
Қайыңды олрман аумағының 4%-дан астамы ылғалы мол қайыңдар құрайды.
Топырағы шымтезекті, саздақты және шалғынды саздақты, кварцитті болып
келеді.
Бониттеттік құрамы 4-5-ті құрайды. Рекреациялық аймақтарда мүлдем
қолданылмайды. Зерттелген аумақтың 2,8%-н көктеректер алып жатыр. Олар
негізінен солтүстік шығыс және солтүстік бптыс бөліктері Бурабай массивінде
таралған. Тамырлары ылғалды көктектер, көктеректік ормандар 72%-өзен
терресалары мен беткейдің төменгі жондарында орналасқан. Топырағы шалғынды
қара топырақ. Таза көктеректер 3-ші класты бонитетте қалыптасады. Топырақ
ылғалдануымен су өткізгіштігі жеткілікті. Топырақ бетінде шалғынды шөптесін
өсімдіктер қарағай, шие, итмұрын, шырғанақ таралған. Рекреациялық салмақ
бұл жерде саңырауқұлақ теру кезінде кең сипатқа ие болады.
Көктеректі орманның 26%-н уақытша көктеректер құрап, шығыс беткейлік
жондарда кең етек алып жатыр. Мұнда күңгірт сор топырақ таралған. Орманның
басқа түрдегі топтары рекреациялық мақсатта қолданылмайды. Жас қайыңдар
және көктеректердің шабылуымен өрт қауіпсіздік сатысы 3-ші клас болса,
қайыңдар мен көктеректер 4-ші класқа, қалған түрлері 5-ші класқа жатады.
Бұл жерлердегі өрттердің тұтану себебінің бірі ұзаққа созылған құрғақшылық.
Бұл рекреациялық аймақтың ормандық беогеоценозына демалудың тигізетін
әсері анкета жүргізу арқылы анықталған. Бұл әлеуметтік сұраныс нәтижесі
көрсеткендей орман түрінің құрамына байланысты демалушылар аралас
көшеттерді аралағанды қалайтындар 46%, ал қайыңды орманда демалғысы
келгендер 14%-ды құраған.
Жастық көлеміне келсек демалушылар көбінесе орта жастағы ағаштарда,
яғни 66% жөн көрсе, жас жетілмеген ағаштарды 28%-ы, өте жастарында 60%-ды
көрсеткен.
Ал енді орманның ағашы көп бөлігінде демалғысы келетінде 76 пайызға
жеткен. Ал орманның сирек бөлігінде демалушылар 12%-ды құраған.
Демалушылардың жақсы көтетін мекеніне өзен жағалаулары тұрса ол
көрсеткіш бойынша 69%-ға жеткен. Тыныш жағажайлы мекенді қалайтындар 28%
болса, ал табиғи ескерткіштер маңында демалатындар тек қана 3%.
Демалыс түрлеріне байланысты демалушылар көбінесе көлдердің
жағалауларында шомылып, балық аулауды қалайтындар 59%-ға жеткен.
Ал жаяу жүргенді қалайтындар 21%, ал жай ғана достарымен табиғатта
болуды қалайтындар 13%, ал мұнда спортпен айналысатындар 2%, міне сонымен
бірге саңырауқұлақтармен, жеміс-жидектер теру үшін келетіндер 80%, Дәрілік
өсімдіктермен гүлдер теріп серуендейтіндер 20%. Жыл мезгіліне қарамастан
демалушылар ортманда 69%, демалуды жыл мезгілдері бойынша тоқталсақ күзде
18%, қыста 6%, көктемде 7%, демалыс күндері демалатындар 27%, мейрамдарда
6%-ды көрсеткен. Рекреациялық аймақта демалушылардың сағатын пайызға
шаққанда көсеткені келесідей: 4және 6 сағат аралығында 38%, 1-3сағат
аралығында 35%, ал 10сағаттан артық серуендегендер 16%.
Демалушылардың ойларында жүрген өкініштеріне назар аударсақ
рекреациялық орманда шатырлық қалаларды көргісі келетіндер 36%, көлік
тұрақтарын болғанын қалайтындар 24%, кенетен жаңбыр жауып кеткен жағдайда
қорғанатын орындарды қалайтындар 21%, жолдардың салынғанын көргісі
келетіндер 19%. Сонымен қатар орындықтардың көп болуын-34%, ас әзірлейтін
арнайы жерлердің болуын талап ететінде 31%, жасанды көшеттер мен орманды
көмкеру қажет дейтіндер демалушылардың 12%-н көрсеткен.
Соңғы уақыттарда орманды рекреациялық қолдануы жоғарылап, бұл әсіресе
сауықтыру орталықтарының ашылуымен дайланысты. Жалпы орманның 30%-на
рекреациялық салмақтар ауырлық түсіруде. Құрғақ қарағайлар берілген
аудандарда жоғарғы эстетикалық, санитарлық гигиеналық құрылыммен
рекреациялық мақсатта кең қолданылады. [23]
Бұл көрсеткіштер демалысты ұйымдастырула өте қолайлы қайыңдық
көшеттердің ішінде демалуға жас түрлері таптырмайды.
Кең түрде таулы және өртке қауіпті орман түріне құрғақ қарағайлар
үлкен жанғыш материялдармен байланысты. Алдыңғы қатарда болса, өте құрғақ
және жасатры кейінгі орында.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz