Кризиске қарсы басқарудағы шетелдік тәжірибелер
Кіріспе
1.бөлім. Дағдарыс жағдайын мемлекеттік реттеудің түрлері.
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық . методологиялық негіздері.
1.2. Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу.
1.3. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдайдан шығу әрекеттері.
1.4. Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстан шығу жолдары.
2.бөлім.
3.бөлім. Кризиске қарсы басқарудағы шетелдік тәжірибелер
3.1. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың дағдарысқа қарсы аспектілері.
3.2. Л.Эрхардың реформасынаң кризиске қарсы бағытталуы.
3.3. Америка экономикасын кризистен шығару үшін Ф.Д.Рузвельтонның «Жаңа курс» бағдарламасы.
1.бөлім. Дағдарыс жағдайын мемлекеттік реттеудің түрлері.
1.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық . методологиялық негіздері.
1.2. Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу.
1.3. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдайдан шығу әрекеттері.
1.4. Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстан шығу жолдары.
2.бөлім.
3.бөлім. Кризиске қарсы басқарудағы шетелдік тәжірибелер
3.1. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың дағдарысқа қарсы аспектілері.
3.2. Л.Эрхардың реформасынаң кризиске қарсы бағытталуы.
3.3. Америка экономикасын кризистен шығару үшін Ф.Д.Рузвельтонның «Жаңа курс» бағдарламасы.
Ж О С П А Р
Кіріспе
1-бөлім. Дағдарыс жағдайын мемлекеттік реттеудің түрлері.
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық –
методологиялық негіздері.
2. Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу.
3. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдайдан шығу
әрекеттері.
4. Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстан шығу жолдары.
2-бөлім.
3-бөлім. Кризиске қарсы басқарудағы шетелдік тәжірибелер
3.1. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың
дағдарысқа қарсы аспектілері.
3.2. Л.Эрхардың реформасынаң кризиске қарсы бағытталуы.
3.3. Америка экономикасын кризистен шығару үшін Ф.Д.Рузвельтонның
Жаңа курс бағдарламасы.
Кіріспе
Мемлекеттік басқару дағдарысы- мемлекеттік басқару құрылымының
тұрақсыздануымен, саяси институттардың ықпалының теңгермелуімен, саяси
қақтығыстардың ұшығуымен, көпшіліктің белсенділігінің артуымен сипатталатын
қоғамның саяси жүйесінің өркендеуі мен қызмет көрсетуінің ерекше өзгерген
түрі.
Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстың негізгі белгілері болып мыналар
табылады.
- саяси және әлеуметтік қақтығыстардың ұшығуы, оның ашық саяси сипат
алуы немесе талап пен сұраныс билік құрылысының саяси бағытын,
басқарудың стратегиясы мен әдістерін өзгертуге бағытталады.
- Қақтығыстардың өсуін мемлекеттік биліктің басқара алмауы, саяси-
экономикалық процесстер мен дәстүрлі әдістердің қатынастарын реттеу
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясат “зигзаг” түрінде көрінеді.
- Басқарудың құрылымдық-функционалдық жүйесінің және саяси билік
институттарының теңестірілмеуі, қоршаған ортамен өзара қарым-
қатынастың үзілуі, мемлекеттік биліктің легитимділігінің жойылуы,
қоғамның саяси қауіпті және ұшыққан күйі.
Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстың барлық белгілері кезеңдермен дамиды.
Бірінші, бастапқы кезең: қоғамдық өмірдің әр аумағында көптеген
жанжалдар ошағынаң пайда болуымен сипатталады. Солқылдақ плюралистикалық
жүйеде тоқырау күштер мен көзқарастардың жаңа арақатынасын көрсетеді,
олардың шешімі саяси дамудың жаңа көздері болып табылады.Бұл жағдайда
жанжалдар тұрақтандыру, түзету рөлін атқарады.
Қатаң көпшілік- саяси жүйеде жанжалдар тұрақсыздық, бұлғаңдату рөлін
атқара отырып саяси күйзелісті тереңдетеді.
Екінші, мемлекеттік билік кезеңі: қоғамдық институттардың қызметі
механизмінің ыдырауы, құрылымның сәйкес келмеуі, әлеуметтік- экономикалық
жағдайдың түрлері мен әдістерінің өзгертілуін сипаттайтын және қоғамдағы
төтенше жағдайдың келісімі арқылы шешіледі.
Үшінші, дағдарыстың өсуі мен ұшығу кезеңі: тұрақтанған саяси
құрылымның ыдырауы, энтропияға бастайтын мемлекеттік билік жүйесі, яғни
ыдырау, мемлекеттік биліктің құнсыздануы, билік органдарының негізгі
сапасын жоғалтуы- қоғамдық процестері басқаруға ықпал етеді. Бұл жағдайда
басқарудың жалпы жүйелілігін қарастырамыз.
Әрине, бұл кезеңдерді бөліп қарау салыстырмалы және шартты сипат
алады.Іс жүзінде барлығы әлде қайда күрделірек. Көрсетілген кезеңдер
арасында “қытай қабырғасы” жоқ .Өмір өзені “тоғызыншы валюталарды”
тудыратын толқындардың қайда және қашан жиналатынын байқауға мүмкіндік
бермейді.
Мемлекеттік биліктің күйзеліске ұшырауының себептерін нақтырақ
қарастырайық .
Жанжал- адамзат қатынасындағы объективті элемент екені белгілі. Бұл
қоғамдық қарым-қатынастың өнебойы болып тұратын және мүлдем жойып
жіберуге болмайтын, потенциалды мүмкіндіктер мен субъектілердің деректі
қақтығыстары, мүддесі мен мәнін жоғары қоюға дағдыланған динамика түрі.
Өтпелі кезеңдегі қоғамның дамуының негізгі жанжал доминанты ретінде
қоғамдық өмірдің маңызды саласына өтетін үлкен көлемді әлеуметтік-саяси
жанжал болып табылады. Өтпелі кезеңнің мәні қарама-қарсы бағытта екі
процесс өтіп жататындығында – бір жағынан: дәстүрлі мемлекеттік
институттардың демонтажы, билік функциясын жүргізудегі дағды мен
стереотиптер болса, екінші жағынан: жаңа дәстүрлі емес институционалдық
құрылымды көбейту және саяси тәртіптің ережелері мен мөлшері.
Өтпелі кезең экономикалық және саяси кеңістікте бір уақытта қарама-
қарсы қызығушылық пен құндылықтары бар әртүрлі тасығыштар болған
глобальды бетбұрыс алады. Бұл күйзелістерде байқалады өтпелі кезеңнің
әлеуметтік –саяси күйзелісінің өзгешелігі қоғамдық тұрақтылықта көлденең
сипат алса (тәртіп шеңберіндегі күрес) , онда өтпелі кезең-тік-тәртіпке
қарсы жаңа күрес сипатына ие болады.
Әлеуметтік-саяси күйзеліс келесі тенденциялардың қақтығысуымен
сипатталады:
- бір жағынан: қоғамның ресми декларацияланған қажеттілікпен регидтік
ахуалдан плюралистікке өтуі болса, екінші жағынан: субъективті
тартылыстың қоғам мен мемлекетті басқарудың бұрынғы қатаң механизміне
өтуімен сипатталады.
- бір жағынан: бүкіл қоғамның саяси қарым-қатынасының түбегейлі
демократиялық түрлендіруінің алғашқы бағыттылығынан, ал екінші
жағынан: тек жаңа элитаның қызығушылығын жүргізу ұмтылысынан көрінеді.
- бір жағынан: “нарық бостандығы” ұранымен, екінші жағынан: нарық қарым-
қатынасына қоғамның субъектілерінің қатысу тиімділігі үшін
жасанды,бастапқы тең емес мүмкіндіктер құру.
- Бір жағынан: мемлекет ішіндегі және мемлекет арасындағы ұлттық қарым-
қатынастардың өркендету құрылымдарын жетілдіру қажеттілігі, екінші
жағынан: корпаративті мақсаттарды орындау үшін этникалық дичтатты
пайдалану.
Өтпелі кезеңде де сананың, қондырмалы механизмдердің, саяси –идеологиялық
факторлардың рөлі елеулі өседі және анықтаушы ретінде қалыптасады.
Ескілерді бұзу және жаңа тағайындауларды орнату қоғамның санасында
мәдениетпен сүйемелденеді. Қоғамда алауызды құнды әлемдік қойылымдар
толған уақытта күйзелістерді жеңу қиынға соқтырады, өйткені екі жақ та
бірінің ұсынысын бірі қабылдағысы келмейді.
Жалпы айтқанда, саяси немесе мемлекеттік басқару күйзелісі дегеніміз-
билікті ұйымдастыру, іске асыру және қайта бөлудегі тойталас. Бұл
күйзелісті шешу, ымыраға келу және нақты жағдайда келісім табу,
мемлекеттік биліктің табанды қажеттілігі болып саналатын басты императиві
болып табылады. Мемлекеттік басқарудың өркендеуінің парадигмасын
қалыптастыру және мемлекеттік билікті ұйымдастырылған, тұрақтанған
қоғамның орталығына айналдыру мәселесі туындайды.
Елдегі дағдарыс тұрақсыздық болғандықтан туындамайды.Олар жоғарыда
айтылып кеткендей, әрқашан болған және қоғамда әр кезде болады. Қысым
көрсету дер кезінде бұл процесті бақылай және реттей алмағандықтан, яғни
оны бақыламағандықтан болады. Атап өтетін болсақ:
1) басқаруды қоғамның қызығушылығының немесе оның жеке субъектілерінің
кейбіркүйзелістерін реттеу, шешу және басу деп түсінуге болады.
2) “жанжалдарды реттестіру” мен “жанжалдарды шешу” терминдері үйлесімсіз.
Жанжалдарды шешу- дегеніміз жанжалдасушы жақтардың ортақ мүддесін
қанағаттандыру немесе белгілі тәсілмен бір жақты басу деген сөз.
Жанжалды реттестіру- анықталған ережеге бағынып, “құқықтық қорларға”
жанжал енгізу .
3) Саяси - әлеуметтік жанжалдардың көпшілігі кез-келген сатыда және кез-
келген кезеңде тиімді болуы мүмкін. Жанжалдарды басқарудағы
тактикалық іс-әрекеттің жүйелігі мынадай болуы мүмкін:
- институттандыру- жанжалды шешудегі ережелер мен мөлшерлерді
тағайындау.
- легитимділік-институтцияландыру процесіндегі жанжалға қатысушылардың
көпшілігінің белгіленген мөлшер мен ережені ерікті түрде сақтануынан
қатаң тәуелділікке жеткізу.
- Қарама-қайшы топтарды құрылымдандыру; коллективті субъектілерді-
тасығыштардың түрлі қызығушылығын көрсетуге және ұйымдастыруына жағдай
туғызу:
- Жанжалдың қысаңдануы, яғни бұл басқа кезеңге өтуіне байланыста
біртіндеп босаңсуы;
4) күйзеліске қарсы басқару жанжалды процестер формасын саяси,
әлеуметтік, экономикалық және өнегелілік зияндылылығын азайтуды
қамтамасыз етуді білдіреді. Осыдан барып әлеуметтік- саяси жанжалдарға
стратегиялық бағдар беру көптеген көлемді, өткір және қауіпті
жанжалдар ұзақ , қауіпсіз жанжалдарға түрленеді. Қоғамның өмірінен
болуы мүмкін, белгісіздік деңгейі жоғары күйзелістерді максималды
түрде шығару керек , демек бақылаулықтың төменгі пайызымен;
5) белгіленген қайшылықтарды тиістеу және әлеуметтік-саяси қарым-
қатынастарды үйлесімдеу мүмкін болады, егер адекватты “күйзелістік
дабыл” беру механизмін құру төменнен жоғары қарай болса;
6) жанжалға билік ұстаушылардың көзімен құндылық ретінде қарауға болады,
өйткені ол қоғамдағы сәтсіздікті меңзейді, белгілі мәселелерді
көрсетеді және саясаттың мақсатын жақсырақ қалыптастыруға , қауіпті
нүктелерді қадағалауға , әлеуметтік дамудың жаңа бағыттарын ашуға
көмектеседі. Оның қалыптасуы “біз шығаруды” жеңілдетеді, қоғамдағы
жауласудың деңгейін төмендетеді,одан басқа , саясаткерлерге өздерін
бейбітшілік орнатушы, басшы етіп көрсетуге көмектеседі.
Әрине, үкімет әрбір күйзеліске кірісуге міндетті емес, мемлекеттен тыс
күйзелістерді шешетін басқа да институттар бар. Мемлекеттік- әкімшілік
органдардың араласуы мынадай жағдайда болады, егер күйзелістер оған
қатыспаған азаматтардың қызығушылығына қауіп төндірсе, егер ұлттық
қауіпсіздікке қауіп төнсе , егер күйзеліс актілерінің заңсыз озбырлығына
субъектілермен құқық тәртібіне қауіп төнсе.
Сонымен қатар, мемлекеттік органдар өздерін саяси процесті жеке,
субъект етіп көрсете алмайды, өздерін азаматтық қоғамға қарсы қоя
алмайды.
Бірақ , азаматтық қоғамның субъектілері саяси өнімді (шешімдер,
программалар, жобалар, нормативті құқықтық акт.тағы да басқа) өндіру
жөнінен мемлекетпен жарысқа түсе алады, саяси қозғалыстар мен
процесстерге қатысады, мемлекеттік билікке үміткер бола алмайды, ал
дәлірек айтқанда мемлекеттің заңдастырылған, тікелей зорлық-зомбылыққа
апармайтын билік-әкімшілік беделіне әсер ете алмайды.
7) мемлекеттік басқару профилактикалық түрде қалыптасу керек. Мұндай
басқару шешуші қол сұғушылық алдында күйзелісті реттеу мақсатымен
тоқтамайды. Мемлекеттің әлсіздігі оның іс-әрекетінің кішігуі үшін жиі
саналады. Басқару, яғни алдын-ала болжау деген сөз, мемлекеттік билік
себептердің орнына күйзеліс белгілерімен күресуі керек.
[1.]
1. ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТҮРЛЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-
методологиялық негіздері
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы “оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады”. Біздің ойымызша, экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік
–шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен
макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің
әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың
мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда ұғымдық
түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе “таза қоғамдық тауарлар”, яғни
нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде
болмақ .
Адамзат тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен дамуы барысы, сондай-
ақ, олардың арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де
анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-
әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдық-техникалық және
интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде
қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мүжбүр етті, оған қоғамның барлық
мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол
сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отырып, жоғарыда
аталған қорларды жасауға арналған мәжбүрлі салықты төлеуге түсіністікпен
қарайды. Өйткені бұл қорларды тұтыну, жекелеген сұраныс жиынтығын анықтау
арқылы емес, ұжымдық түрде жүзеге асырылады, ал бұл нарықтық механизмді
шектейді және қоғамдық тауар көрсеткіштерін қалыптастырады. Мұндай тауарлар
қатарына мемлекетті басқару ісін, азаматтардың заңды құқын қорғау мен
қоғамдық тәртіпті сақтауды күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу мен
нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай энергетикалық жүйені құру мен
пайдалануды, экономикалық жүйені құру мен пайдалануды, жалпы- мемлекеттік
табиғатты қорғау шараларының әсерін, төтенше жағдайларды алдын-ала
ескертуді және тағы басқаға жатқызуға болады.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсіністік- тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың
нарықтың өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының “сыртқы әсерлері”
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар өндіруге
кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған арналған
қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді ынталандыру
механизмі жоқ . Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және шикізатты тиімді пайдалану
мәселелері толықтай шет қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік
тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі
ең алдымен мемлекеттің араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекетінің шарттарын анықтауға және
олардың сақталуын бақылауға арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде
де мемлекеттің ролі зор.Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі
.
Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету
мәселелерін атап айту керек.Өйткені бұл мәселелердің саясатпен “көршілес”
тұратындығын ескеріп, оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бұл
істегі мемлекет ролі айрықша жоғары болып келеді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі белгілі шарттылықпен
алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып
бұл жүйенің негізін-микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін
макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар
еді. Макро және микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі
пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста халық шаруашылығын
басқарудың аймақтық-салалық органдарының шаруашылық қызметінің
көрсеткіштері басым болып келеді.
Экономиканы реттеу-мемлекеттің макроэкономикалық тұрғыда қолданатын
іс-әрекеті екендігін атап өту керек. Бұл – үкіметтің болжамы емес, оның
объективті қажеттілігі, өйткені ерікті кәсіпкерлік жүйесі мен нарықтық
қатынастар тиімді теңгермешілік жағдайындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету
мәселесін мемлекетке қалдырады. Келесі жағдайларға байланысты тиімділік
бұл жерде барынша күрделі мазмұнға ие болады:
- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді
шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни , тек
жиынтық табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде
тиімсіз болып шығуы әбден мүмкін. Егер жиынтық шығындардың абсолюттік
көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары
болса-бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады:
- халық шаруашылығының тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі
мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
салалар мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай шығуы
мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекеттің макроэкономикалық
мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді:
- егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын
болсақ, онда макроэкономикалық теңгермешіліктің өзі осы жүйенің
болашақтағы даму тиімділігінің факторы ретінде алынады.
Осылады ескеретін болсақ, мемлекеттік реттеу барысы өз кеңінде нақтылы
бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының
туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының бағдарламалы
–мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды.
Мемлекеттік реттеудің әкімшіліктің нормалары мен әдістері Қазақстанның
әлеуметтік – экономикалық дамуында маңызды орын алады. Ол үшін арнаулы
заңдық, қызметтік, техникалық және тағы басқа да нормативтер мен ережелер
жасалуда. Олар экономиканың барлық салаларында әлеуметтік қызмет нарығын
реттеуде, жұмыссыздықпен, жоқшылықпен және кедейшілікпен күрес жолында,
зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіруде және тағы да басқа жағдайларда
қолданылады. Нарықтық шаруашылық жағдайында экономиканы мемлекеттік
тұрғыдан реттеу әлеуметтік – экономикалық жүйені жағдайдың өзгеруіне
қарай бейімдеп тұрақтандырып отыратын құқыққа ие мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратын заңдық, атқарушылық және бақылау
сипатындағы тұрпатты шараларды білдірмек.
Мемлекеттің экономиканы басқарудағы рөлін санмен көрсету мүмкін емес.
Оның кеңдікгі әрі жан-жақтылығы соншалықты, оны қандай болмасын сандық
өлшеммен көрсету қиын. Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері салықтар, жәрдем
қаржылары демеу қаржылары, бюджеттік, ақша-несие саясаты, зейнетақымен
қамту және тағы басқа да адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан
дамудың әр түрлі деңгейіндегі мемлекет халықты толғандырған мәселелерден
тыс қала алмайды, және қалуға тиіс емес.
Қазіргі уақытта жергілікті және аймақтық органдар жекешелендіруді
ынталандыруда негізгі рөл атқарады, өйткені олар көптеген мемлекеттік
активтер мен кәсіпорындарды иеленіп отыр.
1.2 Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу
Қаржылық күйреуінің төмендеуі мен көтерілуі-әлемдік экономикасының
өнеркәсібінің “серік” шаруашылығы.
Кәсіпкерлік менеджмент ұстанымы-басқару объектісі, техникалық,
коммерциялық, қаржылық, сақтандыру, есептік және әкімшілдік операциялары
болып бөлінеді. Ең біріншіден кәсіпкерлік ұстаным акционерінің қызметі,
ақша қаражатымен тығыз байланыста. Кәсіпкерлік мемлекетте ол елдің
микроэкономикалық әлуеті.
Кәсіпкерлік менеджмент ұстанымының негізгі операциясының схемасы.
Жалпы кәсіпкерлік және үйшаруашылығынң көтерілу тұрақтылығы,
кедейліктің азаюы, жоғарғы білім алу, дұрыс тамақтану және денсаулық
сақтау, мәдени өмір жатады.
Бұндай байланыстар, шынды, сұрақ туғызады, экономика өсуін мойындау,
кәсіпкерлікті және үй шаруашылығын сақтап қалу.
Мемлекет рөлі, мемлекеттік реттеу тағы басқа да жетістіктер.
Дағдарыс классификациясының жіктелуі;
1) “ішкі ” талдырудың дағдарыстағы нәтижесі негізінде.Бұл жағдайда дағдарыс
түсінігі, экономикалық шаруашылық жалғасы, ол географиялық болып
табылады.
2) Дағдарыс кезеңі. Экономиканың көтерілуі механизмі мен әлеуметтік
процесс.
3) Құрылымдық дағдарыс. Экономикалық және жалпы динамика шаруашылыққа кіру
барысында тұрақты импульс береді.
4) Өндірістік дағдарыс тәсілі. Қарама-қайшы дағдарыс мінездемесінің
шиеленісуі.
Белгілі француз экономисі Робер Буайс 4 негізгі дағдарыс типологиясын
ойлап тапты.
Дағдарыстың бірінші типі-сипатты бұзу
Екінші типі-жүйе реттеуднгі ішінараны бұзу.
Үшінші типі- жүйе реттеу дағдарысы
Төртінші типі-жүйе реттеу және қор жинаудағы дағдарыс тәртібі.
Бұл типтік дағдарыстардың ішіндегілерді жіктесек.
Бірінші дағдарыс типі-“ішкі” талдыру дағдарыс нәтижесіне жатады.
Екінші типтік дағдарыс-құрылымдық кезеңге сәйкес.
Үшінші және төртінші типтік дағдарыс-тағы да басқа кезеңдер негізінде.
Реттеу дегеніміз - ол басқару функциясы. Экономикалық жүйенің
институттық білімінің қамтамасыз етілу жиынтығы.
Экономикалық эффекттің анықталуы мыналар;
- кәсіпкерліктің эффекті , максималды шығумен қамтамасыз етеді. Оның
түсінігі инженер-технологиямен сәйкес.
- Тамақтану эффектісінің құрылымы, тауар өндіру мен оңтайлы ұштастыру.
- Қажеттілік эффектісі –мінезделуі тұтынушы кірісінің бөлінуімен, тауардың
максималды шегіне жетуі.
Дағдарыс жағдайындағы әлемдік экономиканың кезеңдері:
1) Инновацияны іздеу. Экономикалық өсуге өзгеріс енгізу. Ол ішкі ұйымның
және бәсеке қабілетінің кәсіпкерлікке жылжуы.
2) Инновацияны тарату шарты.инновация қажет болуы да мүмкін емес, шарт
микро және макро кезеңде болса, онда бейімделуді қабылдау. Сол себептен
факторға сұрақ қойылып. Инновацияны тарту қандай дағдарыс шартымен
анықталады.
3) Локольды және глобальды өзгертуді анықтау. Құрылымдық өзгертумен шартты
тексеру инновациялық өзгерту арасында.
4) Құрылымның бір қалыпты өзгеруі. Бұл дағдарыс жағдайындағы реттеу
процессі қисындық ығыстыру өндірістік өзгерту, өткізу мақсаты мен
салдары.
5) Ұйымның-құрылымдық ортасы, Әкімшілдік механизмнің аспектісін іздеу.
Мемлекет өзінің басқару функциясын көптеген сферадан өткізеді.
Біріншіден бұл–кәсіпорынның федеральды бағыныштылығы. Ұйымның басқару
мүлкін кешенді жүзеге асыру мемлекеттік министрлігі Ресей мүлкінде.
Екіншіден - мемлекет қатысуы кәсіпорынның жарғы капиталында. Осы
негізде кәсіпорындар мемлекет қатысуымен акцияны сатуға жібермейді және де
олар мемлекет жағы объектінің қатынасы. Басқару органының осы кәсіпорынды
мемлекеттік танысуды қосу.
Үшіншіден- мемлекеттің жылжымайтын мүлік кешені. Бұл мемлекет
негізіндегі алтын қор. Бұл әрқашанда эффективті жұмыс істейді.
Төртіншіден- жер қатынасымен тығыз байланыста.
Бұл жүйеде көптеген заңдық актілер бар.
Мемлекеттік реттеу өз аймағында жүзеге асады. Бұл базада оңтайлы
жұмыскерлер ынтасын өткізеді, және кәсіпорын мен мемлекетте өнімді өткізу
еңбектен материалды және қаржылық ресурспен байланыста болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу маңызды міндеттерінің бірі болып,
кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау
табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен
өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу - мемлекеттің
кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттың алдын-алудан қорғау немесе
оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-
экономикалық және құқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық
категория.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу- нормативті құбылыс. Ол қызметті
талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстың
жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтың экономикалы елдердің
бірі - Германия мысалынан бастайық. Ел экономиканың маңызды
ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі
табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар. Германияны жеткілікті
деңгейде дамыған экономиканың инфрақұрылым және оның элементтерінің –
жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар
нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің жоғары деңгейінің, және
оның салдары ретінде жоғары ұйымдастыру шығындарын анықтайды. Осындай
макроэкономикалық тенденциялар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды басқару
механизмдерінің типологиясын қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын
тікелей мемлекеттік қаржыландыру әдетте аймақтық маңызы бар өте ірі
зауыттарға ғана қолданылады.
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру
нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта
құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттың басқару және бақылау
функцияларын меншік иесінен тартып алуды. Сондай-ақ оның мүлкін, тікелей
сатуды қарастыратын ең өктемді шара болып табылады. Оның үстіне, Италия
банкроттығының еркіндік аясын және банкроттық құқық қабілеттілігін
шектейтін дербес салдары бар. Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік
реттеудің аспектілері әр елде әртүрлі. Мысалы: АҚШ-та бұл, жұмысбастылық
саласында заңдылықты жетілдіру, әсіресе жастарға жұмыс орындарын көбейту,
аймақтық құрылымдық бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар
жинағында үкіметтің тиімді іс-шаралары жеке аймақтардағы жұмыссыздықтың
жоғары деңгейін төмендету жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту.
Экспорт рөлін көбейтуге және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және
өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін жақсартуға көбірек көңіл бөлу керек деп
айтылған. Бұл саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету
бағдарламаларын және штаттар жалпы ел үшін маңызы зор. Салаларда жұмыс
орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекелендіру бағдарламаларын
әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорынды және тұтастай
экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға
бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің
мақсаты-кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу олардың
бәсеке қабілеттілігін және тиімділігін жоғарлату. Жекешелендірудің әр елде
өз ерекшеліктері бар.мысалы: Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі
болып бірыңғайлылық , Германияда – сақтық, Италияда-анық көрсетілген
прогматизм табылады.Чехияда Республикасындағы жекешелендірудің басты
мақсаты – жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және
мемлекеттік мүліктің үлес салмағы 10-15 пайызға дейін жеткізуге болады.
Тағы бір айта кететін жайт, дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің әр
түрлі елдердегі ұлттық механизмдері бір-біріне ұқсамайтыны соншалық. Әлі
күнге дейін бірегей нұсқаулар, бұл механизм стандарттары әлі әзірленбеген
әлем елдеріндегі дағдарысқа қарсы басқарудың мемлекеттік механизмін шартты
түрде бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады. Негізгі мүддесі-барышқор
кәсіпорындарды қорғайтын заңдылықтар да бар. Бейтарап немесе мүдделерді
“фифти-фифти” түрінде қарастыратын заңдылықтарда бар. Ақырында радикальды,
кредиторлар талаптарын қанағаттандаруға ұмтылатын заңдылықтар да бар.
Әрбір кезек талаптары алдыңғы талап толық қанағаттандырылғаннан
кейін орындалады.Банкрот мүлкі жетпегеннен орындалмай қалған, сонымен қатар
сотпен тарату балансы бекітілгенге дейін жарияланбаған талаптар өтелген деп
саналады. Көрсетілген сомалар кредиторлар мен дебиторлық борыштан есептен
шығарылуы керек. Әлемнің нарықтық экономикасы әртүрлі деңгейде дамыған
елдерінің дағдарысты мемлекеттік реттеу аспектілерін салыстыра отырып, біз
дағдарысты мемлекеттік реттеуді бірнеше белгілері бойынша жіктедік.
Дағадарысты мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеуді 1-кестеде
келтіріп отырмыз.
1-кесте
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеу
№ Жіктеу белгілері Дағдарысқа қарсы
мемле-кеттік реттеу түрлері
1 Тараптарды қорғау -кредиторлар
мүдделерін қорғайтын:
бейтарап:
кәсіпорын мүдделерін
қорғайтын:
2 Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін төлем сомасы:
тану төлем мерзімі
3 Сауықтыру мерзімінің ұзақтғы үш айға дейін:
үш айдан алты айға дейін
алты айдан бір жылға дейін
4 Конкурстық салмақты өткізу әлеуметтік бағытталған:
әлеуметтік бағытталмаған
5 Төлем қабілетсіздік диагностикасын жедел диагностика:
өткізу терең талдау жүргізу
Бұл кестеде келтірілген белгілері бойынша Қазақстандағы дағдарысты
мемлекеттік реттеуді кредиторлар мүддесін қорғайтын, төлемдер мерзімі
бойынша төлем қабілеттілігін анықтайтын, оңалту мерзімі алып айға
дейінгі, әлеуметтік бағытталған жедел диагностикалы заңдылық пен
қарастыруға болады. Төлем қабілеттілікті анықтау диагностикасы Қазақстан
Республикасының заңдылығы бойынша тек қана екі коэффициент арқылы
жүргізіледі де өткізіледі. Ал экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жүйесі үшін дағдарысты жан-жақты көрсетпейді, оны мәселенің әдістемелік
туыстарын бір толығырақ қарастыруды жөн көрдік.
1.3 Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты
жағдайдан шығу әрекеттері
Бұл бөлімде ауыл шаруашылығындағы, одан ауыл бүгін де шыға алмай
отырған дағдарысты жағдайды толықтай барынша толықтай тоқталуымыз қажет.
Сонымен бірге тоталитарлық мемлекеттің азық-түлік мәселесін шешуге және
өзінің агралық саясатын жүзеге асыруға қолданған барлық әрекеттері
неліктен күйреуге ұшырағандығының негізгі себептерін айқындау керек. Бұл
тұста тың және тыңайған жерлерді игеру, келешегі шамалы ауылдарды жою,
жеке қосалқы шаруашылықтарды ыдырату, агроөнеркәсіптік кешендерді
қалыптастыру сияқты мемлекеттің ауқымды іс-шараларының маңызын тыңғылықты
қарастыру қажет.
Қоғамда өмірін тұтастай революциялық өзгерту жағдайында, дағдарыстың
шын мәніндегі себептері анағұрлымертерек кезеңде екенін түсіну қиынға
соқты.
Сонымен қатар цивилизация дамуының барысы шаруа еңбегі, тек бір ғана
себептен; шаруашылық ынталылықтың жойылуынан тиімді болуын
тоқтататындығын көрсетті. Дамудың нарықтың моделін ұстанған елдер көрнекі
мысал бола алады, онда жеке шаруашылық жерді пайдаланудың әр түрлі
формаларына негізделсе де классикалық жеке меншік пен мерзімсіз
жалгерліктен күрделі агробизнес шеңберіндегі отбасылық фермерлік
мердігерлікке дейін пайдалану арқылы жоғары тиімділікке жетіп отыр.
Ондай тәжірибе біздің елімізде де болған мысалға жаңа экономикалық
саясат жылдарында аграрлық өндірісте жоғарыда аталғандарға ұқсас
құрылымдар қалыптаса бастады. Өкінішке орай, бұл жағымды құбылыс көп
кешікпей қисынды түрде әміршілдік-әкімшілік саясатқа ауыстырылды,
нәтижесінде ауқымды түрде шаруаларды күйрету олардың әлеуметтік-
экономикалық негіздерін жоюға ұласты.
Кеңшарлық-ұжымшарлық жүйе дамуының тұйыққа тіреуі барысында оның өз
алдына өркендеуге мүлдем қабілетсіз екендігі анық байқалды. Өйткені
қоғамның ауқымды инвестициялық қорлары “нарықтан тыс логикамен”
пайдаланылып, сәйкес нәтижеге өзгертілмеді.
Негізгі жаппай қоғамдастыру болып табылатын мемлекеттендірілген
аграрлық өндіріс барысы бұл бағыттағы барлық әрекетті жоққа шығарды. Сол
логиканың әсерінен ауыл шаруашылығы ғылыми-техникалық прогресс
факторларын қолдана алмады, ал ол тек нарықтық экономика шеңберінде, оның
басты негізі жеке меншік тұсында жүзеге асады. Сондықтан мемлекеттің
ауыл шаруашылығын дағдарыстан шығаруға жасаған ешбір әрекеті нарықтық
емес идеология шеңберінде табыс жете алмайды. Экономика мәселесін
қозғағанда, яғни халық шаруашылығының дамуы, халықтардың тұрмыс деңгейі
жөнінде сөз болғанда, экономиканың дағдарыстық жағдайын, өндірістің даму
деңгейінің төмендеуі жөнінде айтпай болмайды.
Өтпелі кезең экономикасы күрделі, қарама-қайшылықты екені белгілі.
Өндіріс дамуының құлдырауының нақты себебіне, оны тұрақтандыратын
факторларға түсініктеме бермес бұрын, кең ауқымды, терең экономикалық
қиындықты жылдамдатқан алғашқы себептерге тоқталып өткенді жөн санап
отырмыз.
Өткенсіз болашақ жоқ, сондықтан қазіргі уақытқа дейінгі экономиканың
дамуына талдау жасап, нақты қайта құру кезеңінде жіберілген қателіктерді
айту міндет, оны Қазақстан Республикасының әрбір азаматы білуге тиіс.
Экономика дамуының төмендеуіне нашар көріністердің болуына сол кездегі
жіберілген қателіктер әсерін тигізді. Кәсіпрындарға толық экономикалық
дербестік беру көзделді. Жалақыны да өз қалаулары бойынша берді.
Мемлекеттік директивалық жоспар мемлекеттік тапсырмамен ауыстаралыды.
Мемлекеттік тапсырма бақылау сандары, лимит, норматив болатын болды.
Екінші қателік - мемлекеттің экономиканы реттеп отырмауы. Ведомствалар
мен министрліктер қайта құрудың жүргізушісі емес,тек бақылаушысы болды.
Олардың іс-қимылын ешкім бақыламады. Соның салдарынын халықтың ақшалай
табысының өсуіне ешкім бақылау жасамады.
Үшінші қателік-мемлекеттің кәсіпорындарға деген немқұрайды қарым-
қатынасынан туындады.
Нарыққа өтпелі кезеңнің басынан бастап экономиканы мемлекет дұрыс
реттеп отырғанда, экономикалық дағдарыс болмаған болар еді, тек 1993 жылы
ғана экономиканы экономикалық тәсілмен басқару керек екендігі,
мемлекеттің экономиканы реттеу қажеттігі түсінікті бола бастады.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді жүргізудегі жіберілген
қателіктер де дағдарыстың күшеюіне әсерін тигізді. Осындай себептерге
байланысты болған дағдарыстың салдары өндірістің төмендеуіне инфляцияға,
жұмыссыздықтың өсуіне халықтың көп бөлігінің кедейшілік жағдайға жетуіне,
халықты отандық тауарлармен қамтамасыз ете алмауға әкелді. Осындай
дағдарыстан шығудың жолы ақша- несие және салық-бюджет саясатын ұдайы
жетілдіру, мемлекет тарапынан экономиканы реттеу, экономиканы ұлттық
капиталмен инвестицияла, бәсекеге төтеп бере алатын тауарларды өндіру,
шаруашылықтарда өндірістік-экономикалық қатынастарды орнату, шаруашылық
ынта-ұсынысын мемлекет тарапынан қолдау, іскерлікті дамыту,
кәсіпорындарға экономикалық дербестік беру, бәсекені дамыту, өндірісті
ұлғайтуды барынша ынталандыру, еңбек ұжымдары мен барынша халықтың ортақ
мүдделерін көздейтін іспен айналысу, коммерциялық жүйелердің қызметін
реттеу, мемлекеттің реттеуші рөлін кеңінен пайдалану, ұлттық валютаның
құнын түсірмеу, және тағы басқа.
Ауыл шаруашылық өндірісінде инвестициялық процесті мемлекет тарапынан
реттеудің объективті қажеттілігі тікелей жер мен тірі табиғатты өндіріс
құралы,зат және еңбек сайманы ретінде пайдалануы, капиталдық төменгі
дәрежелі құрылымы маусымдық жұмыс,қор қайтарым деңгейінің төмендігі,
капиталға деген қажеттіліктің өсуі мен тағы да басқа ерекше факторларға
негізделген.
Аграрлық секторда инвестициялық қызметті мемлекет тарапынан реттеудің
негізгі мақсаты-бұл, ең алдымен өндірісті іске қосып, халықты азық-
түлікпен және басқадай тауарлармен қамтамасыз ету, экспорттық әлеуетті
қалыптастыру халықты жұмыспен қамту, ауылдың әлеуметтік жағын дамыту және
инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыру.
Қазақстанда мемлекет тарапынан ауылды дамытуда үш басымдылық
белгіленген: азық-түліктің жеткіліктілігі, экспорқа шығатын өнім
өндірісін ұлғайту және ауылда лайықты өмір сүру дәрежесін көтеру,
шикізатты қайта өңдеу бойынша инвестициялық жобаны қалыптастыру мен
талдау деңгейінде ауыл шаруашылығын жалпы экономикалық жағдайын бағалау.
1.4 Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстан шығу жолдары.
Тиімді басқару жоғарғы көңіл бөлуді талап етеді. Дағдарыстың белгілерін
ертерек тану күйзеліске қарсы басқарудың негізгі мәселесі болып табылады.
Мемлекеттік билік органдармен жанжалдарды реттестіру және басқару, олардың
қызметін құқықпен қамтамасыз етуге болысады, демократиялық процедураның
заңдылығын белгілейді, заң негізінде және барлық мемлекеттік органдардың іс-
әрекетін орындайды, пікірталасты шешуде құқықтық процедураларды орындайды,
сонымен қатар, фундаментальды негізді және жалпы саяси жүйенің құқықты
мемлекетке қозғалыс векторын құрайды.
Басқада, маңыздылығы жоғары күйзелісті жағдайларды алдын-ала қарастыру
тәсілі, мемлекеттік органдардың, басқа да саяси жүйелердің партиялардың,
қоғамдық мекемелер мен қозғалыстардың, жергілікті басқарудың құқықтық
мәртебесін реттейді, қоғамдық қызметтің әртүрлі мүшелерінің құқығын
негіздеп, олардың байланысын коррекциялайды.
Бірақта құқықтық мөлшерлер,олардың маңыздылығына қарамастан мемлекеттік
биліктің әртүрлі тарауының конструктивті абсолютті нұсқауы және оперативті
әрекеттесуі бола алмайды. Тек қана конститутцилық баптардың көмегімен
мемлекеттік басқарудың күйзелісін болдырмау мүмкін емес, саяси іс-әрекет
заңды мөлшерлермен реттелмеген өзінің саяси мақсатты логикасы арқылы
дамиды. Сондықтан құқықтықпен қатар, саяси мөлшерлер де маңызды рөль
атқарады, олар – саясаткерлер арасындағы ауызша және жазбаша түодегі
келісім шарттар әділеттілік сипатқа ие қарым-қатынас ережелері. Саясат
нақты билеу қызметі және процесі ретінде, мемлекеттік басқару күйзелістік
жағдайға ілінбеу үшін, саяси процеске қатысушылардың барлығымен сақталатын,
саяси-құқықтық мөлшерге және әкімшілік-саяси этикаға бағынуы тиіс.
“Тік қоғам үшін күйзелістер кеңістікте дамиды: орталық аймақ, директор-
жұмысшы, әкімшілік-жергілікті тұрғындар және осы тік күйзелістер,сезімге
қысым көрсету” мақсатына сәйкес келеді. Жоғарыдағы сатылардың назарын ашық
жариялау жаппай демонстрацияға шығу ереуілге шығу арқылы аударады. Қандайда
бір наразылық акті әсершіл болған сайын, жариялыққа ие болған сайын,
күйзелісті шешудің осыған ұқсас майдансау технологиясы жиі пайдаланады.
Осыдан барып тізбекті реакция шығады және де күйзелісті шешудің консенсусты
тәсілдерін ойдағыдай пайдалану мүмкіндігі болғанда (келісім сөздер,
консультациялар), жанжал шығарушы субъектілер компенсацияны модельдерді
қабылдамай, әдейі асқындыруға әкеледі. Нәтижесінде бекітулі шеңбер
алынады:нақты қалада, мекемеде әлеуметтік қысымның шынайы түсуі, бүтіндей
қоғамда қысымның деңгейінің өсуіне әкеледі.
Бұл жағдайда азаматтардың билікті бөтенсінуінің бастамаларын түсіну өте
маңызды.
Фундаментальды себептердің бірі болып елдегі жалпы әлеуметтік-
экономикалық күйзеліс, әлеуметтік қауіпсіздік деңгейінің күрт төмендеуі
табылады. Нәтижесінде адамдар өздерінің және жақындарының қауіпсіздігі үшін
күдіктенеді.
Мемлекеттік билік пен тұрғындардың арасындағы күйзелістің бірі бастамасы
болып, шешуліктер (саяси және мемлекеттік -әкімшілдік лауазымды тұлғалар)
мен азаматтардың қызығушылығының бағыттылығының әр түрлі болуы жатады.
Тұрғындардың басым көпшілігінің ойынша олардың қызығушылықтарын азаматтар
емес, корпаративті ведомствалы, өз қамын ойлаған тұлғалар басқарады.
Ромиттің “не үшін?” (билік халық үшін ба? әлде халық билік үшін)
сұрағының мағынасы. Қазіргі заманға кез-келген мемлекеттің саяси
күйзеліатерінің күрделі бастамасы болып табылады.
Мемлекеттік зерттеушілер тек қана бастамаларды ғана емес, азаматтардың
билік органдарына деген сенімсіздігінің себептерін, факторларын анықтауда.
Себептердің бірінші тобын шартты түрде техникалық деп атауға болады. Бұл
жағдай мемлекеттік билік органдары қандай-да бір себептермен азаматтарға
нақты саясаттың мақсаты мен әдістерін түсіндіре алмағанда, олар жұмыс
істеуге және шешім қабылдауға мәжбүр болғандағы өздерінің қызметінің сипаты
мен мазмұнын жақтай алмағанда орын алады.
Себептердің екінші тобы-мәдени тарихи сипаттағы азаматтардың саяси –
бюрократиялық номенклатураға негативті қатынасын айтуға болады. Қоғамда
генетикалық деңгейде бөлудің дәстүрлерінде қиын-қыстау қатынас пайда болды,
олардың мәні мемлекеттік әлеуметтік және саяси мақсаттары бөлініп,
мемлекеттің мекемелерінің тапсырмаларына айналады, ал өздері олардың
функционалдық өкілділігі мемлекеттік шешуліктердің жеке меншігіне беріліп,
халық шаруашылық ресурстарды бөлу және қайта бөлу олардың монопольды
функциясы болып қалады.
Себептердің үшінші тобы-ұйымдастырушылық сипаттағы мемлекеттік аппараттың
төменгі кәсіпқойлығы және тағы басқа, күрделі себептерге байланысты
мемлекеттік шешімдердің орындалуын ұйымдастыру. Бұл себептер тобында ерекше
орында- мемлекеттік қызмет органдарының стилі мен жұмыс істеу әдістері
алады. Негізінен мемлекеттік әкімшілік жүйенің көптеген жанжалдары
құпиялылыққа ұмтылысынан пайда болады.
Себептердің төртінші тобы-саяси идеологиялық сипатта.
Нәтижелік және бақылаулық іс-әрекеттердің деңгейі әлеуметтік саяси
жанжалдарды басқарудың дұрыс құрастырылған макротехнологиялардан тәуелді
болады.
Жан-жалдарды басқарудың жалпы принциптері методикалары және нақты
тәсілдері, белгілі жанжалдардың көпшілігінен жұмыс істеу процесіне
позитивті әсер әкелуі мүмкін иілген әлеуметтік-саяси техникаға жинақталады.
Сонымен жағдайды ойдағыдай басқару кезінде саяси жанжалдар қоғамның дамуы
мен саяси жүйесінің жаңа тұрақтылық және позитивті этапының бастамасы болуы
мүмкін. Егер билік субъектілері болып жатқан жағдайға әлсіздік танытса,
онда саяси жанжалдар күйзелісті жағдайға және мемлекеттік биліктің
күйзелісінің келесі этапына әкелуі мүмкін.
[4.]
Балқаш ауданы әкімі аппараты мен селолық округтердің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Аудан Әкімі аппараты
1 Аудан әкімі 1
2 Әкімнің орынбасары 3
3 Аппарат басшысы 1
Барлығы: 5
Ұйымдастыру, мемлекеттік-құқықтық және кадр жұмысы
жөніндегі бөлім
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 3
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Жалпы бөлім
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман-есепші 2
3 Бас маман 1
4 Маман 1
Барлығы: 5
Аппарат бойынша барлығы: 15
Селолық округтер:
Ақкөл селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 3
Ақжар селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 2
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 4
Ақдала селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 2
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 4
Бақанас селолық округі
1 Әкім 1
2 Әкімнің орынбасары 1
3 Бас маман 2
4 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 5
Топар селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Береке селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Бақбақты селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 2
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Бірлік селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Балатопар селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Желторанғы селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Жиделі селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Қарой селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Құйған селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Көктал селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 3
Миялы селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 3
Аудан бойынша барлығы: 74
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік
бағдарламалар бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бөлім бастығының орынбасары – бөлім ішінде бөлім 1
бастығы
3 Бөлім бастығы (бөлім ішінде) 1
4 Бас маман 2
5 Жетекші маман 3
Барлығы: 8
Балқаш аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар
бөлімінің 2006 жылға арналған штаттық кестесі.
Балқаш аудандық ауыл шаруашылық бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық ауыл шаруашылық бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 5
Барлығы: 6
Балқаш аудандық қаржы бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Қаржы бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бөлім бастығы (бөлім ішінде) 1
2 Бас маман 2
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Балқаш аудандық экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Экономика және бюджеттк жоспарлау бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 4
Барлығы: 5
Балқаш аудандық білім бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық білім бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 3
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Балқаш аудандық ішкі саясат бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық ішкі саясат бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Балқаш аудандық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық,
жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, жолаушылар көлігі және автомобиль
жолдары бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Балқаш аудандық сәулет және қала құрылысы бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Сәулет және қала құрылысы бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 1
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 3
Балқаш аудандық құрылыс бөлімінің 2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Құрылыс бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 1
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 3
Балқаш аудандық дене тәрбиесі және спорт бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Дене тәрбиесі және спорт бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Балқаш аудандық жер қатынастары бөлімінің 2006 жылға арналған штаттық
кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Жер қатынастары бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 1
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 3
Балқаш аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Мәдениет және тілдерді дамыту
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
Балқаш аудандық кәсіпкерлікті қолдау бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Кәсіпкерлікті қолдау бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Аудан әкімі аппараты
Әкім 1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-бөлім. Дағдарыс жағдайын мемлекеттік реттеудің түрлері.
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық –
методологиялық негіздері.
2. Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу.
3. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдайдан шығу
әрекеттері.
4. Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстан шығу жолдары.
2-бөлім.
3-бөлім. Кризиске қарсы басқарудағы шетелдік тәжірибелер
3.1. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік басқарудың
дағдарысқа қарсы аспектілері.
3.2. Л.Эрхардың реформасынаң кризиске қарсы бағытталуы.
3.3. Америка экономикасын кризистен шығару үшін Ф.Д.Рузвельтонның
Жаңа курс бағдарламасы.
Кіріспе
Мемлекеттік басқару дағдарысы- мемлекеттік басқару құрылымының
тұрақсыздануымен, саяси институттардың ықпалының теңгермелуімен, саяси
қақтығыстардың ұшығуымен, көпшіліктің белсенділігінің артуымен сипатталатын
қоғамның саяси жүйесінің өркендеуі мен қызмет көрсетуінің ерекше өзгерген
түрі.
Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстың негізгі белгілері болып мыналар
табылады.
- саяси және әлеуметтік қақтығыстардың ұшығуы, оның ашық саяси сипат
алуы немесе талап пен сұраныс билік құрылысының саяси бағытын,
басқарудың стратегиясы мен әдістерін өзгертуге бағытталады.
- Қақтығыстардың өсуін мемлекеттік биліктің басқара алмауы, саяси-
экономикалық процесстер мен дәстүрлі әдістердің қатынастарын реттеу
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясат “зигзаг” түрінде көрінеді.
- Басқарудың құрылымдық-функционалдық жүйесінің және саяси билік
институттарының теңестірілмеуі, қоршаған ортамен өзара қарым-
қатынастың үзілуі, мемлекеттік биліктің легитимділігінің жойылуы,
қоғамның саяси қауіпті және ұшыққан күйі.
Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстың барлық белгілері кезеңдермен дамиды.
Бірінші, бастапқы кезең: қоғамдық өмірдің әр аумағында көптеген
жанжалдар ошағынаң пайда болуымен сипатталады. Солқылдақ плюралистикалық
жүйеде тоқырау күштер мен көзқарастардың жаңа арақатынасын көрсетеді,
олардың шешімі саяси дамудың жаңа көздері болып табылады.Бұл жағдайда
жанжалдар тұрақтандыру, түзету рөлін атқарады.
Қатаң көпшілік- саяси жүйеде жанжалдар тұрақсыздық, бұлғаңдату рөлін
атқара отырып саяси күйзелісті тереңдетеді.
Екінші, мемлекеттік билік кезеңі: қоғамдық институттардың қызметі
механизмінің ыдырауы, құрылымның сәйкес келмеуі, әлеуметтік- экономикалық
жағдайдың түрлері мен әдістерінің өзгертілуін сипаттайтын және қоғамдағы
төтенше жағдайдың келісімі арқылы шешіледі.
Үшінші, дағдарыстың өсуі мен ұшығу кезеңі: тұрақтанған саяси
құрылымның ыдырауы, энтропияға бастайтын мемлекеттік билік жүйесі, яғни
ыдырау, мемлекеттік биліктің құнсыздануы, билік органдарының негізгі
сапасын жоғалтуы- қоғамдық процестері басқаруға ықпал етеді. Бұл жағдайда
басқарудың жалпы жүйелілігін қарастырамыз.
Әрине, бұл кезеңдерді бөліп қарау салыстырмалы және шартты сипат
алады.Іс жүзінде барлығы әлде қайда күрделірек. Көрсетілген кезеңдер
арасында “қытай қабырғасы” жоқ .Өмір өзені “тоғызыншы валюталарды”
тудыратын толқындардың қайда және қашан жиналатынын байқауға мүмкіндік
бермейді.
Мемлекеттік биліктің күйзеліске ұшырауының себептерін нақтырақ
қарастырайық .
Жанжал- адамзат қатынасындағы объективті элемент екені белгілі. Бұл
қоғамдық қарым-қатынастың өнебойы болып тұратын және мүлдем жойып
жіберуге болмайтын, потенциалды мүмкіндіктер мен субъектілердің деректі
қақтығыстары, мүддесі мен мәнін жоғары қоюға дағдыланған динамика түрі.
Өтпелі кезеңдегі қоғамның дамуының негізгі жанжал доминанты ретінде
қоғамдық өмірдің маңызды саласына өтетін үлкен көлемді әлеуметтік-саяси
жанжал болып табылады. Өтпелі кезеңнің мәні қарама-қарсы бағытта екі
процесс өтіп жататындығында – бір жағынан: дәстүрлі мемлекеттік
институттардың демонтажы, билік функциясын жүргізудегі дағды мен
стереотиптер болса, екінші жағынан: жаңа дәстүрлі емес институционалдық
құрылымды көбейту және саяси тәртіптің ережелері мен мөлшері.
Өтпелі кезең экономикалық және саяси кеңістікте бір уақытта қарама-
қарсы қызығушылық пен құндылықтары бар әртүрлі тасығыштар болған
глобальды бетбұрыс алады. Бұл күйзелістерде байқалады өтпелі кезеңнің
әлеуметтік –саяси күйзелісінің өзгешелігі қоғамдық тұрақтылықта көлденең
сипат алса (тәртіп шеңберіндегі күрес) , онда өтпелі кезең-тік-тәртіпке
қарсы жаңа күрес сипатына ие болады.
Әлеуметтік-саяси күйзеліс келесі тенденциялардың қақтығысуымен
сипатталады:
- бір жағынан: қоғамның ресми декларацияланған қажеттілікпен регидтік
ахуалдан плюралистікке өтуі болса, екінші жағынан: субъективті
тартылыстың қоғам мен мемлекетті басқарудың бұрынғы қатаң механизміне
өтуімен сипатталады.
- бір жағынан: бүкіл қоғамның саяси қарым-қатынасының түбегейлі
демократиялық түрлендіруінің алғашқы бағыттылығынан, ал екінші
жағынан: тек жаңа элитаның қызығушылығын жүргізу ұмтылысынан көрінеді.
- бір жағынан: “нарық бостандығы” ұранымен, екінші жағынан: нарық қарым-
қатынасына қоғамның субъектілерінің қатысу тиімділігі үшін
жасанды,бастапқы тең емес мүмкіндіктер құру.
- Бір жағынан: мемлекет ішіндегі және мемлекет арасындағы ұлттық қарым-
қатынастардың өркендету құрылымдарын жетілдіру қажеттілігі, екінші
жағынан: корпаративті мақсаттарды орындау үшін этникалық дичтатты
пайдалану.
Өтпелі кезеңде де сананың, қондырмалы механизмдердің, саяси –идеологиялық
факторлардың рөлі елеулі өседі және анықтаушы ретінде қалыптасады.
Ескілерді бұзу және жаңа тағайындауларды орнату қоғамның санасында
мәдениетпен сүйемелденеді. Қоғамда алауызды құнды әлемдік қойылымдар
толған уақытта күйзелістерді жеңу қиынға соқтырады, өйткені екі жақ та
бірінің ұсынысын бірі қабылдағысы келмейді.
Жалпы айтқанда, саяси немесе мемлекеттік басқару күйзелісі дегеніміз-
билікті ұйымдастыру, іске асыру және қайта бөлудегі тойталас. Бұл
күйзелісті шешу, ымыраға келу және нақты жағдайда келісім табу,
мемлекеттік биліктің табанды қажеттілігі болып саналатын басты императиві
болып табылады. Мемлекеттік басқарудың өркендеуінің парадигмасын
қалыптастыру және мемлекеттік билікті ұйымдастырылған, тұрақтанған
қоғамның орталығына айналдыру мәселесі туындайды.
Елдегі дағдарыс тұрақсыздық болғандықтан туындамайды.Олар жоғарыда
айтылып кеткендей, әрқашан болған және қоғамда әр кезде болады. Қысым
көрсету дер кезінде бұл процесті бақылай және реттей алмағандықтан, яғни
оны бақыламағандықтан болады. Атап өтетін болсақ:
1) басқаруды қоғамның қызығушылығының немесе оның жеке субъектілерінің
кейбіркүйзелістерін реттеу, шешу және басу деп түсінуге болады.
2) “жанжалдарды реттестіру” мен “жанжалдарды шешу” терминдері үйлесімсіз.
Жанжалдарды шешу- дегеніміз жанжалдасушы жақтардың ортақ мүддесін
қанағаттандыру немесе белгілі тәсілмен бір жақты басу деген сөз.
Жанжалды реттестіру- анықталған ережеге бағынып, “құқықтық қорларға”
жанжал енгізу .
3) Саяси - әлеуметтік жанжалдардың көпшілігі кез-келген сатыда және кез-
келген кезеңде тиімді болуы мүмкін. Жанжалдарды басқарудағы
тактикалық іс-әрекеттің жүйелігі мынадай болуы мүмкін:
- институттандыру- жанжалды шешудегі ережелер мен мөлшерлерді
тағайындау.
- легитимділік-институтцияландыру процесіндегі жанжалға қатысушылардың
көпшілігінің белгіленген мөлшер мен ережені ерікті түрде сақтануынан
қатаң тәуелділікке жеткізу.
- Қарама-қайшы топтарды құрылымдандыру; коллективті субъектілерді-
тасығыштардың түрлі қызығушылығын көрсетуге және ұйымдастыруына жағдай
туғызу:
- Жанжалдың қысаңдануы, яғни бұл басқа кезеңге өтуіне байланыста
біртіндеп босаңсуы;
4) күйзеліске қарсы басқару жанжалды процестер формасын саяси,
әлеуметтік, экономикалық және өнегелілік зияндылылығын азайтуды
қамтамасыз етуді білдіреді. Осыдан барып әлеуметтік- саяси жанжалдарға
стратегиялық бағдар беру көптеген көлемді, өткір және қауіпті
жанжалдар ұзақ , қауіпсіз жанжалдарға түрленеді. Қоғамның өмірінен
болуы мүмкін, белгісіздік деңгейі жоғары күйзелістерді максималды
түрде шығару керек , демек бақылаулықтың төменгі пайызымен;
5) белгіленген қайшылықтарды тиістеу және әлеуметтік-саяси қарым-
қатынастарды үйлесімдеу мүмкін болады, егер адекватты “күйзелістік
дабыл” беру механизмін құру төменнен жоғары қарай болса;
6) жанжалға билік ұстаушылардың көзімен құндылық ретінде қарауға болады,
өйткені ол қоғамдағы сәтсіздікті меңзейді, белгілі мәселелерді
көрсетеді және саясаттың мақсатын жақсырақ қалыптастыруға , қауіпті
нүктелерді қадағалауға , әлеуметтік дамудың жаңа бағыттарын ашуға
көмектеседі. Оның қалыптасуы “біз шығаруды” жеңілдетеді, қоғамдағы
жауласудың деңгейін төмендетеді,одан басқа , саясаткерлерге өздерін
бейбітшілік орнатушы, басшы етіп көрсетуге көмектеседі.
Әрине, үкімет әрбір күйзеліске кірісуге міндетті емес, мемлекеттен тыс
күйзелістерді шешетін басқа да институттар бар. Мемлекеттік- әкімшілік
органдардың араласуы мынадай жағдайда болады, егер күйзелістер оған
қатыспаған азаматтардың қызығушылығына қауіп төндірсе, егер ұлттық
қауіпсіздікке қауіп төнсе , егер күйзеліс актілерінің заңсыз озбырлығына
субъектілермен құқық тәртібіне қауіп төнсе.
Сонымен қатар, мемлекеттік органдар өздерін саяси процесті жеке,
субъект етіп көрсете алмайды, өздерін азаматтық қоғамға қарсы қоя
алмайды.
Бірақ , азаматтық қоғамның субъектілері саяси өнімді (шешімдер,
программалар, жобалар, нормативті құқықтық акт.тағы да басқа) өндіру
жөнінен мемлекетпен жарысқа түсе алады, саяси қозғалыстар мен
процесстерге қатысады, мемлекеттік билікке үміткер бола алмайды, ал
дәлірек айтқанда мемлекеттің заңдастырылған, тікелей зорлық-зомбылыққа
апармайтын билік-әкімшілік беделіне әсер ете алмайды.
7) мемлекеттік басқару профилактикалық түрде қалыптасу керек. Мұндай
басқару шешуші қол сұғушылық алдында күйзелісті реттеу мақсатымен
тоқтамайды. Мемлекеттің әлсіздігі оның іс-әрекетінің кішігуі үшін жиі
саналады. Басқару, яғни алдын-ала болжау деген сөз, мемлекеттік билік
себептердің орнына күйзеліс белгілерімен күресуі керек.
[1.]
1. ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТҮРЛЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-
методологиялық негіздері
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы “оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады”. Біздің ойымызша, экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік
–шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен
макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің
әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың
мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда ұғымдық
түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе “таза қоғамдық тауарлар”, яғни
нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде
болмақ .
Адамзат тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен дамуы барысы, сондай-
ақ, олардың арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де
анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-
әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдық-техникалық және
интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде
қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мүжбүр етті, оған қоғамның барлық
мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол
сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отырып, жоғарыда
аталған қорларды жасауға арналған мәжбүрлі салықты төлеуге түсіністікпен
қарайды. Өйткені бұл қорларды тұтыну, жекелеген сұраныс жиынтығын анықтау
арқылы емес, ұжымдық түрде жүзеге асырылады, ал бұл нарықтық механизмді
шектейді және қоғамдық тауар көрсеткіштерін қалыптастырады. Мұндай тауарлар
қатарына мемлекетті басқару ісін, азаматтардың заңды құқын қорғау мен
қоғамдық тәртіпті сақтауды күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу мен
нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай энергетикалық жүйені құру мен
пайдалануды, экономикалық жүйені құру мен пайдалануды, жалпы- мемлекеттік
табиғатты қорғау шараларының әсерін, төтенше жағдайларды алдын-ала
ескертуді және тағы басқаға жатқызуға болады.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсіністік- тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың
нарықтың өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының “сыртқы әсерлері”
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар өндіруге
кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған арналған
қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді ынталандыру
механизмі жоқ . Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және шикізатты тиімді пайдалану
мәселелері толықтай шет қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік
тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі
ең алдымен мемлекеттің араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекетінің шарттарын анықтауға және
олардың сақталуын бақылауға арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде
де мемлекеттің ролі зор.Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі
.
Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету
мәселелерін атап айту керек.Өйткені бұл мәселелердің саясатпен “көршілес”
тұратындығын ескеріп, оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бұл
істегі мемлекет ролі айрықша жоғары болып келеді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі белгілі шарттылықпен
алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып
бұл жүйенің негізін-микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін
макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар
еді. Макро және микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі
пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста халық шаруашылығын
басқарудың аймақтық-салалық органдарының шаруашылық қызметінің
көрсеткіштері басым болып келеді.
Экономиканы реттеу-мемлекеттің макроэкономикалық тұрғыда қолданатын
іс-әрекеті екендігін атап өту керек. Бұл – үкіметтің болжамы емес, оның
объективті қажеттілігі, өйткені ерікті кәсіпкерлік жүйесі мен нарықтық
қатынастар тиімді теңгермешілік жағдайындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету
мәселесін мемлекетке қалдырады. Келесі жағдайларға байланысты тиімділік
бұл жерде барынша күрделі мазмұнға ие болады:
- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді
шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни , тек
жиынтық табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде
тиімсіз болып шығуы әбден мүмкін. Егер жиынтық шығындардың абсолюттік
көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары
болса-бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады:
- халық шаруашылығының тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі
мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің
салалар мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай шығуы
мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекеттің макроэкономикалық
мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді:
- егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын
болсақ, онда макроэкономикалық теңгермешіліктің өзі осы жүйенің
болашақтағы даму тиімділігінің факторы ретінде алынады.
Осылады ескеретін болсақ, мемлекеттік реттеу барысы өз кеңінде нақтылы
бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының
туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының бағдарламалы
–мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды.
Мемлекеттік реттеудің әкімшіліктің нормалары мен әдістері Қазақстанның
әлеуметтік – экономикалық дамуында маңызды орын алады. Ол үшін арнаулы
заңдық, қызметтік, техникалық және тағы басқа да нормативтер мен ережелер
жасалуда. Олар экономиканың барлық салаларында әлеуметтік қызмет нарығын
реттеуде, жұмыссыздықпен, жоқшылықпен және кедейшілікпен күрес жолында,
зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіруде және тағы да басқа жағдайларда
қолданылады. Нарықтық шаруашылық жағдайында экономиканы мемлекеттік
тұрғыдан реттеу әлеуметтік – экономикалық жүйені жағдайдың өзгеруіне
қарай бейімдеп тұрақтандырып отыратын құқыққа ие мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратын заңдық, атқарушылық және бақылау
сипатындағы тұрпатты шараларды білдірмек.
Мемлекеттің экономиканы басқарудағы рөлін санмен көрсету мүмкін емес.
Оның кеңдікгі әрі жан-жақтылығы соншалықты, оны қандай болмасын сандық
өлшеммен көрсету қиын. Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері салықтар, жәрдем
қаржылары демеу қаржылары, бюджеттік, ақша-несие саясаты, зейнетақымен
қамту және тағы басқа да адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан
дамудың әр түрлі деңгейіндегі мемлекет халықты толғандырған мәселелерден
тыс қала алмайды, және қалуға тиіс емес.
Қазіргі уақытта жергілікті және аймақтық органдар жекешелендіруді
ынталандыруда негізгі рөл атқарады, өйткені олар көптеген мемлекеттік
активтер мен кәсіпорындарды иеленіп отыр.
1.2 Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу
Қаржылық күйреуінің төмендеуі мен көтерілуі-әлемдік экономикасының
өнеркәсібінің “серік” шаруашылығы.
Кәсіпкерлік менеджмент ұстанымы-басқару объектісі, техникалық,
коммерциялық, қаржылық, сақтандыру, есептік және әкімшілдік операциялары
болып бөлінеді. Ең біріншіден кәсіпкерлік ұстаным акционерінің қызметі,
ақша қаражатымен тығыз байланыста. Кәсіпкерлік мемлекетте ол елдің
микроэкономикалық әлуеті.
Кәсіпкерлік менеджмент ұстанымының негізгі операциясының схемасы.
Жалпы кәсіпкерлік және үйшаруашылығынң көтерілу тұрақтылығы,
кедейліктің азаюы, жоғарғы білім алу, дұрыс тамақтану және денсаулық
сақтау, мәдени өмір жатады.
Бұндай байланыстар, шынды, сұрақ туғызады, экономика өсуін мойындау,
кәсіпкерлікті және үй шаруашылығын сақтап қалу.
Мемлекет рөлі, мемлекеттік реттеу тағы басқа да жетістіктер.
Дағдарыс классификациясының жіктелуі;
1) “ішкі ” талдырудың дағдарыстағы нәтижесі негізінде.Бұл жағдайда дағдарыс
түсінігі, экономикалық шаруашылық жалғасы, ол географиялық болып
табылады.
2) Дағдарыс кезеңі. Экономиканың көтерілуі механизмі мен әлеуметтік
процесс.
3) Құрылымдық дағдарыс. Экономикалық және жалпы динамика шаруашылыққа кіру
барысында тұрақты импульс береді.
4) Өндірістік дағдарыс тәсілі. Қарама-қайшы дағдарыс мінездемесінің
шиеленісуі.
Белгілі француз экономисі Робер Буайс 4 негізгі дағдарыс типологиясын
ойлап тапты.
Дағдарыстың бірінші типі-сипатты бұзу
Екінші типі-жүйе реттеуднгі ішінараны бұзу.
Үшінші типі- жүйе реттеу дағдарысы
Төртінші типі-жүйе реттеу және қор жинаудағы дағдарыс тәртібі.
Бұл типтік дағдарыстардың ішіндегілерді жіктесек.
Бірінші дағдарыс типі-“ішкі” талдыру дағдарыс нәтижесіне жатады.
Екінші типтік дағдарыс-құрылымдық кезеңге сәйкес.
Үшінші және төртінші типтік дағдарыс-тағы да басқа кезеңдер негізінде.
Реттеу дегеніміз - ол басқару функциясы. Экономикалық жүйенің
институттық білімінің қамтамасыз етілу жиынтығы.
Экономикалық эффекттің анықталуы мыналар;
- кәсіпкерліктің эффекті , максималды шығумен қамтамасыз етеді. Оның
түсінігі инженер-технологиямен сәйкес.
- Тамақтану эффектісінің құрылымы, тауар өндіру мен оңтайлы ұштастыру.
- Қажеттілік эффектісі –мінезделуі тұтынушы кірісінің бөлінуімен, тауардың
максималды шегіне жетуі.
Дағдарыс жағдайындағы әлемдік экономиканың кезеңдері:
1) Инновацияны іздеу. Экономикалық өсуге өзгеріс енгізу. Ол ішкі ұйымның
және бәсеке қабілетінің кәсіпкерлікке жылжуы.
2) Инновацияны тарату шарты.инновация қажет болуы да мүмкін емес, шарт
микро және макро кезеңде болса, онда бейімделуді қабылдау. Сол себептен
факторға сұрақ қойылып. Инновацияны тарту қандай дағдарыс шартымен
анықталады.
3) Локольды және глобальды өзгертуді анықтау. Құрылымдық өзгертумен шартты
тексеру инновациялық өзгерту арасында.
4) Құрылымның бір қалыпты өзгеруі. Бұл дағдарыс жағдайындағы реттеу
процессі қисындық ығыстыру өндірістік өзгерту, өткізу мақсаты мен
салдары.
5) Ұйымның-құрылымдық ортасы, Әкімшілдік механизмнің аспектісін іздеу.
Мемлекет өзінің басқару функциясын көптеген сферадан өткізеді.
Біріншіден бұл–кәсіпорынның федеральды бағыныштылығы. Ұйымның басқару
мүлкін кешенді жүзеге асыру мемлекеттік министрлігі Ресей мүлкінде.
Екіншіден - мемлекет қатысуы кәсіпорынның жарғы капиталында. Осы
негізде кәсіпорындар мемлекет қатысуымен акцияны сатуға жібермейді және де
олар мемлекет жағы объектінің қатынасы. Басқару органының осы кәсіпорынды
мемлекеттік танысуды қосу.
Үшіншіден- мемлекеттің жылжымайтын мүлік кешені. Бұл мемлекет
негізіндегі алтын қор. Бұл әрқашанда эффективті жұмыс істейді.
Төртіншіден- жер қатынасымен тығыз байланыста.
Бұл жүйеде көптеген заңдық актілер бар.
Мемлекеттік реттеу өз аймағында жүзеге асады. Бұл базада оңтайлы
жұмыскерлер ынтасын өткізеді, және кәсіпорын мен мемлекетте өнімді өткізу
еңбектен материалды және қаржылық ресурспен байланыста болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу маңызды міндеттерінің бірі болып,
кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау
табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен
өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу - мемлекеттің
кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттың алдын-алудан қорғау немесе
оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-
экономикалық және құқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық
категория.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу- нормативті құбылыс. Ол қызметті
талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстың
жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтың экономикалы елдердің
бірі - Германия мысалынан бастайық. Ел экономиканың маңызды
ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі
табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар. Германияны жеткілікті
деңгейде дамыған экономиканың инфрақұрылым және оның элементтерінің –
жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар
нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің жоғары деңгейінің, және
оның салдары ретінде жоғары ұйымдастыру шығындарын анықтайды. Осындай
макроэкономикалық тенденциялар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды басқару
механизмдерінің типологиясын қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын
тікелей мемлекеттік қаржыландыру әдетте аймақтық маңызы бар өте ірі
зауыттарға ғана қолданылады.
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру
нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта
құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттың басқару және бақылау
функцияларын меншік иесінен тартып алуды. Сондай-ақ оның мүлкін, тікелей
сатуды қарастыратын ең өктемді шара болып табылады. Оның үстіне, Италия
банкроттығының еркіндік аясын және банкроттық құқық қабілеттілігін
шектейтін дербес салдары бар. Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік
реттеудің аспектілері әр елде әртүрлі. Мысалы: АҚШ-та бұл, жұмысбастылық
саласында заңдылықты жетілдіру, әсіресе жастарға жұмыс орындарын көбейту,
аймақтық құрылымдық бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар
жинағында үкіметтің тиімді іс-шаралары жеке аймақтардағы жұмыссыздықтың
жоғары деңгейін төмендету жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту.
Экспорт рөлін көбейтуге және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және
өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін жақсартуға көбірек көңіл бөлу керек деп
айтылған. Бұл саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету
бағдарламаларын және штаттар жалпы ел үшін маңызы зор. Салаларда жұмыс
орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекелендіру бағдарламаларын
әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорынды және тұтастай
экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға
бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің
мақсаты-кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу олардың
бәсеке қабілеттілігін және тиімділігін жоғарлату. Жекешелендірудің әр елде
өз ерекшеліктері бар.мысалы: Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі
болып бірыңғайлылық , Германияда – сақтық, Италияда-анық көрсетілген
прогматизм табылады.Чехияда Республикасындағы жекешелендірудің басты
мақсаты – жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және
мемлекеттік мүліктің үлес салмағы 10-15 пайызға дейін жеткізуге болады.
Тағы бір айта кететін жайт, дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің әр
түрлі елдердегі ұлттық механизмдері бір-біріне ұқсамайтыны соншалық. Әлі
күнге дейін бірегей нұсқаулар, бұл механизм стандарттары әлі әзірленбеген
әлем елдеріндегі дағдарысқа қарсы басқарудың мемлекеттік механизмін шартты
түрде бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады. Негізгі мүддесі-барышқор
кәсіпорындарды қорғайтын заңдылықтар да бар. Бейтарап немесе мүдделерді
“фифти-фифти” түрінде қарастыратын заңдылықтарда бар. Ақырында радикальды,
кредиторлар талаптарын қанағаттандаруға ұмтылатын заңдылықтар да бар.
Әрбір кезек талаптары алдыңғы талап толық қанағаттандырылғаннан
кейін орындалады.Банкрот мүлкі жетпегеннен орындалмай қалған, сонымен қатар
сотпен тарату балансы бекітілгенге дейін жарияланбаған талаптар өтелген деп
саналады. Көрсетілген сомалар кредиторлар мен дебиторлық борыштан есептен
шығарылуы керек. Әлемнің нарықтық экономикасы әртүрлі деңгейде дамыған
елдерінің дағдарысты мемлекеттік реттеу аспектілерін салыстыра отырып, біз
дағдарысты мемлекеттік реттеуді бірнеше белгілері бойынша жіктедік.
Дағадарысты мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеуді 1-кестеде
келтіріп отырмыз.
1-кесте
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеу
№ Жіктеу белгілері Дағдарысқа қарсы
мемле-кеттік реттеу түрлері
1 Тараптарды қорғау -кредиторлар
мүдделерін қорғайтын:
бейтарап:
кәсіпорын мүдделерін
қорғайтын:
2 Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін төлем сомасы:
тану төлем мерзімі
3 Сауықтыру мерзімінің ұзақтғы үш айға дейін:
үш айдан алты айға дейін
алты айдан бір жылға дейін
4 Конкурстық салмақты өткізу әлеуметтік бағытталған:
әлеуметтік бағытталмаған
5 Төлем қабілетсіздік диагностикасын жедел диагностика:
өткізу терең талдау жүргізу
Бұл кестеде келтірілген белгілері бойынша Қазақстандағы дағдарысты
мемлекеттік реттеуді кредиторлар мүддесін қорғайтын, төлемдер мерзімі
бойынша төлем қабілеттілігін анықтайтын, оңалту мерзімі алып айға
дейінгі, әлеуметтік бағытталған жедел диагностикалы заңдылық пен
қарастыруға болады. Төлем қабілеттілікті анықтау диагностикасы Қазақстан
Республикасының заңдылығы бойынша тек қана екі коэффициент арқылы
жүргізіледі де өткізіледі. Ал экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жүйесі үшін дағдарысты жан-жақты көрсетпейді, оны мәселенің әдістемелік
туыстарын бір толығырақ қарастыруды жөн көрдік.
1.3 Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы дағдарысты
жағдайдан шығу әрекеттері
Бұл бөлімде ауыл шаруашылығындағы, одан ауыл бүгін де шыға алмай
отырған дағдарысты жағдайды толықтай барынша толықтай тоқталуымыз қажет.
Сонымен бірге тоталитарлық мемлекеттің азық-түлік мәселесін шешуге және
өзінің агралық саясатын жүзеге асыруға қолданған барлық әрекеттері
неліктен күйреуге ұшырағандығының негізгі себептерін айқындау керек. Бұл
тұста тың және тыңайған жерлерді игеру, келешегі шамалы ауылдарды жою,
жеке қосалқы шаруашылықтарды ыдырату, агроөнеркәсіптік кешендерді
қалыптастыру сияқты мемлекеттің ауқымды іс-шараларының маңызын тыңғылықты
қарастыру қажет.
Қоғамда өмірін тұтастай революциялық өзгерту жағдайында, дағдарыстың
шын мәніндегі себептері анағұрлымертерек кезеңде екенін түсіну қиынға
соқты.
Сонымен қатар цивилизация дамуының барысы шаруа еңбегі, тек бір ғана
себептен; шаруашылық ынталылықтың жойылуынан тиімді болуын
тоқтататындығын көрсетті. Дамудың нарықтың моделін ұстанған елдер көрнекі
мысал бола алады, онда жеке шаруашылық жерді пайдаланудың әр түрлі
формаларына негізделсе де классикалық жеке меншік пен мерзімсіз
жалгерліктен күрделі агробизнес шеңберіндегі отбасылық фермерлік
мердігерлікке дейін пайдалану арқылы жоғары тиімділікке жетіп отыр.
Ондай тәжірибе біздің елімізде де болған мысалға жаңа экономикалық
саясат жылдарында аграрлық өндірісте жоғарыда аталғандарға ұқсас
құрылымдар қалыптаса бастады. Өкінішке орай, бұл жағымды құбылыс көп
кешікпей қисынды түрде әміршілдік-әкімшілік саясатқа ауыстырылды,
нәтижесінде ауқымды түрде шаруаларды күйрету олардың әлеуметтік-
экономикалық негіздерін жоюға ұласты.
Кеңшарлық-ұжымшарлық жүйе дамуының тұйыққа тіреуі барысында оның өз
алдына өркендеуге мүлдем қабілетсіз екендігі анық байқалды. Өйткені
қоғамның ауқымды инвестициялық қорлары “нарықтан тыс логикамен”
пайдаланылып, сәйкес нәтижеге өзгертілмеді.
Негізгі жаппай қоғамдастыру болып табылатын мемлекеттендірілген
аграрлық өндіріс барысы бұл бағыттағы барлық әрекетті жоққа шығарды. Сол
логиканың әсерінен ауыл шаруашылығы ғылыми-техникалық прогресс
факторларын қолдана алмады, ал ол тек нарықтық экономика шеңберінде, оның
басты негізі жеке меншік тұсында жүзеге асады. Сондықтан мемлекеттің
ауыл шаруашылығын дағдарыстан шығаруға жасаған ешбір әрекеті нарықтық
емес идеология шеңберінде табыс жете алмайды. Экономика мәселесін
қозғағанда, яғни халық шаруашылығының дамуы, халықтардың тұрмыс деңгейі
жөнінде сөз болғанда, экономиканың дағдарыстық жағдайын, өндірістің даму
деңгейінің төмендеуі жөнінде айтпай болмайды.
Өтпелі кезең экономикасы күрделі, қарама-қайшылықты екені белгілі.
Өндіріс дамуының құлдырауының нақты себебіне, оны тұрақтандыратын
факторларға түсініктеме бермес бұрын, кең ауқымды, терең экономикалық
қиындықты жылдамдатқан алғашқы себептерге тоқталып өткенді жөн санап
отырмыз.
Өткенсіз болашақ жоқ, сондықтан қазіргі уақытқа дейінгі экономиканың
дамуына талдау жасап, нақты қайта құру кезеңінде жіберілген қателіктерді
айту міндет, оны Қазақстан Республикасының әрбір азаматы білуге тиіс.
Экономика дамуының төмендеуіне нашар көріністердің болуына сол кездегі
жіберілген қателіктер әсерін тигізді. Кәсіпрындарға толық экономикалық
дербестік беру көзделді. Жалақыны да өз қалаулары бойынша берді.
Мемлекеттік директивалық жоспар мемлекеттік тапсырмамен ауыстаралыды.
Мемлекеттік тапсырма бақылау сандары, лимит, норматив болатын болды.
Екінші қателік - мемлекеттің экономиканы реттеп отырмауы. Ведомствалар
мен министрліктер қайта құрудың жүргізушісі емес,тек бақылаушысы болды.
Олардың іс-қимылын ешкім бақыламады. Соның салдарынын халықтың ақшалай
табысының өсуіне ешкім бақылау жасамады.
Үшінші қателік-мемлекеттің кәсіпорындарға деген немқұрайды қарым-
қатынасынан туындады.
Нарыққа өтпелі кезеңнің басынан бастап экономиканы мемлекет дұрыс
реттеп отырғанда, экономикалық дағдарыс болмаған болар еді, тек 1993 жылы
ғана экономиканы экономикалық тәсілмен басқару керек екендігі,
мемлекеттің экономиканы реттеу қажеттігі түсінікті бола бастады.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді жүргізудегі жіберілген
қателіктер де дағдарыстың күшеюіне әсерін тигізді. Осындай себептерге
байланысты болған дағдарыстың салдары өндірістің төмендеуіне инфляцияға,
жұмыссыздықтың өсуіне халықтың көп бөлігінің кедейшілік жағдайға жетуіне,
халықты отандық тауарлармен қамтамасыз ете алмауға әкелді. Осындай
дағдарыстан шығудың жолы ақша- несие және салық-бюджет саясатын ұдайы
жетілдіру, мемлекет тарапынан экономиканы реттеу, экономиканы ұлттық
капиталмен инвестицияла, бәсекеге төтеп бере алатын тауарларды өндіру,
шаруашылықтарда өндірістік-экономикалық қатынастарды орнату, шаруашылық
ынта-ұсынысын мемлекет тарапынан қолдау, іскерлікті дамыту,
кәсіпорындарға экономикалық дербестік беру, бәсекені дамыту, өндірісті
ұлғайтуды барынша ынталандыру, еңбек ұжымдары мен барынша халықтың ортақ
мүдделерін көздейтін іспен айналысу, коммерциялық жүйелердің қызметін
реттеу, мемлекеттің реттеуші рөлін кеңінен пайдалану, ұлттық валютаның
құнын түсірмеу, және тағы басқа.
Ауыл шаруашылық өндірісінде инвестициялық процесті мемлекет тарапынан
реттеудің объективті қажеттілігі тікелей жер мен тірі табиғатты өндіріс
құралы,зат және еңбек сайманы ретінде пайдалануы, капиталдық төменгі
дәрежелі құрылымы маусымдық жұмыс,қор қайтарым деңгейінің төмендігі,
капиталға деген қажеттіліктің өсуі мен тағы да басқа ерекше факторларға
негізделген.
Аграрлық секторда инвестициялық қызметті мемлекет тарапынан реттеудің
негізгі мақсаты-бұл, ең алдымен өндірісті іске қосып, халықты азық-
түлікпен және басқадай тауарлармен қамтамасыз ету, экспорттық әлеуетті
қалыптастыру халықты жұмыспен қамту, ауылдың әлеуметтік жағын дамыту және
инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыру.
Қазақстанда мемлекет тарапынан ауылды дамытуда үш басымдылық
белгіленген: азық-түліктің жеткіліктілігі, экспорқа шығатын өнім
өндірісін ұлғайту және ауылда лайықты өмір сүру дәрежесін көтеру,
шикізатты қайта өңдеу бойынша инвестициялық жобаны қалыптастыру мен
талдау деңгейінде ауыл шаруашылығын жалпы экономикалық жағдайын бағалау.
1.4 Мемлекеттік басқарудағы дағдарыстан шығу жолдары.
Тиімді басқару жоғарғы көңіл бөлуді талап етеді. Дағдарыстың белгілерін
ертерек тану күйзеліске қарсы басқарудың негізгі мәселесі болып табылады.
Мемлекеттік билік органдармен жанжалдарды реттестіру және басқару, олардың
қызметін құқықпен қамтамасыз етуге болысады, демократиялық процедураның
заңдылығын белгілейді, заң негізінде және барлық мемлекеттік органдардың іс-
әрекетін орындайды, пікірталасты шешуде құқықтық процедураларды орындайды,
сонымен қатар, фундаментальды негізді және жалпы саяси жүйенің құқықты
мемлекетке қозғалыс векторын құрайды.
Басқада, маңыздылығы жоғары күйзелісті жағдайларды алдын-ала қарастыру
тәсілі, мемлекеттік органдардың, басқа да саяси жүйелердің партиялардың,
қоғамдық мекемелер мен қозғалыстардың, жергілікті басқарудың құқықтық
мәртебесін реттейді, қоғамдық қызметтің әртүрлі мүшелерінің құқығын
негіздеп, олардың байланысын коррекциялайды.
Бірақта құқықтық мөлшерлер,олардың маңыздылығына қарамастан мемлекеттік
биліктің әртүрлі тарауының конструктивті абсолютті нұсқауы және оперативті
әрекеттесуі бола алмайды. Тек қана конститутцилық баптардың көмегімен
мемлекеттік басқарудың күйзелісін болдырмау мүмкін емес, саяси іс-әрекет
заңды мөлшерлермен реттелмеген өзінің саяси мақсатты логикасы арқылы
дамиды. Сондықтан құқықтықпен қатар, саяси мөлшерлер де маңызды рөль
атқарады, олар – саясаткерлер арасындағы ауызша және жазбаша түодегі
келісім шарттар әділеттілік сипатқа ие қарым-қатынас ережелері. Саясат
нақты билеу қызметі және процесі ретінде, мемлекеттік басқару күйзелістік
жағдайға ілінбеу үшін, саяси процеске қатысушылардың барлығымен сақталатын,
саяси-құқықтық мөлшерге және әкімшілік-саяси этикаға бағынуы тиіс.
“Тік қоғам үшін күйзелістер кеңістікте дамиды: орталық аймақ, директор-
жұмысшы, әкімшілік-жергілікті тұрғындар және осы тік күйзелістер,сезімге
қысым көрсету” мақсатына сәйкес келеді. Жоғарыдағы сатылардың назарын ашық
жариялау жаппай демонстрацияға шығу ереуілге шығу арқылы аударады. Қандайда
бір наразылық акті әсершіл болған сайын, жариялыққа ие болған сайын,
күйзелісті шешудің осыған ұқсас майдансау технологиясы жиі пайдаланады.
Осыдан барып тізбекті реакция шығады және де күйзелісті шешудің консенсусты
тәсілдерін ойдағыдай пайдалану мүмкіндігі болғанда (келісім сөздер,
консультациялар), жанжал шығарушы субъектілер компенсацияны модельдерді
қабылдамай, әдейі асқындыруға әкеледі. Нәтижесінде бекітулі шеңбер
алынады:нақты қалада, мекемеде әлеуметтік қысымның шынайы түсуі, бүтіндей
қоғамда қысымның деңгейінің өсуіне әкеледі.
Бұл жағдайда азаматтардың билікті бөтенсінуінің бастамаларын түсіну өте
маңызды.
Фундаментальды себептердің бірі болып елдегі жалпы әлеуметтік-
экономикалық күйзеліс, әлеуметтік қауіпсіздік деңгейінің күрт төмендеуі
табылады. Нәтижесінде адамдар өздерінің және жақындарының қауіпсіздігі үшін
күдіктенеді.
Мемлекеттік билік пен тұрғындардың арасындағы күйзелістің бірі бастамасы
болып, шешуліктер (саяси және мемлекеттік -әкімшілдік лауазымды тұлғалар)
мен азаматтардың қызығушылығының бағыттылығының әр түрлі болуы жатады.
Тұрғындардың басым көпшілігінің ойынша олардың қызығушылықтарын азаматтар
емес, корпаративті ведомствалы, өз қамын ойлаған тұлғалар басқарады.
Ромиттің “не үшін?” (билік халық үшін ба? әлде халық билік үшін)
сұрағының мағынасы. Қазіргі заманға кез-келген мемлекеттің саяси
күйзеліатерінің күрделі бастамасы болып табылады.
Мемлекеттік зерттеушілер тек қана бастамаларды ғана емес, азаматтардың
билік органдарына деген сенімсіздігінің себептерін, факторларын анықтауда.
Себептердің бірінші тобын шартты түрде техникалық деп атауға болады. Бұл
жағдай мемлекеттік билік органдары қандай-да бір себептермен азаматтарға
нақты саясаттың мақсаты мен әдістерін түсіндіре алмағанда, олар жұмыс
істеуге және шешім қабылдауға мәжбүр болғандағы өздерінің қызметінің сипаты
мен мазмұнын жақтай алмағанда орын алады.
Себептердің екінші тобы-мәдени тарихи сипаттағы азаматтардың саяси –
бюрократиялық номенклатураға негативті қатынасын айтуға болады. Қоғамда
генетикалық деңгейде бөлудің дәстүрлерінде қиын-қыстау қатынас пайда болды,
олардың мәні мемлекеттік әлеуметтік және саяси мақсаттары бөлініп,
мемлекеттің мекемелерінің тапсырмаларына айналады, ал өздері олардың
функционалдық өкілділігі мемлекеттік шешуліктердің жеке меншігіне беріліп,
халық шаруашылық ресурстарды бөлу және қайта бөлу олардың монопольды
функциясы болып қалады.
Себептердің үшінші тобы-ұйымдастырушылық сипаттағы мемлекеттік аппараттың
төменгі кәсіпқойлығы және тағы басқа, күрделі себептерге байланысты
мемлекеттік шешімдердің орындалуын ұйымдастыру. Бұл себептер тобында ерекше
орында- мемлекеттік қызмет органдарының стилі мен жұмыс істеу әдістері
алады. Негізінен мемлекеттік әкімшілік жүйенің көптеген жанжалдары
құпиялылыққа ұмтылысынан пайда болады.
Себептердің төртінші тобы-саяси идеологиялық сипатта.
Нәтижелік және бақылаулық іс-әрекеттердің деңгейі әлеуметтік саяси
жанжалдарды басқарудың дұрыс құрастырылған макротехнологиялардан тәуелді
болады.
Жан-жалдарды басқарудың жалпы принциптері методикалары және нақты
тәсілдері, белгілі жанжалдардың көпшілігінен жұмыс істеу процесіне
позитивті әсер әкелуі мүмкін иілген әлеуметтік-саяси техникаға жинақталады.
Сонымен жағдайды ойдағыдай басқару кезінде саяси жанжалдар қоғамның дамуы
мен саяси жүйесінің жаңа тұрақтылық және позитивті этапының бастамасы болуы
мүмкін. Егер билік субъектілері болып жатқан жағдайға әлсіздік танытса,
онда саяси жанжалдар күйзелісті жағдайға және мемлекеттік биліктің
күйзелісінің келесі этапына әкелуі мүмкін.
[4.]
Балқаш ауданы әкімі аппараты мен селолық округтердің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Аудан Әкімі аппараты
1 Аудан әкімі 1
2 Әкімнің орынбасары 3
3 Аппарат басшысы 1
Барлығы: 5
Ұйымдастыру, мемлекеттік-құқықтық және кадр жұмысы
жөніндегі бөлім
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 3
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Жалпы бөлім
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман-есепші 2
3 Бас маман 1
4 Маман 1
Барлығы: 5
Аппарат бойынша барлығы: 15
Селолық округтер:
Ақкөл селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 3
Ақжар селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 2
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 4
Ақдала селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 2
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 4
Бақанас селолық округі
1 Әкім 1
2 Әкімнің орынбасары 1
3 Бас маман 2
4 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 5
Топар селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Береке селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Бақбақты селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 2
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Бірлік селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Балатопар селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Желторанғы селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Жиделі селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Қарой селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Құйған селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
4 Жетекші маман 1
Барлығы: 4
Көктал селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 3
Миялы селолық округі
1 Әкім 1
2 Бас маман 1
3 Бас маман-салық инспекторы 1
Барлығы: 3
Аудан бойынша барлығы: 74
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік
бағдарламалар бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бөлім бастығының орынбасары – бөлім ішінде бөлім 1
бастығы
3 Бөлім бастығы (бөлім ішінде) 1
4 Бас маман 2
5 Жетекші маман 3
Барлығы: 8
Балқаш аудандық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар
бөлімінің 2006 жылға арналған штаттық кестесі.
Балқаш аудандық ауыл шаруашылық бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық ауыл шаруашылық бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 5
Барлығы: 6
Балқаш аудандық қаржы бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Қаржы бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бөлім бастығы (бөлім ішінде) 1
2 Бас маман 2
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Балқаш аудандық экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Экономика және бюджеттк жоспарлау бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 4
Барлығы: 5
Балқаш аудандық білім бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық білім бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 3
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 5
Балқаш аудандық ішкі саясат бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Балқаш аудандық ішкі саясат бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Балқаш аудандық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық,
жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, жолаушылар көлігі және автомобиль
жолдары бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Балқаш аудандық сәулет және қала құрылысы бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Сәулет және қала құрылысы бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 1
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 3
Балқаш аудандық құрылыс бөлімінің 2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Құрылыс бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 1
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 3
Балқаш аудандық дене тәрбиесі және спорт бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Дене тәрбиесі және спорт бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Балқаш аудандық жер қатынастары бөлімінің 2006 жылға арналған штаттық
кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Жер қатынастары бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 1
3 Жетекші маман 1
Барлығы: 3
Балқаш аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Мәдениет және тілдерді дамыту
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
Балқаш аудандық кәсіпкерлікті қолдау бөлімінің
2006 жылға арналған штаттық кестесі.
№ Қызмет лауазымы Бірлік саны
1 2 3
Кәсіпкерлікті қолдау бөлімі
1 Бөлім бастығы 1
2 Бас маман 2
Барлығы: 3
Аудан әкімі аппараты
Әкім 1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz