Жанама салықтар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім 1. Салық салудың негізі және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Салық салудың қағидалары және экономикалық мазмұны ... ... ... ... 6
1.2. Салық салудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Бөлім 2. Жанама салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1. Қосылған құнға салынатын салық. Алматы облысы бойынша ҚҚСС түсу анализі ... ..15
2.2. Акциздер. Алматы облысы бойынша акциздер түсу анализі ... ... ... ... 44
Бөлім 3. Жанама салықтарды алу мәселелері және оларды жетілдіру ... ... 77
3.1. Жанама салықтарды алу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
3.2. Жанама салықтарды алу мәселесін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...84
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90
Бөлім 1. Салық салудың негізі және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Салық салудың қағидалары және экономикалық мазмұны ... ... ... ... 6
1.2. Салық салудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Бөлім 2. Жанама салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1. Қосылған құнға салынатын салық. Алматы облысы бойынша ҚҚСС түсу анализі ... ..15
2.2. Акциздер. Алматы облысы бойынша акциздер түсу анализі ... ... ... ... 44
Бөлім 3. Жанама салықтарды алу мәселелері және оларды жетілдіру ... ... 77
3.1. Жанама салықтарды алу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
3.2. Жанама салықтарды алу мәселесін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...84
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім 1. Салық салудың негізі және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 6
1. Салық салудың қағидалары және экономикалық мазмұны
... ... ... ... 6
2. Салық салудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Бөлім 2. Жанама
салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 15
2.1. Қосылған құнға салынатын салық. Алматы облысы бойынша ҚҚСС түсу
анализі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Акциздер. Алматы облысы бойынша акциздер түсу
анализі ... ... ... ... 44
Бөлім 3. Жанама салықтарды алу мәселелері және оларды
жетілдіру ... ... 77
3.1. Жанама салықтарды алу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 77
3.2. Жанама салықтарды алу мәселесін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...84
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.90
КІРІСПЕ
Қарастырылып отырған тақырып қазіргі таңда маңыздылардың бірі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-ші бабы бойынша Заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасында салықтар 2001 жылдың 19 маусымынан Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі негізінде алынады. Салықтық реттеуді жүзеге
асыратын негізі орган салық жүйесі.
Өзінің мазмұны бойынша салық жүйесі экономикалық және салық
саясаттарының құрамы ретінде мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатының
жүзеге асырылуына және тиімді жоғарылауына әсерін тигізді.
Салық жүйесі күрделі, әр түрлі мемлекеттер арасындағы, мемлекет пен
салық төлеушілердің, мемлекеттің, аймақтың, сонымен қатар онда қызмет
ететін кәсіпорындар, ұйымдар және тұлғалардың қызметтерін қаржылық
қамтамасыз ету жөнінде жеке салық төлеушілердің арасындағы өзара байланысы
әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастар.
Және де осы қарым-қатынастар үйлесімді болған сайын, мемлекеттің
экономикалық саясатының тиімділігіне салық жүйесінің белсенді әсері де
жоғары болады.
Салық жүйесінің белсенділігі негізінен оның екі функциясынан
байқалады: фискалды және реттегіш. Салық органдарының фискалары функциясы
мемлекетте экономикалық саясаттың жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін
мемлекеттік қаражат табыстарын қалыптастырады.
Салық жүйесінің реттегіш функциясы салық төлеушілердің алдында
мемлекеттің міндеттерін көрсете отырып, экономиканың тұрақтылығын және
оң әсерді қамтамасыз ететін жүйесінің экономикаға ынталандырушы
қабілеттілігін сипаттайды.
Бақылау, қайта бөлу және ынталандырушы функцияларын жүзеге асырудағы
салық жүйесінің бәсекеге қабылеттілікті арттырудағы қабылеттілігі жоғары.
Салық жүйесінің көрсетілген функциялары салық саясаты, салық мөлшері және
салық ставкалары, жеңілдіктер жүйесі арқылы көрінеді. Қалыптасқан салық
жүйесінде оның барлық функциялары кешенді жүзеге асырылады. Бірақ та
мақсаттарға, міндеттерге, экономикалық саясаттың құрылымына сәйкес әр
белгілі бір мезетте басымдысы салық жүйесінің әлде фискальды, әлде
зерттегіш функцияларына беріледі. Бұнда мемлекеттік ортақ салық саясатының
экономикалық кеңістігін құратын қабілеттілігінде үйлесімді салық
саясатының мәні бар.
Қазіргі салық жүйесі Қазақстанда 90-шы жылдардың басында енгізілген.
Кеңес Одағындағы кеден жүйесін тез арада және түбінен өзгерту қажеттілігі
қазақстандық экономикада экономикалық саясатының қатынастарының құрылуы
шарттасылған. Нарыққа өтуде тек қана экономиканы ырықтандыру оның
анықтығына және макроэнокомикалық тұрақтылыққа түрлі құралдармен жеткеннен
кейін, нарық барлық мәселелерді автоматты түрде шешеді. Сол уақытта кейбір
экономистер осындай көзқарасынан бас тартқызып, Қазақстан үшін Жапонияда,
Қытайда және басқа мемлекеттерді болған жоспарлы-нарықтық ағымдағы
реформалар жүргізу ең тиімді деп есептеледі.
Нақты түрде Қазақстан экономикасының бай тәжірибесі және өзіндік
ерекшелігі талап етілмеген болып шықты, соның нәтижесінде реформалардың
дамуына теріс әсер болды.
Тәжірибе жүзінде нарыққа өтуде Батыс Еуропа мемлекеттеріндегі
заңдылықтарын, салық заңдарын жай ғана көшіріп алуға болатын еді. Бірақ
Батыс Еуропа мемлекеттерінің салық жүйесі нарықтың он жылдық қызмет етуі
нәтижесінде құрылды және де салыстырмалы тұрақты экономикада қызмет етеді
(инфляцияның төменгі қарқыны, өндіріс көлемдерінің артуы, тұрақты
экономикалық құрылым). Бұндай экономикалық жағдай Қазақстанда нарықтық
реформаны жүргізудің басында болмаған. Жоғары дамыған нарықтық қатынастары
жүйесінде жарамды және ұзақ эволюциялық дамуға негізделген батыс
тәжірибесін механикалық қолдану нарықтық қатынастар шоктық режимде
қалыптасқан, ал нарық құрылымын қалыптасқаннан гөрі, өтпелі деп айтуға
болатын Қазақстан экономикасының жағдайы еленбейді.
Нарыққа өту жаңа салық жүйесі туралы заңдардың, ережелердің және оның
қызметін реттеуші осы жүйені басқару мүмкіндігін беретін нұсқалардың
қабылдануы, сонымен қатар тиісті салық механизмін құруды қажет ететін еді.
90-шы жылдардың басында қазақстандық жағдайларға американдық үлгі бойынша
салық жүйесі қабылданған.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – Алматы облысы бойынша шаруашылық
субъектілерге жанама салық салуды зерттеу.
Жұмыста Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, Азаматтық Кодексі
қолданды.
І ТАРАУ. САЛЫҚ САЛУДЫҢ НЕГІЗІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1. Салық салудың экономикалық мазмұны мен қағидалары
Салықтардың мәні мемлекеттің міндетті төлем түрінде жалпы ішкі өнім
бір бөлігінің қоғам пайдасына алынуда көрінеді. Экономикалық мазмұны, бір
жағынан, шаруашылық субъектілердің және, екінші жағынан, азаматтардың
мемлекеттік қаржылардың қалыптастырудағы мемлекеттің қарым-қатынасынан
байқалады.
Заң жүзінде салық салудың классикалық қағидалардың негізін қалаушысы
шотландық экономист және философ Адам Смит болып табылады. Ол Халықтар
байлығының табиғаты және себептері туралы зерттеу атты классикалық
шығармасында жалпыға ортақтылық, әділеттілік, нақтылық және қолайлылық
сияқты негізгі қағидаларды белгілеген. Келесіде бұл тізім неміс экономисті
Адольф Волнер ұсынған басқа қағидалармен, яғни жеткіліктілікті қамтамасыз
ету және салықтардың икемділік қағидаларымен толықтырылады. Классикалық
қағидалар Давид Рикардо, Адольф Вагнер, Француа Кенэ, А.Тюрго, О.Мирабо
және басқа да беделді экономистердің және философтардың еңбектерінде
қарастырылған. Классикалық қағидалардың дамуына беделді орыс Н.Тургенов,
А.Соколов, М.Алексенко, В.Твердохлебов және басқа да налоговедтер өздерінің
елеулі үлесін қосты.
А.Вагнер сіңірген еңбегі – экономикасы налоговиктердің ішінде бірінші
болып салық салу қағидаларының теориялық негізделген жүйесін зерттеу
әрекетін жасайды. Салық жүйесінің көпқырлы жақтарын ашып көрсету ұмтылысы
қағидаларды әр түрлі сыныптамалық белгілері бойынша бөліп көрсетуге әкелді.
А.Вагнер 4 топқа негізгі 9 ережелерді сыныптайды:
І – салық салуды ұйымдастырудың қаржылық қағидалары:
1) салық салудың жеткіліктілігі;
2) салық салудың икемділігі;
ІІ- халық шаруашылық қағидалары:
3) тиісті таңдау; салық салудың көзі, яғни көбінесе салық тек қана
жеке тұлғалардың немесе жалпы халықтың табысы немесе капиталға ғана салыну
керек пе деген сұрақты шешу;
4) әр түрлі салықтың нәтижесі мен шарттарына ыңғайланатын жүйеге дұрыс
қиылыстыру;
ІІІ - әділеттілік қағидалары:
5) салық салудың жалпыға ортақ және
6) біркелкілігі;
IV- әкімшілік-техникалық немесе салықтың басқару қағидалары:
7) салық салудың анықтығы;
8) салық төлеудің қолайлылығы;
9) салық алу шығындарының максималары азаюы.
А.Вагнер алғашқы екі қаржылық-саяси сипаттағы жеткіліктілік және
икемділік қағидаларын барлық қағидалардың алдына қояды. Ол қоғамдық-
шаруашылық жүйе адамдар үшін өте қажет, оған қаржыларды жеткізу
жеткіліктік бірінші орынға қойылу керек және де әділеттілік қағидасы
қарсылық қағидасы рұқсат ететін деңгейде жүргізіледі дегенді басшылыққа
алады. Екінші қаржылық қағидасы – салық салудың икемділігі, яғни оның
мемлекеттік қажеттіліктерге бейімделу қабілеттігілі. Барлық салықтар икемді
емес, сондықтан салық жүйесі өзінде қажеттіліктердің артуымен жоғарылата
алатын салықтарды да жасау керек.
А.Вагнер анықтаған қағидалардың нақты мәні қаржылық ғылыммен
қабылданған. Қазіргі ғалымдардың айтуынша, дұрыс құрылған салық жүйесі
А.Вагнер құрастырған талаптарға сай болуы тиіс. Бірақ та бірінші орынға
салық салудың этикалық қағидалары қойылады (салықтың жалпыға ортақтылығы;
салықтарды салу және алу кезінде жеке бостандығына қол сұқпаушылық; салық
салу мөлшерінің төлем қабілеттілігімен сәйкес болуы). Екінші орында –
салықты басқару қағидалары (салық салудың анықтылығы; салық төлеушілер үшін
салық салу және алу қолайлылығы; салық салудың арзандылығы және салықтың
ауыртпалық минимумы). Үшінгі орында – халық шаруашылық (қаржылық-саяси)
қағидалар.
Бұл салық жүйесін құрастыру үлгісі шаруашылық процестерге мемлекеттің
араласпауы және экономиканың басты мақсатының жүзеге асырылуын қамтамасыз
ету туралы неоклассикалық мектептің қағидаларына сай келеді.
Осы мақсатты жүзеге асырылу шаруашылық игіліктер өндірісіне,
айналасына, өңдеуіне және тұтынуына аз нұсқан келтіретін салық жүйесін
ұйымдастыруды талап етеді. Осыған байланысты салық жүйесін ұйымдастыру
қағидалары салықтардың жалпы экономикалық даму және малшылыққа әсер ету
көзқарастан құрылу керек. Бұл көзқарасты Сиамонди де қолдаған: Салық
ешқашан табысты сақтау үшін қажетті оның бір бөлігіне жазылмауы керек.
Қазіргі уақытта бұл ереже экономиканың мемлекеттік және жеке меншік
секторлары арасындағы тепе-теңдікке жетуге бағытталған макроэкономикалық
саясаттың басты қағидалары болып табылады.
Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттер үшін салық жүйесінің құрылу қағидалары
классикалық вариантқа сай келеді. Осы мемлекеттердің экономикалық даму
тарихы салық саясатының көп қырлы құрылымын және басымдылығын көрсетеді.
Салық саясаты мына мақсаттарға жетуді көздейді: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін ынталандыру немесе шектеу, бюджет табысын
қамтамасыз ету, қоғамның қызығушылығын қолдау, салық жеңілдіктерімен,
өндіріс құрылымын, инвестиция және жұмыс бастылықты, табыстың мақсатты
бөліну түрленеді.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдары АҚШ-та өткізілген экономикалық реформалар
жиналған теориялық зерттеулерге және экономикалық ғылымның, тәжірибенің
жетістіктеріне негізделген. Реформалардың негізіне салынған салық жүйесі
классикалық қағидаларға максималды жақын қағидалар бойынша құрылған.
Солардың ішіндегілері:
1. вертикаль әділеттілік (салық салық төлеушінің материалды
қабылеттілігіне келгенде);
2. горизонталь әділеттілік (табыстарға ортақ салық ставкаларын
қолдау);
3. тиімділік (экономикалық өсім және кәсіпкерліктің дамуына
мүмкіндік);
4. бейтараптылық (инвестициялық салымдар сферасына тәуелсіз);
5. қарапайымдылық (барлық тұлғаларға есептеу түсінікті және қол
жететіндей болуы керек).
Салық салудағы әділеттілік түсінігі екі ғасырдан көп талқыланып келеді.
Салық салудағы әділеттілік қағидасының басымдылығы туралы жарлықтар
бұралым (спираль) бойынша жылжиды: Адам Смиттің әділеттілігінен
А.Вагнердің жеткіліктілігіне қайтадан ХХ ғасырдың соңындағы өнеркәсіптік
дамыған мемлекеттердің салық жүйесіндегі әділеттілік қағидаларына қайтып
оралды. Трактовкалардағы ерекшеліктерге қарамастан, барлық қаржылық
мектептер салық салудағы әділеттілік небір абсолютті құбылыс емес, ол
туралы түсінік тарихи заманға және орналасқан жеріне байланысты болады.
Салық салудағы әділеттілік идеясы өзінің соңғы сипатын АҚШ-тың салық
жүйесінде әділеттілік қағидасының вертикалды және горизонталды қимасын
нақтылаумен анықталған жалпыға ортақ және біркелкілігі салық салу
қағидасында орын алды.
Әділеттілік қағидасымен салық салудың жалпыға ортақ қағидасы өзара
қарым-қатынаста және өзара шарттасуында өте маңызды. Жалпыға ортақ
қағидасын тура мағынада түсінуге болмайды, себебі өмір сүрудің белгіленген
минимумын, қоса төмен табыстарды салықтан босату қажет болды.
Салық салудың біркелілік қағидасы қаржылық ғылымда да, тәжірибеде де
түрленудің қиын жағынан: салық салудың біркелкілік қағидасынан –
пропорционалдығы, одан – прогрессивті қағидасына өтті.
Біркелкілік идеясының дамуының арқасында адам қажеттіліктерінің
минимумын қанағаттандыру үшін қажет, онсыз өмір сүруге болмайтыны белгілі
табыс минимумы орнатылған. Адам қажеттіліктерінің минимумына салық салу
қажет. Салық салудағы әділеттілік қағидасы конспектісімен жалпыға ортақ
және біркелкілік қағидалары түсіндіріледі.
ХХ ғасырда салық салудың үш тәсілі белгілі болады: тең, пропорционалды
және прогрессивті. Бірінші тәсіл салық барлық салық төлеушілерден тең
мөлшерде алынумен ерекшеленеді; сонда да біркелкілік қағидасына қарама-
қайшы болды: салық төлеушілерден тең соманы алу ертеден мүліктік, салық
төлеу қабілеттілікті елемейді. Салық салудың әр квотасынан тең сома
төленетін салық пропорционалды деп аталады. Квоталық салық ставкалары да
артатын салық прогрессивті деп аталады.
Осы салықтың бөлу критерийлері қазіргі уақытта да қызмет етеді. Осыған
байланысты салық салудың біркелкілігі – бұл салық артықшылығын үлестіру
жөніндегі сұрақ. Қазіргі ғылым экономикадағы салықтың артықшылығын бөлу
мәселесіне екі көзқарасты қолданады. Бұл алынған игіліктер қағидасы және
төлем қабілеттілігінің концепциясы. Алынған игіліктер қағидасының
концепциясы салықтың индивидуалистикалық (дарашыл) теориялардың шегінде
дамыды. Салық салудың деңгейін анықтау үшін негіздермен ауысу теориясында
мемлекеттің іс-әрекеті қызмет етеді. Мемлекеттен алған қызметтер мен
төленген салықтардың арасында тепе-теңдікті құру туралы сөз болып отыр.
Салық салудың бірдейлік теориясы бойынша барлық тұлғалар және
отбасылар бірдей салықпен алыну керек. Барлығы әскери борышты өтейтіндей,
мемлекеттің қызметтерін бірдей қолдана, барлығы да бірдей төлеу керек. Бұл
теориядың дәрменсіздігі мынада: теория олардың мүліктік теңсіздік елеулігі
мен ХХ ғасыр және ХХІ ғасырдың басындағы жағдайларға сәйкес келмейді.
Салық төлеушілердің мүліктің жағдайын ескере отырып, төлем қабілеттілік
концепциясының дамуы салықтың көзіне байланысты. Төлем қабілеттілік
қағидасының соңғы пікірі қаржылық ғылымда таза табыс салықтардың объектісі
ретінде қабылданған кезде мүмкін болады.
Салықтың көзі ретінде таза табыс анықталған кезде ғылымның алдында
мына сұрақ туды: оған салық салудың негізіне қандай қағида салынуы керек?
Пропорционалды ма, прогрессивті ме? Салық тәжірибесінде екі қағида да
қолданады. Бірақ ХХ ғасырдағы экономикалық жағдайлардың өзгерістері салық
салудың қолданылуы мақсатқа сайлығын дәлелдеді, ол болса өзінің айтылуын
жаппай прогрессивті табыс салық салуды енгізуде тапты. Өнеркәсібі дамыған
мемлекеттерде салық құрылымы көп жағдайда алынған игіліктердің салық салу
қағидасына қарағанда төлем қабілеттілік қағидасына сәйкес келеді.
2. Салық салудың теориялық аспектілері
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде белгіленген салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қызмет етеді. Салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға қосылған құн салығы
және акциз жатады.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңында және тиісті
жылдағы республикалық бюджет заңнамаларында көрсетілген тәртіп бойынша
бюджеттің тиісті табысында анықталады.
Қазіргі уақытқа дейін қарастырылған салық салудың барлық төрт
классикалық қағидалары ескірмей, өз мағынасынан айырылған жоқ:
1. әділеттілік қағидасы салық салудың жалпыға ортақтығы және
табысына сәйкес адамдардың арасында салықты бірдей бөлуді
негіздейді;
2. анықтылық қағидасы салық сомасы, тәсілі және уақыты салық
төлеушіге ертерек белгілі болуы қажет етеді;
3. қолайлылық қағидасы салық салық төлеуші үшін қолайлы уақытта
және қолайлы тәсілде алынуды білдіреді;
4. үнемділік қағидасы салық салу жүйесін оңтайландыруда, салық алу
шығындарының азаюында тұжырымдалады.
Көрсетілген классикалық қағидалар Әлем одағы мемлекеттерінің әр түрлі
жүйесінде қолданады.
Атап көрсетілген классикалық қағидалармен қатар, салық салу жүйесінің
ішкі ерекшеліктерін зерттеуден шығатын, белгілердің ортақтығын сипаттайтын
қағидалар ерекшеленеді. Олар барлық қоғамдық және экономикалық іс-
әрекеттің қызмет етуін анықтайды және біздің зерттеуімізде салық жүйесінің
ортақ қағидалары ретінде қалыптасады. Олар барлық қоғамдық және
экономикалық қызметтер салаларын анықтайды және біздің зерттеуімізде салық
жүйесінің жалпы қағидалары ретінде қарастырылады.
Ортақ қағидалар бүтін құрылымның жекелеген топтарының орны мен рөлін
анықтауға мүмкіндік беретін осындай байланыстарға негізделген. Бұл
қағидалар негізінде салықтық концепциялар құрылады. Және мемлекеттің
түріне, саяси режимі мен экономикалық базисінің мүмкіндігіне және құрылған
әлеуметтік даму жағдайларына қолданылатын салықтық механизмнің іс-
әрекетінің шарттары беріледі.
Экономикалық әдебиеттерде бұл қағидалар ұйымдастырушылық-экономикалық
(құқықтық) немесе ішкі ұлттық және нақты жағдайларда салықтық жүйенің
құрылуын сипаттайтын қағидалар қоғамдық-саяси және мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуын сипаттайтын қағидалар болып бөлінеді. Өзін көрсету
мінез-құлқына байланысты олар ұйымдастырушылық-құқықтық және экономикалық-
функционалды қағидалар болып дифференциалданады.
Экономикалық әдебиеттерде көрсетілген салық салу принциптері ішкі
ұлттық қағидалардың жүйе астына қатысты (жатады), яғни, бұлардың негізінде
нақты елдің белгілі бір анықталған уақыт аралығына салық жүйесі туралы заңы
қабылданады. Бұл жүйе бүтін түрде, қаржылық ғылымда таза табыс салымның
объектісі ретінде танылғанда төлем қабілетінің қағидаларының бекітуінше
қандай салық салудың терең (классикалық) қағидаларының мүмкін болғанын
анықтайды. Таза табыс салықтың көзі ретінде анықталғанда, ғылым алдында
мынадай сұрақ туды, қандай принципті оның салымының негізіне қою керек –
пропорционалды ма немесе прогрессивті ме? Салықтың тәжірибеде екі қағида
да қолданылды. Бірақта ХХ ғасырда экономикалық жағдайлардың өзгеруі
прогрессивті салық салуды қолдану, прогрессивті табыстық салық салудың
енуімен бірге өзінің сипатын тапқанын дәлелдейді. Өнеркәсіптік дамыған
елдердің салықтық құрылымының үлкен деңгейі алынатын игіліктердің салу
қағидаларына қарағанда, төлем қабілетінің қағидаларына сәйкес келеді.
Қағидалық қондырғылардың (салық салу ережелері) ерекшеленуіндегі
негізгі шарттар болып бағыттылық және іс-әрекетінің мінез-құлқы саналады.
Сол уақытта бұл жүйеден салық жүйесінің іс-әрекеттілігін реттейтін
қағидалар тобы бөлінеді. Мемлекет үшін тек қана өндіріс пен жинақтық сандық
өсуі ғана маңызды емес, сондай-ақ бұл қызметтің экономикалық және
материалдық мазмұны, яғни не өндіріледі, қайда және қандай шарттарда т.с.с.
Сондықтан мемлекет шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-әрекетін
ынталандырумен қатар олардың іс-әрекетін реттейтін қызметтерді өз мойнына
алуы керек. Бұл мемлекеттің реттеушілік қызметінде басқа құралдармен, яғни
белсенді банктік саясат, кедендік баждар, акционерлік компания, корпорация
фирмалардың іс-әрекеттерін реттеумен қатар, салықтар экономикалық
саясаттың құралы болып қызмет етеді. Салықтар нарықтық экономиканың
эфолюциясы жүретін сол тең жүрушілікті анықтайтын құрылымдық қуатының
біріне тең және сондықтан салықтар ие болатын жасырын күшті анықтау
капиталистік шаруашылық эволюциясының ары қарайғы кезеңдері мен түрлерін
түсіну үшін де өте маңызды.
Салықтарды экономикаға әсер етуші құрал ретінде пайдалану дербес жүйе
ретінде салық салудың функционалды-басқарушылық қағидалары ерекшелеуге
себеп болады.
Ұсынылған қағидалар негізінде қызмет ететін және құрылған салықтың жүйе
экономиканың қуатты стимулы бола алады және келесідей мақсаттардың
орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған.
- Жаңа жұмыс орындарын құру мен жұмыссыздықпен күрес үшін
корпорациялар мен жеке тұлғалардың жинақтарын инвестициялауда
шарттарды құру;
- Ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар, жетілген
технологиялар және терең зерттеулерді ынталандыру жолы арқылы
өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету; салалық және
аумақтық капитал ағымына әсер ететін протекционистік саясат
жүргізу;
- Капитал қоры мен жинағын ынталандыру, капиталды жеке пайдалануды
тоқтату;
- Халықтың барлық тобының әлеуметтік қажеттілігін қамтамасыз ету.
ІІ-ТАРАУ. ЖАНАМА САЛЫҚТАР
2.1. Қосылған құнға салынатын салық
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес қосылған құнға
салынатын салық өндіріс процесінде жеке тауар (жұмыс, қызмет көрсету)
айналасында қосылып өткізу айналысында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағына тауарлар импорттағанда құнының бір бөлігінің бюджетке бөлінуін
көрсетеді. V салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын
қосылған құнға салынатын салықбылай анықталады, орындалған тауарларға
(жұмыс, қызмет көрсету) бөлінген қосылған құнға салынатын салықсомалары
арасындағы және алынған тауарларға (жұмыс, қызмет көрсету) төленуге жататын
қосылған құнға салынатын салықсомалары арасындағы айырма.
Бұрын болған айналымға салық және сатудан салыққа қарағанда, қосылған
құнға салынатын салықэкономикалық бейтараптығылымен ерекшеленеді. Салық
салудың қысқартылған түрін көрсететін айналымға салынатын салықта есептеу
құқығынсыз барлық саудалық операцияларға салық салынады, ал бұл
экономикалық жүйеде күрделі бұрмалау мен теңсіздікке әкеледі, себебі кез
келген өндіріс пен тұтыну кезеңінде бағаның көтерілуін туындатады. Сатудан
салық ҚҚСС сияқты тұтынуға экономикалық нейтралды салық болып табылады.
Бірақ та көптеген техникалық себептерге байланысты сатудан салықты есептеу
кезінде нақты соңығ тұтынушыға салық салуды анықтау өте қиын. Сондықтан
осымен байланысты көптеген мәселелердің шешімі болып тек қана қосылған
құнға салынатын салықсалу жүйесі, яғни ҚҚСС-тың енуі саналады. Бұл жағдайда
салықты жинау және бақылау процесі тауарды сатушылар мен сатып алушылардың
барлық тізбегі бойынша бөлінген болады, ал бұл өз кезегінде өзін-өзі
реттеу эффектісін береді. ҚҚСС-тың енуі мен кең көлемде тарауы
салыстырмалы жақында болғанын айтып өтуге болады. Ол ең бірінші рет
Францияда 1950 ж. пайда болды, ал 1960 ж. басында Еуропалық ортақ нарықтың
құрылуынан кейін, барлық мүше мемлекеттерде ҚҚСС-қа көшу шешімі қабылданды.
Содан бері жүздеген елдерде енгізілген ҚҚСС бүкіл дүниежүзінде қайтарымсыз
түсім көзі болып қалыптасты.
ҚР-ның салық жүйесінде қосылған құнға салынатын салық1992 ж пайда
болды. 2004 ж. 1-қаңтардан бастап ол ҚР-ның жаңа салық кодексімен
реттеледі. ҚҚСС-ты төлеу және есептеуді жеңілдетуге байланысты заңнамалық
көптеген талпыныстар мен салық қызмет органдарының белсенді түсіндірушілік
жұмыстарына қарамастан, ол өте қиын салықтардың бірі болған, бар және болып
қалады.
ҚҚСС өзінің экономикалық мәні бойынша жанама салық салу жүйесіне
қатысты. Жанама салықтар (Қазақстанда олар ҚҚСС және акциздер) тұтынуға
салықтар және оларды төлеу тауарды, жұмыс және қызмет көрсетуді соңғы
тұтынушы төлеуге бағытталғандығымен сипатталады. Осы себеппен олардың
әділетсіздігі мен антиәлеуметтік бағыттылығы бойынша пікірлер бар. Бірақ та
ҚҚСС оны төлеуді төмендетудің әр түрлі тәсілдеріне қарамастан бюджет
табысының неғұрлым тұрақты көзі болып табылады. Кейбір экономистердің
есептеуі бойынша, жанама салықтар ауыспалы экономика жағдайында мемлекеттің
экономикасының дамуының тірегі болып қызмет етеді.
ҚҚСС-ты төлеу және есептеу тәжірибесін қарастыру тарихында 2 негізгі
көзқарастың болғандығын куәландырады. Корпоративтік қаржылық қызығушылық
тұрғысынан ҚҚСС кәсіпорын айналысынан ақша құралдарын бөліп алуға әсер
етеді. Осыған байланысты оны жеңілдету ұсынысына дейін салықтар сынға
алынып отыр. Мемлекеттік қаржылық қызығушылық тұрғысынан ҚҚСС бюджеттің
негізі және тұрақты табыс көзі қызметін атқарады. Соған қарамастан ҚҚСС
әлемнің көптеген елдерінде қолданылады және өзінің әмбебаптылық күшімен
бюджетті құруды қамтамасыз етеді.
Тікелей салықтарға қарағанда, жанама салықтар тауар, жұмыс пен қызмет
көрсетудің құнына енеді және оларды нақты түрде тұтынушы немесе сатып алушы
төлейді. ҚҚСС түсінігімен көрінетіндей, ол өндіріс және айналыс
процесінде тауардың құнының өсуін көрсететін қосылған құнмен байланысты.
Өнімнің технологиялық процесінің әрбір кезеңінде оны шикізаттан дайын
өнімге дейінгі өңдеуде сапаға ие болады, оның құны артады, өнімді шығару
мен орындауына жұмсалған шығындардың эквивалентті көлемі анықталады. Сауда
делдалдық ортада тауар айналасында қосылған құн сатушының коммерциялық,
басқадай шығындар және саудалық баға түрінда кеткен шығындары нәтижесінде
пайда болады. Өнім немесе тауар әр кез тауар өндірушілер және сатушылар
арқылы өткенде қосылған құнға ие болады, яғни төлеуші болып өндіріс пен
айналыс циклының әрбір мүшесі саналады. Сондықтан өндіруші құралдардың
айналымдылығының жеделтетілуіне қызығады, бұл ҚҚСС түрінде төленген
құралдардың қайтымдылығын жеңілдетеді, түгелімен жоғарыда көрсетілгендей
ҚҚСС-н өнім, тауар, жұмыс, қызмет көрсетудің соңғы тұтынушысы төлейді.
Қосылған құнға салынатын салық жанама салық сияқты, салық төлеушінің
мүлкі мен табысына байланыссыз және бағаға немесе тарифке қосымша түрде
құрылады. ҚҚСС-н тауардың шығару бағасына сатушы есептейді және де ол
өткізуден түсетін табыстан бюджетке салық төлеуді іске асырады. ҚҚСС-н
есептеу арқылы тауарды төлеген сатып алушы салық сомасын сынақ ретінде
анықтайды, яғни бюджетке төлемдердің азаюын есептейді. Бюджетке төленуге
жататын қосылған құнға салынатын салық былай анықталады, өткізілген тауар,
жұмыс немесе қызмет көрсетуге есептелген салық сомасы мен сатып алынған
туарлар, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленуге
жататын салық сомасы арасындағы айырма.
Көңіл аударсақ төлем түсінігі ҚҚСС-н есептеудің мағынасын дұрыс
түсіну үшін қолданылады. ҚҚСС-н есептеу мен сынақтың негізі болып есеп-
фактурамен мақұлданатын тауарлардың жөнелтілуі, жұмыстың орындалуы мен
қызмет көрсетудің дәлелі саналады. Осылайша, салық салуда қолданылатын
есептеу әдісі нақты өндірілгеннің есебі бойынша емес, өткізу мақсатымен
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет, тауардың жөнелтілген уақытынан бастап
дәлелдейтін құжаттары мен салықтық есеп-фактурасы негізінде төлеуге салық
есептеледі. Сәйкесінше, сынаққа қатысты салық төлем уақытына тәуелсіз
есептеледі. Мысалы, кәсіпорын басқа кәсіпорын үшін құрылыс-жөндеу жұмысын
орындады, және орындалған жұмыстарға қабылдану актісі толтырылып, орындаушы
әлі төленбеген, бірақ төленуге алынатын құжаттармен тапсырушыға есеп-
фактурасын береді. Жұмыстың орындалу кезеңінен бастап кәсіпорын сәйкесінше
есептеулер жүргізеді. Ереже ретінде, кәсіпорындар арасындағы есеп
айырысулар алдын ала төлем ретінде жүргізіледі, бірақ операция жұмыс
орындалып, қызмет көрсетіліп, тауар жөнелтілгеннен кейін аяқталды деп
саналады және сәйкесінше есептеулер мен сынақтар ұқсастық ретте
жүргізіледі.
Қазақстанда ҚҚСС 1992 ж. ең бірінші рет енгізілгенін еске түсіріп
өтейік. ҚҚСС-ның ставкасы бұл кезеңде 28%-ды құрайды, ал салық есептелетін
салым базасы болып тауардың баланстық құны мен өткізу бағасы арасындағы
айырма саналады. Көріп отырғанымыздай, тауарды ие болу құнынан тауарды
өткізу бағасының жоғары не төмен болу жағдайында ҚҚСС-н төлеу
жауапкершілігі тумады. Бұл өз кезегінде ҚҚСС-н төлеуден қашудың әр түрлі
себептерінің бірі болды. Сол кездегі көп таралған және қарапайым тәсіл
ақшаны қолма-қолға айналдыру деп аталады, яғни сәйкесінше фирмаға қолма-
қолсыз есептеу арқылы аудару жолымен жүргізілді. Бұндай, жағдайда ақшалар
сатып алынған тауарлар үшін аударылады, ал операциялар сәйкесінше
құжаттармен толтырылады. Жоқ тауардың өзі бухгалтерлік есеп пен баланстың
шоттарында есептелді және кірістелді. Ақшалар ынталы құнсыздала берді және
біраз уақыттан кейін тауардың баланстық құнына тең ақша сомалары кассаға
немесе есептесу шоттарына енді, кейіннен олар өткізілген ретінде
көшірілді. Бұл жағдайда қосылған құн салығы болған емес.
Өткізу бойынша айналым ретінде ҚҚСС үшін салық салынатын айналымның
анықталуымен байланысты, бұндай айла-шарғы мүмкін болмады. Осылайша, егер
тауар оны ие болу құнынан төмен бағада көшірілсе, онда ҚҚСС тауардың
өткізілу құнына есептеледі, бірақ оны иеленуге кеткен шығындарынан төмен
емес. Сол уақытта есептелген, бірақ жоқ тауарға ҚҚСС сынаққа қатысты болды.
Бұл жағдайда оның өзіндік құнынан төмендігінің есептелуі ҚҚСС-ның
есептелуіне жатпады және бюджет кәсіпорынның, қарыздары болып саналады.
Кейіннен тауарлар әр түрлі себептер бойынша есептен шығарылды – бұзылған
немесе жоғалған тауар түрі ретінде консигнациялау бойынша, әр түрлі
бағалаулар қолданылды немесе тауар есептеуде алушыға тиеліп жіберілген
сияқты өткізілді. Нәтижесінде кез келген тұрмыстық тауарлар өткізу және
салық салу айналымы ретінде қарала бастады.
Қосылған құн салығын есептеу және төлеудің негізгі қағидаларына 2004
жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚР-ның Салық Кодексінің іске енуімен
байланысты маңызды өзгерістер болған жоқ. Сонымен қатар ҚҚСС-ның қолданылу
тәртібінде де жаңа ерекшеліктер бар. Енді салық төлеуші, салық төлеушінің
тіркелген нөмірін алудан басқа қосылған құн салығын төлеуші ретінде есепке
тұруға міндетті 10000 МРП-ден төмен көлемде айналымы бар салық төлеушілер
үшін, анықталған шарттарды сақтаған жағдайда таңдау құқығы қарастырылған.
Есепке тұру кезінде салық органдары салық төлеушінің деректемелері,
тіркелген нөмірі мен күні көрсетілген куәлік тапсырады.
ҚҚСС-ның саласының сынаққа немесе бюджетке төлемнің төмендеуіне
қарастырылуы үшін негіз болатын шот-фактурада, ҚҚСС-ның жеткізушісі бойынша
есепке алынғандығы туралы куәліктің нөмірі міндетті түрде көрсетілуі қажет.
Банктер арқылы коммуналдық қызметтерге есептесу, жол жүруге билеттерді
жасау және халыққа тауарларды өткізу жағдайында қолма-қол есептесу кезінде
чекті ұсынуда шот-фактураның жасалуы міндетті емес.
Салық төлеушілердің ҚҚСС бойынша есепке тұруында қиындықтар жоқ. Бірақ
та ҚҚСС бойынша есептен шығу оңай емес. ҚР-ның Салық Кодексінің 210 бабына
сәйкес ҚҚСС-н төлеуші оны есептен шығару үшін мынадай жағдайда арыз бере
алады, егер соңғы он екі айлық кезеңде салық салынатын айналымның көлемі
салық салынатын айналымның ең төмен деңгейінен аспаса. Бірақ бұл ережені
төлеуші оны ҚҚСС бойынша есепке тұрғызған уақытынан бастап екі жыл өткеннен
кейін ғана қолдана алады. ҚҚСС-н төлеуші болып табылатын заңды тұлғаның
таратылу жағдайында, бұл тұлға Мемлекеттік салық төлеушілер тізімінен
шығарылған күннен бастап ҚҚСС бойынша есептеуден шығарылады.
Егер салық төлеуші, ҚҚСС бойынша есептен шығарылып, бірақ онда ҚҚСС
бойынша қалған тауарларға сынақ бар болса, онда олар салық салу айналымы
ретінде қарастырылады. Мысалы, кәсіпорын иелігінде таратылу кезінде 200,0
мың теңге мөлшерінде қалдық тауары қалып, оны ие болу (приобретение)
кезінде 32,0 мың теңге саласында ҚҚСС сынаққа қарастырылған болса бюджетпен
есеп айырысу мақсатында таратылатын кәсіпорын ҚҚСС-н бюджетке төлеу үшін
32,0 мың теңге сомасында бөледі.
Есептік кезеңде ие болынған тауарлар (жұмыс қызмет көрсету) бойынша шот-
фактуралардың тізімін құру қарастырылған. Бұл тізім міндетті түрде ҚҚСС
бойынша декларациямен бірге көрсету үшін салық төлеушімен жазылған.
Тізім өкілетті мемлекеттік органдар орнатқан нұсқа бойынша құрастырылуы
қажет.
Тізім 150 000 теңгеден жоғары салық салу айналымы бойынша құрылады.
Алушыға жіберілген тауарлар немесе меншік құқығын беру бойынша ҚҚСС-ның
салық салу айналымының анықтамасы табыс анықтамасының ретіне сәйкес келеді.
Бұл жағдай келесідей шарттардың біреуі орындалып, айналымның жүргізілу күні
келгенде, өткізілген жұмыс немесе қызметтер бойынша салық салынатын
айналымның анықтамасына қатысты.
- жұмыс пен қызметтерге қосылған құн салығымен шот-фактура
жасалған;
- жұмыстар орындалған, қызметтер көрсетілген.
Сонымен қатар егер жұмыс, қызмет тұрақты (үздіксіз) жүргізілсе, онда
бірінші болып келген күн өткізу бойынша салық салынатын айналымның іске асу
күні болып саналады:
- ҚҚСС-мен жазылған шот-фактура күні;
- әрбір төлем алынған күн.
Шот-фактураның қолданылуы жіберілген тауар, орындалған жұмыс,
көрсетілген қызметке ҚҚСС есептеудің ерекше әдістерінің құрылуын
білдірмейді. Шот фактураның қолданылуы тауар қозғалысын реттейді және соған
сәйкес салықтың толық есептелуі мен ҚҚСС-ның сомасының сынаққа дұрыс
қарастырылуын реттейді. Кодексте қарастырылған жағдайларды ескермегенде шот-
фактура барлық салық төлеушілерге міндетті құжат болып саналады. Шот-
фактурада жеткізушінің деректемелері, сонымен қатар ҚҚСС бойынша есепке
тұрғандығы туралы куәлігінің нөмірі, тауардың (жұмыс, қызмет) аты, ҚҚСС-ның
ставкас мен сомасы, қосылған құн салығын есептеумен тауардың (жұмыс,
қызмет) құны көрсетілуі қажет. Атап көрсетсек, егер өткізілетін тауарлардың
(жұмыс, қызмет) түрлері көрсетілген құжат шот-фактурамен бірге ұсынылса,
онда айналымның ортақ көлемінің көрсетілуі рұқсат етіледі. ҚР-ның Салық
Кодексінің 242 бабында ҚР-ның ұлттық валютасының қолданылуының қажеттігі
көрсетілген. Ішкі сауда келісім шарты бойынша тауарларды өткізу және
заңнамамен көрсетілген басқа жағдайлар ерекше жағдайды құрайды.
Қысқаша ҚР-ның Салық Кодексі мен 2003 жылғы 1 қаңтарға дейін жұмыс
істеген салық заңнамасының арасындағы ҚҚСС есептеу және төлеу тәртібіндегі
негізгі ерекшеліктерге тоқталайық. ҚР-ның Салық Кодексінің 211 бабында
тауарларды (жұмыс, қызмет) өткізу бойынша айналымға анықтама берілген.
Тауарды пайдаланудың айналымы кәсіпкердің қызметіне қатысы болмайды, ал
тауарды жекеше тұтынуға алу ол кәсіпкерлер қызметін мақсат етіп қарайды.
Жұмыс пен қызмет көрсетуді реализациялау айналымы әрбір жұмыс пен қызметтің
орындалуын қадағалайды, сонымен қатар әр түрлі қызметтерге сыйақы беру
тауардың реализациялануынан тәуелді болып, соған бағынады. Салық кодексінде
салық мақсатындағы жұмыстар мен қызметтердің әр түрлі түрлері көрсетілген.
- мүлікті уақытша қолдану мен иелік етуге мүліктік жалға беру
келісім шарты бойынша өткізу;
- интеллектуалдық меншіктердің объектілеріне құқықтар беру;
- жұмыстың іске асуы, жұмыс берушілердің қарамағындағы
жұмыскерлерге көмек көрсету;
- бір заңды тұлғалардың бөліміндегі құрылымындағы жұмыстарының
атқарылуы, олар ҚҚСС төлеушілер болып табылады.
Жұмыс пен қызметтің көрсетілуінің міндетті түрде орындалуы маңызды
факторлардың бірі болып табылады. Осыған байланысты ҚР АК мүлікті қолдануға
берудің шаруашылық субъектілердің тәжірибесі көрсетілген. ҚР СК 90-бабына
сәйкес кез келген мүлік жұмыс пен қызметті салық алушы алса, онда ол кіріс
болып саналады. ҚР СК 211-бабында жұмыс немесе қызметтің орындалуы
айналымның пайдалы түріне жатады. Сондықтан, салық заң жүйесінің есебінде
мүлікті пайдалану тұтынушы үшін кіріс қана емес, сонымен қатар пайдалы
айналым да болып табылады.
Бұрынғы салық заңына қарағанада Кодексті пайдалы айналымның бөлінудің
ерекшелігі көрсетілмеген, құрылыстың монтаждық және құрылыстық жөндеу
жұмыстары, туристік қызметтер өнімді реализациялау және өндірудің
машиналық құрылымы, химия өнімдерді, резина және пластмасс өнімдерін өндіру
және т.б. Салық кодексі пайдалы айналымды реттеп бөлуді қарастырады.
Ғимараттарға, құрылған орындарға жалға беру төлеген төлеудің салық
жүйесіне енгізілген өзгерістердің көпшілігі кәсіпкерлердің қызығушылығын
танытып отыр. Салық кодексінің 211 бабына сәйкес кез келген қызметті
реализаиялау айналымына мүлікті уақытша қолдану мен иелік етуге беру
жатады. Салық кодексінің 226 бабына ерекше көңіл аударған жөн. Тұрғын
қорының ғимараттарын реализациялау және осындай ғимараттарды жалға алу,
сонымен қатар субаренда қосымша құн салығын төлеуден босатылады. Тұрғын
қорының алғашқы кезде ғимараттарын реализациялау, ғимарат бөліктерін жалға
беру немесе реализациялау, қонақ үй астындағы қолданыста жүрген қонақ үйде
тұруға көрсетілген қызмет түрі және тағы басқалар бұл салықтан
босатылмайды. Бұл дегеніміз тұрғын емес ғимараттар, офистер, өндіріс
цехтары қосымша құн салығынан босатылмайды. Жалға беру мен субаренда ҚҚСС-
тен босатылады (жер бөлімі), көлік және басқа да көлік құралдарын қоюға
арналған жер ҚҚСС-тен босатылмайды Салық Кодексінде мынадай жағдайлар
көрсетілген, салық қосымша құнға жатпайды (егер ол саналса).
Егер тауарды табу және қызметті көрсету есебіне жататын болса ҚҚСС
саналмайды, егер жөндеуді жалға беруші жасатса онда бұл бөлек болады.
Тауарды реализациялаудың басқа біреуге өткізілуін немесе тауарды сыйлау
(жарнама мақсатында) құны екі айлық құннан көрсетіледі. Бұл жағдай көптеген
сұраулы жағдайлардың көптеген жарнама компаниялар істеген жұмыс нәтижесі
болуы мүмкін, ол кәсіпкердің қызметімен байланысты.
Салық заңында салық төлеушінің төлемдерін ашу ҚҚСС ретінде көрсетіледі.
Мәселен, бұрынғы салық заңы бойынша, сатып алушыға тауарды қайтарып
берудің себебі айналымның жақсы болуы. Сатушы тауарды өзіне ала отырып
қосымша құн салығын есепке кіргізеді. Қазіргі заң жүйесінде тауарды
қайтарып беру айналымға әсер етуші негіз ретінде қарастырылады.
Жаңа салық жүйесінің негізгі ерекшелігі тауарды реализациялау орындарын
белгілеу болып табылады, бұл қосымша құн салығын төлеуде ерекшелену реті
болып табылады. ҚР СК 212 бабында пайдалы айналымның негізгі тауар
реализациясының айналымы болып табылады. ҚР СК 215 бабында реализация
орнына анықтама берілген. Бұл жерде реализация орны тауар
транспортировкасының орны болып табылады, егер тауарды жабдықтаушы
жеткізсе, алушы мен үшінші тұлға қатысса тауарды өткізу орны алушыға
тауарды беру жері болып табылады.
Егер тауарды беру орны ҚР болып табылса (реализация тауарының орны
деген түсінікті іс жүзінде қолдану) ол резидентсіздікке төлеу, салық салу
айналымы болып табылады. Бұл жағдай бұрынғы салық заңының міндеттерімен,
әсіресе ҚР территориясында тіркелмеген резидентсіз іске асып жүрген тауарды
реализациялау айналымының салық салу ҚҚСС-і бөлігі сәйкес келеді. Жұмыс
және қызмет реализациясының орнының өзіндік ерекшеліктері бар. Тауарды
реализациялау орны ҚР болмаса, онда реализация бойынша айналым салық салу
айналымы болып табылмайды. Қызмет пен жұмыс реализациялау орны болып
төмендегі орындар есептеледі.
- егер жұмыс пен қызмет орны мүлікпен байланысатын болса,
қозғалмайтын мүлік орны
- қызмет, жұмыс қозғалатын мүлікпен байланысты болса, іске асу орны
- мәдениет, өнер, білім, дене шынықтыру, спорт сферасында қызмет
көрсету.
- консультациялық, аудиториялық, заңдық, қорғаушылық, жарнамалық
және т.б. сатып алушының жұмысы қызметі
- жоғарыда аталмаған қызмет көрсететін кәсіпкерлік немесе кез
келген қызмет жұмысын атқаруын іске асыру.
Мысалы, іс жүзінде жарнамалық қызмет сатып алушының кәсіпкерлік немесе
кез келген басқа қызметінің орны Қазақстан Республикасынан тыс жерде
көрсетілсе, онда мұндай қызметті ұйымдасыру салық салу айналымы болып
табылады. ҚР ҚҚСС төлеуші емес резидентсізден жұмыс, қызмет алуда салық
салу айналымын анықтауда реализация орны анықтаушы шарт болып табылмайды.
Келтірілген мысалды қарастыруда қызмет көрсету орны реализация орны болса,
қалыптасқан стереотип рөлін атқарады. Алайда мұндай жағдайда кәсіпкерлік
немесе сатып алушы қызметі жұмысының кез келген қызметінің орны маңызды
болып табылады. Сонымен бірге реализация орнына тәуелді басқа қызмет
түрлері бойынша салық салу айналымына назар аударамыз.
Салық бойынша қосымша құнның салық периоды күнтізбектік ай болып
табылады. Өткен кварталдық бюджет төлеміне енетін ҚҚСС-тің орта айлық
сомасы 1000 МРП-дан кем болмаса онда салық периоды квартал болып табылады.
Бұрын ондай шектеу 500 МРП құрғанын атап өту керек. ҚҚСС бойынша салық
декларациясы әрбір салық периоды салық органдарына әр айдың 15 күнінен кеш
апармауы қажет. Бұрынғы салық заңдарына көз жіберсек, кімнің орта айлық
жалақысы 1000 МРП болса, ол төлем енгізеді. СК 248 бабына сай ҚР ҚҚСС
төлеушілер салық бойынша қосымша құн декларациясын құрған мерзімі, күні мен
соған дейін әрбір салық периодында салық төлеуге міндетті. Бұл жағдай
патент негізінде арнайы салық режимнің қызметін жүзеге асырушы адамдар
арасына таралмаған.
Елдің экономикасының өсуінің негізгі бағыты - салық саясаты. Ақиқат
факт, ол, неғұрлым салық аз болса – соғұрлым жеке инвестициялар көп болады.
Қазіргі уақытта 15% ставкасына көшудің әдістемелік аспектілері
өзгерген, сонымен бірге ІІ жарты жылдықта ҚҚСС әкімшілігінің кейбір
ерекшеліктері де өзгеріске түскен.
ҚҚСС ставкасының төмендеуі қосымша құн салығының пайда болуын жедел
төмендетті. Ал ҚҚСС ставкасы 1% болса, онда бюджетке жыл сайын 796,7 млн
теңге облысында кіріс төмендейді. Бірақ сонымен қатар бұл кіші кәсіпкерлік
мекемелер мен субъектілерге айналымындағы өндіріс пен жоғарылаудың дамуына
ақшаларды қолдану мүмкіндігін береді. Сондықтан, Үкімет атап өткен
әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландырудың үзілмеуі үшін, бюджеттің кіріс
бөлімін қамтамасыз ететін салық органдарына үлкен жауапкершілік артуы
қажет.
Бүгінгі күні елде кіші кәсіпкерлік мекемелерін салықтық тексерудің 9
айлық мораторийі бар. Бұл іс-әрекет кіші және орта кәсіпкерлікті қарайтын
мемлекеттің жауапкершілігін сипатайды.
2004 жылдың 1 қаңтарынан салық көлемінің төмендеуі жаңа ставка бойынша
салық енгізуге мүмкіндік берді. Әрине ставканың төмендеуі бюджетте кірістің
азаюынан әкеп соғады, бірақ бұл мемлекеттің саясаты оларды бірден ақшаға
алуға болады.
Қосымша құнға енгізілген салық тауар алынған салықтық кезеңге
жатқызылады.
Салық кодексінде күмәнді міндеттер түсінігі өзгеріссіз қалған, бірақ
күмәнді міндеттерді мойындау мерзімі өзгерген. Ертеде бұндай мерзім 2
жылдық жүзінде болса, қазір бұл мерзім 3 жылға дейін ұлғайған. Ертеде ҚР
Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы заңына сәйкес әсер
еткен 59-бап және 57-беттегі 11 бөлімде бұл халықаралық тасымалдау
сәулелендіретін ұйым өнімдеріне салық салу 2003 жылдың бірінші қаңтарынан,
2004 жылдың 1 қаңтары аралығында өз күшін жойды. 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап мүгедектер ұйымдарының салық салуға қатысты салық туралы ҚР заңы
өз күшін жоғалтты.
Есепке алуға ҚҚСС сомасы енгізілмейді, қандай жағдайда? Егер ол
мекемелік қызметке қатысты болмай, мекемелік іс-шараларға байланысты болса.
Соңғы жағдайда мүліктің ҚҚСС-і есепке алынбайды, ал беруші адам ҚҚСС-ті
бюджет төлеміне жіберуі тиіс. Мәселен бұрын 348,0 теңгеге ТМЗ, сонымен
бірге ҚҚСС алған мекемелер, оны басқа бір мекемеге береді. Оның нәтижесінде
бұрын есепке енгізілген 48,0 мың теңгені беруші жақ ҚҚСС сомасы ретінде
қарастырады. Тауарды алушы жақ ҚҚСС-ті есепке алмағанда 318,0 мың теңгені
жұмсайды.
Мекемені сату кезінде немесе ұйымдық қарым-қатынас кезіндегі мекеменің
өзіндік қызмет бөлімінде салық салу есебін, айналымын анықтау реті
өзгеріске түскен. Бір ҚҚСС төлеуші екінші бір ҚҚСС төлеушіге өзіндік қызмет
атқарып тұрған. Мекеме немесе мекеме бөлігін реализацияға берсе, онда
қосымша құн салығынан босатылады. Бұл жағдайда салық кодексі ҚҚСС төлеуші
сатып алушы мен сатушыға назар аударады. Егер келісім қатысушылардың біреуі
ҚҚСС төлеуші болмаса, онда салық реті анық болмайды. Мұны негізге алатын
болсақ, ҚҚСС-тен ликвидациялық немесе төлеуші және беруші балансы
босатылады, онда берілген актив пен оның міндеттері көрсетілуі керек,
сонымен бірге айналым жүзеге асқаннан кейін 10 күн көлемінде салық
органдарына келісімге қатысушылар ҚҚСС-тен босатылуы керек деген өтініш
берілуі керек.
Бұрынғы салық заңы бойынша қаржы лизингі қаржы қызметінің ерекше түрі
ретінде қосылған құн салығынан босатылады. Салық заңында салу ретін қаржы
лизингінің жеке бөлімдерінен, яғни лизинг қатынастарына қатынасушылардың
маңызды ерекшеліктерінен көрінеді, ҚҚСС-тен босатылуға ақы төлеу бағасы
жатадыда лизингке берілген мүлік құны салық айналымы болып табылады.
Салық төлеушілер үшін қосылған құнға салынатын салықбағасының жатқызылу
ережесі ерекше қалау. Толығымен алғанда, бұл ретте маңызды өзгерістер
болмады, алайда салық заңында болып кеткен өзгерістерге байланысты жеке
ерекшеліктер байқалады. Бұрынғы тауарды алушы адам ҚҚСС есебінде құқығы
бар, бірақ тек мынадай жағдайда егер алынған тауар қызмет және жұмыс салық
айналымы мақсатында қолданса. Мұндайда төмендегідей шарттарды сақтау қажет.
- тауарды (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығының төлеушісі
болуы керек;
- жабдықтаушы – есеп фактурасы болып табылады (егер жабдықтаушы
ҚҚСС төлемесе, онда есеп фактура ҚҚСС-сіз деген белгімен
беріледі);
- тауарды импорттауда ҚҚСС бюджетке төленеді;
- тіркелмеген, резидентсіздік үшін төленген ҚҚСС бюджетке қосылады.
Мәселен, мекеме көрсетілген жарнамалық қызмет үшін 348,0 мың теңге
төлейді, есеп фактураны негізге ала отырып, жабдықтаушы 48 мың тенгені
есепке еңгізеді. Осыдан келіп, есеп-фактурада ешқандай реквизит жоқ, ал
жабдықтаушы ҚҚСС төлеуші болып табылмайды деген қорытындыға келеміз. Мұндай
жағдайда қосылған есеп құнын ұлғайтуға енгізу қажет, ал артылған соманы
қосылған құн салығын жөндеу ретінде қалыптастыру қажет. Сонымен бірге, бұл
ситуацияда сатып алушыға да, қызмет көрсетушілерге де әкімшілік заң қолдану
керек.
Салық заңында жаңа түзетулер енгізілуіне байланысты, қосымша құн
салығының есепте енетін сомасына тең есеп фактурада көрсетілген сома,
тіркелмеген резидентсіздік үшін төленген салықты және салық сомасын
дәлелдейтін төлем құжатынан басқа барлығы қатысты. Ерекше атап өтер болсақ
ҚР СК 235 бетіне сай есепке енгізілген ҚҚСС сомасы, теміржол мен авиация
көліктерінің жол билетінде көрсетіледі, егер тауар, жұмыс, қызмет салығын
бақылау кассасының чегінде көрсетілсе адам өмірімен халық жағдайын
жақсартуға, кәсіпкерлер көлеңкелік кәсіпкерлікке кетіп қалмауы үшін,
керісінше кіші және орта бизнесті сақтау үшін бағытталған.
Қосымша құнға салықты қосу мен енгізу салық салу объектісінің
нақтылығын талап етеді. Ол тауар немесе қызмет құнының бір бөлігі болып
табылады. Тауар мен қызметтің тұтас құнының құрамды бөліктеріне
төмендегілер жатады.
1. Шикізат пен материал құны, сонымен бірге өз құнына жататын өнімділік
қызметі.
2. Сол тауарды өндіруші немесе осындай қызмет түрімен айналысатын
жұмысшылар жалақысы пайда.
3. Тұтас құнның алғашқы бөлігі өндірушіге тәуелді емес, ол тауар мен
қызметтің тұтас құнына арифметикалық түрде қосылады. Өз кезегінде жалақы
мен пайда өндірушілік этапқа пайда болады да, қосымша кұн болып табылады.
Қосымша кұн көлемін 2 тәсіл арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім 1. Салық салудың негізі және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 6
1. Салық салудың қағидалары және экономикалық мазмұны
... ... ... ... 6
2. Салық салудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Бөлім 2. Жанама
салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 15
2.1. Қосылған құнға салынатын салық. Алматы облысы бойынша ҚҚСС түсу
анализі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Акциздер. Алматы облысы бойынша акциздер түсу
анализі ... ... ... ... 44
Бөлім 3. Жанама салықтарды алу мәселелері және оларды
жетілдіру ... ... 77
3.1. Жанама салықтарды алу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 77
3.2. Жанама салықтарды алу мәселесін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...84
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.90
КІРІСПЕ
Қарастырылып отырған тақырып қазіргі таңда маңыздылардың бірі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-ші бабы бойынша Заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады.
Қазақстан Республикасында салықтар 2001 жылдың 19 маусымынан Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі негізінде алынады. Салықтық реттеуді жүзеге
асыратын негізі орган салық жүйесі.
Өзінің мазмұны бойынша салық жүйесі экономикалық және салық
саясаттарының құрамы ретінде мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатының
жүзеге асырылуына және тиімді жоғарылауына әсерін тигізді.
Салық жүйесі күрделі, әр түрлі мемлекеттер арасындағы, мемлекет пен
салық төлеушілердің, мемлекеттің, аймақтың, сонымен қатар онда қызмет
ететін кәсіпорындар, ұйымдар және тұлғалардың қызметтерін қаржылық
қамтамасыз ету жөнінде жеке салық төлеушілердің арасындағы өзара байланысы
әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастар.
Және де осы қарым-қатынастар үйлесімді болған сайын, мемлекеттің
экономикалық саясатының тиімділігіне салық жүйесінің белсенді әсері де
жоғары болады.
Салық жүйесінің белсенділігі негізінен оның екі функциясынан
байқалады: фискалды және реттегіш. Салық органдарының фискалары функциясы
мемлекетте экономикалық саясаттың жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін
мемлекеттік қаражат табыстарын қалыптастырады.
Салық жүйесінің реттегіш функциясы салық төлеушілердің алдында
мемлекеттің міндеттерін көрсете отырып, экономиканың тұрақтылығын және
оң әсерді қамтамасыз ететін жүйесінің экономикаға ынталандырушы
қабілеттілігін сипаттайды.
Бақылау, қайта бөлу және ынталандырушы функцияларын жүзеге асырудағы
салық жүйесінің бәсекеге қабылеттілікті арттырудағы қабылеттілігі жоғары.
Салық жүйесінің көрсетілген функциялары салық саясаты, салық мөлшері және
салық ставкалары, жеңілдіктер жүйесі арқылы көрінеді. Қалыптасқан салық
жүйесінде оның барлық функциялары кешенді жүзеге асырылады. Бірақ та
мақсаттарға, міндеттерге, экономикалық саясаттың құрылымына сәйкес әр
белгілі бір мезетте басымдысы салық жүйесінің әлде фискальды, әлде
зерттегіш функцияларына беріледі. Бұнда мемлекеттік ортақ салық саясатының
экономикалық кеңістігін құратын қабілеттілігінде үйлесімді салық
саясатының мәні бар.
Қазіргі салық жүйесі Қазақстанда 90-шы жылдардың басында енгізілген.
Кеңес Одағындағы кеден жүйесін тез арада және түбінен өзгерту қажеттілігі
қазақстандық экономикада экономикалық саясатының қатынастарының құрылуы
шарттасылған. Нарыққа өтуде тек қана экономиканы ырықтандыру оның
анықтығына және макроэнокомикалық тұрақтылыққа түрлі құралдармен жеткеннен
кейін, нарық барлық мәселелерді автоматты түрде шешеді. Сол уақытта кейбір
экономистер осындай көзқарасынан бас тартқызып, Қазақстан үшін Жапонияда,
Қытайда және басқа мемлекеттерді болған жоспарлы-нарықтық ағымдағы
реформалар жүргізу ең тиімді деп есептеледі.
Нақты түрде Қазақстан экономикасының бай тәжірибесі және өзіндік
ерекшелігі талап етілмеген болып шықты, соның нәтижесінде реформалардың
дамуына теріс әсер болды.
Тәжірибе жүзінде нарыққа өтуде Батыс Еуропа мемлекеттеріндегі
заңдылықтарын, салық заңдарын жай ғана көшіріп алуға болатын еді. Бірақ
Батыс Еуропа мемлекеттерінің салық жүйесі нарықтың он жылдық қызмет етуі
нәтижесінде құрылды және де салыстырмалы тұрақты экономикада қызмет етеді
(инфляцияның төменгі қарқыны, өндіріс көлемдерінің артуы, тұрақты
экономикалық құрылым). Бұндай экономикалық жағдай Қазақстанда нарықтық
реформаны жүргізудің басында болмаған. Жоғары дамыған нарықтық қатынастары
жүйесінде жарамды және ұзақ эволюциялық дамуға негізделген батыс
тәжірибесін механикалық қолдану нарықтық қатынастар шоктық режимде
қалыптасқан, ал нарық құрылымын қалыптасқаннан гөрі, өтпелі деп айтуға
болатын Қазақстан экономикасының жағдайы еленбейді.
Нарыққа өту жаңа салық жүйесі туралы заңдардың, ережелердің және оның
қызметін реттеуші осы жүйені басқару мүмкіндігін беретін нұсқалардың
қабылдануы, сонымен қатар тиісті салық механизмін құруды қажет ететін еді.
90-шы жылдардың басында қазақстандық жағдайларға американдық үлгі бойынша
салық жүйесі қабылданған.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – Алматы облысы бойынша шаруашылық
субъектілерге жанама салық салуды зерттеу.
Жұмыста Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, Азаматтық Кодексі
қолданды.
І ТАРАУ. САЛЫҚ САЛУДЫҢ НЕГІЗІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1. Салық салудың экономикалық мазмұны мен қағидалары
Салықтардың мәні мемлекеттің міндетті төлем түрінде жалпы ішкі өнім
бір бөлігінің қоғам пайдасына алынуда көрінеді. Экономикалық мазмұны, бір
жағынан, шаруашылық субъектілердің және, екінші жағынан, азаматтардың
мемлекеттік қаржылардың қалыптастырудағы мемлекеттің қарым-қатынасынан
байқалады.
Заң жүзінде салық салудың классикалық қағидалардың негізін қалаушысы
шотландық экономист және философ Адам Смит болып табылады. Ол Халықтар
байлығының табиғаты және себептері туралы зерттеу атты классикалық
шығармасында жалпыға ортақтылық, әділеттілік, нақтылық және қолайлылық
сияқты негізгі қағидаларды белгілеген. Келесіде бұл тізім неміс экономисті
Адольф Волнер ұсынған басқа қағидалармен, яғни жеткіліктілікті қамтамасыз
ету және салықтардың икемділік қағидаларымен толықтырылады. Классикалық
қағидалар Давид Рикардо, Адольф Вагнер, Француа Кенэ, А.Тюрго, О.Мирабо
және басқа да беделді экономистердің және философтардың еңбектерінде
қарастырылған. Классикалық қағидалардың дамуына беделді орыс Н.Тургенов,
А.Соколов, М.Алексенко, В.Твердохлебов және басқа да налоговедтер өздерінің
елеулі үлесін қосты.
А.Вагнер сіңірген еңбегі – экономикасы налоговиктердің ішінде бірінші
болып салық салу қағидаларының теориялық негізделген жүйесін зерттеу
әрекетін жасайды. Салық жүйесінің көпқырлы жақтарын ашып көрсету ұмтылысы
қағидаларды әр түрлі сыныптамалық белгілері бойынша бөліп көрсетуге әкелді.
А.Вагнер 4 топқа негізгі 9 ережелерді сыныптайды:
І – салық салуды ұйымдастырудың қаржылық қағидалары:
1) салық салудың жеткіліктілігі;
2) салық салудың икемділігі;
ІІ- халық шаруашылық қағидалары:
3) тиісті таңдау; салық салудың көзі, яғни көбінесе салық тек қана
жеке тұлғалардың немесе жалпы халықтың табысы немесе капиталға ғана салыну
керек пе деген сұрақты шешу;
4) әр түрлі салықтың нәтижесі мен шарттарына ыңғайланатын жүйеге дұрыс
қиылыстыру;
ІІІ - әділеттілік қағидалары:
5) салық салудың жалпыға ортақ және
6) біркелкілігі;
IV- әкімшілік-техникалық немесе салықтың басқару қағидалары:
7) салық салудың анықтығы;
8) салық төлеудің қолайлылығы;
9) салық алу шығындарының максималары азаюы.
А.Вагнер алғашқы екі қаржылық-саяси сипаттағы жеткіліктілік және
икемділік қағидаларын барлық қағидалардың алдына қояды. Ол қоғамдық-
шаруашылық жүйе адамдар үшін өте қажет, оған қаржыларды жеткізу
жеткіліктік бірінші орынға қойылу керек және де әділеттілік қағидасы
қарсылық қағидасы рұқсат ететін деңгейде жүргізіледі дегенді басшылыққа
алады. Екінші қаржылық қағидасы – салық салудың икемділігі, яғни оның
мемлекеттік қажеттіліктерге бейімделу қабілеттігілі. Барлық салықтар икемді
емес, сондықтан салық жүйесі өзінде қажеттіліктердің артуымен жоғарылата
алатын салықтарды да жасау керек.
А.Вагнер анықтаған қағидалардың нақты мәні қаржылық ғылыммен
қабылданған. Қазіргі ғалымдардың айтуынша, дұрыс құрылған салық жүйесі
А.Вагнер құрастырған талаптарға сай болуы тиіс. Бірақ та бірінші орынға
салық салудың этикалық қағидалары қойылады (салықтың жалпыға ортақтылығы;
салықтарды салу және алу кезінде жеке бостандығына қол сұқпаушылық; салық
салу мөлшерінің төлем қабілеттілігімен сәйкес болуы). Екінші орында –
салықты басқару қағидалары (салық салудың анықтылығы; салық төлеушілер үшін
салық салу және алу қолайлылығы; салық салудың арзандылығы және салықтың
ауыртпалық минимумы). Үшінгі орында – халық шаруашылық (қаржылық-саяси)
қағидалар.
Бұл салық жүйесін құрастыру үлгісі шаруашылық процестерге мемлекеттің
араласпауы және экономиканың басты мақсатының жүзеге асырылуын қамтамасыз
ету туралы неоклассикалық мектептің қағидаларына сай келеді.
Осы мақсатты жүзеге асырылу шаруашылық игіліктер өндірісіне,
айналасына, өңдеуіне және тұтынуына аз нұсқан келтіретін салық жүйесін
ұйымдастыруды талап етеді. Осыған байланысты салық жүйесін ұйымдастыру
қағидалары салықтардың жалпы экономикалық даму және малшылыққа әсер ету
көзқарастан құрылу керек. Бұл көзқарасты Сиамонди де қолдаған: Салық
ешқашан табысты сақтау үшін қажетті оның бір бөлігіне жазылмауы керек.
Қазіргі уақытта бұл ереже экономиканың мемлекеттік және жеке меншік
секторлары арасындағы тепе-теңдікке жетуге бағытталған макроэкономикалық
саясаттың басты қағидалары болып табылады.
Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттер үшін салық жүйесінің құрылу қағидалары
классикалық вариантқа сай келеді. Осы мемлекеттердің экономикалық даму
тарихы салық саясатының көп қырлы құрылымын және басымдылығын көрсетеді.
Салық саясаты мына мақсаттарға жетуді көздейді: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін ынталандыру немесе шектеу, бюджет табысын
қамтамасыз ету, қоғамның қызығушылығын қолдау, салық жеңілдіктерімен,
өндіріс құрылымын, инвестиция және жұмыс бастылықты, табыстың мақсатты
бөліну түрленеді.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдары АҚШ-та өткізілген экономикалық реформалар
жиналған теориялық зерттеулерге және экономикалық ғылымның, тәжірибенің
жетістіктеріне негізделген. Реформалардың негізіне салынған салық жүйесі
классикалық қағидаларға максималды жақын қағидалар бойынша құрылған.
Солардың ішіндегілері:
1. вертикаль әділеттілік (салық салық төлеушінің материалды
қабылеттілігіне келгенде);
2. горизонталь әділеттілік (табыстарға ортақ салық ставкаларын
қолдау);
3. тиімділік (экономикалық өсім және кәсіпкерліктің дамуына
мүмкіндік);
4. бейтараптылық (инвестициялық салымдар сферасына тәуелсіз);
5. қарапайымдылық (барлық тұлғаларға есептеу түсінікті және қол
жететіндей болуы керек).
Салық салудағы әділеттілік түсінігі екі ғасырдан көп талқыланып келеді.
Салық салудағы әділеттілік қағидасының басымдылығы туралы жарлықтар
бұралым (спираль) бойынша жылжиды: Адам Смиттің әділеттілігінен
А.Вагнердің жеткіліктілігіне қайтадан ХХ ғасырдың соңындағы өнеркәсіптік
дамыған мемлекеттердің салық жүйесіндегі әділеттілік қағидаларына қайтып
оралды. Трактовкалардағы ерекшеліктерге қарамастан, барлық қаржылық
мектептер салық салудағы әділеттілік небір абсолютті құбылыс емес, ол
туралы түсінік тарихи заманға және орналасқан жеріне байланысты болады.
Салық салудағы әділеттілік идеясы өзінің соңғы сипатын АҚШ-тың салық
жүйесінде әділеттілік қағидасының вертикалды және горизонталды қимасын
нақтылаумен анықталған жалпыға ортақ және біркелкілігі салық салу
қағидасында орын алды.
Әділеттілік қағидасымен салық салудың жалпыға ортақ қағидасы өзара
қарым-қатынаста және өзара шарттасуында өте маңызды. Жалпыға ортақ
қағидасын тура мағынада түсінуге болмайды, себебі өмір сүрудің белгіленген
минимумын, қоса төмен табыстарды салықтан босату қажет болды.
Салық салудың біркелілік қағидасы қаржылық ғылымда да, тәжірибеде де
түрленудің қиын жағынан: салық салудың біркелкілік қағидасынан –
пропорционалдығы, одан – прогрессивті қағидасына өтті.
Біркелкілік идеясының дамуының арқасында адам қажеттіліктерінің
минимумын қанағаттандыру үшін қажет, онсыз өмір сүруге болмайтыны белгілі
табыс минимумы орнатылған. Адам қажеттіліктерінің минимумына салық салу
қажет. Салық салудағы әділеттілік қағидасы конспектісімен жалпыға ортақ
және біркелкілік қағидалары түсіндіріледі.
ХХ ғасырда салық салудың үш тәсілі белгілі болады: тең, пропорционалды
және прогрессивті. Бірінші тәсіл салық барлық салық төлеушілерден тең
мөлшерде алынумен ерекшеленеді; сонда да біркелкілік қағидасына қарама-
қайшы болды: салық төлеушілерден тең соманы алу ертеден мүліктік, салық
төлеу қабілеттілікті елемейді. Салық салудың әр квотасынан тең сома
төленетін салық пропорционалды деп аталады. Квоталық салық ставкалары да
артатын салық прогрессивті деп аталады.
Осы салықтың бөлу критерийлері қазіргі уақытта да қызмет етеді. Осыған
байланысты салық салудың біркелкілігі – бұл салық артықшылығын үлестіру
жөніндегі сұрақ. Қазіргі ғылым экономикадағы салықтың артықшылығын бөлу
мәселесіне екі көзқарасты қолданады. Бұл алынған игіліктер қағидасы және
төлем қабілеттілігінің концепциясы. Алынған игіліктер қағидасының
концепциясы салықтың индивидуалистикалық (дарашыл) теориялардың шегінде
дамыды. Салық салудың деңгейін анықтау үшін негіздермен ауысу теориясында
мемлекеттің іс-әрекеті қызмет етеді. Мемлекеттен алған қызметтер мен
төленген салықтардың арасында тепе-теңдікті құру туралы сөз болып отыр.
Салық салудың бірдейлік теориясы бойынша барлық тұлғалар және
отбасылар бірдей салықпен алыну керек. Барлығы әскери борышты өтейтіндей,
мемлекеттің қызметтерін бірдей қолдана, барлығы да бірдей төлеу керек. Бұл
теориядың дәрменсіздігі мынада: теория олардың мүліктік теңсіздік елеулігі
мен ХХ ғасыр және ХХІ ғасырдың басындағы жағдайларға сәйкес келмейді.
Салық төлеушілердің мүліктің жағдайын ескере отырып, төлем қабілеттілік
концепциясының дамуы салықтың көзіне байланысты. Төлем қабілеттілік
қағидасының соңғы пікірі қаржылық ғылымда таза табыс салықтардың объектісі
ретінде қабылданған кезде мүмкін болады.
Салықтың көзі ретінде таза табыс анықталған кезде ғылымның алдында
мына сұрақ туды: оған салық салудың негізіне қандай қағида салынуы керек?
Пропорционалды ма, прогрессивті ме? Салық тәжірибесінде екі қағида да
қолданады. Бірақ ХХ ғасырдағы экономикалық жағдайлардың өзгерістері салық
салудың қолданылуы мақсатқа сайлығын дәлелдеді, ол болса өзінің айтылуын
жаппай прогрессивті табыс салық салуды енгізуде тапты. Өнеркәсібі дамыған
мемлекеттерде салық құрылымы көп жағдайда алынған игіліктердің салық салу
қағидасына қарағанда төлем қабілеттілік қағидасына сәйкес келеді.
2. Салық салудың теориялық аспектілері
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде белгіленген салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қызмет етеді. Салықтар
тікелей және жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға қосылған құн салығы
және акциз жатады.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңында және тиісті
жылдағы республикалық бюджет заңнамаларында көрсетілген тәртіп бойынша
бюджеттің тиісті табысында анықталады.
Қазіргі уақытқа дейін қарастырылған салық салудың барлық төрт
классикалық қағидалары ескірмей, өз мағынасынан айырылған жоқ:
1. әділеттілік қағидасы салық салудың жалпыға ортақтығы және
табысына сәйкес адамдардың арасында салықты бірдей бөлуді
негіздейді;
2. анықтылық қағидасы салық сомасы, тәсілі және уақыты салық
төлеушіге ертерек белгілі болуы қажет етеді;
3. қолайлылық қағидасы салық салық төлеуші үшін қолайлы уақытта
және қолайлы тәсілде алынуды білдіреді;
4. үнемділік қағидасы салық салу жүйесін оңтайландыруда, салық алу
шығындарының азаюында тұжырымдалады.
Көрсетілген классикалық қағидалар Әлем одағы мемлекеттерінің әр түрлі
жүйесінде қолданады.
Атап көрсетілген классикалық қағидалармен қатар, салық салу жүйесінің
ішкі ерекшеліктерін зерттеуден шығатын, белгілердің ортақтығын сипаттайтын
қағидалар ерекшеленеді. Олар барлық қоғамдық және экономикалық іс-
әрекеттің қызмет етуін анықтайды және біздің зерттеуімізде салық жүйесінің
ортақ қағидалары ретінде қалыптасады. Олар барлық қоғамдық және
экономикалық қызметтер салаларын анықтайды және біздің зерттеуімізде салық
жүйесінің жалпы қағидалары ретінде қарастырылады.
Ортақ қағидалар бүтін құрылымның жекелеген топтарының орны мен рөлін
анықтауға мүмкіндік беретін осындай байланыстарға негізделген. Бұл
қағидалар негізінде салықтық концепциялар құрылады. Және мемлекеттің
түріне, саяси режимі мен экономикалық базисінің мүмкіндігіне және құрылған
әлеуметтік даму жағдайларына қолданылатын салықтық механизмнің іс-
әрекетінің шарттары беріледі.
Экономикалық әдебиеттерде бұл қағидалар ұйымдастырушылық-экономикалық
(құқықтық) немесе ішкі ұлттық және нақты жағдайларда салықтық жүйенің
құрылуын сипаттайтын қағидалар қоғамдық-саяси және мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуын сипаттайтын қағидалар болып бөлінеді. Өзін көрсету
мінез-құлқына байланысты олар ұйымдастырушылық-құқықтық және экономикалық-
функционалды қағидалар болып дифференциалданады.
Экономикалық әдебиеттерде көрсетілген салық салу принциптері ішкі
ұлттық қағидалардың жүйе астына қатысты (жатады), яғни, бұлардың негізінде
нақты елдің белгілі бір анықталған уақыт аралығына салық жүйесі туралы заңы
қабылданады. Бұл жүйе бүтін түрде, қаржылық ғылымда таза табыс салымның
объектісі ретінде танылғанда төлем қабілетінің қағидаларының бекітуінше
қандай салық салудың терең (классикалық) қағидаларының мүмкін болғанын
анықтайды. Таза табыс салықтың көзі ретінде анықталғанда, ғылым алдында
мынадай сұрақ туды, қандай принципті оның салымының негізіне қою керек –
пропорционалды ма немесе прогрессивті ме? Салықтың тәжірибеде екі қағида
да қолданылды. Бірақта ХХ ғасырда экономикалық жағдайлардың өзгеруі
прогрессивті салық салуды қолдану, прогрессивті табыстық салық салудың
енуімен бірге өзінің сипатын тапқанын дәлелдейді. Өнеркәсіптік дамыған
елдердің салықтық құрылымының үлкен деңгейі алынатын игіліктердің салу
қағидаларына қарағанда, төлем қабілетінің қағидаларына сәйкес келеді.
Қағидалық қондырғылардың (салық салу ережелері) ерекшеленуіндегі
негізгі шарттар болып бағыттылық және іс-әрекетінің мінез-құлқы саналады.
Сол уақытта бұл жүйеден салық жүйесінің іс-әрекеттілігін реттейтін
қағидалар тобы бөлінеді. Мемлекет үшін тек қана өндіріс пен жинақтық сандық
өсуі ғана маңызды емес, сондай-ақ бұл қызметтің экономикалық және
материалдық мазмұны, яғни не өндіріледі, қайда және қандай шарттарда т.с.с.
Сондықтан мемлекет шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-әрекетін
ынталандырумен қатар олардың іс-әрекетін реттейтін қызметтерді өз мойнына
алуы керек. Бұл мемлекеттің реттеушілік қызметінде басқа құралдармен, яғни
белсенді банктік саясат, кедендік баждар, акционерлік компания, корпорация
фирмалардың іс-әрекеттерін реттеумен қатар, салықтар экономикалық
саясаттың құралы болып қызмет етеді. Салықтар нарықтық экономиканың
эфолюциясы жүретін сол тең жүрушілікті анықтайтын құрылымдық қуатының
біріне тең және сондықтан салықтар ие болатын жасырын күшті анықтау
капиталистік шаруашылық эволюциясының ары қарайғы кезеңдері мен түрлерін
түсіну үшін де өте маңызды.
Салықтарды экономикаға әсер етуші құрал ретінде пайдалану дербес жүйе
ретінде салық салудың функционалды-басқарушылық қағидалары ерекшелеуге
себеп болады.
Ұсынылған қағидалар негізінде қызмет ететін және құрылған салықтың жүйе
экономиканың қуатты стимулы бола алады және келесідей мақсаттардың
орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған.
- Жаңа жұмыс орындарын құру мен жұмыссыздықпен күрес үшін
корпорациялар мен жеке тұлғалардың жинақтарын инвестициялауда
шарттарды құру;
- Ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар, жетілген
технологиялар және терең зерттеулерді ынталандыру жолы арқылы
өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету; салалық және
аумақтық капитал ағымына әсер ететін протекционистік саясат
жүргізу;
- Капитал қоры мен жинағын ынталандыру, капиталды жеке пайдалануды
тоқтату;
- Халықтың барлық тобының әлеуметтік қажеттілігін қамтамасыз ету.
ІІ-ТАРАУ. ЖАНАМА САЛЫҚТАР
2.1. Қосылған құнға салынатын салық
Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес қосылған құнға
салынатын салық өндіріс процесінде жеке тауар (жұмыс, қызмет көрсету)
айналасында қосылып өткізу айналысында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағына тауарлар импорттағанда құнының бір бөлігінің бюджетке бөлінуін
көрсетеді. V салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын
қосылған құнға салынатын салықбылай анықталады, орындалған тауарларға
(жұмыс, қызмет көрсету) бөлінген қосылған құнға салынатын салықсомалары
арасындағы және алынған тауарларға (жұмыс, қызмет көрсету) төленуге жататын
қосылған құнға салынатын салықсомалары арасындағы айырма.
Бұрын болған айналымға салық және сатудан салыққа қарағанда, қосылған
құнға салынатын салықэкономикалық бейтараптығылымен ерекшеленеді. Салық
салудың қысқартылған түрін көрсететін айналымға салынатын салықта есептеу
құқығынсыз барлық саудалық операцияларға салық салынады, ал бұл
экономикалық жүйеде күрделі бұрмалау мен теңсіздікке әкеледі, себебі кез
келген өндіріс пен тұтыну кезеңінде бағаның көтерілуін туындатады. Сатудан
салық ҚҚСС сияқты тұтынуға экономикалық нейтралды салық болып табылады.
Бірақ та көптеген техникалық себептерге байланысты сатудан салықты есептеу
кезінде нақты соңығ тұтынушыға салық салуды анықтау өте қиын. Сондықтан
осымен байланысты көптеген мәселелердің шешімі болып тек қана қосылған
құнға салынатын салықсалу жүйесі, яғни ҚҚСС-тың енуі саналады. Бұл жағдайда
салықты жинау және бақылау процесі тауарды сатушылар мен сатып алушылардың
барлық тізбегі бойынша бөлінген болады, ал бұл өз кезегінде өзін-өзі
реттеу эффектісін береді. ҚҚСС-тың енуі мен кең көлемде тарауы
салыстырмалы жақында болғанын айтып өтуге болады. Ол ең бірінші рет
Францияда 1950 ж. пайда болды, ал 1960 ж. басында Еуропалық ортақ нарықтың
құрылуынан кейін, барлық мүше мемлекеттерде ҚҚСС-қа көшу шешімі қабылданды.
Содан бері жүздеген елдерде енгізілген ҚҚСС бүкіл дүниежүзінде қайтарымсыз
түсім көзі болып қалыптасты.
ҚР-ның салық жүйесінде қосылған құнға салынатын салық1992 ж пайда
болды. 2004 ж. 1-қаңтардан бастап ол ҚР-ның жаңа салық кодексімен
реттеледі. ҚҚСС-ты төлеу және есептеуді жеңілдетуге байланысты заңнамалық
көптеген талпыныстар мен салық қызмет органдарының белсенді түсіндірушілік
жұмыстарына қарамастан, ол өте қиын салықтардың бірі болған, бар және болып
қалады.
ҚҚСС өзінің экономикалық мәні бойынша жанама салық салу жүйесіне
қатысты. Жанама салықтар (Қазақстанда олар ҚҚСС және акциздер) тұтынуға
салықтар және оларды төлеу тауарды, жұмыс және қызмет көрсетуді соңғы
тұтынушы төлеуге бағытталғандығымен сипатталады. Осы себеппен олардың
әділетсіздігі мен антиәлеуметтік бағыттылығы бойынша пікірлер бар. Бірақ та
ҚҚСС оны төлеуді төмендетудің әр түрлі тәсілдеріне қарамастан бюджет
табысының неғұрлым тұрақты көзі болып табылады. Кейбір экономистердің
есептеуі бойынша, жанама салықтар ауыспалы экономика жағдайында мемлекеттің
экономикасының дамуының тірегі болып қызмет етеді.
ҚҚСС-ты төлеу және есептеу тәжірибесін қарастыру тарихында 2 негізгі
көзқарастың болғандығын куәландырады. Корпоративтік қаржылық қызығушылық
тұрғысынан ҚҚСС кәсіпорын айналысынан ақша құралдарын бөліп алуға әсер
етеді. Осыған байланысты оны жеңілдету ұсынысына дейін салықтар сынға
алынып отыр. Мемлекеттік қаржылық қызығушылық тұрғысынан ҚҚСС бюджеттің
негізі және тұрақты табыс көзі қызметін атқарады. Соған қарамастан ҚҚСС
әлемнің көптеген елдерінде қолданылады және өзінің әмбебаптылық күшімен
бюджетті құруды қамтамасыз етеді.
Тікелей салықтарға қарағанда, жанама салықтар тауар, жұмыс пен қызмет
көрсетудің құнына енеді және оларды нақты түрде тұтынушы немесе сатып алушы
төлейді. ҚҚСС түсінігімен көрінетіндей, ол өндіріс және айналыс
процесінде тауардың құнының өсуін көрсететін қосылған құнмен байланысты.
Өнімнің технологиялық процесінің әрбір кезеңінде оны шикізаттан дайын
өнімге дейінгі өңдеуде сапаға ие болады, оның құны артады, өнімді шығару
мен орындауына жұмсалған шығындардың эквивалентті көлемі анықталады. Сауда
делдалдық ортада тауар айналасында қосылған құн сатушының коммерциялық,
басқадай шығындар және саудалық баға түрінда кеткен шығындары нәтижесінде
пайда болады. Өнім немесе тауар әр кез тауар өндірушілер және сатушылар
арқылы өткенде қосылған құнға ие болады, яғни төлеуші болып өндіріс пен
айналыс циклының әрбір мүшесі саналады. Сондықтан өндіруші құралдардың
айналымдылығының жеделтетілуіне қызығады, бұл ҚҚСС түрінде төленген
құралдардың қайтымдылығын жеңілдетеді, түгелімен жоғарыда көрсетілгендей
ҚҚСС-н өнім, тауар, жұмыс, қызмет көрсетудің соңғы тұтынушысы төлейді.
Қосылған құнға салынатын салық жанама салық сияқты, салық төлеушінің
мүлкі мен табысына байланыссыз және бағаға немесе тарифке қосымша түрде
құрылады. ҚҚСС-н тауардың шығару бағасына сатушы есептейді және де ол
өткізуден түсетін табыстан бюджетке салық төлеуді іске асырады. ҚҚСС-н
есептеу арқылы тауарды төлеген сатып алушы салық сомасын сынақ ретінде
анықтайды, яғни бюджетке төлемдердің азаюын есептейді. Бюджетке төленуге
жататын қосылған құнға салынатын салық былай анықталады, өткізілген тауар,
жұмыс немесе қызмет көрсетуге есептелген салық сомасы мен сатып алынған
туарлар, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленуге
жататын салық сомасы арасындағы айырма.
Көңіл аударсақ төлем түсінігі ҚҚСС-н есептеудің мағынасын дұрыс
түсіну үшін қолданылады. ҚҚСС-н есептеу мен сынақтың негізі болып есеп-
фактурамен мақұлданатын тауарлардың жөнелтілуі, жұмыстың орындалуы мен
қызмет көрсетудің дәлелі саналады. Осылайша, салық салуда қолданылатын
есептеу әдісі нақты өндірілгеннің есебі бойынша емес, өткізу мақсатымен
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет, тауардың жөнелтілген уақытынан бастап
дәлелдейтін құжаттары мен салықтық есеп-фактурасы негізінде төлеуге салық
есептеледі. Сәйкесінше, сынаққа қатысты салық төлем уақытына тәуелсіз
есептеледі. Мысалы, кәсіпорын басқа кәсіпорын үшін құрылыс-жөндеу жұмысын
орындады, және орындалған жұмыстарға қабылдану актісі толтырылып, орындаушы
әлі төленбеген, бірақ төленуге алынатын құжаттармен тапсырушыға есеп-
фактурасын береді. Жұмыстың орындалу кезеңінен бастап кәсіпорын сәйкесінше
есептеулер жүргізеді. Ереже ретінде, кәсіпорындар арасындағы есеп
айырысулар алдын ала төлем ретінде жүргізіледі, бірақ операция жұмыс
орындалып, қызмет көрсетіліп, тауар жөнелтілгеннен кейін аяқталды деп
саналады және сәйкесінше есептеулер мен сынақтар ұқсастық ретте
жүргізіледі.
Қазақстанда ҚҚСС 1992 ж. ең бірінші рет енгізілгенін еске түсіріп
өтейік. ҚҚСС-ның ставкасы бұл кезеңде 28%-ды құрайды, ал салық есептелетін
салым базасы болып тауардың баланстық құны мен өткізу бағасы арасындағы
айырма саналады. Көріп отырғанымыздай, тауарды ие болу құнынан тауарды
өткізу бағасының жоғары не төмен болу жағдайында ҚҚСС-н төлеу
жауапкершілігі тумады. Бұл өз кезегінде ҚҚСС-н төлеуден қашудың әр түрлі
себептерінің бірі болды. Сол кездегі көп таралған және қарапайым тәсіл
ақшаны қолма-қолға айналдыру деп аталады, яғни сәйкесінше фирмаға қолма-
қолсыз есептеу арқылы аудару жолымен жүргізілді. Бұндай, жағдайда ақшалар
сатып алынған тауарлар үшін аударылады, ал операциялар сәйкесінше
құжаттармен толтырылады. Жоқ тауардың өзі бухгалтерлік есеп пен баланстың
шоттарында есептелді және кірістелді. Ақшалар ынталы құнсыздала берді және
біраз уақыттан кейін тауардың баланстық құнына тең ақша сомалары кассаға
немесе есептесу шоттарына енді, кейіннен олар өткізілген ретінде
көшірілді. Бұл жағдайда қосылған құн салығы болған емес.
Өткізу бойынша айналым ретінде ҚҚСС үшін салық салынатын айналымның
анықталуымен байланысты, бұндай айла-шарғы мүмкін болмады. Осылайша, егер
тауар оны ие болу құнынан төмен бағада көшірілсе, онда ҚҚСС тауардың
өткізілу құнына есептеледі, бірақ оны иеленуге кеткен шығындарынан төмен
емес. Сол уақытта есептелген, бірақ жоқ тауарға ҚҚСС сынаққа қатысты болды.
Бұл жағдайда оның өзіндік құнынан төмендігінің есептелуі ҚҚСС-ның
есептелуіне жатпады және бюджет кәсіпорынның, қарыздары болып саналады.
Кейіннен тауарлар әр түрлі себептер бойынша есептен шығарылды – бұзылған
немесе жоғалған тауар түрі ретінде консигнациялау бойынша, әр түрлі
бағалаулар қолданылды немесе тауар есептеуде алушыға тиеліп жіберілген
сияқты өткізілді. Нәтижесінде кез келген тұрмыстық тауарлар өткізу және
салық салу айналымы ретінде қарала бастады.
Қосылған құн салығын есептеу және төлеудің негізгі қағидаларына 2004
жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚР-ның Салық Кодексінің іске енуімен
байланысты маңызды өзгерістер болған жоқ. Сонымен қатар ҚҚСС-ның қолданылу
тәртібінде де жаңа ерекшеліктер бар. Енді салық төлеуші, салық төлеушінің
тіркелген нөмірін алудан басқа қосылған құн салығын төлеуші ретінде есепке
тұруға міндетті 10000 МРП-ден төмен көлемде айналымы бар салық төлеушілер
үшін, анықталған шарттарды сақтаған жағдайда таңдау құқығы қарастырылған.
Есепке тұру кезінде салық органдары салық төлеушінің деректемелері,
тіркелген нөмірі мен күні көрсетілген куәлік тапсырады.
ҚҚСС-ның саласының сынаққа немесе бюджетке төлемнің төмендеуіне
қарастырылуы үшін негіз болатын шот-фактурада, ҚҚСС-ның жеткізушісі бойынша
есепке алынғандығы туралы куәліктің нөмірі міндетті түрде көрсетілуі қажет.
Банктер арқылы коммуналдық қызметтерге есептесу, жол жүруге билеттерді
жасау және халыққа тауарларды өткізу жағдайында қолма-қол есептесу кезінде
чекті ұсынуда шот-фактураның жасалуы міндетті емес.
Салық төлеушілердің ҚҚСС бойынша есепке тұруында қиындықтар жоқ. Бірақ
та ҚҚСС бойынша есептен шығу оңай емес. ҚР-ның Салық Кодексінің 210 бабына
сәйкес ҚҚСС-н төлеуші оны есептен шығару үшін мынадай жағдайда арыз бере
алады, егер соңғы он екі айлық кезеңде салық салынатын айналымның көлемі
салық салынатын айналымның ең төмен деңгейінен аспаса. Бірақ бұл ережені
төлеуші оны ҚҚСС бойынша есепке тұрғызған уақытынан бастап екі жыл өткеннен
кейін ғана қолдана алады. ҚҚСС-н төлеуші болып табылатын заңды тұлғаның
таратылу жағдайында, бұл тұлға Мемлекеттік салық төлеушілер тізімінен
шығарылған күннен бастап ҚҚСС бойынша есептеуден шығарылады.
Егер салық төлеуші, ҚҚСС бойынша есептен шығарылып, бірақ онда ҚҚСС
бойынша қалған тауарларға сынақ бар болса, онда олар салық салу айналымы
ретінде қарастырылады. Мысалы, кәсіпорын иелігінде таратылу кезінде 200,0
мың теңге мөлшерінде қалдық тауары қалып, оны ие болу (приобретение)
кезінде 32,0 мың теңге саласында ҚҚСС сынаққа қарастырылған болса бюджетпен
есеп айырысу мақсатында таратылатын кәсіпорын ҚҚСС-н бюджетке төлеу үшін
32,0 мың теңге сомасында бөледі.
Есептік кезеңде ие болынған тауарлар (жұмыс қызмет көрсету) бойынша шот-
фактуралардың тізімін құру қарастырылған. Бұл тізім міндетті түрде ҚҚСС
бойынша декларациямен бірге көрсету үшін салық төлеушімен жазылған.
Тізім өкілетті мемлекеттік органдар орнатқан нұсқа бойынша құрастырылуы
қажет.
Тізім 150 000 теңгеден жоғары салық салу айналымы бойынша құрылады.
Алушыға жіберілген тауарлар немесе меншік құқығын беру бойынша ҚҚСС-ның
салық салу айналымының анықтамасы табыс анықтамасының ретіне сәйкес келеді.
Бұл жағдай келесідей шарттардың біреуі орындалып, айналымның жүргізілу күні
келгенде, өткізілген жұмыс немесе қызметтер бойынша салық салынатын
айналымның анықтамасына қатысты.
- жұмыс пен қызметтерге қосылған құн салығымен шот-фактура
жасалған;
- жұмыстар орындалған, қызметтер көрсетілген.
Сонымен қатар егер жұмыс, қызмет тұрақты (үздіксіз) жүргізілсе, онда
бірінші болып келген күн өткізу бойынша салық салынатын айналымның іске асу
күні болып саналады:
- ҚҚСС-мен жазылған шот-фактура күні;
- әрбір төлем алынған күн.
Шот-фактураның қолданылуы жіберілген тауар, орындалған жұмыс,
көрсетілген қызметке ҚҚСС есептеудің ерекше әдістерінің құрылуын
білдірмейді. Шот фактураның қолданылуы тауар қозғалысын реттейді және соған
сәйкес салықтың толық есептелуі мен ҚҚСС-ның сомасының сынаққа дұрыс
қарастырылуын реттейді. Кодексте қарастырылған жағдайларды ескермегенде шот-
фактура барлық салық төлеушілерге міндетті құжат болып саналады. Шот-
фактурада жеткізушінің деректемелері, сонымен қатар ҚҚСС бойынша есепке
тұрғандығы туралы куәлігінің нөмірі, тауардың (жұмыс, қызмет) аты, ҚҚСС-ның
ставкас мен сомасы, қосылған құн салығын есептеумен тауардың (жұмыс,
қызмет) құны көрсетілуі қажет. Атап көрсетсек, егер өткізілетін тауарлардың
(жұмыс, қызмет) түрлері көрсетілген құжат шот-фактурамен бірге ұсынылса,
онда айналымның ортақ көлемінің көрсетілуі рұқсат етіледі. ҚР-ның Салық
Кодексінің 242 бабында ҚР-ның ұлттық валютасының қолданылуының қажеттігі
көрсетілген. Ішкі сауда келісім шарты бойынша тауарларды өткізу және
заңнамамен көрсетілген басқа жағдайлар ерекше жағдайды құрайды.
Қысқаша ҚР-ның Салық Кодексі мен 2003 жылғы 1 қаңтарға дейін жұмыс
істеген салық заңнамасының арасындағы ҚҚСС есептеу және төлеу тәртібіндегі
негізгі ерекшеліктерге тоқталайық. ҚР-ның Салық Кодексінің 211 бабында
тауарларды (жұмыс, қызмет) өткізу бойынша айналымға анықтама берілген.
Тауарды пайдаланудың айналымы кәсіпкердің қызметіне қатысы болмайды, ал
тауарды жекеше тұтынуға алу ол кәсіпкерлер қызметін мақсат етіп қарайды.
Жұмыс пен қызмет көрсетуді реализациялау айналымы әрбір жұмыс пен қызметтің
орындалуын қадағалайды, сонымен қатар әр түрлі қызметтерге сыйақы беру
тауардың реализациялануынан тәуелді болып, соған бағынады. Салық кодексінде
салық мақсатындағы жұмыстар мен қызметтердің әр түрлі түрлері көрсетілген.
- мүлікті уақытша қолдану мен иелік етуге мүліктік жалға беру
келісім шарты бойынша өткізу;
- интеллектуалдық меншіктердің объектілеріне құқықтар беру;
- жұмыстың іске асуы, жұмыс берушілердің қарамағындағы
жұмыскерлерге көмек көрсету;
- бір заңды тұлғалардың бөліміндегі құрылымындағы жұмыстарының
атқарылуы, олар ҚҚСС төлеушілер болып табылады.
Жұмыс пен қызметтің көрсетілуінің міндетті түрде орындалуы маңызды
факторлардың бірі болып табылады. Осыған байланысты ҚР АК мүлікті қолдануға
берудің шаруашылық субъектілердің тәжірибесі көрсетілген. ҚР СК 90-бабына
сәйкес кез келген мүлік жұмыс пен қызметті салық алушы алса, онда ол кіріс
болып саналады. ҚР СК 211-бабында жұмыс немесе қызметтің орындалуы
айналымның пайдалы түріне жатады. Сондықтан, салық заң жүйесінің есебінде
мүлікті пайдалану тұтынушы үшін кіріс қана емес, сонымен қатар пайдалы
айналым да болып табылады.
Бұрынғы салық заңына қарағанада Кодексті пайдалы айналымның бөлінудің
ерекшелігі көрсетілмеген, құрылыстың монтаждық және құрылыстық жөндеу
жұмыстары, туристік қызметтер өнімді реализациялау және өндірудің
машиналық құрылымы, химия өнімдерді, резина және пластмасс өнімдерін өндіру
және т.б. Салық кодексі пайдалы айналымды реттеп бөлуді қарастырады.
Ғимараттарға, құрылған орындарға жалға беру төлеген төлеудің салық
жүйесіне енгізілген өзгерістердің көпшілігі кәсіпкерлердің қызығушылығын
танытып отыр. Салық кодексінің 211 бабына сәйкес кез келген қызметті
реализаиялау айналымына мүлікті уақытша қолдану мен иелік етуге беру
жатады. Салық кодексінің 226 бабына ерекше көңіл аударған жөн. Тұрғын
қорының ғимараттарын реализациялау және осындай ғимараттарды жалға алу,
сонымен қатар субаренда қосымша құн салығын төлеуден босатылады. Тұрғын
қорының алғашқы кезде ғимараттарын реализациялау, ғимарат бөліктерін жалға
беру немесе реализациялау, қонақ үй астындағы қолданыста жүрген қонақ үйде
тұруға көрсетілген қызмет түрі және тағы басқалар бұл салықтан
босатылмайды. Бұл дегеніміз тұрғын емес ғимараттар, офистер, өндіріс
цехтары қосымша құн салығынан босатылмайды. Жалға беру мен субаренда ҚҚСС-
тен босатылады (жер бөлімі), көлік және басқа да көлік құралдарын қоюға
арналған жер ҚҚСС-тен босатылмайды Салық Кодексінде мынадай жағдайлар
көрсетілген, салық қосымша құнға жатпайды (егер ол саналса).
Егер тауарды табу және қызметті көрсету есебіне жататын болса ҚҚСС
саналмайды, егер жөндеуді жалға беруші жасатса онда бұл бөлек болады.
Тауарды реализациялаудың басқа біреуге өткізілуін немесе тауарды сыйлау
(жарнама мақсатында) құны екі айлық құннан көрсетіледі. Бұл жағдай көптеген
сұраулы жағдайлардың көптеген жарнама компаниялар істеген жұмыс нәтижесі
болуы мүмкін, ол кәсіпкердің қызметімен байланысты.
Салық заңында салық төлеушінің төлемдерін ашу ҚҚСС ретінде көрсетіледі.
Мәселен, бұрынғы салық заңы бойынша, сатып алушыға тауарды қайтарып
берудің себебі айналымның жақсы болуы. Сатушы тауарды өзіне ала отырып
қосымша құн салығын есепке кіргізеді. Қазіргі заң жүйесінде тауарды
қайтарып беру айналымға әсер етуші негіз ретінде қарастырылады.
Жаңа салық жүйесінің негізгі ерекшелігі тауарды реализациялау орындарын
белгілеу болып табылады, бұл қосымша құн салығын төлеуде ерекшелену реті
болып табылады. ҚР СК 212 бабында пайдалы айналымның негізгі тауар
реализациясының айналымы болып табылады. ҚР СК 215 бабында реализация
орнына анықтама берілген. Бұл жерде реализация орны тауар
транспортировкасының орны болып табылады, егер тауарды жабдықтаушы
жеткізсе, алушы мен үшінші тұлға қатысса тауарды өткізу орны алушыға
тауарды беру жері болып табылады.
Егер тауарды беру орны ҚР болып табылса (реализация тауарының орны
деген түсінікті іс жүзінде қолдану) ол резидентсіздікке төлеу, салық салу
айналымы болып табылады. Бұл жағдай бұрынғы салық заңының міндеттерімен,
әсіресе ҚР территориясында тіркелмеген резидентсіз іске асып жүрген тауарды
реализациялау айналымының салық салу ҚҚСС-і бөлігі сәйкес келеді. Жұмыс
және қызмет реализациясының орнының өзіндік ерекшеліктері бар. Тауарды
реализациялау орны ҚР болмаса, онда реализация бойынша айналым салық салу
айналымы болып табылмайды. Қызмет пен жұмыс реализациялау орны болып
төмендегі орындар есептеледі.
- егер жұмыс пен қызмет орны мүлікпен байланысатын болса,
қозғалмайтын мүлік орны
- қызмет, жұмыс қозғалатын мүлікпен байланысты болса, іске асу орны
- мәдениет, өнер, білім, дене шынықтыру, спорт сферасында қызмет
көрсету.
- консультациялық, аудиториялық, заңдық, қорғаушылық, жарнамалық
және т.б. сатып алушының жұмысы қызметі
- жоғарыда аталмаған қызмет көрсететін кәсіпкерлік немесе кез
келген қызмет жұмысын атқаруын іске асыру.
Мысалы, іс жүзінде жарнамалық қызмет сатып алушының кәсіпкерлік немесе
кез келген басқа қызметінің орны Қазақстан Республикасынан тыс жерде
көрсетілсе, онда мұндай қызметті ұйымдасыру салық салу айналымы болып
табылады. ҚР ҚҚСС төлеуші емес резидентсізден жұмыс, қызмет алуда салық
салу айналымын анықтауда реализация орны анықтаушы шарт болып табылмайды.
Келтірілген мысалды қарастыруда қызмет көрсету орны реализация орны болса,
қалыптасқан стереотип рөлін атқарады. Алайда мұндай жағдайда кәсіпкерлік
немесе сатып алушы қызметі жұмысының кез келген қызметінің орны маңызды
болып табылады. Сонымен бірге реализация орнына тәуелді басқа қызмет
түрлері бойынша салық салу айналымына назар аударамыз.
Салық бойынша қосымша құнның салық периоды күнтізбектік ай болып
табылады. Өткен кварталдық бюджет төлеміне енетін ҚҚСС-тің орта айлық
сомасы 1000 МРП-дан кем болмаса онда салық периоды квартал болып табылады.
Бұрын ондай шектеу 500 МРП құрғанын атап өту керек. ҚҚСС бойынша салық
декларациясы әрбір салық периоды салық органдарына әр айдың 15 күнінен кеш
апармауы қажет. Бұрынғы салық заңдарына көз жіберсек, кімнің орта айлық
жалақысы 1000 МРП болса, ол төлем енгізеді. СК 248 бабына сай ҚР ҚҚСС
төлеушілер салық бойынша қосымша құн декларациясын құрған мерзімі, күні мен
соған дейін әрбір салық периодында салық төлеуге міндетті. Бұл жағдай
патент негізінде арнайы салық режимнің қызметін жүзеге асырушы адамдар
арасына таралмаған.
Елдің экономикасының өсуінің негізгі бағыты - салық саясаты. Ақиқат
факт, ол, неғұрлым салық аз болса – соғұрлым жеке инвестициялар көп болады.
Қазіргі уақытта 15% ставкасына көшудің әдістемелік аспектілері
өзгерген, сонымен бірге ІІ жарты жылдықта ҚҚСС әкімшілігінің кейбір
ерекшеліктері де өзгеріске түскен.
ҚҚСС ставкасының төмендеуі қосымша құн салығының пайда болуын жедел
төмендетті. Ал ҚҚСС ставкасы 1% болса, онда бюджетке жыл сайын 796,7 млн
теңге облысында кіріс төмендейді. Бірақ сонымен қатар бұл кіші кәсіпкерлік
мекемелер мен субъектілерге айналымындағы өндіріс пен жоғарылаудың дамуына
ақшаларды қолдану мүмкіндігін береді. Сондықтан, Үкімет атап өткен
әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландырудың үзілмеуі үшін, бюджеттің кіріс
бөлімін қамтамасыз ететін салық органдарына үлкен жауапкершілік артуы
қажет.
Бүгінгі күні елде кіші кәсіпкерлік мекемелерін салықтық тексерудің 9
айлық мораторийі бар. Бұл іс-әрекет кіші және орта кәсіпкерлікті қарайтын
мемлекеттің жауапкершілігін сипатайды.
2004 жылдың 1 қаңтарынан салық көлемінің төмендеуі жаңа ставка бойынша
салық енгізуге мүмкіндік берді. Әрине ставканың төмендеуі бюджетте кірістің
азаюынан әкеп соғады, бірақ бұл мемлекеттің саясаты оларды бірден ақшаға
алуға болады.
Қосымша құнға енгізілген салық тауар алынған салықтық кезеңге
жатқызылады.
Салық кодексінде күмәнді міндеттер түсінігі өзгеріссіз қалған, бірақ
күмәнді міндеттерді мойындау мерзімі өзгерген. Ертеде бұндай мерзім 2
жылдық жүзінде болса, қазір бұл мерзім 3 жылға дейін ұлғайған. Ертеде ҚР
Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы заңына сәйкес әсер
еткен 59-бап және 57-беттегі 11 бөлімде бұл халықаралық тасымалдау
сәулелендіретін ұйым өнімдеріне салық салу 2003 жылдың бірінші қаңтарынан,
2004 жылдың 1 қаңтары аралығында өз күшін жойды. 2004 жылдың 1 қаңтарынан
бастап мүгедектер ұйымдарының салық салуға қатысты салық туралы ҚР заңы
өз күшін жоғалтты.
Есепке алуға ҚҚСС сомасы енгізілмейді, қандай жағдайда? Егер ол
мекемелік қызметке қатысты болмай, мекемелік іс-шараларға байланысты болса.
Соңғы жағдайда мүліктің ҚҚСС-і есепке алынбайды, ал беруші адам ҚҚСС-ті
бюджет төлеміне жіберуі тиіс. Мәселен бұрын 348,0 теңгеге ТМЗ, сонымен
бірге ҚҚСС алған мекемелер, оны басқа бір мекемеге береді. Оның нәтижесінде
бұрын есепке енгізілген 48,0 мың теңгені беруші жақ ҚҚСС сомасы ретінде
қарастырады. Тауарды алушы жақ ҚҚСС-ті есепке алмағанда 318,0 мың теңгені
жұмсайды.
Мекемені сату кезінде немесе ұйымдық қарым-қатынас кезіндегі мекеменің
өзіндік қызмет бөлімінде салық салу есебін, айналымын анықтау реті
өзгеріске түскен. Бір ҚҚСС төлеуші екінші бір ҚҚСС төлеушіге өзіндік қызмет
атқарып тұрған. Мекеме немесе мекеме бөлігін реализацияға берсе, онда
қосымша құн салығынан босатылады. Бұл жағдайда салық кодексі ҚҚСС төлеуші
сатып алушы мен сатушыға назар аударады. Егер келісім қатысушылардың біреуі
ҚҚСС төлеуші болмаса, онда салық реті анық болмайды. Мұны негізге алатын
болсақ, ҚҚСС-тен ликвидациялық немесе төлеуші және беруші балансы
босатылады, онда берілген актив пен оның міндеттері көрсетілуі керек,
сонымен бірге айналым жүзеге асқаннан кейін 10 күн көлемінде салық
органдарына келісімге қатысушылар ҚҚСС-тен босатылуы керек деген өтініш
берілуі керек.
Бұрынғы салық заңы бойынша қаржы лизингі қаржы қызметінің ерекше түрі
ретінде қосылған құн салығынан босатылады. Салық заңында салу ретін қаржы
лизингінің жеке бөлімдерінен, яғни лизинг қатынастарына қатынасушылардың
маңызды ерекшеліктерінен көрінеді, ҚҚСС-тен босатылуға ақы төлеу бағасы
жатадыда лизингке берілген мүлік құны салық айналымы болып табылады.
Салық төлеушілер үшін қосылған құнға салынатын салықбағасының жатқызылу
ережесі ерекше қалау. Толығымен алғанда, бұл ретте маңызды өзгерістер
болмады, алайда салық заңында болып кеткен өзгерістерге байланысты жеке
ерекшеліктер байқалады. Бұрынғы тауарды алушы адам ҚҚСС есебінде құқығы
бар, бірақ тек мынадай жағдайда егер алынған тауар қызмет және жұмыс салық
айналымы мақсатында қолданса. Мұндайда төмендегідей шарттарды сақтау қажет.
- тауарды (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығының төлеушісі
болуы керек;
- жабдықтаушы – есеп фактурасы болып табылады (егер жабдықтаушы
ҚҚСС төлемесе, онда есеп фактура ҚҚСС-сіз деген белгімен
беріледі);
- тауарды импорттауда ҚҚСС бюджетке төленеді;
- тіркелмеген, резидентсіздік үшін төленген ҚҚСС бюджетке қосылады.
Мәселен, мекеме көрсетілген жарнамалық қызмет үшін 348,0 мың теңге
төлейді, есеп фактураны негізге ала отырып, жабдықтаушы 48 мың тенгені
есепке еңгізеді. Осыдан келіп, есеп-фактурада ешқандай реквизит жоқ, ал
жабдықтаушы ҚҚСС төлеуші болып табылмайды деген қорытындыға келеміз. Мұндай
жағдайда қосылған есеп құнын ұлғайтуға енгізу қажет, ал артылған соманы
қосылған құн салығын жөндеу ретінде қалыптастыру қажет. Сонымен бірге, бұл
ситуацияда сатып алушыға да, қызмет көрсетушілерге де әкімшілік заң қолдану
керек.
Салық заңында жаңа түзетулер енгізілуіне байланысты, қосымша құн
салығының есепте енетін сомасына тең есеп фактурада көрсетілген сома,
тіркелмеген резидентсіздік үшін төленген салықты және салық сомасын
дәлелдейтін төлем құжатынан басқа барлығы қатысты. Ерекше атап өтер болсақ
ҚР СК 235 бетіне сай есепке енгізілген ҚҚСС сомасы, теміржол мен авиация
көліктерінің жол билетінде көрсетіледі, егер тауар, жұмыс, қызмет салығын
бақылау кассасының чегінде көрсетілсе адам өмірімен халық жағдайын
жақсартуға, кәсіпкерлер көлеңкелік кәсіпкерлікке кетіп қалмауы үшін,
керісінше кіші және орта бизнесті сақтау үшін бағытталған.
Қосымша құнға салықты қосу мен енгізу салық салу объектісінің
нақтылығын талап етеді. Ол тауар немесе қызмет құнының бір бөлігі болып
табылады. Тауар мен қызметтің тұтас құнының құрамды бөліктеріне
төмендегілер жатады.
1. Шикізат пен материал құны, сонымен бірге өз құнына жататын өнімділік
қызметі.
2. Сол тауарды өндіруші немесе осындай қызмет түрімен айналысатын
жұмысшылар жалақысы пайда.
3. Тұтас құнның алғашқы бөлігі өндірушіге тәуелді емес, ол тауар мен
қызметтің тұтас құнына арифметикалық түрде қосылады. Өз кезегінде жалақы
мен пайда өндірушілік этапқа пайда болады да, қосымша кұн болып табылады.
Қосымша кұн көлемін 2 тәсіл арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz