Аудиовизуалды мұрағат құжаттарын пайдаланудың қазіргі заманғы технологиялық және құқықтық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Аудиовизуалды құжаттардың жалпы ерекшеліктері және оларды мұрағаттарға қабылдау тәртібі ... ...8
1.1. Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Аудиовизуалды.ақпараттық мұрағат құжаттарын есепке алу және
мемлекеттік сақтауға қабылдау ... ...13
1.3. Құжаттардың ғылыми.анықтамалық аппараттын құрудың ерекшеліктері ... ..18
ІІ. Аудиовизуалды мұрағат құжаттарын пайдаланудың қазіргі заманғы технологиялық және құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ...23
2.1. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары аясында аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру ... ... ... 24
2.2.Аудиовизуалды мұрағаттарда құжаттарды пайдаланудың құқықтық негіздері ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қысқартылған сөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
І. Аудиовизуалды құжаттардың жалпы ерекшеліктері және оларды мұрағаттарға қабылдау тәртібі ... ...8
1.1. Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Аудиовизуалды.ақпараттық мұрағат құжаттарын есепке алу және
мемлекеттік сақтауға қабылдау ... ...13
1.3. Құжаттардың ғылыми.анықтамалық аппараттын құрудың ерекшеліктері ... ..18
ІІ. Аудиовизуалды мұрағат құжаттарын пайдаланудың қазіргі заманғы технологиялық және құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ...23
2.1. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары аясында аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру ... ... ... 24
2.2.Аудиовизуалды мұрағаттарда құжаттарды пайдаланудың құқықтық негіздері ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Қысқартылған сөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Аудиовизуалды құжаттардың жалпы ерекшеліктері
және оларды мұрағаттарға қабылдау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Аудиовизуалды-ақпараттық мұрағат құжаттарын есепке алу және
мемлекеттік сақтауға
қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...13
1.3. Құжаттардың ғылыми-анықтамалық аппараттын
құрудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. Аудиовизуалды мұрағат құжаттарын
пайдаланудың қазіргі заманғы технологиялық және
құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
2.1. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары
аясында аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға
көшіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2.Аудиовизуалды мұрағаттарда құжаттарды пайдаланудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .51
Қысқартылған сөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Егемендігіміздің шынайы көрінісі ретінде
қоғамның өз тарихымызға деген қызығушылығы мен сұранысы соңғы кездері арта
түсуде. Бұған Қазақстан Респуликасының Орталық Мемлекеттік Мұрағат
қорларындағы құжаттардың құндылығы ғана емес, сол сияқты бүгінгі қоғамның
ақпараттанған жүйесінің де әсері мол. Осыған сәйкес бүгінгі қоғам мүшелерін
ретроспективті құжаттармен таныстыру және оны пайдалану мүмкіндіктерін
кеңейту мұрағаттың басты міндеті болып отыр. Оған қол жеткізудің ең тиімді
және ыңғайлы түрі мұрағат ісін ақпараттандыру болмақ.
Қазақстан Республикасының мұрағат ісі және мұрағаттану ғылымы өзінің
дамуында бүгінгі таңда біршама күрделі кезеңді басынан өткізуде. Елдегі
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, нарықтың қатынастың кең етек алуы және
қоғам өміріндегі демократияландыру процесі аудиовизуалды құжаттарға және
олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсіліне де өз әсерін тигізуде.
Автоматтық технологияларды мемлекеттік мұрағат мекемелеріне кезең-
кезеңмен енгізу үрдісі жоғары маңызға ие болып келеді. Дегенмен ақпараттық
технологиялық жүйелер дәстүрлі технологиялармен қатар қолданыста болып
келеді. Бұл өз кезегінде мұрағат ісінде дәстүрлі технологиялар мен
ақпарттық технологиялардың ерекшелігін байқауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде мұрағат ісін ақпараттандырудың мүмкіндіктері көптеген
зерттеушілердің зерттеу обьектісі болумен қатар, ҚР ОМ мұрағатының “2001-
2005 жылдар аралығында мұрағат ісін жетілдіру” тұжырымдамасында да ерекше
орын алады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2003 жылы қабылданған “Мәдени мұра”
бағдарламасы аясында Қазақ Мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазу
мұрағаты қорында сақталған әйгілі әншілеріміз бен атақты
орындаушыларымыздың, белгілі ғылым мен мәдинет қайраткерлерінің дауысын осы
заманғы аудеотаспалар мен дискілерге жазып қалдыру ісін қолға алу мәселесін
көтерді.
Мұрағат ісін ақпараттандыру мәселесін мәдени мұрамен байланыстыра
қарастыруымыздың бір себебі, ақпараттанған қоғам мүшесін ақпараттық жүйеде
ретроспективті құжаттармен қамтамасыз етудің маңыздылығына байланысты болып
отыр. Сонымен бірге, мәдени мұраның мәйегіне айналған рухани
байлықтарымыздың көзі болып табылатын мұрағат құжаттарының, соның ішінде
аудиовизуалды құжаттардың перспективасына мән беру қажет.
Сол үшін де бүгінге дейінгі көтеріліп келген және болашақта да өзекті
мәселе тұрғысында зерттеле бермек мәселеге баға беру, талдау және оның
“Мәдени мұра” бағдарламасымен байланысын, құжаттардың қоғамды
ақпараттандырудағы рөлі, сонымен қатар аудиовизуалды мұрағат ісі мен
интернет жүйесінің мүмкіндіктері саралануы тиіс. Ақпараттандырудың
Қазақстандағы бүгінгі күнгі жағдайы, аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі
құжаттарға қарағанда тиімділігі, интернет жүйесінде мұрағат құжаттарын
пайдаланудың мүмкіндіктерін пайымдау арқылы Орталық Мемлекеттік
Мұрағаттың интернеттегі сайтының қызметіне әлемдегі өзге де мұрағат
сайттарымен салыстыра баға беру де маңызды.
Себебі мұрағаттардағы кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазу құжаттарын (КФДЖ)
үнтаспадан аудеокасетаға, дискіге көшіру тікелей бүгінгі ақпараттандырылған
технологиясыз іске аспайды. Және сырттан алынатын көне тарихымызға қатысты
құжаттар, қолжазбалар мен деректер көптеген елдерде магниттік
дискілерге, компакт-дискілерге сақталған күйінде жеткізілсе, оларды
қазіргі таңдағы Қазақстан мұрағаттарында сақтау аса күрделі іс болары
сөзсіз. Сондықтан да көтеріліп отырған проблеманың алдын алу үшін және
отандық мұрағаттардың бүгінгі таңдағы техникамен жабдықталуы,
ақпараттандыру саласын жетілдіру мәселесінің сөз болуы заңды құбылыс.
Диплом тақырыбының мақсаты – аудиовизуалды мұрағат құжаттарын жаңа
технологиялық жүйелер негізінде зерттеу. Ақпараттық, компьютерлік
технологиялар жүйесінде жасалған аудиовизуалды мұрағат құжаттарын сақтау
ерекшеліктерін ашу. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Кинофото
құжаттары және дыбыс жазбалары мұрағатындағы мемлекеттік бағдарламалар
көлемінде іске асқан өзгерісер мен аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың
жаңаша әдіс-тәсілдерін қамту. Құжаттарды пайдаланудың заңдық және
нормативтік-құқықтық базасын негізіндеу.
Алға қойған мақсатымызды барысында бірнеше міндеттер негізінде жұмыс
жасалынды.
Біріншіден, аудиовизуалды құжаттарға сипаттама беру. Аудио, видео
құжаттарға жеке-жеке сипаттама беруді, олардың бейіндік өзгешелігінен шыға
отырып қарастыруды міндетімізге алдық. Мұрағаттарда аудиовизуалды
құжаттарға ғылыми анықтамалық-аппарат құрудың ерекшеліктеріне тоқталдық.
Котолог жасау, жолкөрсеткіштер мен тарихи анықтамалықтар құрудың қыр –
сырын ашуға ұмтылдық.
Екіншіден, аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың даму үрдісін көрсету
мақсатында оларды пайдаланудың жаңаша әдіс- тәсілдеріне назар аударылды.
Мәдени мұра, Асыл мұра мемлекеттік бағдарламалары аясында жасалған игі
іс-шараларға кеңінен тоқталдық.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының материалдарын пайдаланудың және көшірмесін
алудың заңдық және нормативтік құжаттық актілер негіздеріне шолу жасалынды.
Аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі құжаттардан ерекшелігі және оларды
пайдаланудың тиімділігі мен перспективалары көрсетілді.
Зерттеу объектісі: Мұрағат ісінің аудиовизуалды-ақпаратттық
технологиялар жүйесі.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысының міндеттері және мақсаттарына сәйкес,
ғылыми таным әдістерінің өзара байланысты жиынтығы қолданылды. Оған тарихи,
жүейлілік, салыстырмалық және т.б. әдістер кірді.
Қарастырылып отырған мәселенің тарихнамасына келсек, тақырып кең
көлемде зерттелген. Кеңестік тарихнамада кинофотофоноқұжаттарды мемлекеттік
мұрағаттарға қабылдау, сақтау, пайдалануға беру мәселелері жан-жақты
зерттелді. ХХ ғасырда киноқұжаттар мен фото, фоноқұжаттарға сұраныс жоғары
болды.
Аудиовизаулды құжаттардың жаңадан шыға бастаған тұсында оларды сақтау
және пайдалану аса маңызды болды. Бұл аудиовизуалды құжаттармен тығыз
байланыстағы мекемелер мен оларды сақтайтын мұрағаттар тарапынан ерекше
қызығушылық тудырды. 1970-1980 жылдары тақырып аясында сан түрлі
монографиялар мен мақалалар жарық көрді. Олардың қатарында кеңестік
мұрағатшы мамандар А.А.Кузин, Л.М.Рошаль [1], А.А.Крюкова [2], А.В.Соколов
[3], И.М. Фурманованың [4] монографиялық зертеулері тақырыптың тарихи
маңызын ашуда кеңінен қолданылды. Кеңестік тарихнамада
кинофотофоноқұжаттарды сақтау мен пайдалануды ұйымдастыру мәселелері
Вопросы архивоведения, Советские архивы журналдарындағы И.Н. Кунтиков
[5], В.М. Жигунов [6], О.Л.Седова [7], Л.Н.Кривошеин [8] мақалаларының
арқауы болды.
Кеңестік жүйе ыдырап, әр елдің мұрағаттары өз еншілерін алған сәттен
бастап, мұрағаттың қызмет айясы да кеңейе түсті. Ресей Федерациясында
тақырыпқа қатысты монографиялар, мақалалар мен диссертациялар өте көп
кездеседі. Онда аудиовизуалды құжаттардыңм барлық түрі барынша терең
зерттелген. Осындай зерттеулерге Л.Н. Крюкованың авторефераты [9],
В.Н.Автократовтың [10] атауға болады. Диплом жұмысында мұрағт ісінің
теориясы мен тәжірибесіне арналған оқу құралдарын да тиімді қолдандық.
Олардың қатарында Е.В.Алексеева, Л.П.Афанасьева, Е.М.Буровалардың [11] және
З.В.Крайскаяның мұрағат теориясына арналған еңбектері [12]бар.
Н.Н.Кушнеренконың Құжаттану [13] атты басты еңбегі мен Т.В.Кузнецова мен
М.П.Илюшенко бірігіп жазған іс-жүргізу негіздері диплом жұмысында
пайдаланылды [14]
Ресейлік мұрағатшы ғалымдардың зерттеулері мен мақалалары жалпы
аудиовизуалды құжаттардың теориясын зерттеуде негізге алынса,
Г.А.Сексенбаева [15-16-17], Р.Х.Сариева [18-19], А.Ф.Сеитова [20-21],
Г.Нурпеисова [22] Л.Ақтаева [23] сынды авторлардың монографияларында
аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалану және өзге де негізгі
мәселелер қарастырылған. Авторлардың зерттеулері диплом жұмысында көтерген
көптеген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының деректік негізі бірнеше топтама бойынша беріледі.
Бірінші топтамада заң актілерін қарастырамыз. Оларға: Ұлттық мұрағат қоры
және мұрағаттар туралы Қазақстан Республикасының заңы [24], СТ РК 1037-
2001. Іс жүргізу және мұрғат ісі. Терминдер мен анықтамалықтар[25].
Екінші топтамаға ҚР заң актілеріне негізделген әдістемелік нұсқаулықтар
кіреді. Инструкция о порядке отбора и передачи на государственное хранение
кинодокументов и видеофонограмм[26], Инструкция о порядке отбора и
передачи на государственное хранение особо ценных аудиовизуальных
документов[27], Правила работы исследователей в читальных залах
государственных архивов Республики Казахстан[28], Инструкция о порядке
обслуживания иностранных граждан в архивах Республики Казахстан[29],
Инструкция о порядке запросо социально-правового характера, поступающих из-
за рубежа[30] әдістемелік нұсқаулықтарын ерекше атауға болады.
Ресейлік әдістемелік нұсқаулықтардың да орны ерекше. Атап айтар болсақ,
Отбор на постоянное хранение аудиовизуальных документов. Методические
рекомендации[31], Создание современных архивных справочников на основе
дифференцированного подхода. Методическое пособие[32], Основные положения
развития системы научно-справочного аппарата государственных архивов
кинофотофонодокументов[33], Обеспечение физико-химической сохранности
кинофотофонодокументов и микрофильмов[34], Типовой технологческий
регламент изготовления страховых копий фонодокументов на магнитных лентах
[35], Отбор на государственное хранение, фондирование, описание, учет
документов источников комплектования выброчного приема. Методические
рекомендаций [36].
Мұрағат ісін дамытуға арналған мемлекеттік тұжырымдамалар мен
бағдарламалар: 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра[37] және 2001-
2005 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту[38],
2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту
[39] тұжырымдамалары мен бағдарламалары, ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының Асыл Мұра
[40] бағдарламасы диплом жұмысында тиімді пайдаланылды.
Қазақстан Республикасының орталық мемелекеттік кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағатының 2003 жылғы [41], 2004 жылғы [42], 2005 жылғы [43]
және 2006 жылғы [44] есептері төртінші топтамаға кіреді. Диплом жұмысында
жылдық есептер негізінде мұрағат ісінің аудиовизуалды-ақпарттық
технологиялар жүйесіне салыстыра баға берілді.
Бесінші топтамада конференциялардың материалдары: П.Бюхердің баяндамасы
[45] және Информационное общество – компьютерная революция [46], Новая
технократическая волна на Западе [47] атты баяндамалар тақырыпты жан-жақты
ашуға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағатының материалдарын соңғы
деректік топтамаға жатқызамыз. Р.М.Моисееваның [48] мақалалары және
аудиовизуалды құжаттарды мұрағатқа қабылдау және сақтауды жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар мен жадынамалар [49] дипломдық жұмыста қолданыс
тапты.
Диплом жұмысының сарапталып, сыннан өтуі: Тақырыптың негізгі
тұжырымдары әл-Фараби атындағы ҚазҰУ тарих факультетінің студенттері мен
жас ғалымдарының Жастар және ғылым: мәселелері мен болашағы атты 59-шы
ғылыми конференциясында (Алматы, 18-23 сәуір 2005 ж.), Қазақ еңбек және
әлеуметтік қатынастар академиясының Ү-ші жыл сайынғы студенттер,
магистранттар және аспиранттардың Қазақстан ХХІ ғасырда: білім, ғылым және
қоғам атты ғылыми конференциясында (Алматы, 24 ақпан 2006 ж.), Археография
және деректану орталығының Мұрағат мекемелерінің жарияланымдық қызметі:
бүгінгісі мен болашағы атты республикалық семинарында (Астана, 23 ақпан
2007 ж.) баяндалды.
Сонымен бірге тақырыпты ҚазҰУ хабаршысы тарих сериясындағы мақалада
және ОТАН журналындағы мақалада ашуға ұмтылдық.
Дипломның ғылыми және практикалық маңызы. Диплом жұмысы мұрағат
ісіндегі тың мәселелерге арналғандықтан оның қолдану аясының кең болуы
заңдылық. Мұрағаттану ғылымы үшін маңызы зор, тың да өзекті тақырып. Әрі
тарихи тәжірибиелері мен сабақтары тағылым аларлық. Жұмысты студенттер,
жалпы көпшілік қауымға аудиовизуалды мұрағат құжаттарымен жұмыс жасауда
көмекші құрал ретінде және ғылыми мақала жазуда, дөңгелек үстелдерде,
лекциялар мен семинарларда пайдалана алады деп санауға толық негіз бар.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, жекелеген
бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен қысқартылған сөздер
тізімдерінен және қосымшадан тұрады.
І. Аудиовизуалды құжаттардың жалпы ерекшеліктері
және оларды мұрағаттарға қабылдау тәртібі
Аудиовизуалды құжаттар демократиялық қоғамды құруда және насихат пен
тәрбие құралы ретінде үлкен маңызға ие болып келеді. Аудиовизуалды
құжаттардың құндылығы мен маңызы ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарының көлемімен
анықталады (1-қосымшаны қара) [45, 3 б.]. Бұған қоса елдің мәдени және
ғылыми өміріндегі белгілі тарихи фактілер мен оқиғаларды, қоғамның
өндірістік жағын толыққанды бере алады.
Аудиовизуалды құжаттар адамның ерік-жігеріне, сезіміне, ақыл-ойына,
эмоциональдық жай-күйіне жылдам әсер ету мүмкіндігіне ие. Сондықтан да
аудиовизуалды құжаттар жоғарғы дәрежелі көркемдік-эстетикалық құндылыққа
ие, ол мәдениеттің бірегей ескерткішіне жатқыызлады. Аудиовизуалды құжаттар
ғылым мен техника тарихын зерттеуде дерек ретінде де маңызы жоғары. Бұның
барлығы өзге де тарихи деректермен бір қатарға қоюға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды деректер өзге де тарихи деректер секілді ұлттық мүдде
тұрғысында қарастыруды таалп етеді. Аудиовизуалды құжаттарын тарихи дерек
ретінде жұмыс істеуде кезеңдерінде келесі жайттарды басты назарда ұстаған
жөн:
- аудиовизуалды құжаттарды жасау сәтіндегі мүмкіндіктеріне;
- түсірілім немесе дыбыс жасаушы автордың көзқарасымен дүниетанымына;
- аудиовизуалды құжаттарды түсіру барысындағы ұйымдардың шараларына
назар аудару кинофотофоноқұжаттарды дұрыс түсінуге және олардың маңызын
анықтауға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды құжаттарға өзге де тарихи деректердегідей объктілік пен
субъектілік тән. Кинофотофоноқұжаттар кейбір тарихи деректердің түрлері
(миниатюра, фольклор, әдеби ескерткіш және т.б.) секілді өнер туындысына
жатады.
Дегенмен аудиовизуалды құжаттардың өзіне тән бейіндік ерекшелігі
бар.Тарихи дерек ретінде қалыптаса отырып, олар оқиғаныңбейнелік, дыбыстық
жақтарын түсірілім немесе дыбыстық жазба арқылы нақты әрі кең түрде
көрсетеді. Жекелеген тарихи деерк ретінде аудиовизуалды құжаттар белгілі
бір кезеңдегі адамның тұрмыс-тіршілігі, көңіл-күйі туралы бірегей ақпарат
бере алады. Бұған қоса ол өзге тарихи деректегі мәліметтерді кеңейте алады,
нақтылайды және жөнге салады.
Жасалуы жағына және жалпы сипаты бойынша өзара ұқсас аудиовизуалды
құжаттар - сипаттау мен пайдалануда өзіндік ерекшелігі бар үш тарихи
деректерден тұрады. Оларға төменде жеке-жеке тоқталамыз.
1.1. Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы
Аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі құжаттардан басты айырмашылығы –
оның адамның сана-сезіміне тікелей әсер етуінде. Адам санасын еріксіз билеп
алатын аудиовизуалды құжаттар өз кезегінде шынайы ақпарат берумен қатар,
сақталуы жағынан тиімділігімен де ерекшеленеді. Жекелеген адамдардың және
қоғамның өмірі әртүрлі аудиовизуалды құжаттар кешенінде көрініс береді.
Мәтіндік құжаттарға қарағанда аудиовизуалды құжаттардың үнемі дамып,
жетіліп отыруы оны жан-жақты зерттеуді міндеттейді.
Аудиалды (лат. audіre-есту) мен визуалды (лат. vіzere–көру) екеуі
қосылып аудиовизуалды (есту және көру) құжатты құрайды [13, 86 б.].
Визуалды құжаттарға: диафильмдер, диапозитивтер, слайдтар, тілсіз
кинофильмдер, эпифилмдер жатады. Аудиалды құжаттарға: грампластинка,
магниттік фонограммалар мен компакт дискілер кіреді. Ал екеуінің қосындысы
аудиовизуалды құжаттарға: кинофильмдер, диафонофильмдер, видеофильмдер
кіреді.
“Кинофотофоноқұжаттар” деген термин ғылымға 1980 жылдары енгізілді.
Жалпы бүгінге дейін кинофотофоноқұжаттар туралы арнайы жалпыға ортақ
анықтама берілмеген. Соған қарамастан, аудиовизуалды құжаттарға
келесідегідей анықтама беруге болады.
Арнайы бір техникалық жабдықтардың көмегімен бейнелі дыбысты ақпарат
беретін құжат түрін аудиовизуалды құжаттар [13, 86-87 б.], деп атайды.
Киноқұжаттар – кадрлар мен жоспарлардан (рет-ретімен орналасқан
кадрлардан тұрады) құралған кешенді тарихи дерек.
Киноқұжаттар - киномотографиялық жолмен жасалатын құжат түрі.
Киноқұжаттардың материалдық негізін көпқабатты полимерлі пленкалық жүйедегі
кинопленка құрайды. Киноқұжаттар диафильмдерден, кинофильмдерден және де
видеофильмдерден тұрады.
Диафильмдер арнайы тақырып бойынша рет-ретімен жинақталған позитивтік
фотографиялық бейнелердің кино және фотопленкадағы жинағы. Диафильмдерді
мұрағаттарда пайдалану мақсатында жиі қолданыста болмаса да, мұрағат
құжаттарын сақтау барысында жиі қолданады.
Кинофильмдер (грек. kіneo-әрекеттемін, ағыл. fіlm-пленка)–арнайы
киноаппаратураның көмегімен экранға шығатын, кинопленкаға түсірілген
бірнеше фотографиялық бейнелердің жиынтығы [14, 105-106 б.].
Бұл кинофильмдерді бірнеше мақсатта қолданады. Ғылыми-көпшілік, оқу
процесінде, құжаттық, мультипликациялық мақсатта пайдаланады. Ғылыми-
көпшілік, оқу процесінде кинофильмдер 8 (16 мм пленкаларында түсіріледі.
Бұл құжаттарды арнайы дайындықсыз сәттерде де көруге мүмкіндік бар.
Киноқұжаттардың соңғы тасымалдаушы құралы CD және DVD дискілердің
видеофильмдерді жазуда және оларды пайдалануда алатын орны ерекше.
Диафильмдер мен кинофильмдерден видеофильмнің ерекшелігі оның магниттік
ленталарда сақталуымен қатар, оптикалық дискілерде сақталуы және
видеофильмдерді тұрмыстық жағдайда пайдалану мүмкіндігінде. Мұрағаттарда
оларды ғылыми анықтамалық-аппарат құру барысында видеотека немесе
фильмотека деп каталогқа енгізеді.
Дыбыстық киноқұжатар бір киноқұжатта бейнелік, мәтіндік, әуендік және
дыбыстық компоненттер кездесетін күрделі құрылым. Киноқұжаттар оқиға мен
фактіні қозғалыста түсіреді.Сондықтан да ол кеңістік пен уақыт туралы
ақпарат береді.
Киноқұжаттарға қарағанда фотоқұжаттар оқиғаның тек бір сәттігін ғана
түсіреді. Сондықтан да олар кинокадрлармен тең. Бейненің статистикалығына
және пайдаланудың жоғарғы технологиялық мүмкіндігіне байланысты
фотоқұжаттар оқиға немесе факті жөнініде максимум ақпарат алуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан республикасының Орталық мемлекеттік Кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағаттарында өте көп (87%) [42, 3-4 б.], жинақталған
аудивизуалды құжаттар – Фотоқұжаттар.
Кино және фотоқұжаттар өзара ұқсас. Фотографиялық жолмен алынған бір
немесе бірнеше бейнелі құжаттар фотоқұжаттарды құрайды. Фотоқұжаттар
негативті және позитивті болып екіге бөлінеді. Негативті фотолар-пленкада,
ал позитивті фотолар - қағазда немесе шыныда бейнеленеді.
Мұрағат қызметкерлерінің айтуына қарағанда, күмісқұрамдас эмульсті
фотолар мың жылға дейін сақталады. Ақ-қара түсті фотопленкалар мен суреттер
10 жылдан 140 жылға дейін, ал түрлі-түсті суреттер 5 жылдан 30 жылға
дейінгі аралықта сақталу мүмкіндігіне ие. Мұрағаттарда оларды ғылыми
анықтамалық-аппарат құру барысында фотоотека деп каталогқа енгізеді.
Түпнұсқалылығы дау тудырмайтын аудиалды мұрағат құжаттары –Фоноқұжаттар
немесе дыбыс жазбалар. Олар еретеректе грампластинкаларда (үнтаспа),
фонграммаларда сақталып келді. Ал бүгіндері олар компакт дискілерде
сақталынып жүр.
Фоноқұжаттар жасалу деңгейіне сай әрқашан мұрағатшылардың көз алдында
болады [20, 11 б.]. Фоноқұжаттар үшін де бірнеше бейнелік ерекшеліктер
кездеседі. Фоноқұжаттардағы ақпараттардың берілуі тек дыбыстық негізде
(сөз, әуен, дыбыс арқылы) іске асады.
Фоноқұжаттар үш компонент - сөз, әуен, дыбыс – арқылы беріледі.
Мәнерлі, әрі ақпаратқа бай эмоциялық фоноқұжаттар тарихи дерек ретінде
құнды аудиалды құжаттарды құрайды.
Дыбыстық үнтаспалар немесе грампластинкалар – ескі және барынша көп
тараған фоноқұжат түрі. Оларды мұрағаттарда сақталу және пайдалану
барысында жиі қолданыста. Себебі онда басылған дыбыстық жазбалар ұзақ
сақталып, арнайы потефондарда ойналады.
Бұндай үнтаспаларда ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы әуендер, халық
ауыз әдебиетінің шығармалары, классикалық туындылар сақталған, ал 50-70
жылдарға қарай грампластинкаларда жаңа әуенде рок, джаз әуендері жазыла
бастады.
Грампластинкалардың немесе үнтаспалардың орнын уақыт өте келе
магниттік ленталар басты. Магниттік ленталар әсіресе ХХ ғасырдың 80-90
жылдарында кең етек алды.
Магниттік ленталы кассеталарға фоно жазбалардың кез-келген түрін жазу
мүмкін болды. Магниттік лентаға жазуды тек арнайы мамандар ғана емес,
сонымен бірге, әуесқой жалпы көпшілік те жаза алатын дәрежеге жетті.
Ал қазіргі таңда дыбыс жазуда алғы орынға компакт дискілер шықты.
Дыбыс жазбаларының сызылмай, физикалық қалпы бүлінбей сақталуы – оның
тікелей сақталуын дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Бұзылмай сақталған
фоноқұжаттарды сол қалпында сақтауды одан әрі қамтамасыз етуде оның
пайдалануын дұрыс ұйымдастыра білуге байланысты [7, 3-12 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалануды ұйымдастырушылық
принципі бойынша киноқұжаттар – фильмдерге, арнайы шығарылымға және
киножурналдар мен телебағдарламаларға бөлінеді.
Осы принцип бойынша фотоқұжаттар - хроникалық, фотоочерк, портрет,
пейзаждарға, ал фоноқұжаттар – оқиға туралы жазба, әдеби шығармаға және
өнер туындысына жатады.
Жоғарыда сипатталған кино-фото-фоно құжаттарды бүгінгі таңда жалпы
тілмен айтқанда – аудиовизуалды құжаттар деп атайды.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың мақсаттары дәстүрлі құжаттардан
ерекше. Оларға сұраныс көбіне радио және телевизия, киностудия, мерзімді
басылым тарапынан түседі [33, 3-13 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды ғылыми-көпшілік, оқу-ағарту және мәдени
мақсаттарында пайдаланылады.
Аудиовизуалды құжаттарды тұрақты сақтауға орталық мемлекеттік
мұрағаттарға төмендегі мекемелер бере алады:
1) маманданған мекемелерін–кино және телестудиялар, ақпараттық
агенттіктер, телебағдарламалар мен радиохабарлар комитеттері;
2) аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда маманданбаған мекемелер–ғылыми-
зерттеу мекемелерін, министрліктер мен ведомствалар, оқу орындары және т.б.
мекемелер;
3) кинофотоқұмарлар бірлестіктері – мәдени-сауықтыру клубтар, жеке
меншік студиялар, ақпарттық секциялар және т.б. мекемелер өздерінің
қызметтері аясында жасалған аудиовизуалды құжаттарын бере алады. Бұларға
қоса жеке адамдардан келіп түскен аудиовизуалды құжаттарда құнды болып
табылады.
Төл тарихымызды зерттеуде тарихи дерек ретінде аудиовизуалды
құжаттардың рөлі артып келеді. Кинофотофоноқұжаттар кешенінен құралған
осынау тарихи деректерге кез-келген деректер секілді ғылыми сипаттама беру
қашанда маңызды. Сондықтан да жоғарыда кең көлемде аудиовизуалды
құжаттардың түрлеріне жеке-жеке даму реті бойынша сипаттама берілді.
1.2 Аудиовизуалды-ақпараттық мұрағат құжаттарын есепке алу және
мемлекеттік сақтауға қабылдау
Аудиовизуалды құжаттар – ерекше тарихи, ғылыми, әлеуметтік,
эконимакалық, саяси және мәдени маңызға ие және Қазақстан Республикасының
халықтарының мәдени-тарихи мұрағаттарына жатады.
ҚР Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Заңының 4-тарауында
аудиовизуалды құжаттар ҰМҚ-ның құрамына кіреді және мемлекеттік сақтауға
беріледі [24, 4-6 б.] деп көрсетілген.
Аудиовизуалды құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету ол мемлекеттік
мұрағаттардың басты міндеті болып табылады. Құжаттардың физикалық, химиялық
сақталуын қамтамасыз етуге қатысты барлық жүргізілген іс-шаралардың басты
мақсаты – құжаттардың ескіру процесін бәсеңдету, сыртқы зиянды факторлардан
сақтау болып табылады [34, 3 б.].
Аса құнды құжаттардың қатарынан табылатын аудиовизуалды құжаттарды
мемлекеттік есепке алу және сақтауға қабылдау арнайы нормативтік-құқықтық
актілермен негізделеді.
Мұрағат құжаттарын есепке алу мұрағат құжаттарының санын анықтау және
оларды есепке алуды білдіреді. Осылайша аудиовизуалды құжаттарды есепке алу
келесі кезеңдерден тұрады:
• Аудиовизуалды мұрағат құжаттарының санын есептеу,
• Мұрағаттардың ішкі есептік құжаттарының саны туралы мәліметтерді
тіркеу,
• Осылардың негізінде құжаттардың есебін толтыру,
Мұрағатарды аудиовизуалды деректермен толықтыру көздері ҚР Әділет
Министрлігінде тіркелген аудиовизуалды құжатарды жасайтын барлық мекемелер
жатады [26. 4 б]. Олар:
Заңды тұлғалар (мемлекеттік және мемлекеттік емес) ( студиялар,
редакциялар, ақпараттық агенттіктер, компаниялар мен фирмалар, ммелекеттік
билік органдары мен басқармалар, қоғамдық ұйымдар, театрлар мен жоғарғы оқу
орындары және т.б.
Жеке тұлағалардың (қарапайым азаматтар, авторлар, орындаушылар,
операторлар, коллекционерлер және т.б.) күнделікті өмірінде және кәсіби
қызметінде аса құнды аудиовзуалды құжаттар жасалынуы мүмкін.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға қабылдау толық және іріктеп алу
формасында болады. Аудиовизуалды құжаттарды толық қабылдағанда құнды
аудиовизуалды құжатарды кешенді түрде қабылдайды, ал іріктеп алғанда тек
құнды аудиовизуалды құжатардың бір бөлігін ғана сақтауға қабылдап алады.
Мемлекеттік сақтауға барлық кинофильмдер, киножурналдар,
киновидеосюжеттер және басқа да ойынға жатпайтын фильмдер, бұларға қоса
экранға шықпаған және өндірісте тоқтатылған аудиовизуалды құжаттар жатады
[27, 1-8 б.].
Аудиовизуалды құжатарды сақтауға қабылдағанда құжаттардың құндылығын
сараптау комиссиясы (ҚҚСК) жұмыс жасайды. ҚҚС комиссиясы мекеменің бас
мамандарынан және аудиовизуалды құжаттар бөлімдерінің меңгерушілерінен
тұрады. Сараптауға мекемелерде жасалған және сақтауда болып келген барлық
аудиовизуалды құжаттар жатады.
Аудиовизуалды құжаттардың құндылығын сараптау (АҚҚС) ҚР мұрағаттары
мен құжаттарын басқару комитетінің мемлекеттік органы бекіткен критерилері
негізінде іске асады. Аудиовизуалды құжаттарды бағалауда құжаттағы
ақпараттың маңыздылығы, құжаттың түпнұсқалығы, құжаттың пайда болу уақыты
мен орны, құжатты жасаған мекеменің маңыздылығы, құжаттың физикалық,
химиялық және техникалық жағдайы, құжаттың қоғамда бағалануы (мәселен,
фотокөрмелердегі фотоқұжаттардың бағалануы немесе ток-шоуларда, арнайы
фестивалдер мен медиафорумдардағы аудиовизуалды құжаттардың орын алуы не
марапатталуы) сынды басты ортақ критерилер негізге алынады [2-9, 14-54 б.].
Ал бейіндік критериге құжаттардың өнер туындысы ретінде бағалануы,
орындаушының жеке тұлға ретіндегі маңызы (көркемдік шығармалар үшін),
ақпаратты жазу тәсілі мен ақпаратты тасушының өзгешелігіне баса назар
аударылады [26, 3-4 б.].
Аудиовизуалды құжаттардың құндылығын сараптау КҚ және ВФГ-ды тыңдау
және көру арқылы жүреді. АҚҚС қорытындысы бойынша тұрақты сақтауға алынған
құжаттардың тізімдемесі жасалады. Мемлектеттік сақтауға өткенге дейін
аудиовизуалды құжаттардың түпнұсқасын сату, немесе магниттік лентаға қайта
жазу арқылы түпнұсқаны жоюға тиым салынады.
АҚҚС комиссиясының қорытындысына сәйкес тізімдерге ілінген
аудиовизуалды құжаттарға ҒАА жасалып, ендігі жерде олар мемлекеттік
мұрағаттардың қорын құрайды [9, 48 б.].
Киноқұжаттар мемлекеттік сақтауға келесі комплект бойынша беріледі:
а) кинофильмдер, арнайы шығарылымдардан: бейненің негативі, қайта
жазылған фонограмманың негативі, фонограмманың магниттік түпнұсқасы,
роликтер мен паспорттар;
ә) киножурналдардан: бейненің негативі, қайта жазылған фонограмманың
негативі, этолондық көшірме, аралық позитив;
б) 35 мм пленкесіндегі киносюжеттер: бейненің негативі, позитив,
фонограмма негативі мен магниттік фонограмма, аралық негатив немесе
позитив,
в) 16 мм пленкесіндегі кинофильмдер, киносюжеттер: түпнұсқа немесе
көшірме, негативтік не магниттік фонограмма, контратив, позитив,
г) видеофонограммалар (видео фильмдер, видео түсірілімдер, видео
сюжеттер): түпнұсқа немесе көшірме. Аудиовизуалды құжаттардың барлық
комплектіндегі элементтер өзара біркелкі болуы шарт. Өндірісте аяқталмай
қалған немесе экранға шығып үлгермеген, шете елдерден алынған
аудиовизуалды құжаттар жинақталған комплект бойынша мемлекеттік сақтауға
беріледі [26, 2 б.].
Видеоқұжаттар (ВФГ) сақтауға келесідегідей топтамада беріледі:
а) мастер-кассета (профессионалдық форматта жазылған аудиовизуалды
шығарманың алғашқы видеокөшірмесі), ол кәсіби форматтық тасушыға жазылған
ақпаратты береді;
ә) видеокассета-кәсіби емес форматта жазылған, міндетті түрдегі тайм-
коды бар, бейнелік ақпарат;
б) мазмұны мен тайм-коды бірегей кәсіби емес форматтағы мастер-кассета
және видеокассета.
Фотоқұжаттар келесі топтамамен қабылданады:
а) негатив (түпнұсқа) және үлдірден алынған нақтылама позитив;
ә) негативтің орнына – контратип (контрольді позитив);
б) түпнұсқа құқындағы позитив;
в) түпнұсқа құқындағы слайд;
г) фотоальбом.
Ал фоноқұжаттар физикалық бірлік ретінде кез-келген тасығышта жазалған
дыбыстар кешенінде сақтауға қабылданады [5, 19 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға беруде оларға қосымша ілеспе
құжаттама қатар жүреді. Киноқұжаттардың және видеофонограммалардың ілеспе
құжаттамасына – прокаттық куәлік, аңдатпа, режиссерлік монтаждық парақ,
аудиовизуалды құжаттардың кокурстарға, фестивалдарға қатысқандығы туралы
және марапаттаулар белгі, дикторлық мәтіндері кіреді.
Фотоқұжаттар үшін – фотоқұжаттың мазмұнын, түсірілім орнын, уақытын,
авторынан мәлімет беертін аңдатпа дайындалады.
Фоноқұжаттардың ілеспе қосымшасына тізімдеме, прайс-парақ, кассета
және CD буклеті жатады.
Аудиовизуалды құжаттарды мемлекеттік сақтауға толық емес қалпында да
қабылдауға болады. Дегенмен Заңды және жеке тұлғалардан қабылданған
аудиовизуалды құжаттардың толық әрі қосымша ілеспе құжатының болуы, оның
құндылығын арттырады.
Мемлекеттік сақтауға берілген барлық аудиовизуалды құжаттар
консервациялық-рестоврациялық жөндеуден өтеді. Аудиовизуалды құжаттардың
техникалық жағдайын тексеруді мұрағат мекемелерінің қызметкерлері 3 жылда 1
рет тексереді [26, 5 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды мемлекеттік сақтауға беру тәртібі мен
мерзімін Қазақстан Республикасының мұрғаттану мен құжаттаманы басқару
комитетінің уәкілетті органы анықтайды. Аудиовизуалды құжаттарды
мемлекеттік сақтауға берер алдында міндетті түрде мекеме қызметкерлері
әрбір сақтау бірлігінің техникалық жай-күйін тексереді.
КҚ мен ВФГ сақтауға қабылдауда, жоюда екі данадан акт жасалып, сол
бойынша жасалады. Актінің бір данасына мұрағаттың, екіншісіне құжатты
табыстаушы мекеменің қолы қойылып, елтаңбалық мөрмен ресімделеді. Акттің
бір данасы құжатты сақтауға алушыға берілсе, екіншісі құжатты сақтауға
беруші тарапқа беріледі.
Мұрағаттарға аудиовизуалды құжаттарды сақтауға қабылдағаннан соң,
олардың сақталуын қамтамасыз ету мәселесі туындайды. Аудиовизуалды
құжаттардың физикалық және химиялық сақталуын қамтамасыз етуде дәстүрлі
құжаттарға сәйкес талаптар мен ережелерді ұстанады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауда қоймаларды дәстүрлі құжаттардың
талабына сай ғимараттар мен бөлмелерде сақтайды. Сақтау барысында барлық
техникалық қауіпсіздік шараларын сақтаған орынды. Аудиовизуалды құжаттарды
тұрақты сақтағанда тек қараңғыда ұстап, ал әлсіз лампа жарығының құжатқа
тікелей түспеуін қадағалаған жөн.
Мұрағат жайларда аудиовизуалды құжаттарды сақтауда аса тиімді
темпуратуралық-ылғалдылық режим сақталуы тиіс:
Киноқұжаттар мен Фотоқұжаттар Фоноқұжаттар
Ауаның видеофонограммалар
параметрлері
магниттік
ақ-қара түрлі түстіқағаздық ақ-қара ленталар мен
түсті құжат пленклық дискілік
материалда тасығыштарда
Температура С +10 -5 17-19 +15 15-20
Салыстырмалы 50+5 50+5 50-55 40-55 50-65
ылғалдылығы
Аудиовизуалды құжаттардың температуралық-ылғалдылық жағдайын
термометр, психрометр, гигрометр приборлары арқылы өлшейді.
Кинофотофоноқұжаттардың санитарлық-гигиеналық режимін сақтау үшін шаң-
тозаңнан тазарту үшін үнемі ылғалдап тазарту керек, ал жәндіктер мен
кеміргіштерден сақтау үшін жылына бір мәрте антисептикалық ерітінділермен
тазартып отыру шарт [11, 115-118 б.].
Дегенмен бұндай химиялық тазартулардың аудиовизуалды құжаттарға зиянын
тигізбеуін қадағалаған орынды. Ол үшін аудиовизуалды құжаттарды сақтайтын
арнайы папкалар, қораптар, шкафтар мен стеллаждарды, рельсті шкафтарды
пайдаланған тиімді. Ал бүгінде арнайы сақтау мүмкіндіктерінің жаңа
технологияларға бейімделген түрлерінің көбеюі аудиовизуалды құжаттардың
сақталу деңгейін арттыра түсуде [12, 99 б.].
Оптикалық жадылар телевизиялық аппаратураларда бейнеленетін
видеодискілерге жазылған жаңа жүйе болып табылады. Мұрағатттардағы әр түрлі
құжаттардың ақпараттарды оптикалық жадыларға көшіру ондағы көп міндететрдің
шешілуіне мүмкіндік береді. Яғни сақтау алаңының қысқаруына, құжаттардың
ұзақ сақталуына және құжаттардың тиімді пайдалану мүмкіндігіне ие [1. 49
б]. Оптикалық жадыдағы жүйелердің артықшылығы магниттік жүйеге қарағанда 45
есе сыйымдылығында.
Ескі магниттік ленталардағы аудиовизуалды құжаттаррды сақтауда көп
қиындықтар кездесетін. Атап айтсақ, күйтабақтарда жазылған фоноқұжаттарды
сақтау үшін арнайы қораптарда сақталынатын және олар көп орынды алатын.Ал
киноқұжаттар киноленталарда жазылып, оларды арнайы темір қораптарда
сақтауға тура келген. Еліміздің ОМ КФДЖ мұрағатында аталған ескі тәсіл әлі
де орын алып отыр. Дегенмен оларды біртіндеп оптикалық жадыдағы
видеодискіге көшіріп сақтау өзінің тиімділігін көрсетуде.
Оның тиімділігі ең біріншіден физикалық сақтау мүмкіндігінің
қолайлылығында. 12 Мб дискілерге 22 см алаң стеллаждыалатын құжаттарды
сақтауға болады.(1080 беттік құжатқа тең). Оптикалық жады жүйесі дәстүрлі
аудиовизуалды құжаттардан 7000-8000 есе көп сақтауға мүмкіндік береді [31,
43 б.]. Яғни сақтау кеңістігі мен алаңының азаюына, құжаттардың тиімді
пайдалануға болады.
Жоғарыда аталғандарға қоса жаңа тасымалдауыштарда аудиовизуалды
құжаттарды сақтау – оларды химиялық тазалауға мүмкіндік береді. Және де
химиялық тексерістен соң жаңа аудиовидео дискілердегі ақпараттарды оқу арта
түспек.
2005 жылы ҚР ОМ КФДЖ мұрағаты 2001-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының мұрағат ісін дамытубағдарламасы аясында жаңа тасығыштарға
көшірілген аудиовизуалды құжаттарды сақтауға арналған құрылғыларды (цифрлық
сақтауға арналған қоймалар) алдырды [19, 6 б.].
Оптикалық жадылардың ұзақ өмірсүргіштігінің негізгі факторы – ондағы
ақпараттарды жеңіл оқуға мүмкіндік береді. Жазбаны біркелкі оқу және
түпнұсқаны әрдайым қолданбау оның ұзақ сақталуының кепілі болып табылады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға қабылдауда негізінен арнайы
қабылданған ережелер мен нұсқаулықтар басшылыққа алынады. Солардың
негізінде тарихи, әлеуметттік-экономикалық, ғылыми, саяси және мәдени
маңызға құжаттарды сақтап, ертеңгі ұрпаққа аманнаттау іске асады.
Ретроспективті құжаттардың сақталуын дұрыс ұйымдастыру олардың болашақтағы
перспективалы пайдалануына жағдай жасайды.
1.3.Құжаттардың ғылыми-анықтамалық аппараттын
құрудың ерекшеліктері
Құжаттарды сақтау менпайдалануды қамтамасыз етудің ең тиімді жолы
олардың ғылыми анықтамалық-аппаратын әрдайым жетілдіру және дамытып отыру
болып табылады.
Ғылыми-анықтамалық аппаратын (ҒАА) құру міндеттінің өзектілігі
мемлекеттік сақтаудағы аудиовизуалды құжаттарға қоғам мен ғылым,
мәдениеттің барлық салаларынан қызығушылықтың артуына байланысты туындап
отыр. Бұл өз кезегінде кинофотофоноқұжаттардың мазмұнын толыққанды ҒАА-қа
енгізу үшін жан-жақты сипаттауды талап етеді.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда жаңаша әдіс-тәсілдерінің шығуы,
бұл құжаттардың даму үрдісін көрсетеді. Ал оның даму үрдісін саралау үшін
аудивизуалды мұрағаттардың ақпараттық жұмысы, ҒАА-тын алдын-ала зерделеген
жөн. Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА-на жолкөрсеткіштер, каталогтар,
тізбелер, көрсеткіштер мен шолулар жатады (2-қосымша) [32, 112 б]. Оларға
төменде жан-жақты тоқталамыз.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатында аудиовизуалды құжаттарға ғылыми анықтамалық-
аппарат динамикалық (сапалық және сандық өзгеріске әсер етуі), иерархиялық
(бағыныштылық пен басыңқылық қағидасына негіздеу), көпаспектіде
ақпараттарды іздеуді қамтамасыз ету принциптер негізінде жасалады.
Аудиовизуалды құжаттардың мемлекеттік мұрағаттардағы ҒАА жүйесі тіркеу
кітапшасы мен мұрағаттық анықтамалықтардан тұрады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға алатын мемлекеттік мұрағаттарда ҒАА
жүйесін жетілдіру жұмыстары дәстүрлі әдіспен және автоматтық технологиялар
қатар ілесіп келеді [33, 44 б.].
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА жүйесін жетілдірудің бірден-бір міндеті
мұрағатаралық дәстүрлі анықтамалықтар (жолкөрсеткіштер, шолулар, каталогтар
мен көрсеткіштер) мен автоматтандырылған ақпараттық-іздеу жүйесін
(Орталықтың Мәліметтер Базасы мемлекеттік мұрағаттар, обылыстық, аудандық,
ауылдық мұрағаттардың каталогтары біріктіріледі) қатар қолданғанда іске
аспақ.
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА-да автоматтанған ақпараттық
технологияларды қолдану деп атағанымен де олар дәстүрлі құжаттардағы ҒАА-
тан көп ерекшеленбейді. Олардың мақсаттары да міндеттері де, дайындау
кезеңдері де, функциялары да ортақ.
Дегенмен аудиовизуалды құжаттардың сыртқы формасының өзгешелігіне
қарай отырып, онда біршама бейіндік ерекшеліктер кездеседі. Міне, осы
ерекшеліктерге ғылыми-теориялық тұрғыда нақтырақ тоқталмақшымыз.
Мемлекеттік мұрағаттарда зерттеушілер мен қоғамдық тұтынушылардың
сұраныстарын тез әрі жылдам қанағаттандыру мақсатында мұрағат ішінде ғылыми
анықтамалық-аппарат құралады. Мемлекеттік мұрағат құжаттарына ғылыми
анықтамалық-аппарат құру оларды дұрыс сақтауға әрі тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Ғылыми анықтамалық-аппараттарға мұрағатқа келіп түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы, тізімдеме, каталог, жолкөрсеткіштер, шолулар
мен тарихи анықтамалықтар жатады.
Тіркеу құжаттары мен мұрағаттық анықтамалықтар аудиовизуалды
құжаттарды сақтауды қамтамасыз ету мақсатында құрылады (3-қосымшаны қара)
[33, 45 б.]. Олар тіркеу бірлігі мен сақтау бірлігіне негізделеді.
Тіркеу құжаттары мұрағаттық анықтамалықтардың базасы қызметін атқарады.
Мұрағаттық анықтамалықтар мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарды
жан-жақты іздеуге мүмкіндік береді және оларды пайдалану мақсатында құрамы
мен мазмұны туралы мәлімет береді. Іздеу объектісіне аудиовизуалды
құжаттардың тіркеу бірлігі жатады. Тіркеу бірлігіне құжат түрінің атауы,
тізімдеме нөмірі, тіркеу бірлігі сақтау бірілігі тіркеледі.
Кинофотофоноқұжаттардың тізімдемесі – ақпараттық-іздеу және тіркеу
қызметін атқаратын мұрағаттық анықтамалық. Кффқ-дың тізімдемесі белгілі бір
құжат түрін есепке алуға мүмкіндік береді. Олардың құрамындағы және
мазмұнындағы өзгерістерді белгілейді, сақтау бірлігінің мазмұнын ашады.
Және де олардың жүйелілігін реттейді. КФФҚ тізімдемесінің көмегі арқылы
ілеспе мәтіндік құжаттарды тіркеу іске асады.
Монтаждық парақ – (режиссерлық, операторлық) – киносюжеттер мен
телесюжеттердің тізбесін, фотоальбомдардың ішкі тізбелерін тіркеуге алады.
Фильмдік және журналдық каталогтар мемлекеттік кинофотофоно
мұрағаттардың каталогтар жүйесіне кіреді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ҒАА жүйесі түраралық тіркеу құжаттарынан (түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы) және мұрағттық анықтамалықтардан (каталогтар
мен көрсеткіштердің жүйесінен және жолсеріктерден, шолулардан) тұрады.
Мұрағатқа келіп түскен құжаттарды тіркеу кітапшасы. ҚР ОМ КФДЖ
мұрағатына келіп түскен барлық құжаттарды тіркейді (2-қосымшаны қара) [33,
51 б.].
Аудиовизуалды мұрағат құжаттарына каталогтар даярлау мұрағат қорындағы
материалдық деректік базаларды жылдам табуға мүмкіндік береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатындағы каталогтар жүйесі:
-жүйелік каталог – белгілі бір ғылым саласы бойынша жүйелі ақпарат
іздеу мүмкіндігін береді;
-пәндік каталог: а) атаулық - құжат авторы туралы мәліметтерден
құралатын кинофотофоно құжаттардың мекен-жайын іздеп табуды қамтамасыз
етеді;
ә) географиялық – кинофотофоно құжаттарда бейнеленген оқиғалардағы
географиялық жәнетопографиялық объектілер туралы анықтама береді.
Атаулық каталогты құруда авторлық және орындаушылық каталогтарды
пайдалану жақсы нәтиже береді.
-авторлық каталогтың көмегімен белгілі бір жазушы, компазитордың
шығармашылығынан тұратын фоноқұжаттардың мекен-жайын іздеп табуға болады.
-орындаушылық каталогтар белгілі бір әншінің, әртістің, ақынның
орындауындағы шығармашылық туындыларының мұрағаттарда сақтаулы жайын
айқындауға мүмкіндік береді [12, 142 б.].
Жолкөрсеткіштер – орталық мемлекеттік кинофотофоно мұрағаттарының
құрамын және мазмұнын қамтыған ғылыми анықтамалық-аппараттың түрі.
Жолкөрсеткіштер мемлкекттік мұрағаттардың бейініне, ҒАА жүйесінің құрамына
негізделіп жасалады.
Мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарға қызығушылық танытқан
мекемелерді мұрағат қорында жинақталған тарихи құжаттар жөнінде мәлімет
беру үшін тақырыптық жолкөрсеткіштер жасалады.
Жолкөрсеткіштер міндетті түрде арнайы акітапша ретінде басылып
шығарылады. Аудиовизуалды құжаттармен белсенді толықтырылатын мемлекеттік
мұрағаттарға жолкөрсеткіштерді үнемі дайындау ұсынылады.
ҒАА жүйесіндегі аудиовизуалды құжаттардың шолулары – құжаттардың
белгілі тақырыбы бойынша және олардың сақтаулы мекен-жайын іздеп табуға
мүмкіндік беретін анықтамалық. Ол ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының құрамымен мазмұнын
ашатын ақпараттық-іздеу қызметін атқарады.
Аудиовизуалды құжаттардың шолулары мен жолкөрсеткіштері мұрағат
құжаттарының құрамымен мазмұны туралы ақпараттың түрі, тіркеу бірлігі,
сақтау бірлігі және кинофотофоноқұжаттардың кейбір бөлігі туралы ақпарат
береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ақпараттық жұмысы біріншіден, мұрағатқа келіп
түскен нақтылы сұраныстарға нақтылы жауап беруден тұрады. Екіншіден,
ақпараттық хаттар мен бюллетендер жасалынып, ол мекемелер мен
зерттеушілердің назарына ұсынылады. Соңғы кездері ақпараттық жұмысты
атқаруда соңғы технологиялар (мәселен, интернет сайттары) барынша
пайдаланылуда. ҚР ОМ мұрағат сайтында (www.kazarchіves.kz) [50] ҚР ОМ КФДЖ
мұрағаты жөнінде және ондағы аудиовизуалды құжаттар туралы анықтамалық-
ақпараттық басылым берілген.
Ақпараттық жұмыс ҒАА-қа сүйене отрылып жүргізіледі. Бюллетендер мен
хаттар мұрағаттарда бар құжаттар негізінде жасалынады. [32, 3-20 б.].
Ақпараттық анықтамалық басылым құжаттардың топтасқан түрін және оларға
жасалынған аннотацияларды толыққанды ұсынбайды. Олар тек мұрағаттарда бар
құжаттардың тізімін ғана берумен шектеледі.
КФДЖ мұрағатында ҒАА-ты үнемі байыту және дамыта түсу жұмысы бірінші
кезекке қойылуы тиіс. Себебі бүгіндері аудиовизуалды мұрағат құжаттарына
деген сұраныстың күннен-күнге арта түсуі және оны пайдаланудың жаңаша
түрлерінің қалыптаса бастауы солай жасауға итермелейді [33].
Сондықтан да мұрағаттарда, әсіресе ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарында каталог
жүйесіне ерекше мән беріледі. Жыл сайын каталогты жаңа түскен құжаттармен
жаңарту іске асырылып тұрады. Бұл әсіресе каталог жүйесін электрондандыруға
сәйкес жеңілдене түсті. Осыған байланысты, КФДЖ мұрағатының кинофотофоно
каталогтарын дәстүрлі қағаз жүйесінде қалдырумен қатар, оларды электрондық
нұсқаға да көшіру ісі қолға алынған. Сол сияқты анықтамалықтар, шолулар мен
жолсеріктерді электрондық жүйеге енгізе отырып, оның тиімділігін арттыра
түскен. Жылдан жылға ҚР ОМ КФДЖ мұрағатына келіп түскен құжаттарға сәйкес
олардың каталог жүйесі де толығып отырады. ҒАА-тың даму сатысында КФДЖ
мұрағат құжаттарын каталогтау міндетті.
2005-2006 жылдары ҚР ОМ КФДЖ мұрағатына келіп түскен құжаттарға сәйкес
келесідегідей каталогтар жасалынып, карточкалар тізілді.
-1001 сақтау бірлігі бар фотоқұжаттар каталогталынып, 1001 карточка
тізілді;
-106 сақтау бірлігі бар фоноқұжаттар 106 тақырыптық, 364 атқарушы
карточкалар тізіліп, барлығы 524 карточка каталогқа енгізілді;
-25 сақтау бірлігі бар видеофонограммалардан 155 карточка тізілді;
-56 сақтау бірлігі бар киноқұжаттардан 1142 карточка тізілді. [43-44].
Еліміздегі аудиовизуалды мұрағатының 2005-2006 жылдардағы сақталуы мен
зерттеушілерге беру тізімі төмендегідей болды:
-киноқұжаттар-6180 с.б.,
-фоноқұжаттар-1769 с.б.,
-фотоқұжаттар-4337 сақтаубірлігін берді.
Ал сақтауға болса,
-фотоқұжаттар-2000 с.б.,
-киноқұжаттар-50 с.б.,
-фоноқұжаттар-272 с.б [43-44].
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатында аудиовизуалды құжаттарды төмендегідей
бөлімдерде каталогтайды:
Фотоқұжаттар үшін:
Б-мемлекеттік құрылыс,
В-мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару,
Г-әділеттілік және қоғамдық тәртіпті қорғау,
Д-мемлекеттік қауіпсіздікті қорғау,
Е-халықаралық қатынастар бөлімі,
Ж-қарулы күштер,
З-социалистік отанның қарулы күштері,
И-қоғамдық – саяси өмір,
К-баспасөз ақпарат құралдары,
Ф-халықаралық білім беру,
Ц–әдебиеттер,
Ш–мәдени-ағарту жұмыстары [41-42-43-44],
Э–спорт
Видеоқұжаттар мен аудиоқұжаттар үшін:
И - қоғамдық – саяси өмір,
К - саяси – тәрбиелеу жұмыстары,
Л - халықшаруашылығы,
М - өнеркәсіп,
Н - транспорт,
Р - ауылшаруашылығы,
С - сауда,
Т - коммуналдық шаруашылық.
Ф-халық ағарту,
Х-ғылым,
Ц-әдебиет,
Ч-өнер,
Ш- мәдени ағарту жұмыстары,
Щ-денсаулық сақтау,
Э-денешынықтыру және спорт [41-42-43-44].
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының 2005 жылғы жылдық есебі фотоқұжаттардың
негізінен Б, В, Ф Ч бөлімдері бойынша сұраныс жасалғанын көрсетсе,
ал аудио және видео құжаттар үшін И, С ,М, Х, Ч және Э
бөлімдері бойынша тапсырыстарға жауап берілді [43].
Аудиовизуалды құжаттардың каталогтарын бөлімдерге бөліп жасау,
зерттеушілердің мұрағат құжаттарын пайдалануда аса тиімді болмақ. Жоғарыда
аталған көрсеткіштер жылда өзгеріп отырады. Ол көп жағдайда елдегі орын
алып отырған өзекті мәселелермен тікелей байланысты. 2005 жылдары аталған
бөлімдерге сұраныстың түсуі, сол жылдағы білім мен ғылымға деген сұраныстың
артуымен және елдегі саяси өзгерістердің етек алуымен байланысты.
Қазақстанның мұрағат мекемелері деректі фото құжатты көрмелер
ұйымдастырып, ақпарат құралдары арқылы хабарлар жариялап, жеке тұлғалар мен
мекеме, ведомстволардың сұраныстарына жауап бере алатын, ғылыми-практикалық
конференция өткізетін қуатты органдарға айналды. Бұл әсіресе әлемдік
дәрежеде өткен Абай, Жамбыл, Мұхтар мерекелері тұсында көзге түсті.
1940 жылы Қазақстан мұрағат қызметкерлері жұртшылықтың 1076 ғана
сұранысына жауап берсе, 2005-2007 жылдары Кеңес үкіметінің куғын-сүргініне
ұшырағандар мен әлеуметтік құқық мәселелері бойынша 325 мың 860 сұранысқа
анықтама берді [43-44].
Қазақстан мұрағатының соңғы жылдарғы дамуына Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан-2030" Бағдарламасы және 1997 жылды
"Жалпыұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін кұрбандарын еске алу жылы",
1998 жылды "Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы" деп жариялаған Жарлықтары
елеулі әсер етті.
Орталық мұрағат органы саяси қуғын-сүргінге ұшыраған ардагерлердің
өмірі мен шығармашылығы жөнінде көрмелер ұйымдастырып, ақпарат құралдарында
материалдар жариялады. Республикалық ғылыми-практикалық конференциялар
өткізіп, халықаралық ғылыми конференцияларға қатысты. Атап айтқанда: 1997
жылы 2 қазанда "Мұрағаттар мен кітапханалардағы қолжазба мұраларды
сақтаудың проблемалары" атты конференцияда Қазақстан Республикасы мұрағат
қорларын сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі өзекті мәселелер деген тақырыпта
хабарлама жасалды.
1997 жылы 9 қазанда Қазақстан Республикасы Ғылым Министрлігі - Ғылым
Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Герман
және Шығыс-Еуропа зерттеу институты — Геттинген Зерттеу Орталығы (Германия)
және Қазақстан Республикасының немістер Кеңесі бірлесіп ұйымдастырған
Орталық Азия немістерінің тарихы атты Халықаралық ғылыми конференцияға
"Патша әкімшілігінің Қазақстаңдағы неміс халқына қолданған саясаты"
(Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағат материалдары бойынша)
деген тақырып бойынша қатысты. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
мұрағаты 1997 жылы 5 желтоқсаңца Қазақстан Республикасы Ғылым Министрлігі —
Ғылым Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтымен бірлесіп, Алашорданың 80 жылдығына арналған "XX ғасырдың бас
кезіндегі казақ реформаторларының қозғалысы" атты халықаралық ғылыми-
теориялық конференция өткізді. Онда "XX ғасырдың бас кезіндегі оппозициялық
қозғалыс жөніндегі архив құжаттары", 1998 жылы 21 ақпанда Қазақстан
Республикасы Ғылым Министрлігі — Ғылым Академиясының Тарих және этнология
институты мен Алматы қаласы әкімінің аппараты ұйымдастырған "Халық бірлігі
мен ұлттық тарих жылы: проблемалар және оларды шешудің жолдары" атты ғылыми-
практикалық конференцияда "Верный қалалық басқармасының қоры — Алматы
қаласы тарихының қайнар көзі" деген тақырыптарда ғылыми хабарламалар
жасады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "1998 жыдды Халық бірлігі және
ұлттық тарих жылы деп жариялау туралы" Жарлығын және осы Жарлыққа
байланысты жылды өткізу жөніндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің
20.12.1997 жылғы 141869 санды қауылысын Республиканың Орталық Мемлекеттік
мұрағаты өз қызметінің басты нысанасы етіп қабылдады. Атаулы жылды өткізу
жөнінде комиссия құрды. Жарлықты жүзеге асыру жөнінде нақтылы жоспар-шара
жасады. Оны жасауға елімізге танымал тарихшылар мен архив қызметкерлері
қатысты. Ғылыми кеңесте 1998-2005 жылдар арасында жарияланатын, баспадан
шығарылатын мұрағат құжаттарының республикалық жоспары бекітілді. Жасалған
жоспар мен шара Республиканың мұрағат мекемелеріне жіберілді.
Соның нәтижесінде еліміздің мұрағат мекемелерінің қызметтерінде
Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылын өткізу елеулі орын алды. Оған 1998
жылдың алғашқы жарты жылдығында-ақ республикалық, облыстық, қалалық,
аудандық 34 ғылыми-тәжірибелік конференция өткізгені нақты дәлел.
Осьшардың ішінен 1998 жылы 22 сәуірде Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік архивінің Қазақстан Республикасы Ғылым Министрлігі — Ғылым
Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтымен
бірлесіп "Мұрағаттар: Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы" деген тақырыпта
өткізген республикалық ғылыми-практикалық конференцияны ерекше бөліп айту
ләзім.
Бұл конференцияға еліміздің академиялық институттары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Аудиовизуалды құжаттардың жалпы ерекшеліктері
және оларды мұрағаттарға қабылдау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Аудиовизуалды-ақпараттық мұрағат құжаттарын есепке алу және
мемлекеттік сақтауға
қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...13
1.3. Құжаттардың ғылыми-анықтамалық аппараттын
құрудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. Аудиовизуалды мұрағат құжаттарын
пайдаланудың қазіргі заманғы технологиялық және
құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
2.1. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары
аясында аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға
көшіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2.Аудиовизуалды мұрағаттарда құжаттарды пайдаланудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .51
Қысқартылған сөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Егемендігіміздің шынайы көрінісі ретінде
қоғамның өз тарихымызға деген қызығушылығы мен сұранысы соңғы кездері арта
түсуде. Бұған Қазақстан Респуликасының Орталық Мемлекеттік Мұрағат
қорларындағы құжаттардың құндылығы ғана емес, сол сияқты бүгінгі қоғамның
ақпараттанған жүйесінің де әсері мол. Осыған сәйкес бүгінгі қоғам мүшелерін
ретроспективті құжаттармен таныстыру және оны пайдалану мүмкіндіктерін
кеңейту мұрағаттың басты міндеті болып отыр. Оған қол жеткізудің ең тиімді
және ыңғайлы түрі мұрағат ісін ақпараттандыру болмақ.
Қазақстан Республикасының мұрағат ісі және мұрағаттану ғылымы өзінің
дамуында бүгінгі таңда біршама күрделі кезеңді басынан өткізуде. Елдегі
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, нарықтың қатынастың кең етек алуы және
қоғам өміріндегі демократияландыру процесі аудиовизуалды құжаттарға және
олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсіліне де өз әсерін тигізуде.
Автоматтық технологияларды мемлекеттік мұрағат мекемелеріне кезең-
кезеңмен енгізу үрдісі жоғары маңызға ие болып келеді. Дегенмен ақпараттық
технологиялық жүйелер дәстүрлі технологиялармен қатар қолданыста болып
келеді. Бұл өз кезегінде мұрағат ісінде дәстүрлі технологиялар мен
ақпарттық технологиялардың ерекшелігін байқауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде мұрағат ісін ақпараттандырудың мүмкіндіктері көптеген
зерттеушілердің зерттеу обьектісі болумен қатар, ҚР ОМ мұрағатының “2001-
2005 жылдар аралығында мұрағат ісін жетілдіру” тұжырымдамасында да ерекше
орын алады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2003 жылы қабылданған “Мәдени мұра”
бағдарламасы аясында Қазақ Мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазу
мұрағаты қорында сақталған әйгілі әншілеріміз бен атақты
орындаушыларымыздың, белгілі ғылым мен мәдинет қайраткерлерінің дауысын осы
заманғы аудеотаспалар мен дискілерге жазып қалдыру ісін қолға алу мәселесін
көтерді.
Мұрағат ісін ақпараттандыру мәселесін мәдени мұрамен байланыстыра
қарастыруымыздың бір себебі, ақпараттанған қоғам мүшесін ақпараттық жүйеде
ретроспективті құжаттармен қамтамасыз етудің маңыздылығына байланысты болып
отыр. Сонымен бірге, мәдени мұраның мәйегіне айналған рухани
байлықтарымыздың көзі болып табылатын мұрағат құжаттарының, соның ішінде
аудиовизуалды құжаттардың перспективасына мән беру қажет.
Сол үшін де бүгінге дейінгі көтеріліп келген және болашақта да өзекті
мәселе тұрғысында зерттеле бермек мәселеге баға беру, талдау және оның
“Мәдени мұра” бағдарламасымен байланысын, құжаттардың қоғамды
ақпараттандырудағы рөлі, сонымен қатар аудиовизуалды мұрағат ісі мен
интернет жүйесінің мүмкіндіктері саралануы тиіс. Ақпараттандырудың
Қазақстандағы бүгінгі күнгі жағдайы, аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі
құжаттарға қарағанда тиімділігі, интернет жүйесінде мұрағат құжаттарын
пайдаланудың мүмкіндіктерін пайымдау арқылы Орталық Мемлекеттік
Мұрағаттың интернеттегі сайтының қызметіне әлемдегі өзге де мұрағат
сайттарымен салыстыра баға беру де маңызды.
Себебі мұрағаттардағы кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазу құжаттарын (КФДЖ)
үнтаспадан аудеокасетаға, дискіге көшіру тікелей бүгінгі ақпараттандырылған
технологиясыз іске аспайды. Және сырттан алынатын көне тарихымызға қатысты
құжаттар, қолжазбалар мен деректер көптеген елдерде магниттік
дискілерге, компакт-дискілерге сақталған күйінде жеткізілсе, оларды
қазіргі таңдағы Қазақстан мұрағаттарында сақтау аса күрделі іс болары
сөзсіз. Сондықтан да көтеріліп отырған проблеманың алдын алу үшін және
отандық мұрағаттардың бүгінгі таңдағы техникамен жабдықталуы,
ақпараттандыру саласын жетілдіру мәселесінің сөз болуы заңды құбылыс.
Диплом тақырыбының мақсаты – аудиовизуалды мұрағат құжаттарын жаңа
технологиялық жүйелер негізінде зерттеу. Ақпараттық, компьютерлік
технологиялар жүйесінде жасалған аудиовизуалды мұрағат құжаттарын сақтау
ерекшеліктерін ашу. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Кинофото
құжаттары және дыбыс жазбалары мұрағатындағы мемлекеттік бағдарламалар
көлемінде іске асқан өзгерісер мен аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың
жаңаша әдіс-тәсілдерін қамту. Құжаттарды пайдаланудың заңдық және
нормативтік-құқықтық базасын негізіндеу.
Алға қойған мақсатымызды барысында бірнеше міндеттер негізінде жұмыс
жасалынды.
Біріншіден, аудиовизуалды құжаттарға сипаттама беру. Аудио, видео
құжаттарға жеке-жеке сипаттама беруді, олардың бейіндік өзгешелігінен шыға
отырып қарастыруды міндетімізге алдық. Мұрағаттарда аудиовизуалды
құжаттарға ғылыми анықтамалық-аппарат құрудың ерекшеліктеріне тоқталдық.
Котолог жасау, жолкөрсеткіштер мен тарихи анықтамалықтар құрудың қыр –
сырын ашуға ұмтылдық.
Екіншіден, аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың даму үрдісін көрсету
мақсатында оларды пайдаланудың жаңаша әдіс- тәсілдеріне назар аударылды.
Мәдени мұра, Асыл мұра мемлекеттік бағдарламалары аясында жасалған игі
іс-шараларға кеңінен тоқталдық.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының материалдарын пайдаланудың және көшірмесін
алудың заңдық және нормативтік құжаттық актілер негіздеріне шолу жасалынды.
Аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі құжаттардан ерекшелігі және оларды
пайдаланудың тиімділігі мен перспективалары көрсетілді.
Зерттеу объектісі: Мұрағат ісінің аудиовизуалды-ақпаратттық
технологиялар жүйесі.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысының міндеттері және мақсаттарына сәйкес,
ғылыми таным әдістерінің өзара байланысты жиынтығы қолданылды. Оған тарихи,
жүейлілік, салыстырмалық және т.б. әдістер кірді.
Қарастырылып отырған мәселенің тарихнамасына келсек, тақырып кең
көлемде зерттелген. Кеңестік тарихнамада кинофотофоноқұжаттарды мемлекеттік
мұрағаттарға қабылдау, сақтау, пайдалануға беру мәселелері жан-жақты
зерттелді. ХХ ғасырда киноқұжаттар мен фото, фоноқұжаттарға сұраныс жоғары
болды.
Аудиовизаулды құжаттардың жаңадан шыға бастаған тұсында оларды сақтау
және пайдалану аса маңызды болды. Бұл аудиовизуалды құжаттармен тығыз
байланыстағы мекемелер мен оларды сақтайтын мұрағаттар тарапынан ерекше
қызығушылық тудырды. 1970-1980 жылдары тақырып аясында сан түрлі
монографиялар мен мақалалар жарық көрді. Олардың қатарында кеңестік
мұрағатшы мамандар А.А.Кузин, Л.М.Рошаль [1], А.А.Крюкова [2], А.В.Соколов
[3], И.М. Фурманованың [4] монографиялық зертеулері тақырыптың тарихи
маңызын ашуда кеңінен қолданылды. Кеңестік тарихнамада
кинофотофоноқұжаттарды сақтау мен пайдалануды ұйымдастыру мәселелері
Вопросы архивоведения, Советские архивы журналдарындағы И.Н. Кунтиков
[5], В.М. Жигунов [6], О.Л.Седова [7], Л.Н.Кривошеин [8] мақалаларының
арқауы болды.
Кеңестік жүйе ыдырап, әр елдің мұрағаттары өз еншілерін алған сәттен
бастап, мұрағаттың қызмет айясы да кеңейе түсті. Ресей Федерациясында
тақырыпқа қатысты монографиялар, мақалалар мен диссертациялар өте көп
кездеседі. Онда аудиовизуалды құжаттардыңм барлық түрі барынша терең
зерттелген. Осындай зерттеулерге Л.Н. Крюкованың авторефераты [9],
В.Н.Автократовтың [10] атауға болады. Диплом жұмысында мұрағт ісінің
теориясы мен тәжірибесіне арналған оқу құралдарын да тиімді қолдандық.
Олардың қатарында Е.В.Алексеева, Л.П.Афанасьева, Е.М.Буровалардың [11] және
З.В.Крайскаяның мұрағат теориясына арналған еңбектері [12]бар.
Н.Н.Кушнеренконың Құжаттану [13] атты басты еңбегі мен Т.В.Кузнецова мен
М.П.Илюшенко бірігіп жазған іс-жүргізу негіздері диплом жұмысында
пайдаланылды [14]
Ресейлік мұрағатшы ғалымдардың зерттеулері мен мақалалары жалпы
аудиовизуалды құжаттардың теориясын зерттеуде негізге алынса,
Г.А.Сексенбаева [15-16-17], Р.Х.Сариева [18-19], А.Ф.Сеитова [20-21],
Г.Нурпеисова [22] Л.Ақтаева [23] сынды авторлардың монографияларында
аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалану және өзге де негізгі
мәселелер қарастырылған. Авторлардың зерттеулері диплом жұмысында көтерген
көптеген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік берді.
Диплом жұмысының деректік негізі бірнеше топтама бойынша беріледі.
Бірінші топтамада заң актілерін қарастырамыз. Оларға: Ұлттық мұрағат қоры
және мұрағаттар туралы Қазақстан Республикасының заңы [24], СТ РК 1037-
2001. Іс жүргізу және мұрғат ісі. Терминдер мен анықтамалықтар[25].
Екінші топтамаға ҚР заң актілеріне негізделген әдістемелік нұсқаулықтар
кіреді. Инструкция о порядке отбора и передачи на государственное хранение
кинодокументов и видеофонограмм[26], Инструкция о порядке отбора и
передачи на государственное хранение особо ценных аудиовизуальных
документов[27], Правила работы исследователей в читальных залах
государственных архивов Республики Казахстан[28], Инструкция о порядке
обслуживания иностранных граждан в архивах Республики Казахстан[29],
Инструкция о порядке запросо социально-правового характера, поступающих из-
за рубежа[30] әдістемелік нұсқаулықтарын ерекше атауға болады.
Ресейлік әдістемелік нұсқаулықтардың да орны ерекше. Атап айтар болсақ,
Отбор на постоянное хранение аудиовизуальных документов. Методические
рекомендации[31], Создание современных архивных справочников на основе
дифференцированного подхода. Методическое пособие[32], Основные положения
развития системы научно-справочного аппарата государственных архивов
кинофотофонодокументов[33], Обеспечение физико-химической сохранности
кинофотофонодокументов и микрофильмов[34], Типовой технологческий
регламент изготовления страховых копий фонодокументов на магнитных лентах
[35], Отбор на государственное хранение, фондирование, описание, учет
документов источников комплектования выброчного приема. Методические
рекомендаций [36].
Мұрағат ісін дамытуға арналған мемлекеттік тұжырымдамалар мен
бағдарламалар: 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра[37] және 2001-
2005 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту[38],
2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту
[39] тұжырымдамалары мен бағдарламалары, ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының Асыл Мұра
[40] бағдарламасы диплом жұмысында тиімді пайдаланылды.
Қазақстан Республикасының орталық мемелекеттік кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағатының 2003 жылғы [41], 2004 жылғы [42], 2005 жылғы [43]
және 2006 жылғы [44] есептері төртінші топтамаға кіреді. Диплом жұмысында
жылдық есептер негізінде мұрағат ісінің аудиовизуалды-ақпарттық
технологиялар жүйесіне салыстыра баға берілді.
Бесінші топтамада конференциялардың материалдары: П.Бюхердің баяндамасы
[45] және Информационное общество – компьютерная революция [46], Новая
технократическая волна на Западе [47] атты баяндамалар тақырыпты жан-жақты
ашуға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағатының материалдарын соңғы
деректік топтамаға жатқызамыз. Р.М.Моисееваның [48] мақалалары және
аудиовизуалды құжаттарды мұрағатқа қабылдау және сақтауды жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар мен жадынамалар [49] дипломдық жұмыста қолданыс
тапты.
Диплом жұмысының сарапталып, сыннан өтуі: Тақырыптың негізгі
тұжырымдары әл-Фараби атындағы ҚазҰУ тарих факультетінің студенттері мен
жас ғалымдарының Жастар және ғылым: мәселелері мен болашағы атты 59-шы
ғылыми конференциясында (Алматы, 18-23 сәуір 2005 ж.), Қазақ еңбек және
әлеуметтік қатынастар академиясының Ү-ші жыл сайынғы студенттер,
магистранттар және аспиранттардың Қазақстан ХХІ ғасырда: білім, ғылым және
қоғам атты ғылыми конференциясында (Алматы, 24 ақпан 2006 ж.), Археография
және деректану орталығының Мұрағат мекемелерінің жарияланымдық қызметі:
бүгінгісі мен болашағы атты республикалық семинарында (Астана, 23 ақпан
2007 ж.) баяндалды.
Сонымен бірге тақырыпты ҚазҰУ хабаршысы тарих сериясындағы мақалада
және ОТАН журналындағы мақалада ашуға ұмтылдық.
Дипломның ғылыми және практикалық маңызы. Диплом жұмысы мұрағат
ісіндегі тың мәселелерге арналғандықтан оның қолдану аясының кең болуы
заңдылық. Мұрағаттану ғылымы үшін маңызы зор, тың да өзекті тақырып. Әрі
тарихи тәжірибиелері мен сабақтары тағылым аларлық. Жұмысты студенттер,
жалпы көпшілік қауымға аудиовизуалды мұрағат құжаттарымен жұмыс жасауда
көмекші құрал ретінде және ғылыми мақала жазуда, дөңгелек үстелдерде,
лекциялар мен семинарларда пайдалана алады деп санауға толық негіз бар.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, жекелеген
бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен қысқартылған сөздер
тізімдерінен және қосымшадан тұрады.
І. Аудиовизуалды құжаттардың жалпы ерекшеліктері
және оларды мұрағаттарға қабылдау тәртібі
Аудиовизуалды құжаттар демократиялық қоғамды құруда және насихат пен
тәрбие құралы ретінде үлкен маңызға ие болып келеді. Аудиовизуалды
құжаттардың құндылығы мен маңызы ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарының көлемімен
анықталады (1-қосымшаны қара) [45, 3 б.]. Бұған қоса елдің мәдени және
ғылыми өміріндегі белгілі тарихи фактілер мен оқиғаларды, қоғамның
өндірістік жағын толыққанды бере алады.
Аудиовизуалды құжаттар адамның ерік-жігеріне, сезіміне, ақыл-ойына,
эмоциональдық жай-күйіне жылдам әсер ету мүмкіндігіне ие. Сондықтан да
аудиовизуалды құжаттар жоғарғы дәрежелі көркемдік-эстетикалық құндылыққа
ие, ол мәдениеттің бірегей ескерткішіне жатқыызлады. Аудиовизуалды құжаттар
ғылым мен техника тарихын зерттеуде дерек ретінде де маңызы жоғары. Бұның
барлығы өзге де тарихи деректермен бір қатарға қоюға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды деректер өзге де тарихи деректер секілді ұлттық мүдде
тұрғысында қарастыруды таалп етеді. Аудиовизуалды құжаттарын тарихи дерек
ретінде жұмыс істеуде кезеңдерінде келесі жайттарды басты назарда ұстаған
жөн:
- аудиовизуалды құжаттарды жасау сәтіндегі мүмкіндіктеріне;
- түсірілім немесе дыбыс жасаушы автордың көзқарасымен дүниетанымына;
- аудиовизуалды құжаттарды түсіру барысындағы ұйымдардың шараларына
назар аудару кинофотофоноқұжаттарды дұрыс түсінуге және олардың маңызын
анықтауға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды құжаттарға өзге де тарихи деректердегідей объктілік пен
субъектілік тән. Кинофотофоноқұжаттар кейбір тарихи деректердің түрлері
(миниатюра, фольклор, әдеби ескерткіш және т.б.) секілді өнер туындысына
жатады.
Дегенмен аудиовизуалды құжаттардың өзіне тән бейіндік ерекшелігі
бар.Тарихи дерек ретінде қалыптаса отырып, олар оқиғаныңбейнелік, дыбыстық
жақтарын түсірілім немесе дыбыстық жазба арқылы нақты әрі кең түрде
көрсетеді. Жекелеген тарихи деерк ретінде аудиовизуалды құжаттар белгілі
бір кезеңдегі адамның тұрмыс-тіршілігі, көңіл-күйі туралы бірегей ақпарат
бере алады. Бұған қоса ол өзге тарихи деректегі мәліметтерді кеңейте алады,
нақтылайды және жөнге салады.
Жасалуы жағына және жалпы сипаты бойынша өзара ұқсас аудиовизуалды
құжаттар - сипаттау мен пайдалануда өзіндік ерекшелігі бар үш тарихи
деректерден тұрады. Оларға төменде жеке-жеке тоқталамыз.
1.1. Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы
Аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі құжаттардан басты айырмашылығы –
оның адамның сана-сезіміне тікелей әсер етуінде. Адам санасын еріксіз билеп
алатын аудиовизуалды құжаттар өз кезегінде шынайы ақпарат берумен қатар,
сақталуы жағынан тиімділігімен де ерекшеленеді. Жекелеген адамдардың және
қоғамның өмірі әртүрлі аудиовизуалды құжаттар кешенінде көрініс береді.
Мәтіндік құжаттарға қарағанда аудиовизуалды құжаттардың үнемі дамып,
жетіліп отыруы оны жан-жақты зерттеуді міндеттейді.
Аудиалды (лат. audіre-есту) мен визуалды (лат. vіzere–көру) екеуі
қосылып аудиовизуалды (есту және көру) құжатты құрайды [13, 86 б.].
Визуалды құжаттарға: диафильмдер, диапозитивтер, слайдтар, тілсіз
кинофильмдер, эпифилмдер жатады. Аудиалды құжаттарға: грампластинка,
магниттік фонограммалар мен компакт дискілер кіреді. Ал екеуінің қосындысы
аудиовизуалды құжаттарға: кинофильмдер, диафонофильмдер, видеофильмдер
кіреді.
“Кинофотофоноқұжаттар” деген термин ғылымға 1980 жылдары енгізілді.
Жалпы бүгінге дейін кинофотофоноқұжаттар туралы арнайы жалпыға ортақ
анықтама берілмеген. Соған қарамастан, аудиовизуалды құжаттарға
келесідегідей анықтама беруге болады.
Арнайы бір техникалық жабдықтардың көмегімен бейнелі дыбысты ақпарат
беретін құжат түрін аудиовизуалды құжаттар [13, 86-87 б.], деп атайды.
Киноқұжаттар – кадрлар мен жоспарлардан (рет-ретімен орналасқан
кадрлардан тұрады) құралған кешенді тарихи дерек.
Киноқұжаттар - киномотографиялық жолмен жасалатын құжат түрі.
Киноқұжаттардың материалдық негізін көпқабатты полимерлі пленкалық жүйедегі
кинопленка құрайды. Киноқұжаттар диафильмдерден, кинофильмдерден және де
видеофильмдерден тұрады.
Диафильмдер арнайы тақырып бойынша рет-ретімен жинақталған позитивтік
фотографиялық бейнелердің кино және фотопленкадағы жинағы. Диафильмдерді
мұрағаттарда пайдалану мақсатында жиі қолданыста болмаса да, мұрағат
құжаттарын сақтау барысында жиі қолданады.
Кинофильмдер (грек. kіneo-әрекеттемін, ағыл. fіlm-пленка)–арнайы
киноаппаратураның көмегімен экранға шығатын, кинопленкаға түсірілген
бірнеше фотографиялық бейнелердің жиынтығы [14, 105-106 б.].
Бұл кинофильмдерді бірнеше мақсатта қолданады. Ғылыми-көпшілік, оқу
процесінде, құжаттық, мультипликациялық мақсатта пайдаланады. Ғылыми-
көпшілік, оқу процесінде кинофильмдер 8 (16 мм пленкаларында түсіріледі.
Бұл құжаттарды арнайы дайындықсыз сәттерде де көруге мүмкіндік бар.
Киноқұжаттардың соңғы тасымалдаушы құралы CD және DVD дискілердің
видеофильмдерді жазуда және оларды пайдалануда алатын орны ерекше.
Диафильмдер мен кинофильмдерден видеофильмнің ерекшелігі оның магниттік
ленталарда сақталуымен қатар, оптикалық дискілерде сақталуы және
видеофильмдерді тұрмыстық жағдайда пайдалану мүмкіндігінде. Мұрағаттарда
оларды ғылыми анықтамалық-аппарат құру барысында видеотека немесе
фильмотека деп каталогқа енгізеді.
Дыбыстық киноқұжатар бір киноқұжатта бейнелік, мәтіндік, әуендік және
дыбыстық компоненттер кездесетін күрделі құрылым. Киноқұжаттар оқиға мен
фактіні қозғалыста түсіреді.Сондықтан да ол кеңістік пен уақыт туралы
ақпарат береді.
Киноқұжаттарға қарағанда фотоқұжаттар оқиғаның тек бір сәттігін ғана
түсіреді. Сондықтан да олар кинокадрлармен тең. Бейненің статистикалығына
және пайдаланудың жоғарғы технологиялық мүмкіндігіне байланысты
фотоқұжаттар оқиға немесе факті жөнініде максимум ақпарат алуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан республикасының Орталық мемлекеттік Кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағаттарында өте көп (87%) [42, 3-4 б.], жинақталған
аудивизуалды құжаттар – Фотоқұжаттар.
Кино және фотоқұжаттар өзара ұқсас. Фотографиялық жолмен алынған бір
немесе бірнеше бейнелі құжаттар фотоқұжаттарды құрайды. Фотоқұжаттар
негативті және позитивті болып екіге бөлінеді. Негативті фотолар-пленкада,
ал позитивті фотолар - қағазда немесе шыныда бейнеленеді.
Мұрағат қызметкерлерінің айтуына қарағанда, күмісқұрамдас эмульсті
фотолар мың жылға дейін сақталады. Ақ-қара түсті фотопленкалар мен суреттер
10 жылдан 140 жылға дейін, ал түрлі-түсті суреттер 5 жылдан 30 жылға
дейінгі аралықта сақталу мүмкіндігіне ие. Мұрағаттарда оларды ғылыми
анықтамалық-аппарат құру барысында фотоотека деп каталогқа енгізеді.
Түпнұсқалылығы дау тудырмайтын аудиалды мұрағат құжаттары –Фоноқұжаттар
немесе дыбыс жазбалар. Олар еретеректе грампластинкаларда (үнтаспа),
фонграммаларда сақталып келді. Ал бүгіндері олар компакт дискілерде
сақталынып жүр.
Фоноқұжаттар жасалу деңгейіне сай әрқашан мұрағатшылардың көз алдында
болады [20, 11 б.]. Фоноқұжаттар үшін де бірнеше бейнелік ерекшеліктер
кездеседі. Фоноқұжаттардағы ақпараттардың берілуі тек дыбыстық негізде
(сөз, әуен, дыбыс арқылы) іске асады.
Фоноқұжаттар үш компонент - сөз, әуен, дыбыс – арқылы беріледі.
Мәнерлі, әрі ақпаратқа бай эмоциялық фоноқұжаттар тарихи дерек ретінде
құнды аудиалды құжаттарды құрайды.
Дыбыстық үнтаспалар немесе грампластинкалар – ескі және барынша көп
тараған фоноқұжат түрі. Оларды мұрағаттарда сақталу және пайдалану
барысында жиі қолданыста. Себебі онда басылған дыбыстық жазбалар ұзақ
сақталып, арнайы потефондарда ойналады.
Бұндай үнтаспаларда ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы әуендер, халық
ауыз әдебиетінің шығармалары, классикалық туындылар сақталған, ал 50-70
жылдарға қарай грампластинкаларда жаңа әуенде рок, джаз әуендері жазыла
бастады.
Грампластинкалардың немесе үнтаспалардың орнын уақыт өте келе
магниттік ленталар басты. Магниттік ленталар әсіресе ХХ ғасырдың 80-90
жылдарында кең етек алды.
Магниттік ленталы кассеталарға фоно жазбалардың кез-келген түрін жазу
мүмкін болды. Магниттік лентаға жазуды тек арнайы мамандар ғана емес,
сонымен бірге, әуесқой жалпы көпшілік те жаза алатын дәрежеге жетті.
Ал қазіргі таңда дыбыс жазуда алғы орынға компакт дискілер шықты.
Дыбыс жазбаларының сызылмай, физикалық қалпы бүлінбей сақталуы – оның
тікелей сақталуын дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Бұзылмай сақталған
фоноқұжаттарды сол қалпында сақтауды одан әрі қамтамасыз етуде оның
пайдалануын дұрыс ұйымдастыра білуге байланысты [7, 3-12 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалануды ұйымдастырушылық
принципі бойынша киноқұжаттар – фильмдерге, арнайы шығарылымға және
киножурналдар мен телебағдарламаларға бөлінеді.
Осы принцип бойынша фотоқұжаттар - хроникалық, фотоочерк, портрет,
пейзаждарға, ал фоноқұжаттар – оқиға туралы жазба, әдеби шығармаға және
өнер туындысына жатады.
Жоғарыда сипатталған кино-фото-фоно құжаттарды бүгінгі таңда жалпы
тілмен айтқанда – аудиовизуалды құжаттар деп атайды.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың мақсаттары дәстүрлі құжаттардан
ерекше. Оларға сұраныс көбіне радио және телевизия, киностудия, мерзімді
басылым тарапынан түседі [33, 3-13 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды ғылыми-көпшілік, оқу-ағарту және мәдени
мақсаттарында пайдаланылады.
Аудиовизуалды құжаттарды тұрақты сақтауға орталық мемлекеттік
мұрағаттарға төмендегі мекемелер бере алады:
1) маманданған мекемелерін–кино және телестудиялар, ақпараттық
агенттіктер, телебағдарламалар мен радиохабарлар комитеттері;
2) аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда маманданбаған мекемелер–ғылыми-
зерттеу мекемелерін, министрліктер мен ведомствалар, оқу орындары және т.б.
мекемелер;
3) кинофотоқұмарлар бірлестіктері – мәдени-сауықтыру клубтар, жеке
меншік студиялар, ақпарттық секциялар және т.б. мекемелер өздерінің
қызметтері аясында жасалған аудиовизуалды құжаттарын бере алады. Бұларға
қоса жеке адамдардан келіп түскен аудиовизуалды құжаттарда құнды болып
табылады.
Төл тарихымызды зерттеуде тарихи дерек ретінде аудиовизуалды
құжаттардың рөлі артып келеді. Кинофотофоноқұжаттар кешенінен құралған
осынау тарихи деректерге кез-келген деректер секілді ғылыми сипаттама беру
қашанда маңызды. Сондықтан да жоғарыда кең көлемде аудиовизуалды
құжаттардың түрлеріне жеке-жеке даму реті бойынша сипаттама берілді.
1.2 Аудиовизуалды-ақпараттық мұрағат құжаттарын есепке алу және
мемлекеттік сақтауға қабылдау
Аудиовизуалды құжаттар – ерекше тарихи, ғылыми, әлеуметтік,
эконимакалық, саяси және мәдени маңызға ие және Қазақстан Республикасының
халықтарының мәдени-тарихи мұрағаттарына жатады.
ҚР Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Заңының 4-тарауында
аудиовизуалды құжаттар ҰМҚ-ның құрамына кіреді және мемлекеттік сақтауға
беріледі [24, 4-6 б.] деп көрсетілген.
Аудиовизуалды құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету ол мемлекеттік
мұрағаттардың басты міндеті болып табылады. Құжаттардың физикалық, химиялық
сақталуын қамтамасыз етуге қатысты барлық жүргізілген іс-шаралардың басты
мақсаты – құжаттардың ескіру процесін бәсеңдету, сыртқы зиянды факторлардан
сақтау болып табылады [34, 3 б.].
Аса құнды құжаттардың қатарынан табылатын аудиовизуалды құжаттарды
мемлекеттік есепке алу және сақтауға қабылдау арнайы нормативтік-құқықтық
актілермен негізделеді.
Мұрағат құжаттарын есепке алу мұрағат құжаттарының санын анықтау және
оларды есепке алуды білдіреді. Осылайша аудиовизуалды құжаттарды есепке алу
келесі кезеңдерден тұрады:
• Аудиовизуалды мұрағат құжаттарының санын есептеу,
• Мұрағаттардың ішкі есептік құжаттарының саны туралы мәліметтерді
тіркеу,
• Осылардың негізінде құжаттардың есебін толтыру,
Мұрағатарды аудиовизуалды деректермен толықтыру көздері ҚР Әділет
Министрлігінде тіркелген аудиовизуалды құжатарды жасайтын барлық мекемелер
жатады [26. 4 б]. Олар:
Заңды тұлғалар (мемлекеттік және мемлекеттік емес) ( студиялар,
редакциялар, ақпараттық агенттіктер, компаниялар мен фирмалар, ммелекеттік
билік органдары мен басқармалар, қоғамдық ұйымдар, театрлар мен жоғарғы оқу
орындары және т.б.
Жеке тұлағалардың (қарапайым азаматтар, авторлар, орындаушылар,
операторлар, коллекционерлер және т.б.) күнделікті өмірінде және кәсіби
қызметінде аса құнды аудиовзуалды құжаттар жасалынуы мүмкін.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға қабылдау толық және іріктеп алу
формасында болады. Аудиовизуалды құжаттарды толық қабылдағанда құнды
аудиовизуалды құжатарды кешенді түрде қабылдайды, ал іріктеп алғанда тек
құнды аудиовизуалды құжатардың бір бөлігін ғана сақтауға қабылдап алады.
Мемлекеттік сақтауға барлық кинофильмдер, киножурналдар,
киновидеосюжеттер және басқа да ойынға жатпайтын фильмдер, бұларға қоса
экранға шықпаған және өндірісте тоқтатылған аудиовизуалды құжаттар жатады
[27, 1-8 б.].
Аудиовизуалды құжатарды сақтауға қабылдағанда құжаттардың құндылығын
сараптау комиссиясы (ҚҚСК) жұмыс жасайды. ҚҚС комиссиясы мекеменің бас
мамандарынан және аудиовизуалды құжаттар бөлімдерінің меңгерушілерінен
тұрады. Сараптауға мекемелерде жасалған және сақтауда болып келген барлық
аудиовизуалды құжаттар жатады.
Аудиовизуалды құжаттардың құндылығын сараптау (АҚҚС) ҚР мұрағаттары
мен құжаттарын басқару комитетінің мемлекеттік органы бекіткен критерилері
негізінде іске асады. Аудиовизуалды құжаттарды бағалауда құжаттағы
ақпараттың маңыздылығы, құжаттың түпнұсқалығы, құжаттың пайда болу уақыты
мен орны, құжатты жасаған мекеменің маңыздылығы, құжаттың физикалық,
химиялық және техникалық жағдайы, құжаттың қоғамда бағалануы (мәселен,
фотокөрмелердегі фотоқұжаттардың бағалануы немесе ток-шоуларда, арнайы
фестивалдер мен медиафорумдардағы аудиовизуалды құжаттардың орын алуы не
марапатталуы) сынды басты ортақ критерилер негізге алынады [2-9, 14-54 б.].
Ал бейіндік критериге құжаттардың өнер туындысы ретінде бағалануы,
орындаушының жеке тұлға ретіндегі маңызы (көркемдік шығармалар үшін),
ақпаратты жазу тәсілі мен ақпаратты тасушының өзгешелігіне баса назар
аударылады [26, 3-4 б.].
Аудиовизуалды құжаттардың құндылығын сараптау КҚ және ВФГ-ды тыңдау
және көру арқылы жүреді. АҚҚС қорытындысы бойынша тұрақты сақтауға алынған
құжаттардың тізімдемесі жасалады. Мемлектеттік сақтауға өткенге дейін
аудиовизуалды құжаттардың түпнұсқасын сату, немесе магниттік лентаға қайта
жазу арқылы түпнұсқаны жоюға тиым салынады.
АҚҚС комиссиясының қорытындысына сәйкес тізімдерге ілінген
аудиовизуалды құжаттарға ҒАА жасалып, ендігі жерде олар мемлекеттік
мұрағаттардың қорын құрайды [9, 48 б.].
Киноқұжаттар мемлекеттік сақтауға келесі комплект бойынша беріледі:
а) кинофильмдер, арнайы шығарылымдардан: бейненің негативі, қайта
жазылған фонограмманың негативі, фонограмманың магниттік түпнұсқасы,
роликтер мен паспорттар;
ә) киножурналдардан: бейненің негативі, қайта жазылған фонограмманың
негативі, этолондық көшірме, аралық позитив;
б) 35 мм пленкесіндегі киносюжеттер: бейненің негативі, позитив,
фонограмма негативі мен магниттік фонограмма, аралық негатив немесе
позитив,
в) 16 мм пленкесіндегі кинофильмдер, киносюжеттер: түпнұсқа немесе
көшірме, негативтік не магниттік фонограмма, контратив, позитив,
г) видеофонограммалар (видео фильмдер, видео түсірілімдер, видео
сюжеттер): түпнұсқа немесе көшірме. Аудиовизуалды құжаттардың барлық
комплектіндегі элементтер өзара біркелкі болуы шарт. Өндірісте аяқталмай
қалған немесе экранға шығып үлгермеген, шете елдерден алынған
аудиовизуалды құжаттар жинақталған комплект бойынша мемлекеттік сақтауға
беріледі [26, 2 б.].
Видеоқұжаттар (ВФГ) сақтауға келесідегідей топтамада беріледі:
а) мастер-кассета (профессионалдық форматта жазылған аудиовизуалды
шығарманың алғашқы видеокөшірмесі), ол кәсіби форматтық тасушыға жазылған
ақпаратты береді;
ә) видеокассета-кәсіби емес форматта жазылған, міндетті түрдегі тайм-
коды бар, бейнелік ақпарат;
б) мазмұны мен тайм-коды бірегей кәсіби емес форматтағы мастер-кассета
және видеокассета.
Фотоқұжаттар келесі топтамамен қабылданады:
а) негатив (түпнұсқа) және үлдірден алынған нақтылама позитив;
ә) негативтің орнына – контратип (контрольді позитив);
б) түпнұсқа құқындағы позитив;
в) түпнұсқа құқындағы слайд;
г) фотоальбом.
Ал фоноқұжаттар физикалық бірлік ретінде кез-келген тасығышта жазалған
дыбыстар кешенінде сақтауға қабылданады [5, 19 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға беруде оларға қосымша ілеспе
құжаттама қатар жүреді. Киноқұжаттардың және видеофонограммалардың ілеспе
құжаттамасына – прокаттық куәлік, аңдатпа, режиссерлік монтаждық парақ,
аудиовизуалды құжаттардың кокурстарға, фестивалдарға қатысқандығы туралы
және марапаттаулар белгі, дикторлық мәтіндері кіреді.
Фотоқұжаттар үшін – фотоқұжаттың мазмұнын, түсірілім орнын, уақытын,
авторынан мәлімет беертін аңдатпа дайындалады.
Фоноқұжаттардың ілеспе қосымшасына тізімдеме, прайс-парақ, кассета
және CD буклеті жатады.
Аудиовизуалды құжаттарды мемлекеттік сақтауға толық емес қалпында да
қабылдауға болады. Дегенмен Заңды және жеке тұлғалардан қабылданған
аудиовизуалды құжаттардың толық әрі қосымша ілеспе құжатының болуы, оның
құндылығын арттырады.
Мемлекеттік сақтауға берілген барлық аудиовизуалды құжаттар
консервациялық-рестоврациялық жөндеуден өтеді. Аудиовизуалды құжаттардың
техникалық жағдайын тексеруді мұрағат мекемелерінің қызметкерлері 3 жылда 1
рет тексереді [26, 5 б.].
Аудиовизуалды құжаттарды мемлекеттік сақтауға беру тәртібі мен
мерзімін Қазақстан Республикасының мұрғаттану мен құжаттаманы басқару
комитетінің уәкілетті органы анықтайды. Аудиовизуалды құжаттарды
мемлекеттік сақтауға берер алдында міндетті түрде мекеме қызметкерлері
әрбір сақтау бірлігінің техникалық жай-күйін тексереді.
КҚ мен ВФГ сақтауға қабылдауда, жоюда екі данадан акт жасалып, сол
бойынша жасалады. Актінің бір данасына мұрағаттың, екіншісіне құжатты
табыстаушы мекеменің қолы қойылып, елтаңбалық мөрмен ресімделеді. Акттің
бір данасы құжатты сақтауға алушыға берілсе, екіншісі құжатты сақтауға
беруші тарапқа беріледі.
Мұрағаттарға аудиовизуалды құжаттарды сақтауға қабылдағаннан соң,
олардың сақталуын қамтамасыз ету мәселесі туындайды. Аудиовизуалды
құжаттардың физикалық және химиялық сақталуын қамтамасыз етуде дәстүрлі
құжаттарға сәйкес талаптар мен ережелерді ұстанады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауда қоймаларды дәстүрлі құжаттардың
талабына сай ғимараттар мен бөлмелерде сақтайды. Сақтау барысында барлық
техникалық қауіпсіздік шараларын сақтаған орынды. Аудиовизуалды құжаттарды
тұрақты сақтағанда тек қараңғыда ұстап, ал әлсіз лампа жарығының құжатқа
тікелей түспеуін қадағалаған жөн.
Мұрағат жайларда аудиовизуалды құжаттарды сақтауда аса тиімді
темпуратуралық-ылғалдылық режим сақталуы тиіс:
Киноқұжаттар мен Фотоқұжаттар Фоноқұжаттар
Ауаның видеофонограммалар
параметрлері
магниттік
ақ-қара түрлі түстіқағаздық ақ-қара ленталар мен
түсті құжат пленклық дискілік
материалда тасығыштарда
Температура С +10 -5 17-19 +15 15-20
Салыстырмалы 50+5 50+5 50-55 40-55 50-65
ылғалдылығы
Аудиовизуалды құжаттардың температуралық-ылғалдылық жағдайын
термометр, психрометр, гигрометр приборлары арқылы өлшейді.
Кинофотофоноқұжаттардың санитарлық-гигиеналық режимін сақтау үшін шаң-
тозаңнан тазарту үшін үнемі ылғалдап тазарту керек, ал жәндіктер мен
кеміргіштерден сақтау үшін жылына бір мәрте антисептикалық ерітінділермен
тазартып отыру шарт [11, 115-118 б.].
Дегенмен бұндай химиялық тазартулардың аудиовизуалды құжаттарға зиянын
тигізбеуін қадағалаған орынды. Ол үшін аудиовизуалды құжаттарды сақтайтын
арнайы папкалар, қораптар, шкафтар мен стеллаждарды, рельсті шкафтарды
пайдаланған тиімді. Ал бүгінде арнайы сақтау мүмкіндіктерінің жаңа
технологияларға бейімделген түрлерінің көбеюі аудиовизуалды құжаттардың
сақталу деңгейін арттыра түсуде [12, 99 б.].
Оптикалық жадылар телевизиялық аппаратураларда бейнеленетін
видеодискілерге жазылған жаңа жүйе болып табылады. Мұрағатттардағы әр түрлі
құжаттардың ақпараттарды оптикалық жадыларға көшіру ондағы көп міндететрдің
шешілуіне мүмкіндік береді. Яғни сақтау алаңының қысқаруына, құжаттардың
ұзақ сақталуына және құжаттардың тиімді пайдалану мүмкіндігіне ие [1. 49
б]. Оптикалық жадыдағы жүйелердің артықшылығы магниттік жүйеге қарағанда 45
есе сыйымдылығында.
Ескі магниттік ленталардағы аудиовизуалды құжаттаррды сақтауда көп
қиындықтар кездесетін. Атап айтсақ, күйтабақтарда жазылған фоноқұжаттарды
сақтау үшін арнайы қораптарда сақталынатын және олар көп орынды алатын.Ал
киноқұжаттар киноленталарда жазылып, оларды арнайы темір қораптарда
сақтауға тура келген. Еліміздің ОМ КФДЖ мұрағатында аталған ескі тәсіл әлі
де орын алып отыр. Дегенмен оларды біртіндеп оптикалық жадыдағы
видеодискіге көшіріп сақтау өзінің тиімділігін көрсетуде.
Оның тиімділігі ең біріншіден физикалық сақтау мүмкіндігінің
қолайлылығында. 12 Мб дискілерге 22 см алаң стеллаждыалатын құжаттарды
сақтауға болады.(1080 беттік құжатқа тең). Оптикалық жады жүйесі дәстүрлі
аудиовизуалды құжаттардан 7000-8000 есе көп сақтауға мүмкіндік береді [31,
43 б.]. Яғни сақтау кеңістігі мен алаңының азаюына, құжаттардың тиімді
пайдалануға болады.
Жоғарыда аталғандарға қоса жаңа тасымалдауыштарда аудиовизуалды
құжаттарды сақтау – оларды химиялық тазалауға мүмкіндік береді. Және де
химиялық тексерістен соң жаңа аудиовидео дискілердегі ақпараттарды оқу арта
түспек.
2005 жылы ҚР ОМ КФДЖ мұрағаты 2001-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының мұрағат ісін дамытубағдарламасы аясында жаңа тасығыштарға
көшірілген аудиовизуалды құжаттарды сақтауға арналған құрылғыларды (цифрлық
сақтауға арналған қоймалар) алдырды [19, 6 б.].
Оптикалық жадылардың ұзақ өмірсүргіштігінің негізгі факторы – ондағы
ақпараттарды жеңіл оқуға мүмкіндік береді. Жазбаны біркелкі оқу және
түпнұсқаны әрдайым қолданбау оның ұзақ сақталуының кепілі болып табылады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға қабылдауда негізінен арнайы
қабылданған ережелер мен нұсқаулықтар басшылыққа алынады. Солардың
негізінде тарихи, әлеуметттік-экономикалық, ғылыми, саяси және мәдени
маңызға құжаттарды сақтап, ертеңгі ұрпаққа аманнаттау іске асады.
Ретроспективті құжаттардың сақталуын дұрыс ұйымдастыру олардың болашақтағы
перспективалы пайдалануына жағдай жасайды.
1.3.Құжаттардың ғылыми-анықтамалық аппараттын
құрудың ерекшеліктері
Құжаттарды сақтау менпайдалануды қамтамасыз етудің ең тиімді жолы
олардың ғылыми анықтамалық-аппаратын әрдайым жетілдіру және дамытып отыру
болып табылады.
Ғылыми-анықтамалық аппаратын (ҒАА) құру міндеттінің өзектілігі
мемлекеттік сақтаудағы аудиовизуалды құжаттарға қоғам мен ғылым,
мәдениеттің барлық салаларынан қызығушылықтың артуына байланысты туындап
отыр. Бұл өз кезегінде кинофотофоноқұжаттардың мазмұнын толыққанды ҒАА-қа
енгізу үшін жан-жақты сипаттауды талап етеді.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда жаңаша әдіс-тәсілдерінің шығуы,
бұл құжаттардың даму үрдісін көрсетеді. Ал оның даму үрдісін саралау үшін
аудивизуалды мұрағаттардың ақпараттық жұмысы, ҒАА-тын алдын-ала зерделеген
жөн. Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА-на жолкөрсеткіштер, каталогтар,
тізбелер, көрсеткіштер мен шолулар жатады (2-қосымша) [32, 112 б]. Оларға
төменде жан-жақты тоқталамыз.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатында аудиовизуалды құжаттарға ғылыми анықтамалық-
аппарат динамикалық (сапалық және сандық өзгеріске әсер етуі), иерархиялық
(бағыныштылық пен басыңқылық қағидасына негіздеу), көпаспектіде
ақпараттарды іздеуді қамтамасыз ету принциптер негізінде жасалады.
Аудиовизуалды құжаттардың мемлекеттік мұрағаттардағы ҒАА жүйесі тіркеу
кітапшасы мен мұрағаттық анықтамалықтардан тұрады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға алатын мемлекеттік мұрағаттарда ҒАА
жүйесін жетілдіру жұмыстары дәстүрлі әдіспен және автоматтық технологиялар
қатар ілесіп келеді [33, 44 б.].
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА жүйесін жетілдірудің бірден-бір міндеті
мұрағатаралық дәстүрлі анықтамалықтар (жолкөрсеткіштер, шолулар, каталогтар
мен көрсеткіштер) мен автоматтандырылған ақпараттық-іздеу жүйесін
(Орталықтың Мәліметтер Базасы мемлекеттік мұрағаттар, обылыстық, аудандық,
ауылдық мұрағаттардың каталогтары біріктіріледі) қатар қолданғанда іске
аспақ.
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА-да автоматтанған ақпараттық
технологияларды қолдану деп атағанымен де олар дәстүрлі құжаттардағы ҒАА-
тан көп ерекшеленбейді. Олардың мақсаттары да міндеттері де, дайындау
кезеңдері де, функциялары да ортақ.
Дегенмен аудиовизуалды құжаттардың сыртқы формасының өзгешелігіне
қарай отырып, онда біршама бейіндік ерекшеліктер кездеседі. Міне, осы
ерекшеліктерге ғылыми-теориялық тұрғыда нақтырақ тоқталмақшымыз.
Мемлекеттік мұрағаттарда зерттеушілер мен қоғамдық тұтынушылардың
сұраныстарын тез әрі жылдам қанағаттандыру мақсатында мұрағат ішінде ғылыми
анықтамалық-аппарат құралады. Мемлекеттік мұрағат құжаттарына ғылыми
анықтамалық-аппарат құру оларды дұрыс сақтауға әрі тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Ғылыми анықтамалық-аппараттарға мұрағатқа келіп түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы, тізімдеме, каталог, жолкөрсеткіштер, шолулар
мен тарихи анықтамалықтар жатады.
Тіркеу құжаттары мен мұрағаттық анықтамалықтар аудиовизуалды
құжаттарды сақтауды қамтамасыз ету мақсатында құрылады (3-қосымшаны қара)
[33, 45 б.]. Олар тіркеу бірлігі мен сақтау бірлігіне негізделеді.
Тіркеу құжаттары мұрағаттық анықтамалықтардың базасы қызметін атқарады.
Мұрағаттық анықтамалықтар мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарды
жан-жақты іздеуге мүмкіндік береді және оларды пайдалану мақсатында құрамы
мен мазмұны туралы мәлімет береді. Іздеу объектісіне аудиовизуалды
құжаттардың тіркеу бірлігі жатады. Тіркеу бірлігіне құжат түрінің атауы,
тізімдеме нөмірі, тіркеу бірлігі сақтау бірілігі тіркеледі.
Кинофотофоноқұжаттардың тізімдемесі – ақпараттық-іздеу және тіркеу
қызметін атқаратын мұрағаттық анықтамалық. Кффқ-дың тізімдемесі белгілі бір
құжат түрін есепке алуға мүмкіндік береді. Олардың құрамындағы және
мазмұнындағы өзгерістерді белгілейді, сақтау бірлігінің мазмұнын ашады.
Және де олардың жүйелілігін реттейді. КФФҚ тізімдемесінің көмегі арқылы
ілеспе мәтіндік құжаттарды тіркеу іске асады.
Монтаждық парақ – (режиссерлық, операторлық) – киносюжеттер мен
телесюжеттердің тізбесін, фотоальбомдардың ішкі тізбелерін тіркеуге алады.
Фильмдік және журналдық каталогтар мемлекеттік кинофотофоно
мұрағаттардың каталогтар жүйесіне кіреді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ҒАА жүйесі түраралық тіркеу құжаттарынан (түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы) және мұрағттық анықтамалықтардан (каталогтар
мен көрсеткіштердің жүйесінен және жолсеріктерден, шолулардан) тұрады.
Мұрағатқа келіп түскен құжаттарды тіркеу кітапшасы. ҚР ОМ КФДЖ
мұрағатына келіп түскен барлық құжаттарды тіркейді (2-қосымшаны қара) [33,
51 б.].
Аудиовизуалды мұрағат құжаттарына каталогтар даярлау мұрағат қорындағы
материалдық деректік базаларды жылдам табуға мүмкіндік береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатындағы каталогтар жүйесі:
-жүйелік каталог – белгілі бір ғылым саласы бойынша жүйелі ақпарат
іздеу мүмкіндігін береді;
-пәндік каталог: а) атаулық - құжат авторы туралы мәліметтерден
құралатын кинофотофоно құжаттардың мекен-жайын іздеп табуды қамтамасыз
етеді;
ә) географиялық – кинофотофоно құжаттарда бейнеленген оқиғалардағы
географиялық жәнетопографиялық объектілер туралы анықтама береді.
Атаулық каталогты құруда авторлық және орындаушылық каталогтарды
пайдалану жақсы нәтиже береді.
-авторлық каталогтың көмегімен белгілі бір жазушы, компазитордың
шығармашылығынан тұратын фоноқұжаттардың мекен-жайын іздеп табуға болады.
-орындаушылық каталогтар белгілі бір әншінің, әртістің, ақынның
орындауындағы шығармашылық туындыларының мұрағаттарда сақтаулы жайын
айқындауға мүмкіндік береді [12, 142 б.].
Жолкөрсеткіштер – орталық мемлекеттік кинофотофоно мұрағаттарының
құрамын және мазмұнын қамтыған ғылыми анықтамалық-аппараттың түрі.
Жолкөрсеткіштер мемлкекттік мұрағаттардың бейініне, ҒАА жүйесінің құрамына
негізделіп жасалады.
Мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарға қызығушылық танытқан
мекемелерді мұрағат қорында жинақталған тарихи құжаттар жөнінде мәлімет
беру үшін тақырыптық жолкөрсеткіштер жасалады.
Жолкөрсеткіштер міндетті түрде арнайы акітапша ретінде басылып
шығарылады. Аудиовизуалды құжаттармен белсенді толықтырылатын мемлекеттік
мұрағаттарға жолкөрсеткіштерді үнемі дайындау ұсынылады.
ҒАА жүйесіндегі аудиовизуалды құжаттардың шолулары – құжаттардың
белгілі тақырыбы бойынша және олардың сақтаулы мекен-жайын іздеп табуға
мүмкіндік беретін анықтамалық. Ол ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының құрамымен мазмұнын
ашатын ақпараттық-іздеу қызметін атқарады.
Аудиовизуалды құжаттардың шолулары мен жолкөрсеткіштері мұрағат
құжаттарының құрамымен мазмұны туралы ақпараттың түрі, тіркеу бірлігі,
сақтау бірлігі және кинофотофоноқұжаттардың кейбір бөлігі туралы ақпарат
береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ақпараттық жұмысы біріншіден, мұрағатқа келіп
түскен нақтылы сұраныстарға нақтылы жауап беруден тұрады. Екіншіден,
ақпараттық хаттар мен бюллетендер жасалынып, ол мекемелер мен
зерттеушілердің назарына ұсынылады. Соңғы кездері ақпараттық жұмысты
атқаруда соңғы технологиялар (мәселен, интернет сайттары) барынша
пайдаланылуда. ҚР ОМ мұрағат сайтында (www.kazarchіves.kz) [50] ҚР ОМ КФДЖ
мұрағаты жөнінде және ондағы аудиовизуалды құжаттар туралы анықтамалық-
ақпараттық басылым берілген.
Ақпараттық жұмыс ҒАА-қа сүйене отрылып жүргізіледі. Бюллетендер мен
хаттар мұрағаттарда бар құжаттар негізінде жасалынады. [32, 3-20 б.].
Ақпараттық анықтамалық басылым құжаттардың топтасқан түрін және оларға
жасалынған аннотацияларды толыққанды ұсынбайды. Олар тек мұрағаттарда бар
құжаттардың тізімін ғана берумен шектеледі.
КФДЖ мұрағатында ҒАА-ты үнемі байыту және дамыта түсу жұмысы бірінші
кезекке қойылуы тиіс. Себебі бүгіндері аудиовизуалды мұрағат құжаттарына
деген сұраныстың күннен-күнге арта түсуі және оны пайдаланудың жаңаша
түрлерінің қалыптаса бастауы солай жасауға итермелейді [33].
Сондықтан да мұрағаттарда, әсіресе ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарында каталог
жүйесіне ерекше мән беріледі. Жыл сайын каталогты жаңа түскен құжаттармен
жаңарту іске асырылып тұрады. Бұл әсіресе каталог жүйесін электрондандыруға
сәйкес жеңілдене түсті. Осыған байланысты, КФДЖ мұрағатының кинофотофоно
каталогтарын дәстүрлі қағаз жүйесінде қалдырумен қатар, оларды электрондық
нұсқаға да көшіру ісі қолға алынған. Сол сияқты анықтамалықтар, шолулар мен
жолсеріктерді электрондық жүйеге енгізе отырып, оның тиімділігін арттыра
түскен. Жылдан жылға ҚР ОМ КФДЖ мұрағатына келіп түскен құжаттарға сәйкес
олардың каталог жүйесі де толығып отырады. ҒАА-тың даму сатысында КФДЖ
мұрағат құжаттарын каталогтау міндетті.
2005-2006 жылдары ҚР ОМ КФДЖ мұрағатына келіп түскен құжаттарға сәйкес
келесідегідей каталогтар жасалынып, карточкалар тізілді.
-1001 сақтау бірлігі бар фотоқұжаттар каталогталынып, 1001 карточка
тізілді;
-106 сақтау бірлігі бар фоноқұжаттар 106 тақырыптық, 364 атқарушы
карточкалар тізіліп, барлығы 524 карточка каталогқа енгізілді;
-25 сақтау бірлігі бар видеофонограммалардан 155 карточка тізілді;
-56 сақтау бірлігі бар киноқұжаттардан 1142 карточка тізілді. [43-44].
Еліміздегі аудиовизуалды мұрағатының 2005-2006 жылдардағы сақталуы мен
зерттеушілерге беру тізімі төмендегідей болды:
-киноқұжаттар-6180 с.б.,
-фоноқұжаттар-1769 с.б.,
-фотоқұжаттар-4337 сақтаубірлігін берді.
Ал сақтауға болса,
-фотоқұжаттар-2000 с.б.,
-киноқұжаттар-50 с.б.,
-фоноқұжаттар-272 с.б [43-44].
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатында аудиовизуалды құжаттарды төмендегідей
бөлімдерде каталогтайды:
Фотоқұжаттар үшін:
Б-мемлекеттік құрылыс,
В-мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару,
Г-әділеттілік және қоғамдық тәртіпті қорғау,
Д-мемлекеттік қауіпсіздікті қорғау,
Е-халықаралық қатынастар бөлімі,
Ж-қарулы күштер,
З-социалистік отанның қарулы күштері,
И-қоғамдық – саяси өмір,
К-баспасөз ақпарат құралдары,
Ф-халықаралық білім беру,
Ц–әдебиеттер,
Ш–мәдени-ағарту жұмыстары [41-42-43-44],
Э–спорт
Видеоқұжаттар мен аудиоқұжаттар үшін:
И - қоғамдық – саяси өмір,
К - саяси – тәрбиелеу жұмыстары,
Л - халықшаруашылығы,
М - өнеркәсіп,
Н - транспорт,
Р - ауылшаруашылығы,
С - сауда,
Т - коммуналдық шаруашылық.
Ф-халық ағарту,
Х-ғылым,
Ц-әдебиет,
Ч-өнер,
Ш- мәдени ағарту жұмыстары,
Щ-денсаулық сақтау,
Э-денешынықтыру және спорт [41-42-43-44].
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының 2005 жылғы жылдық есебі фотоқұжаттардың
негізінен Б, В, Ф Ч бөлімдері бойынша сұраныс жасалғанын көрсетсе,
ал аудио және видео құжаттар үшін И, С ,М, Х, Ч және Э
бөлімдері бойынша тапсырыстарға жауап берілді [43].
Аудиовизуалды құжаттардың каталогтарын бөлімдерге бөліп жасау,
зерттеушілердің мұрағат құжаттарын пайдалануда аса тиімді болмақ. Жоғарыда
аталған көрсеткіштер жылда өзгеріп отырады. Ол көп жағдайда елдегі орын
алып отырған өзекті мәселелермен тікелей байланысты. 2005 жылдары аталған
бөлімдерге сұраныстың түсуі, сол жылдағы білім мен ғылымға деген сұраныстың
артуымен және елдегі саяси өзгерістердің етек алуымен байланысты.
Қазақстанның мұрағат мекемелері деректі фото құжатты көрмелер
ұйымдастырып, ақпарат құралдары арқылы хабарлар жариялап, жеке тұлғалар мен
мекеме, ведомстволардың сұраныстарына жауап бере алатын, ғылыми-практикалық
конференция өткізетін қуатты органдарға айналды. Бұл әсіресе әлемдік
дәрежеде өткен Абай, Жамбыл, Мұхтар мерекелері тұсында көзге түсті.
1940 жылы Қазақстан мұрағат қызметкерлері жұртшылықтың 1076 ғана
сұранысына жауап берсе, 2005-2007 жылдары Кеңес үкіметінің куғын-сүргініне
ұшырағандар мен әлеуметтік құқық мәселелері бойынша 325 мың 860 сұранысқа
анықтама берді [43-44].
Қазақстан мұрағатының соңғы жылдарғы дамуына Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан-2030" Бағдарламасы және 1997 жылды
"Жалпыұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін кұрбандарын еске алу жылы",
1998 жылды "Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы" деп жариялаған Жарлықтары
елеулі әсер етті.
Орталық мұрағат органы саяси қуғын-сүргінге ұшыраған ардагерлердің
өмірі мен шығармашылығы жөнінде көрмелер ұйымдастырып, ақпарат құралдарында
материалдар жариялады. Республикалық ғылыми-практикалық конференциялар
өткізіп, халықаралық ғылыми конференцияларға қатысты. Атап айтқанда: 1997
жылы 2 қазанда "Мұрағаттар мен кітапханалардағы қолжазба мұраларды
сақтаудың проблемалары" атты конференцияда Қазақстан Республикасы мұрағат
қорларын сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі өзекті мәселелер деген тақырыпта
хабарлама жасалды.
1997 жылы 9 қазанда Қазақстан Республикасы Ғылым Министрлігі - Ғылым
Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Герман
және Шығыс-Еуропа зерттеу институты — Геттинген Зерттеу Орталығы (Германия)
және Қазақстан Республикасының немістер Кеңесі бірлесіп ұйымдастырған
Орталық Азия немістерінің тарихы атты Халықаралық ғылыми конференцияға
"Патша әкімшілігінің Қазақстаңдағы неміс халқына қолданған саясаты"
(Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағат материалдары бойынша)
деген тақырып бойынша қатысты. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
мұрағаты 1997 жылы 5 желтоқсаңца Қазақстан Республикасы Ғылым Министрлігі —
Ғылым Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтымен бірлесіп, Алашорданың 80 жылдығына арналған "XX ғасырдың бас
кезіндегі казақ реформаторларының қозғалысы" атты халықаралық ғылыми-
теориялық конференция өткізді. Онда "XX ғасырдың бас кезіндегі оппозициялық
қозғалыс жөніндегі архив құжаттары", 1998 жылы 21 ақпанда Қазақстан
Республикасы Ғылым Министрлігі — Ғылым Академиясының Тарих және этнология
институты мен Алматы қаласы әкімінің аппараты ұйымдастырған "Халық бірлігі
мен ұлттық тарих жылы: проблемалар және оларды шешудің жолдары" атты ғылыми-
практикалық конференцияда "Верный қалалық басқармасының қоры — Алматы
қаласы тарихының қайнар көзі" деген тақырыптарда ғылыми хабарламалар
жасады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "1998 жыдды Халық бірлігі және
ұлттық тарих жылы деп жариялау туралы" Жарлығын және осы Жарлыққа
байланысты жылды өткізу жөніндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің
20.12.1997 жылғы 141869 санды қауылысын Республиканың Орталық Мемлекеттік
мұрағаты өз қызметінің басты нысанасы етіп қабылдады. Атаулы жылды өткізу
жөнінде комиссия құрды. Жарлықты жүзеге асыру жөнінде нақтылы жоспар-шара
жасады. Оны жасауға елімізге танымал тарихшылар мен архив қызметкерлері
қатысты. Ғылыми кеңесте 1998-2005 жылдар арасында жарияланатын, баспадан
шығарылатын мұрағат құжаттарының республикалық жоспары бекітілді. Жасалған
жоспар мен шара Республиканың мұрағат мекемелеріне жіберілді.
Соның нәтижесінде еліміздің мұрағат мекемелерінің қызметтерінде
Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылын өткізу елеулі орын алды. Оған 1998
жылдың алғашқы жарты жылдығында-ақ республикалық, облыстық, қалалық,
аудандық 34 ғылыми-тәжірибелік конференция өткізгені нақты дәлел.
Осьшардың ішінен 1998 жылы 22 сәуірде Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік архивінің Қазақстан Республикасы Ғылым Министрлігі — Ғылым
Академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтымен
бірлесіп "Мұрағаттар: Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы" деген тақырыпта
өткізген республикалық ғылыми-практикалық конференцияны ерекше бөліп айту
ләзім.
Бұл конференцияға еліміздің академиялық институттары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz