Лизингтің теориялық негіздері. Қазақстандағы лизинг бизнесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың түрлері, ерекшеліктері ... ...13
1.3 Лизингтік төлемдердің түрлері және халықаралық лизингтік ұйымдар...19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГ БИЗНЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылу және даму ерекшеліктері ... ... 26
2.2 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың құқықтық қамтамасыз етілуі ... ... ...33
2.3 Отандық лизинг бизнесінің дамуының ұйымдастырушылық факторлары ... .36
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операцияларды
тездетуді мемлекеттік ынталандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2 «Альянс Лизинг» АҚ.ның мысалында лизингтік төлемдерді есептеу ... ..49
3.3 Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды ұйымдастыруға талдау: әлемдік және ұлттық тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
1 ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың түрлері, ерекшеліктері ... ...13
1.3 Лизингтік төлемдердің түрлері және халықаралық лизингтік ұйымдар...19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГ БИЗНЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылу және даму ерекшеліктері ... ... 26
2.2 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың құқықтық қамтамасыз етілуі ... ... ...33
2.3 Отандық лизинг бизнесінің дамуының ұйымдастырушылық факторлары ... .36
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операцияларды
тездетуді мемлекеттік ынталандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.2 «Альянс Лизинг» АҚ.ның мысалында лизингтік төлемдерді есептеу ... ..49
3.3 Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды ұйымдастыруға талдау: әлемдік және ұлттық тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, пайда болуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
1.2 Лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың
түрлері,
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Лизингтік төлемдердің түрлері және халықаралық лизингтік ұйымдар...19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГ БИЗНЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылу
және даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...26
2.2 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың
құқықтық қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
2.3 Отандық лизинг бизнесінің дамуының ұйымдастырушылық
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операцияларды
тездетуді мемлекеттік
ынталандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..43
3.2 Альянс Лизинг АҚ-ның мысалында лизингтік төлемдерді есептеу ... ..49
3.3 Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды ұйымдастыруға талдау:
әлемдік және ұлттық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні Қазақстан экономикасының
дамуы экономикалық өсуді қамтамасыз етуге және оның барлық салаларында
терең нарықтық қайта құру бойынша шараларды жүргізуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму программасы
халық шаруашылығын басқаруда мәнді позитивті өзгерістерді қарастырады.
Экономиканы басқару стратегиясында лизинг механизмінің маңызы зор, өйткені
лизингте ұлттық кәсіпкерлік нарықтың дамуы үшін үлкен потенциал қорланған.
Өзіндік қаржылық ресурстардың, бюджеттік қаражаттардың және шетел
инвестицияларының шектеулілігі шарттарында қазақстандық кәсіпорындардың
жаңа техника алғандығы үшін бірден төлеуге мүмкіндігі жоқ, құрал-
жабдықтарды өндірушілердің өздері үлкен қаржылық ресурстарды қажет етеді,
ал банктер шаруашылық субъектілерді несиелеу үшін дереу кепілдік қамтамасыз
етуді талап етеді.
Кәсіпорындардың техникалық жабдықталуын талдау негізгі қорлардың
физикалық және моральды тозуының шекті дәрежесін көрсетеді, ал бұл өз
кезегінде ұлттық өндірушілер жұмысының төмен тиімділігінің себептерінің
бірі болып табылады. Аталған факторлардың барлығы ұлттық экономиканың
жағдайына теріс әсер етеді және несиемен немесе сатып алумен салыстырғанда
негізгі қорларды жаңартудың балама жолдарын іздеуді талап етеді.
Лизингтік қатынастардың құрылуы және дамуы қазақстандық
кәсіпорындардың техникалық потенциалын реконструкциялау бойынша
мүмкіндіктерді және шарттарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Алайда,
қазіргі кезде республикадағы лизингтің дамуының деңгейі, оған қойылатын
талаптарға толық жауап бере алмайды. Оның негізгі себептері: лизингтің
қолданатын ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерінің әлсіз тиімділігі,
лизингті басқарудың сұрақтары бойынша заңды және құқықтық актілердің
жетілмегендігі, лизингтік қызметтер жайлы, олардың құрамы жайлы мәліметтік
базаның жетімсіздігі, көптеген потенциалды лизинг алушылардың лизингтік
қатынастарға қатысуға психологиялық дайын еместігі, көптеген лизингтік
компаниялардың инвестициялық потенциалының әлсіз болуы. Осы жағдайларға
байланысты, бүгінгі күні көп лизингтік компаниялар ірілендіру саясатын
жүргізуде -ол банктік және сақтандыру секторының қаржылық ресурстарын тарту
арқылы жүзеге асады. Бұған қоса, лизингтік компаниялардың өздерінің
ассоциациялар мен союздерге бірігу тенденциясы байқалады, бірақ лизингтік
қатынастардың бұл жағы туылу және даму кезеңінде және Қазақстан
шарттарындағы лизингті пайдалану тиімділігінің ұйымдастырушылық-
экономикалық факторларын зерттеуді талап етеді.
Осы шарттарда негізгі қорларды модернизациялаудың және құрылымдық
дағдарысты жеңудің тиімді құралдарының бірі-лизинг, инвестицияларды,
капитал салымдарын қаржыландырудың ерекше формасы ретінде болады. Лизингтік
бизнестің кең масштабта дамуы Қазақстан үшін инвестициялық процесті
белсендірудің ең перспективті бағыттарының бірі бола алады және болуға
міндетті.
Осы себептен, лизингтің қызмет етуінің сұрақтарын зерттеу мәселесі
және осы негізде оны жетілдіру бойынша негізделген ұсыныстарды дамыту
өзекті болып келеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Лизингтің құрылуының және дамуының сұрақтары
және оны жетілдірудің жолдары түрлі зерттеушілердің жұмыстарында
бейнеленген. Мұнда, маңызды теоретикалық және әдістемелік мәнге батыс
ғалымдарының еңбектері ие: Бука Х, Шарла У, Бейли Дж, Брейли Р, Майерс С
және т.б.
Лизинг мәселелерін зерттеу ресейлік және қазақстандық ғалымдарының
еңбектерінде бейнеленген: Газман В.Д, Қабатова Е.В, Комарова В.В, Прилуцкий
Л.Л, Лещенко М.И, Сағадиев Қ.А, Смагулов А.С, Сейтқазиева А.М, Сейтқасымов
Т.А, Исабеков Б, Қантарбаева Ш, Есиркепов Т.А, Чекмарева Е.Н және т.б.
Оған қоса, лизингтік қатынастардың ұйымдық механизмін жетілдірумен
байланысты сұрақтардың көбі қазақстандық авторлардың еңбектерінде
бейнеленбеген. Сондықтан да, лизингтің дамуының қазіргі кездегі
тенденцияларын тереңірек зерттеудің және оның Қазақстан Республикасындағы
қызмет етуінің тиімділігін жоғарылату қажеттілігі туындап отыр.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты, Қазақстан
экономикасындағы лизингтің теориялық-әдістемелік негіздерін,
ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін кешенді зерттеу және оның дамуының
мәселелерін, перспективаларын, жолдарын зерттеу. Бітіру жұмысының тағы бір
мақсаты, Қазақстан Республикасындағы лизингті қолдану тәжірибесінің кешенді
талдауының және теориялық зерттеудің негізінде инновациялық процестерді
инвестициялаудың жүйесінде лизингтік қатынастардың дамуы және құрылуы
бойынша ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттағы ұсыныстарды қайта дамыту.
1-бөлімде – Лизингтің ұғымы мен мәні, пайда болуы мен дамуы,
лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың түрлері мен
ерекшеліктерінің теориялық әдістемелік негіздері зерттеліп, лизингтік
төлемдердің түрлері қарастырылған.
2-бөлімде - Қазақстан Республикасындағы лизинг бизнесі, соның
ішінде Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылу және даму
ерекшеліктері, Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың
құқықтық қамтамасыз етілуі, отандық лизинг бизнесінің дамуының
ұйымдастырушылық факторлары зерттелген.
3-бөлімде – Бүгінгі күні Қазақстан Республикасындағы лизингтік
операциялардың даму болашағы, Қазақстан Республикасындағы лизингтік
операцияларды тездетуді мемлекеттік ынталандыру және лизингті жетілдіру
жолында ұсыныстар жасалған.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы экономикасының нақты секторының
шаруашылық субъектілері.
Зерттеу пәні ретінде экономикалық субъектілер арасындағы лизингтік
қатынастардың құрылуының ұйымдастырушылық-экономикалық факторлары болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының
құқықтық, нормативтік және инструктивті актілері, статистикалық есеп
берудің ресми мәліметтері, алдыңғы қатарлы қазақстандық және шетел
ғалымдарының ғылыми жұмыстары, жұмыс процесінде жиналған лизингтік
компаниялардың есеп берулері құрайды.
1 ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Лизингтің мәні, пайда болуы және дамуы
Ерте кездерден бастап, байлықтың пайда болуы және қоғамның бөлінуінен
бері адамдар алдымен жерлерді және ауыл шаруашылық құралдарды, жан-
жануарларды жалға алуды және беруді бастады. Кейінірек мұндай мәмілелердің
объектілері қайықтар, кемелер, қару-жарақтар болып келді, ал 20 ғасырға
жақын вагондар, кейбір құралдар жалға берілді. Өткен ғасырдың 50-шы жылдары
лизинг пайда болды.
Экономиканың дамуындағы инновациялық факторды күшейту мақсатында,
біздің ойымызша, республиканың материалдық-техникалық базасының түбегейлі
модернизациясын болжайтын лизингтің қайта өндірістік механизмін қолдану
керек. Тек лизинг беруші мен лизинг алушының ғана емес, жалпы мемелекеттің
алатын артықшылықтарына байланысты лизингтің дамуының нақты перспективалары
бар.
Негізгі капиталды жаңартудың және инвестициялаудың инновациялық
формасы ретінде лизингтің артықшылықтары жалпы мемлекеттік деңгейде келесі
бағыттар бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
• экономиканың шикізаттық бағыттылығын жеңу
• сыртқы нарықтар үшін күресте ұлттық экономиканың бәсекелік
қабілеттілігін көтеру
• өндірісті техникалық және технологиялық жаңарту үшін мемлекеттің
экспорттық-импорттық потенциалын ынталандыру
• өндірістің техникалық жағдайын жаңарту
• жаңа техниканы меңгеру мен құру мерзімін қысқарту
• мемлекеттің сыртқы қарызын тұрақтандыру, өйткені лизинг бойынша
міндеттемелер, халықаралық тәжірибеге сәйкес, мемлекеттің сыртқы
қарызына кірмейді
Мемлекеттің позициясынан қарағанда, лизингтің тиімділігі-ол қысқа мерзімді
несиелеудің механизмі сияқты ағымдағы шығындарды қаржыландырмайды, капитал
құраушы инвестицияларды көбейтуге мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның лизингтік механизмін жүргізу кезінде-лизинг алушылар өз
қаражаттарын бөлмей немесе қарыз алмай бағасы қымбат құрал-жабдықтарды
толық инвестициялаудың мүмкіндігін алады және мұнда лизинг мүлігі кепіл
(залог) ретінде болады, ал бұл өз кезегінде лизинг алушы жағынан қосымша
гарантияларды қажет етпейді, яғни оның жалпы шығындарын төмендетеді.
Лизинг жүйесіндегі бастысы- лизинг алушының лизингтік төлемдерді іске
асыру үшін, өзінің шаруашылық процесінде қаражаттарды табу мүмкіндігі,
өйткені лизингтік келісім-шарттың жұмыс жасау мерзімінде лизинг беруші-
финансист осы мүлікке деген меншік құқығын сақтайды. Тиімді шарттарда қарыз
алу мүмкіндігі болмай және өзіндік қаражаттары болмай, шаруашылық
субъектілері лизинг болмаса дами алмас еді. Лизинг жаңа құрал-жабдықты
меңгеру кезіндегі шығындардың пайда болу тәуекелділіктерін азайтады, табу,
ұстау, эксплуатация, ремонт, сату бойынша лизинг алушының жағынан қаржылық
ресурстардың экономиясын көбейтеді, өйткені осы тәуекелділіктердің бір
бөлігін өзіне лизинг беруші алады. Түрлі авторлар мен экономикалық қайнар
көздері беретін лизинг терминінің түсінігімен тар және кең мағынада
танысып көрейік.
Лизинг сөзі “to lease” ағылшын етістігінен аударғанда “жалға беру”
дегенді білдіреді. Лизингтің жалға беруден айырмашылығы-жалға беруде екі
тарап қатысса: жалға беруші және алушы болса, ал, лизингте үш қатысушы:
лизинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады. Берілген термин
жайында түсінік беретін жүзден аса анықтамалар бар: лизингті жалға беру
қызметіне, іскерлік қызметке, құрал-жабдықтарды өткізу формасына, ұзақ
мерзімді жалға, қаржыландыруға, экспортты несиелеу формасына, сыртқы
экономикалық қызмет формасына т.с.с жатқызады.
Бірақ, біздің ойымызша лизингтің мәнін толығымен келесі анықтама
ашады.
Лизинг-бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал-жабдықтарды,
машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және
қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу
шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шартын білдіреді.
Неміс тіліндегі leasingvertrag термині кісі пайдаланатын жалдың
түрі, мұндағы кісі тұратын ғимараттың ремонты және бұзылғандығы үшін
жауапкершілік жалға алушыда жатады деген мағына береді, ағылшын қаржылық-
инвестициялық сөздігінде келесідей аударма берілген: Белгілі-бір уақыт
аралығында жылжымайтын мүлікті, құрал-жабдықтарды немесе басқа қаражаттарды
пайдалануға құқық беретін жал немесе жал келісім-шарты. Тек француз тілі
ғана credit-bail түсінігінің мазмұнын ашуға мүмкіндік береді: жалға
алушы кәсіпорын үшін арнайы алынған құрал-жабдықтардың жалы [4,185 б.]
Көптеген авторлар лизингтің негізін жалға беру құрайды деген нәтиже
шығарады, лизинг-түрлі машиналарды жалға берудің түрі, кейін олар лизинг
берушінің меншігіне көшеді. Мұндай пайымдауларды шет ел авторлары Брейли
Р, Майерс С жасады және олармен ресей авторлары Ольхова Р.Г, Лукасевич И.Я,
Волынский В.С, Киселев И.Б, Горфинкель В.Я келісті. [5,б.92; 6,б.26]
Біздің ойымызша, лизингтің кез-келген анықтамасы шектеулі болады және
бұл инновациялық құралдың көрінуінің барлық формаларын аша алмайды. Екінші
жағынан, лизинг термині көп авторларда несие-жалға беру терминімен
үйлеседі. Осылай мысалы Ольхова Р.Г қаржылық лизинг үшін бұл үйлесімділікті
былай түсіндіреді: лизинг, құрал-жабдықты сатып алу үшін берілген несиеге
ұқсас келеді деп айтады. Несиеде жалға алушы негізгі қорларға белгіленген
мерзімде қарызын өтеу үшін төлемдер жасайды, және мұнда банк несиені
қайтаруды қамтамасыз ету үшін несиеленетін объектіге ссуданы толық өтегенше
дейін меншік құқығын сақтайды.[14,б.243] Онымен лизингті несие деп
анықтаған Лещенко М.И келіседі.
Біз өткізген анализ көрсеткендей, лизингті өндірісті жаңартудың құралы
ретінде пайдалану келесідей артықшылықтарды береді:
1) мүлік түріндегі инвестициялау, ол қаржылық несиеден ерекшелігі-
қаражаттарды қайтармаудың тәуекелділігін төмендетеді, өйткені лизинг
берушінің берілген мүлікке құқығы сақталады.
2) лизинг жүз пайыздық несиелеуді ұйғарады және төлемдерді бірден жасауды
талап етпейді, ал бұл өз кезегінде кенет күштенусіз өндірістік
қорларды жаңартуға, өндірісте қымбат бағалы құрал-жабдықтарды
пайдалануға мүмкіндік береді.
3) жиі жағдайларда кәсіпорынға ссуда немесе несиеден гөрі, мүлікті лизинг
бойынша алу жеңіл болады, себебі лизингтік мүлік кепіл түрінде болады.
4) өндірістік қорларды жаңарту, өндірісте қымбат бағалы құрал-жабдықтарды
пайдалану.
5) лизингтік келісім ссудаға қарағанда икемді, мұнда екі жақ та
төлемдердің икемді схемасын жасай алады. Мұнда төлемдерді тек ақшалай
формада ғана емес, дайын өнім түрінде жүргізуге болады.
6) лизинг алушы үшін мүліктің моральды және физикалық тозуының
тәуекелділігі төмендейді.
7) өндіруші тұтынушылар санын және өткізу нарықтарын кеңейту үшін қосымша
мүмкіндіктер алады.
Лизинг механизмін белсенді енгізу Қазақстан экономикасының барлық
бөлімдерінің дамуына және құрылымының өзгеруіне ықпал етеді, ішкі нарықта
ғана емес, сыртқы нарықта да басқа елдермен байланысын кеңейтудің және
отандық кәсіпорындардың өнімінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың
бірден-бір факторы болып табылады.
Лизингтік қатынастардың мәнін түсіну үшін лизингтің қызметтерін
қарастырайық: лизинг, күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде көп
қырлы экономиканы және өндірістік қызметті белсендіруді құру бойынша
маңызды функцияларды атқарады.
Лизингтің көп қызметтерінің ішінен тек төртеуін қарастырамыз:
1) Лизингтің қаржылық қызметі өндірушіні өндірістің қажетті
қаражаттарының құнын бірден төлеуден босатады, яғни лизинг ұзақ
мерзімді несие түрінде болады.
2) Өндірістік қызмет өндірістік есептерді уақытша пайдалану жолымен тез
шешуде көрініс табады. Бұл өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз
етудің және жаңа технологияларға, ғылыми-техникалық прогресстің
нәтижелеріне қол жеткізілімділігінің тиімді әдісі.
3) Лизингтің өткізушілік қызметінің мәні-тұтынушылар санын көбейту және
өткізудің жаңа нарықтарын игеру, лизинг саласына кейбір мүлікті бірден
ала алмайтындарды тарту.
4) Лизингтің салықтық жеңілдіктерді пайдалану қызметі. Лизинг берушіге
төлейтін лизингтік сыйақыны шегерімге шығару, ол лизинг алушының салық
салынатын пайдасын азайтады.
Біздің мемлекетте лизинг бизнесінің рөлі қазіргі кезде лизингтің қаржылық
және өндірістік қызметтерімен шарттандырылған.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас болып
келеді. Алайда, лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта көрсетілген
төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг обьектісінің лизинг
берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал, несиеде банктің
меншік обьектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.
Лизингтік мәміле бұл лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы
арасындағы лизинг келісім-шартты жүзеге асыру үшін қажетті келісім-шарттар
жиынтығы.
Лизингтік келісімнің объектісі болып өндірістік циклде жоюға
келмейтін кез-келген мүлік бола алады. Тәжірибеде лизингке көбінесе
моральды тез тозатын технологиялық құралдар, қымбат бағалы материалдар,
станоктар, автомобильдер, теңіз кемелері, ауыл шаруашылық техника,
ғимараттар және құрылғылар беріледі.Тағы да лизинг обьектісі ретінде
ғимараттар мен құрылыстарды, машиналарды, құрал-жабдықтарды, транспорттық
құралдарды, жер учаскелерін және т.б тұтынылмайтын заттарды қарастыруға
болады.
Лизингтік мәмілеге келесі субьектілер қатыса алады: лизинг беруші,
лизинг алушы, мүлікті сатушы, банк, сақтандыру компаниясы.
1.Лизинг беруші-лизингтік мәмілені іске асыру барысында меншікті немесе
тартылған ақша қаражаттары есебінен лизинг объектісін сатып алып, лизинг
алушыға белгілі-бір төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақыты біткен
кезде меншік құнының ауысуымен немесе ауысуынсыз уақытша пайдалануға
беретін жеке немесе заңды тұлға. Әдетте лизинг беруші болып:
1) қаржылық несиелік және лизингтік ұйымдар
2) арнайы лизингтік компаниялар
3) техника немесе құралдарды өндіруші-кәсіпорындардың бөлімшелері,
филиалдары
4) мемлекеттік немесе жергілікті органдар
5) уставында қызметтің осы түрі көрсетілген коммерциялық банктер
6) лизингке негізделмеген, бірақ уставында қызметтің осы түрі жойылмаған
кез-келген фирма немесе кәсіпорын
2.Мүлікті сатушы (жабдықтаушы)-лизинг берушімен сату-сатып алу шарты
негізінде лизинг берушіге немесе лизинг алушыға белгіленген уақытта лизинг
объектісін сатушы жеке немесе заңды тұлға.
3.Лизинг алушы-лизинг келісім-шартына сәйкес лизинг объектісін белгілі-бір
төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақытша пайдалану үшін алуға
міндетті жеке немесе заңды тұлға.
4.Банк (немесе басқа да несиелік мекеме)-лизинг объектісін сатып алуға
қажетті қаржы ресурстарын беретін заңды тұлға. Сонымен қатар лизинг
нарығындағы арнайы субъектілерді көрсетуге болады. Оларға:
5.Сақтандыру компаниясы-лизинг мәмілесін іске асыру кезінде пайда болатын
әр түрлі тәуекелдерді сақтандыратын заңды тұлға. Лизингтің кез-келген
субъектісі Қазақстан Республикасының резидент немесе резидент емес тұлға
болуы мүмкін, сонымен бірге ол шет ел инвесторларының қатысуымен құрылған
кәсіпкерлік қызметтің субъектісі бола алады.
Төменде лизингтік операцияның классикалық схемасы көрсетілген. Бұл,
түсіну үшін өте қолайлы мысал Чекмарёва Е.Н Лизингтік бизнес кітабынан
алынған: болашақ лизинг алушы, белгілі-бір құрал-жабдықты алғысы келіп,
берілген мүліктің өндірушісін іздейді. Өзіндік қаражаттары және қарызға алу
мүмкіндігі болмағандықтан, ол берілген құрал-жабдықты сатып алуға қаражаты
бар болашақ лизинг берушімен сөйлеседі. Лизинг беруші және лизинг алушы
келісім-шартқа отырады, кейін лизинг беруші өндірушімен сатып алу-сату
мәмілесін жасайды және құрал-жабдықтарды лизинг алушыға уақытша пайдалануға
лизинг келісім-шартында көрсетілген белгілі-бір шарттарда береді (Б
қосымшасы).
Дамыған мемлекеттердегі қаржы лизингінің жағдайын талдай отырып,
лизингке берілетін объетілерді келесі топтарға бөлуге болады:
1) Транспорттық (ұшақтар,автомобильдер, су кемелері, темір жол вагондары
және т.б);
• Байланыс құралдары (радиостанциялар);
• Ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары;
• Құрылыстық топ (крандар, бетонараластырушылар және т.б);
• Басқа да құралдар;
Лизингтің кең тарауының басты себебі-оның қарапайым ссудалардан келесідей
артықшылықтарының болуы:
1) Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ, ұсақ кәсіпорындарды
несиелеуге болады. Бұл былай-лизингтік мәміле жасалған мерзім бойына
лизинг объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы
банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды
2) Лизинг 100%-ға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім
ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа құрал-жабдықты
пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда табуға
мүмкіндік береді
3) Кәсіпорынға мүлікті ссудаға сатып алғаннан, лизинг бойынша алған
қолайлы, себебі, бұл жерде ол кепіл ретінде болады
4) Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты,
өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын
салықты жалға беруші өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық
жеңілдіктер алады
5) Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына
ешқандай да қадағалау болмайды
6) Лизингтік келісім икемдірек. Ссудада мерзім және өтеу мөлшері
шектелген, ал лизингте лизинг алушы өзінің табысы мен шығындарын
есептеп қаржыландырудың икемді схемасын жасау мүмкін
7) Лизинг алушы үшін мүліктің моральды және физикалық тозуының
тәуекелділіктері азаяды, өйткені мүлік сатып алынбайды, уақытша
пайдалануға алынады
8) Лизингтік мәміледе лизинг алушы бірден және көп мөлшерде өндірістік
қуаттарды пайдалануы мүмкін, дәл сол құрал-жабдықты сатып алғанға
қарағанда. Оған қоса, лизингтің арқасында уақытша бос қаражаттарды
басқа мақсаттарға пайдалана алады
9) Лизинг өнімді өткізудің және өндірісті дамытудың құралы болғандықтан,
мемлекеттік саясат лизингтік операцияларды ынталандырады және
кеңейтеді
10) Халықаралық Валюталық Қор мемлекеттің сыртқы қарызын санағанда
лизингтік мәмілелердің сомасын ескермейді, яғни несиелік қарыз
шектерінен асып түсуге мүмкіндік бар
Лизингті пайдаланудың құрал-жабдықты жабдықтаушысатушы үшін де
артықшылықтары бар:
• Лизинг өз өнімін өткізудің құралы болып табылады
• Лизингтік компаниямен екіжақты ынтымақтастық арқылы клиенттік базаны
кеңейту
• Бәсекелік артықшылық
• Қосымша пайда (лизингке берілген құрал-жабдықтарда қызмет ету арқылы
табыс табу)
Лизингтік операцияларға тән кемшіліктер мыналар:
• Жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарлауынан (әсіресе
инфляциядан) шығынға ұшырауы мүмкін
• Ұйымдастырудың күрделілігі
• Лизинг құны ссудаға қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-
жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын
ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін
комиссияны көбірек алуға тырысады
• Қаржылық лизинг кезінде ғылыми-техникалық прогресс құрал-жабдықтың
ескіруіне ықпал етеді, ал лизингтік төлемдер лизингтік келісім-шарттың
мерзімі біткенге дейін төленеді
Ендігі кезекте лизингтің пайда болуы мен даму тарихын қарастырайық.
Шын мәнінде, лизинг термині айтарлықтай болмағанымен, лизинг идеясы жаңа
емес. Лизингтік мәміленің мәнін ашу ертедегі Аристотель кезеңдерімен
байланысты (384388-322 жж б.э.д). Риторикадағы бір трактатының
цитатталатын атауы соған тән: Байлық меншік құқығында емес, пайдалануда.
Басқа сөзбен айтқанда, табыс алу үшін шаруашылық иесінің меншігінде
қайсібір мүліктің болуы міндетті емес, тек оны пайдалану құқығы және соның
нәтижесінде табыс алу құқығы болса жеткілікті.
Экономикалық ілімдер тарихшыларының пікірінше, лизингтік қатынастар
Аристотельге дейін де белгілі болған. П.Балтус және Б.Майджер өзінің
Европалық лизинг мектебі кітабында ертедегі Шумер мемлекетінде (2000 ж
б.э.д) болған лизингтік мәмілелерді сипаттайды.
Шумердегі Ур қаласында табылған балшық кестелерінде ауыл шаруашылық
құралдарды, жерлерді, бұқаларды және т.б жануарларды жалға беру туралы
мәліметтер бар. Ағылшын авторы Т.Кларк б.э.д 1760 ж қабылданған Хаммурапи
патшаның заңдарында лизинг туралы бірнеше баптарды көрсеткен.
Басқа ертедегі цивилизациялар, гректерді, римдіктерді, египеттіктерді
қоса санағанда жалға беруді қол жеткізілімді, ыңғайлы, тиімді және құрал-
жабдықтарды, жерді, малдарды алудың жалғыз мүмкін әдісі деп санаған.
Халықаралық саудада өздерінің сәттіліктерімен белгілі финикийліктер,
теңіз кемелерін жалға берген. Ертедегі кездердегі кемелерді жалға беру
бойынша мәмілелердің мәні, бүгінгі күнгі лизинг мәмілелерінен аз
ерекшеленеді. Өздерінің клиенттерінің қажеттіліктерін максималды түрде
қанағаттандыру үшін финикийліктер, кемелердің өздерін жалға беруден бөлек,
қосымша қызмет түрінде кемедегі топтарды ұсынған. Жәй жалға беруге
қарағанда, қаржылық жалға беруді (лизинг) алғашқы тапқан осылар болды.
Тарихта тағы белгілі нәрсе, жалға тек түрлі ауыл шаруашылық техника
ғана емес, әскери қару-жарақ та берілген. Тарихта алғашқы болған лизингтік
мәміле туралы куә мәліметтер 1066 жылға жатады, бұл кезде Вильгельм Жаулап
алушы нормандтық кеме иелерінен Британ жерлеріне басып кіру үшін кемелерді
жалға алған. Міне осы себептен қажет мөлшердегі кемелерді, экипажды алу
үшін жалға берудің ерекше түрі-лизинг қолданылды.
19 ғасырда жалға беру қызметінің әжептеуір өсуі көрініс тапқан, бұл
өсу жалға берілетін заттардың көбеюімен түсіндіріледі. Ауыл шаруашылығында,
өндірісте, транспортта технологиялардың дамуы жалға беруді кәсіпкерлік
ортада өте актуалды қылды.
Темір жол құрылыстарының үлкен күшпен дамуы АҚШ-да жалға берудің бір
сала ретінде дамуына жол ашты. Алайда тек Европада ғана емес, АҚШ-да да
техника мен құрал-жабдықтардың түрлерінің жалға берілуін қаржыландыруға
сұраныс өсті. Өзіндік меншіктің алғашқы тіркелген жалға беру келісімі 18
ғасырдың басында Солтүстікамерикалық Құрама Штаттарында көрініс тапты.
Нәтижесінде, инвесторлар қажетті салымдар рентабельділігін қамтамасыз
етті, локомотивтердің және темір жол вагондарының алынуын қаржыландырды.
Құрал-жабдықты басқару трасттар арқылы жүргізілді, ал олардың артында
банктер тұрды.
Қазіргі кездегі лизингтік қатынастарда сияқты, трасттың басқарушысы
(лизингтік компанияның басқарушысы сол болды) алған құрал-жабдық үшін
өндірушіге төлеген, ал одан кейін келісімнің қызмет істеу мерзімі бойында
осы құрал-жабдықты пайдаланушыдан арендалық төлем алып отырды.
Шетелдік зерттеушілер, оның ішінде В.Хойер өзінің Европада қалай
бизнес жасау керек деген кітабында 1877 жылы Белл Телефон Компани деген
американдық компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге
тиек етеді.
Осы кездерде транспорттық қаражаттармен байланысты лизингтік бизнес
масштабтарын үлкейте бастады. Автомобиль лизингінің алғашқы мысалы 1918
жылға жатады. Одан кейін 30 жылдары Генри Форд өз автомобильдерін өткізуді
кеңейту үшін жалға беруді тиімді қолданған. Алайда автомобиль бизнесінің
заңды әкесі болып Золли Фрэнк, 40 жылдары автомобильдерді ұзақ мерзімге
жалға берген, Чикагодан шыққан сауда агенті.
Алайда, жалға беру шарттарында болған нағыз революция АҚШ-та өткен
ғасырдың 50-жылдарының басында болды. Арендаға көп мөлшерде өндіріс
қаражаттары: технологиялық құрал-жабдықтар, машиналар, механизмдер,
кемелер, самолёттер берілді.
В.Хойердің айтуы бойынша, лизингтік операциялар негізгі қызмет түрі
болып саналатын алғашқы акциоенрлік қоғам-1952 жылы Сан-Францискода
құрылған белгілі американдық компания United States Leasing Corporation.
Компанияның негізін салған Генри Шонфельд. Алғашқы кезде ол компанияны
нақты бір мәміле үшін жасаған, одан кейін лизинг бизнесі өте перспективті
бола алатынын түсінген, нәтижесіндеUnited States Leasing Corporation
пайда болды. Лизингтік операциялар АҚШ шекараларын тез басып өткен,
сәйкесінше лизинг бизнесі үшін маңызды түсінік халықаралық лизинг пайда
болды. Бірнеше жылдан кейін компания басқа елдерде филиалдарын аша бастаған
(1959 жылы Канадада). Әрі қарай ол United States Leasing International
деп аталды.
АҚШ-тың коммерциялық банктері 60-жылдардың басында лизингтік
операцияларға қатыса бастады.
2. Лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың түрлері,
ерекшеліктері
Лизингтік механизмді қарастырумен байланысты сұрақтарды нақтылау үшін,
лизингтің формаларын және түрлерін тереңірек зерттеу керек. Лизингтің
механизмін өткізу процесі кезінде пайда болатын қатынастардың көпқырлылығы
оның бөлек түрлерін классификациялануын және әрқайсысының сипаттамасын
талап етеді.
Кейбір авторлар лизингтің негізгі екі түрін бөліп көрсетеді: қаржылық
және оперативтік [14,б.251; 18,б.25]; басқалары- үш түрін бөледі
[14,б.147]: оперативтік, қаржылық, қайтарымдылық, кейбіреулері- 4 немесе
одан да көп [19,б.183]: қаржылық, оперативтік, жылжымайтын мүлік және құрал-
жабдық лизингі.
Лизинг түрлерінің жіктелуінің жақтаушылары оперативтік лизинг құрамына
рейтинг және хайрингті кіргізеді, ал қаржылық лизингтің құрамына қызмет
көрсетуімен қоса жүретін лизингті кіргізеді. Рейтинг-машиналардың, құрал-
жабдықтың, транспортты құралдардың, тұрмыс техникасының және инвентарлық
заттардың қысқа мерзімді жалға берілуі, бірақ мұнда жалға алушының мүлікті
өзінде қалдыруға құқығы жоқ. Ал егер машиналар, құрал- жабдықтар және
транспорттық құралдар орташа мерзімге жалға берілсе, онда хайринг орын
алады [25,б.104].
Біз өткізген талдау көрсеткендей, лизингтің көптүрлілігіне келесі
факторлар әсер етті:
7) Шет ел терминологиясын түсінудегі және сөзбе-сөз аудармасындағы
айырмашылық
8) әртүрлі мемлекеттердегі лизингтің құқықтық статусының және зандылық
базасының айырмашылығы
9) әртүрлі мемлекеттердегі лизинг бизнесін мемлекеттік қолдау
деңгейлеріндегі айырмашылық
10) әртүрлі мемлекеттердегі лизинг түрлері үшін салықтық және
амортизациялыз қалқанның әртүлілігі
11) лизингтік мәміленің барлық қатысушылары үшін лизингтің несиемен
салыстырғандағы артықшылығының әртүрлілігі
12) нақты лизингтік операцияның ұлттық ерекшелігі
Лизингтің мазмұны және анықтамалары бойынша нәтижелерді зерттеп, лизинг
түрлерінің жіктелуін келесі 16 сипаттама бойынша нақтылауын ұсынамыз, ал
лизинг түрлерінің сыныптамасы және мәні А қосымшасында көрсетілген. Осы
жерде, біз лизинг түрлерінің бөлінуі мына критерийлер бойынша болатындығын
көреміз:
1) қатысушылардың құрамы және ұйымдастыру формасы
2) мәміленің көлемі
3) өзін-өзі өтеу деңгейі және амортизация шарттары
4) қызмет көрсетуінің көлемі және деңгейі
5) қаржыландыру түрлері
6) нарықты қамтуы
7) мақсаттық бағыты
8) келісімнің сипаты
9) төлемдердің сипаты
10) мүлікті сатып алуға қатынас
11) мәміленің ұзақтығы
12) меншіктің формасы және аясы
13) лизингтік келісім сомасына тәуелділік
14) лизинг беруші үшін болатын тәуекелділік деңгейіне тәуелділік
15) ұлттық нарықтың дамуына тәуелділік
16) әртүрлі елдердегі бухгалтерлік есепті жүргізу стандарттары
Лизингтің барлық түрлерінің ішінен, қаржылық лизингті сипаттайтын
белгілерді атап көрсетейік:
1) мүлікті сатушы-өндірушінің пайда болуы
2) лизингке беру үшін лизинг берушінің мүлікті арнайы алуы және мұнда
мүлікті және сатушыны таңдау еркі лизинг алушыда болады
3) мүліктің сапасы бойынша барлық талаптар; дефектілері, тозғандығы жайлы
барлық талаптар лизингтік мүлікті өндірушіге, яғни сатушыға қойылады,
ал лизинг берушіге ешқандай жауапкершілік артылмайды
4) мүліктің кенет бұзылуының, жойылуының тәуекелділіктері, лизингтік
мүлікті қолдану туралы алу-беру актісіне қол қойғаннан кейін лизинг
алушыға өтеді
Соңғы екі пункт қаржылық лизингтің оперативтік лизингтен айырмашылығын
көрсетеді. Тек оперативтік лизингті сипаттайтын белгілерді қарастырайық
(Кесте 1).
Бірақ бұл ерекшеліктермен қоса, біз оперативтік лизингтің келесі
сипаттамаларын көрсетеміз:
1) лизингтік келісім нормативтік мерзімнен аз уақытқа жасалады
2) лизингке лизинг алушы жасаған арнайы мәлімдеме бойынша алынған емес,
лизинг берушінің өзінде болған мүлік беріледі
3) лизингтік мәлімдеменің екі жақты сипаты болады
4) мүлік лизингке көп мәрте беріледі
5) лизингтік келісімнің мерзімі біткеннен кейін мүлік лизинг берушіге
қайтарылады және жаңа келісім жасауға мүмкіндік береді
Кесте 1 - Оперативтік лизингтің ерекшеліктері
Қатынастардың мазмұны Сипаттамасы
Меншік құқығы Мүлік лизинг берушінің меншігі болып
саналады
Лизинг алушының құқығы Келісімді уақытынан бұрын тоқтату
және мүлікті лизинг берушіге қайтару
Мүлікті қайтарар кездегі қатынас Лизинг алушы келісімде айтылған
белгіліленген мерзімдегі мүлік
құнының айырмашылығының орнын
толтырады
Лизингтік төлемдердің қойылымы Жоғары, өйткені лизинг беруші
жүргізетін сервистік қызмет көрсету
бойынша барлық шығындар кіргізіледі
Лизингтік мәміленің мерзімі Мүліктің физикалық тозу уақытысынан
әлдеқайда қысқа
Артықшылықтары Қаражаттары болмаған жағдайда лизинг
алушы мүлікті төлемін созып
пайдаланады
Лизинг берушінің тәуекелділіктері Мүлік бұзылған немесе құрыған
жағдайда оның құнының орнын толтыру
Лизинг алушының гарантиялары Келісімнің мерзімі біткен уақытқа
қарай құрылған қалдық құнды
қамтамасыз ету
Қайнар көзі: кесте [25] бойынша құрылған
қаржылық және оперативтік лизингті салыстырғаннан кейін, олардың келесі
ерекшеліктері табылды (Кесте 2).
Кесте 2 - Қаржылық және оперативтік лизингтің ұйымдастырушылық
ерекшеліктері*
Қаржылық лизинг Оперативтік лизинг
Артықшылықтары Кемшіліктері Артықшылықтары Кемшіліктері
Амортизациялық Тәуекелділігі Мүлікке құқық Мүлікті ұстауға
шығындар және жоғары операция лизингтік қосымша
мүлікке салық компанияда болады шығындарды талап
клиетке етеді
аударылады
Тәуекелділік Клиенттердің Мүлікті бақылау
бойынша қаржылық жағдайын мүмкіндігі
жауапкершілік білу бойынша
клиентте болады қосымша жұмысты
қажет етеді
Лизингтік Үлкен бастапқы Үлкен бастапқы Өзіндік құнда
төлемдер өнімніңтөлемнің болуы төлем жоқ лизингтік
өзіндік құнына төлемдер
кіреді саналмайды
Табысқа Төлемдердің Лизингті қызмет Табысқа салынатын
салынатын салық тұрақсыздығы көрсетуімен және салық бойынша
бойынша персоналымен қоса жеңілдіктердің
жеңілдіктер ұсыну болмауы
*Қайнар көзі : кесте [ 25] берілген бойынша құрылған
Өндірістік потенциалдың және халықаралық лизингтің механизмдерін
пайдаланылуын дамыту үшін нақты шетел инвестицияларын тартуда сублизинг
механизмін пайдалануға болады, ол қаржылық лизингтің бір түрі болып
табылады. Сублизинг-бұл сублизинг келісім-шартымен рәсімделетін, лизинг
объектісін пайдалану құқығын үшінші тұлғаға берумен сипатталатын ерекше
қатынастар түрі. Сублизинг кезінде сублизингті іске асырушы тұлға лизинг
объектісін лизинг берушіден лизинг келісім-шарты негізінде үшінші тұлғаға
уақытша пайдалануға береді. Объектіні сублизингке беру кезінде лизинг
берушінің жазбаша рұқсаты міндетті түрде болу керек. Халықаралық сублизинг
халықаралық лизингтің бір түрі болғандықтан, ол халықаралық лизингтік
заңдарға сай жүзеге асырылу керек. Халықаралық сублизингтің бір ерекшелігі
ретінде лизинг объектісінің Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы
арқылы тек сублизинг келісім-шартының мерзімі аралығында ғана өтуін
көрсетуге болады. Сублизинг сызбасы негізгі лизинг беруші және лизинг алушы
әртүрлі елдерде болса қолданылады. Бұл жағдайда, құрал-жабдықтың дұрыс
пайдаланылуын, төлемдердің төленуін, пайда болатын мәселелерді шешуді
жергілікті лизингтік компания жүргізгені дұрыс. Сублизингтік жобалардың
дамуын тежейтін себеп- лизингтік операциялардың дұрыс қамтамасыз
етілмегендігі.
Тәжірибеде көрсетіп отырғандай, экономикалық қатынастадың
дамуының қазіргі кезеңінде лизингтік қатынастарды белсенді түрде
пайдалану қажеттіліктерін айтып қана қоймай, сонымен бірге осы
қатынастарды білікті түрде басқаруға да өте көп көңіл бөлу қажет.
Соған байланысты еліміздегі лизингтік қатынастарды басқарудың бірнеше
деңгейін қалыптастырудың қажеттілігі бар. Оны келесі кестеден
көруге болады.
Кесте 3- Лизингтік қатынастарды басқару деңгейлері
Лизингтік қатынастарды басқару
мегадеңгей макродеңгей медиадеңгей микродеңгей
Халықаралық Мемлекеттік Лизнгек беруші Лзингке алушы
ұйымдар деңгейде басқару субъектілер
деңгейінде субъектілер деңгейінде
басқару деңгейінде
басқару
Лизингтік Тұрақты базаны Лизингтік қатынас-Лизинг объектісін
қатынастады рет- жа- тардың тиімді пайдалану арқылы
теу бойынша ұсы-сау арқылы, моде- қажетті
ныстар беру арқы-лизинг- лін қалыптастыру. тиімділікке
лы лизингтік тік қатынастардың қол жеткізу.
қаты- дамуын ынталанды-
настадың дамуына ру.
қолайлы жағдай
жа-
сау.
Әртүрлі халықаралық ұйымдар үкіметтік емес ұйымдардың, универ-
ситететтердің, халықаралық агенттердің және жергілікті басқару
органдарының көмегімен арнайы жобалар жасау арқылы елдегі лизингтік
қатынастардың дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып, лизингтік
қатынастарды мегадеңгейде басқаруда маңызды роль атқарады.
Негізгі қорларды жаңартудың тағы бір инновациялық құралы-қайтарылатын
лизингтің механизмі, көбісі тұрақсыз қаржылық жағдайда, қатаң қаржылық
шектеулерде жұмыс жасайтын қазақстандық кәсіпорындарда әсіресе көп
пайдаланылады. Қайтарылатын лизингті екі келісімнен тұратын жүйе ретінде
қарастыруға болады. Бұл келісім кезінде құралдың иесі оны үшінші тұлғаға
сатады да, сол сәтте үшінші тұлға жалға алушымен ұзақ мерзімді жал келісім-
шартына отырады. Бұл кезде сатып алушы ретінде әдетте коммерциялық банктер,
инвестициялық, сақтандыру немесе лизингтік компаниялар көрініс табады. Яғни
келісімнің нәтижесінде мүлік иесі ғана ауысады, ал пайдаланушы өзгермейді.
Өз алдына инвестор сатушының мүлкіне меншік құқын кепілдікке ала отырып,
мүлік иесін несиелендіреді деп айтуға болады. Мұндай келісімдер негізінен
іскерлік белсенділіктің төмендеуі кезінде, кәсіпорындардың қаржылық
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Осылайша, қайтарылатын лизингтің ерекшелігі- мүліктің иесі сатып алу-
сату шартында меншік құқығын лизингтік компанияға береді және бір уақытта
онымен лизинг алушы ретінде қатынасқа түседі. Қайтарылатын лизингті тікелей
лизингтің бір түрі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда, жабдықтаушы
және лизинг алушы бір заңды тұлға болып табылады.
Жалға алынатын мүлікке қатысы бойынша лизинг:
1) Таза лизинг-бұл жағдайда мүлікті ұстау боынша барлық шығындарды
лизинг алушы төлейді және ол лизинг берушіге тек таза немесе нетто
төлемдерді аударып отырады. Отандық лизингтік нарықтағы қызметтердің
көбісі тек таза лизнг болы п табылады.
2) Толық лизинг- бұл жағдайда лизнг беруші мүлікті ұстау бойынша барлық
шығындарды қаржыландырады. Бағасы бойынша толық лизинг ең қымбат
лизинг болып табылады, себебі лизинг берушінің мүлікті ұстау бойынша,
қажетті шикізаттарды әкелу бойынша шығыстары өседі
3) Бөлшектік лизинг- бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті ұстау бойынша тек
кейбір қызметтерді ғана өзіне алады
Қаржыландыру түрі бойынша лизинг келесідей бөлінеді:
1) Бір жолғы лизинг- яғни мүлікті беру бір рет қана жүзеге асырылады
2) Қайталанылатын лизинг-мұнда бір лизингтің келісім-шартының мерзімі
біткен кезде, лизинг келісім-шарты жаңа кезеңге жасалады.
3) Бас лизинг - лизингтің бұл түрі лизинг алушыға жаңа келісім-шарт
жасамай-ақ жалға алынатын мүліктің тізімін толтыруға мүмкіндік береді.
Лизингтік мәмілеге қатысушылардың құрамы бойынша лизинг:
1) Тура лизинг-бұл жағдайда мүліктің иесі өзі обьектіні лизингке
береді. Негізінен мұндай мәмілені классикалық лизингтік мәмілеге
жатқызуға болмайды, себебі лизингтік компания көрініс таппайды.
2) Жанама лизинг-бұл жағдайда мүлік лизингке белгілі-бір делдал арқылы
беріледі.
3) Бөлек лизинг-лизингтің бұл түрі күрделі, үлкен обьектілерге
(әуетехникасы,теңіз кемелері,темір жол техн.) қаржы салымдарын жасау
үшін қолданылады.Лизингтің бұл түрі топтық немесе акционерлік лизинг
деп аталады, себебі мұнда бірнеше лизинг беруші,банктер жұмыс істейді.
Мүлік түріне байланысты лизинг:
1) Жылжымайтын мүлік лизингі (ғимаратар мен құрылғылар);
2) Жылжымалы мүлік лизингі (автомобиль,самолет,кемелер,техника );
Мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты лизинг:
3) Толық өтелетін лизинг, яғни лизинг келісім-шартының мерзімі аралығында
мүліктің толық немесе толыққа жақын амортизациясы есептеліп, лизинг
берушіге мүліктің толық құны төленеді.
4) Толық өтелмейтін лизинг-бұл жағдайда лизинг келісім-шартында
көрсетілген мерзімде, мүлік тек белгілі-бір дәрежеде ғана
амортизацияланып, оның тек бір ғана бөлігі өтеледі.
Өтеліну белгілеріне байланысты лизинг:
1) Шұғыл лизинг-мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда,оның пайдалану
мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуімен
сипатталады.
2) Қаржы лизингі-уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде
өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады.
Лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты лизинг:
1) Ішкі лизинг-бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен
байланысты сипатталады.
2) Халықаралық лизинг-бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды
3) Сыртқы лизинг-экспорттық және импорттық болып бөлінеді.Экспорттық
лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг
беруші болып табылады.
Амортизация шарттарына байланысты лизингтің келесі түрлерін бөледі:
1) Толық амортизациясы болатын лизинг, сәйкесінше мүлік құнын толық
төлейтін лизинг түрі
2) Толық амортизациясы болмайтын лизинг, сәйкесінше мүлік құнын бөлшектеп
төлейтін лизинг
1.3 Лизингтік төлемдердің түрлері және халықаралық лизингтік
ұйымдар
Лизингтік мүлікті қолданғаны үшін төлемді лизинг алушы лизинг берушіге
лизингтік төлемдер түрінде жүргізеді. Лизингтік төлемді анықтаудың
объективті негізін лизингтік объектінің құны, жағдайы және амортизация
нормасы, уақыты құрайды. Төлемдердің мөлшері, әдістері, формалары лизингтік
келісімде екі жақтың келісімімен құрылады.
Лизингтік төлемдердің жалпы сомасы келесілерден құрылады:
1) Лизингтік мүліктің толық құнының орнын толтыратын сома
2) Лизинг келісіміндегі мүлікті алу үшін пайдаланылатын несиелік
ресурстар үшін лизинг берушіге төленетін сома
3) Лизинг берушіге берілетін коммисиондық сома
4) Лизинг мүлкін сақтандырған үшін төленетін сома
5) Лизинг келісімінде қарастырылған лизинг берушінің басқа да шығындары
Лизингтік төлемдер өнімнің өзіндік құнына кіргізіледі. Лизингтік төлемдер
әр түрлі болады, ол жақтардың келісіміне байланысты болады.
Лизингтік төлемдерді жасаудың формасына байланысты келесідей
бөлінеді:
1) Ақшалай төлемдер, мұнда төлем ақшалай қаражаттардың негізінде
жүргізіледі
2) Компенсациялық төлемдер, мұнда есеп айырысу тауарлармен немесе лизинг
берушіге қарсы қызмет көрсетумен жүргізіледі
3) Аралас төлемдер, ақшалай төлемдермен қатар, төлемдер тауарлар немесе
қызметтер түрінде болған жағдайда пайда болады.
Лизингтік төлемдерді есептеудегі қолданылатын әдіс түріне байланысты
былай бөлінеді:
1) Тұрақты сомасы бар төлемдер- бұл лизинг келісім-шартында тұрақтанған
шарттарда төленетін, сәйкес жақтармен келісілген төлемнің түрі болып
табылады. Әдетте, төлемдердің графигі жасалады және онда алғашқы
лизингтік төлем қабылдаған күні жасалатындығы көрсетіледі, ал одан
кейін ай сайын, квартал сайын, жылына екі рет және жыл сайын. Тұрақты
сомасы бар төлемдерге амортизациялық төлемдер, қарыз қаражаттарын
пайдаланғаны үшін төлемдер, лизинг берушіге комиссиондық сыйақы және
қосымша қызметтер үшін төлемдер кіреді.
2) Авансы бар төлем, бұл жерде лизинг алушы лизингтік фирмаға лизинг
объектісінің құнының 15-20%-ы мөлшерін келісімге қол қойған кезде
аванс немесе салым түрінде төлейді де, ал қалған 80-85%-ын келісімге
қол қойғаннан кейін 3-5 жыл аралығында квартал сайын төлеп отырады.
3) Минималды лизингтік төлемдер- лизинг келісім-шартының жұмыс жасау
уақытысындағы барлық төлемдердің сомасы және лизинг келісім-шартының
уақыты аяқталғаннан кейін мүлікті өзіне алу мақсатындағы мүлік құнының
сомасы.
4) Анықталмаған арендалық төлем тұрақты сомамен емес, өткізу көлеміне
байланысты белгілі-бір негізде, пайыздарда анықталады.
Лизингтік төлемдер периодтылығына байланысты:
5) Периодты төлемдер (жыл сайын, квартал сайын, ай сайын) лизингтік
келісімде келісілген график бойынша төленеді
6) Бір уақыттағы төлемдер, егер келісімде лизинг берушіге аванс төлеу
қарастырылса, периодты салымдармен бірге қолданылады.
Төлеу әдісіне байланысты лизингтік төлемдер былай бөлінеді:
1) Тең бөліктермен төленетін төлемдер
2) Прогрессивті төлемдер, алдымен кіші сомалармен төленеді, одан кейін
олар өсе береді. Мұндай төлемдерді негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз
лизинг алушылар қолданады
3) Регрессивті төлемдер, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар
қолданады және мұнда төлемдердің мөлшері біртіндеп азайа береді.
Мұндай төлемдер мүлік иесінің тәуекелділігін азайтады және лизинг
алушыға іс-қимыл мүмкіндігінің бостандығын азайтады.
Лизингтік төлемдерді жасау келесі тізбектілікте болады:
1) Лизинг төлемдерін жыл сайын есептеу
2) Лизинг келісімі жұмыс жасауының бүкіл уақытысында лизингтік
төлемдердің жалпы сомасын анықтау
3) Лизингтік салымдарды төлемдердің периодтылығына байланысты есептеу
Лизинг құны тұрақты арендалық төлемдерден құралады, ал олардың сомасы
құрал-жабдықтың экономикалық өміріне, оның құнына, жалға беру мерзіміне,
тәуекелділіктерге, төлемдердің жиілігіне байланысты. Жалға беру
төлемдерінің сомасына тағы амортизациялық төлемдер сомасы, қалдық құн,
несие үшін пайыз, қызмет көрсетуге кеткен шығындар да ықпал етеді[13,б.98]
Тең бөлікті арендалық қойылым мөлшері аренданың жалпы құнының төлемдер
санына қатынасымен келесі формула бойынша анықталады:
АМ = Ц+П+Н+С-ОТ
(1)
мұндағы,
АМ- айлық жалға беру қойылымының мөлшері
Ц - жал объектісін сатып алу бағасы
П- несие үшін пайыздардың сомасы
Н- мүлікке салынатын салық
С- сақтандыру салымдарының сомасы
О- жалға беру уақытының аяғындағы объектінің қалдық құны
Т- жалға беру уақытындағы айлар саны.
Қазіргі уақытта лизингтік төлемдерді анықтаудың көптеген әдістемелері
бар және олар қарапайым, сондай-ақ күрделі әдістерге де негізделген.
Лизингтік төлемдердің жалпы сомасы мына формула арқылы табылады:
ЛТ=АА+НТ+КС+ҚҚ+ҚҚС
(2)
мұндағы,
ЛТ-лизингтік төлем
АА-амортизациялық аударымдар
НТ-лизинг объектісін сатып алу үшін лизинг берушінің қолданған несиелік
ресурстарына төлем
КС-лизинг берушіге комиссиондық сыйақы
ҚҚ-қосымша қызмет үшін лизинг берушіге төлем
ҚҚС-лизинг берушінің қызметі үшін лизинг алушының төлейтін қосылған құнға
салынатын салығы.
Амортизациялық аударымдар АА мына формула арқылы табылады:
АА=(БҚ*АН)100 (3)
мұндағы,
БҚ-лизинг объектісінің баланстық құны
АН-амортизация нормасы (пайызда)
Лизинг объектісін сатып алу үшін лизинг берушінің қолданған несиелік
ресурстарына төлем НТ мына формула арқылы табылады:
НТ=(НР*СТН)100
(4)
мұндағы,
НР-несиелік ресурстар
СТН-несиені қолданған үшін пайыз ставкасы. Мұнда несиелік ресурстардың
мөлшері мына формула арқылы есептеледі:
НР=ТСома((ҚҚБ+ҚҚС)2)
(5)
мұндағы,
Т-лизингтік келісім жасалатын мерзім (жылдарда)
ҚҚБ және ҚҚС - жылдың басындағы және соңындағы мүліктің қалдық құны
Лизинг берушіге комиссиондық сыйақы КС былай есептеледі:
КС=р*БҚ
(6)
мұндағы,
р-комиссиондық сыйақы қойылымы,
БҚ-келісім объектісінің баланстық құны
Немесе
КС=((ҚҚБ+ҚҚС)2)*(СТС100)
(7)
мұндағы,
ҚҚБ және ҚҚС - жылдың басындағы және соңындағы мүліктің қалдық құны
СТС-комиссиондық сыйақы ставкасы
Нәтижесінде лизинг берушіге түсетін комиссиондық сыйақының формуласын
табамыз:
КС=ТСома(КС)
(8)
мұндағы,
Т-лизингтік келісімнің уақыты
Қосылған құнға салынатын салық ҚҚС мына формула арқылы табылады:
ҚҚС=(Т*СТС)100
(9)
мұндағы,
Т-қосылған құнға салынатын салық салынатын табыс
СТС-қосылған құнға салынатын салықтың ставкасы
Егер ҚҚС-ын лизинг беруші төлесе, онда Т табысқа амортизациялық
аударымдар, несиелік ресурстарды пайдаланғаны үшін төлем, лизинг берушіге
комиссиондық сыйақы және лизинг берушінің қосымша қызметі үшін төлем т.б,
яғни
Т=АА+НТ+КС+ҚҚ
(10)
Әр жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, пайда болуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
1.2 Лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың
түрлері,
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Лизингтік төлемдердің түрлері және халықаралық лизингтік ұйымдар...19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГ БИЗНЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылу
және даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...26
2.2 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың
құқықтық қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
2.3 Отандық лизинг бизнесінің дамуының ұйымдастырушылық
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операцияларды
тездетуді мемлекеттік
ынталандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..43
3.2 Альянс Лизинг АҚ-ның мысалында лизингтік төлемдерді есептеу ... ..49
3.3 Қазіргі кезеңдегі лизингтік қатынастарды ұйымдастыруға талдау:
әлемдік және ұлттық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні Қазақстан экономикасының
дамуы экономикалық өсуді қамтамасыз етуге және оның барлық салаларында
терең нарықтық қайта құру бойынша шараларды жүргізуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму программасы
халық шаруашылығын басқаруда мәнді позитивті өзгерістерді қарастырады.
Экономиканы басқару стратегиясында лизинг механизмінің маңызы зор, өйткені
лизингте ұлттық кәсіпкерлік нарықтың дамуы үшін үлкен потенциал қорланған.
Өзіндік қаржылық ресурстардың, бюджеттік қаражаттардың және шетел
инвестицияларының шектеулілігі шарттарында қазақстандық кәсіпорындардың
жаңа техника алғандығы үшін бірден төлеуге мүмкіндігі жоқ, құрал-
жабдықтарды өндірушілердің өздері үлкен қаржылық ресурстарды қажет етеді,
ал банктер шаруашылық субъектілерді несиелеу үшін дереу кепілдік қамтамасыз
етуді талап етеді.
Кәсіпорындардың техникалық жабдықталуын талдау негізгі қорлардың
физикалық және моральды тозуының шекті дәрежесін көрсетеді, ал бұл өз
кезегінде ұлттық өндірушілер жұмысының төмен тиімділігінің себептерінің
бірі болып табылады. Аталған факторлардың барлығы ұлттық экономиканың
жағдайына теріс әсер етеді және несиемен немесе сатып алумен салыстырғанда
негізгі қорларды жаңартудың балама жолдарын іздеуді талап етеді.
Лизингтік қатынастардың құрылуы және дамуы қазақстандық
кәсіпорындардың техникалық потенциалын реконструкциялау бойынша
мүмкіндіктерді және шарттарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Алайда,
қазіргі кезде республикадағы лизингтің дамуының деңгейі, оған қойылатын
талаптарға толық жауап бере алмайды. Оның негізгі себептері: лизингтің
қолданатын ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерінің әлсіз тиімділігі,
лизингті басқарудың сұрақтары бойынша заңды және құқықтық актілердің
жетілмегендігі, лизингтік қызметтер жайлы, олардың құрамы жайлы мәліметтік
базаның жетімсіздігі, көптеген потенциалды лизинг алушылардың лизингтік
қатынастарға қатысуға психологиялық дайын еместігі, көптеген лизингтік
компаниялардың инвестициялық потенциалының әлсіз болуы. Осы жағдайларға
байланысты, бүгінгі күні көп лизингтік компаниялар ірілендіру саясатын
жүргізуде -ол банктік және сақтандыру секторының қаржылық ресурстарын тарту
арқылы жүзеге асады. Бұған қоса, лизингтік компаниялардың өздерінің
ассоциациялар мен союздерге бірігу тенденциясы байқалады, бірақ лизингтік
қатынастардың бұл жағы туылу және даму кезеңінде және Қазақстан
шарттарындағы лизингті пайдалану тиімділігінің ұйымдастырушылық-
экономикалық факторларын зерттеуді талап етеді.
Осы шарттарда негізгі қорларды модернизациялаудың және құрылымдық
дағдарысты жеңудің тиімді құралдарының бірі-лизинг, инвестицияларды,
капитал салымдарын қаржыландырудың ерекше формасы ретінде болады. Лизингтік
бизнестің кең масштабта дамуы Қазақстан үшін инвестициялық процесті
белсендірудің ең перспективті бағыттарының бірі бола алады және болуға
міндетті.
Осы себептен, лизингтің қызмет етуінің сұрақтарын зерттеу мәселесі
және осы негізде оны жетілдіру бойынша негізделген ұсыныстарды дамыту
өзекті болып келеді.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Лизингтің құрылуының және дамуының сұрақтары
және оны жетілдірудің жолдары түрлі зерттеушілердің жұмыстарында
бейнеленген. Мұнда, маңызды теоретикалық және әдістемелік мәнге батыс
ғалымдарының еңбектері ие: Бука Х, Шарла У, Бейли Дж, Брейли Р, Майерс С
және т.б.
Лизинг мәселелерін зерттеу ресейлік және қазақстандық ғалымдарының
еңбектерінде бейнеленген: Газман В.Д, Қабатова Е.В, Комарова В.В, Прилуцкий
Л.Л, Лещенко М.И, Сағадиев Қ.А, Смагулов А.С, Сейтқазиева А.М, Сейтқасымов
Т.А, Исабеков Б, Қантарбаева Ш, Есиркепов Т.А, Чекмарева Е.Н және т.б.
Оған қоса, лизингтік қатынастардың ұйымдық механизмін жетілдірумен
байланысты сұрақтардың көбі қазақстандық авторлардың еңбектерінде
бейнеленбеген. Сондықтан да, лизингтің дамуының қазіргі кездегі
тенденцияларын тереңірек зерттеудің және оның Қазақстан Республикасындағы
қызмет етуінің тиімділігін жоғарылату қажеттілігі туындап отыр.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты, Қазақстан
экономикасындағы лизингтің теориялық-әдістемелік негіздерін,
ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін кешенді зерттеу және оның дамуының
мәселелерін, перспективаларын, жолдарын зерттеу. Бітіру жұмысының тағы бір
мақсаты, Қазақстан Республикасындағы лизингті қолдану тәжірибесінің кешенді
талдауының және теориялық зерттеудің негізінде инновациялық процестерді
инвестициялаудың жүйесінде лизингтік қатынастардың дамуы және құрылуы
бойынша ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттағы ұсыныстарды қайта дамыту.
1-бөлімде – Лизингтің ұғымы мен мәні, пайда болуы мен дамуы,
лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың түрлері мен
ерекшеліктерінің теориялық әдістемелік негіздері зерттеліп, лизингтік
төлемдердің түрлері қарастырылған.
2-бөлімде - Қазақстан Республикасындағы лизинг бизнесі, соның
ішінде Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылу және даму
ерекшеліктері, Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың
құқықтық қамтамасыз етілуі, отандық лизинг бизнесінің дамуының
ұйымдастырушылық факторлары зерттелген.
3-бөлімде – Бүгінгі күні Қазақстан Республикасындағы лизингтік
операциялардың даму болашағы, Қазақстан Республикасындағы лизингтік
операцияларды тездетуді мемлекеттік ынталандыру және лизингті жетілдіру
жолында ұсыныстар жасалған.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы экономикасының нақты секторының
шаруашылық субъектілері.
Зерттеу пәні ретінде экономикалық субъектілер арасындағы лизингтік
қатынастардың құрылуының ұйымдастырушылық-экономикалық факторлары болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының
құқықтық, нормативтік және инструктивті актілері, статистикалық есеп
берудің ресми мәліметтері, алдыңғы қатарлы қазақстандық және шетел
ғалымдарының ғылыми жұмыстары, жұмыс процесінде жиналған лизингтік
компаниялардың есеп берулері құрайды.
1 ЛИЗИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Лизингтің мәні, пайда болуы және дамуы
Ерте кездерден бастап, байлықтың пайда болуы және қоғамның бөлінуінен
бері адамдар алдымен жерлерді және ауыл шаруашылық құралдарды, жан-
жануарларды жалға алуды және беруді бастады. Кейінірек мұндай мәмілелердің
объектілері қайықтар, кемелер, қару-жарақтар болып келді, ал 20 ғасырға
жақын вагондар, кейбір құралдар жалға берілді. Өткен ғасырдың 50-шы жылдары
лизинг пайда болды.
Экономиканың дамуындағы инновациялық факторды күшейту мақсатында,
біздің ойымызша, республиканың материалдық-техникалық базасының түбегейлі
модернизациясын болжайтын лизингтің қайта өндірістік механизмін қолдану
керек. Тек лизинг беруші мен лизинг алушының ғана емес, жалпы мемелекеттің
алатын артықшылықтарына байланысты лизингтің дамуының нақты перспективалары
бар.
Негізгі капиталды жаңартудың және инвестициялаудың инновациялық
формасы ретінде лизингтің артықшылықтары жалпы мемлекеттік деңгейде келесі
бағыттар бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
• экономиканың шикізаттық бағыттылығын жеңу
• сыртқы нарықтар үшін күресте ұлттық экономиканың бәсекелік
қабілеттілігін көтеру
• өндірісті техникалық және технологиялық жаңарту үшін мемлекеттің
экспорттық-импорттық потенциалын ынталандыру
• өндірістің техникалық жағдайын жаңарту
• жаңа техниканы меңгеру мен құру мерзімін қысқарту
• мемлекеттің сыртқы қарызын тұрақтандыру, өйткені лизинг бойынша
міндеттемелер, халықаралық тәжірибеге сәйкес, мемлекеттің сыртқы
қарызына кірмейді
Мемлекеттің позициясынан қарағанда, лизингтің тиімділігі-ол қысқа мерзімді
несиелеудің механизмі сияқты ағымдағы шығындарды қаржыландырмайды, капитал
құраушы инвестицияларды көбейтуге мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның лизингтік механизмін жүргізу кезінде-лизинг алушылар өз
қаражаттарын бөлмей немесе қарыз алмай бағасы қымбат құрал-жабдықтарды
толық инвестициялаудың мүмкіндігін алады және мұнда лизинг мүлігі кепіл
(залог) ретінде болады, ал бұл өз кезегінде лизинг алушы жағынан қосымша
гарантияларды қажет етпейді, яғни оның жалпы шығындарын төмендетеді.
Лизинг жүйесіндегі бастысы- лизинг алушының лизингтік төлемдерді іске
асыру үшін, өзінің шаруашылық процесінде қаражаттарды табу мүмкіндігі,
өйткені лизингтік келісім-шарттың жұмыс жасау мерзімінде лизинг беруші-
финансист осы мүлікке деген меншік құқығын сақтайды. Тиімді шарттарда қарыз
алу мүмкіндігі болмай және өзіндік қаражаттары болмай, шаруашылық
субъектілері лизинг болмаса дами алмас еді. Лизинг жаңа құрал-жабдықты
меңгеру кезіндегі шығындардың пайда болу тәуекелділіктерін азайтады, табу,
ұстау, эксплуатация, ремонт, сату бойынша лизинг алушының жағынан қаржылық
ресурстардың экономиясын көбейтеді, өйткені осы тәуекелділіктердің бір
бөлігін өзіне лизинг беруші алады. Түрлі авторлар мен экономикалық қайнар
көздері беретін лизинг терминінің түсінігімен тар және кең мағынада
танысып көрейік.
Лизинг сөзі “to lease” ағылшын етістігінен аударғанда “жалға беру”
дегенді білдіреді. Лизингтің жалға беруден айырмашылығы-жалға беруде екі
тарап қатысса: жалға беруші және алушы болса, ал, лизингте үш қатысушы:
лизинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады. Берілген термин
жайында түсінік беретін жүзден аса анықтамалар бар: лизингті жалға беру
қызметіне, іскерлік қызметке, құрал-жабдықтарды өткізу формасына, ұзақ
мерзімді жалға, қаржыландыруға, экспортты несиелеу формасына, сыртқы
экономикалық қызмет формасына т.с.с жатқызады.
Бірақ, біздің ойымызша лизингтің мәнін толығымен келесі анықтама
ашады.
Лизинг-бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал-жабдықтарды,
машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және
қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу
шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шартын білдіреді.
Неміс тіліндегі leasingvertrag термині кісі пайдаланатын жалдың
түрі, мұндағы кісі тұратын ғимараттың ремонты және бұзылғандығы үшін
жауапкершілік жалға алушыда жатады деген мағына береді, ағылшын қаржылық-
инвестициялық сөздігінде келесідей аударма берілген: Белгілі-бір уақыт
аралығында жылжымайтын мүлікті, құрал-жабдықтарды немесе басқа қаражаттарды
пайдалануға құқық беретін жал немесе жал келісім-шарты. Тек француз тілі
ғана credit-bail түсінігінің мазмұнын ашуға мүмкіндік береді: жалға
алушы кәсіпорын үшін арнайы алынған құрал-жабдықтардың жалы [4,185 б.]
Көптеген авторлар лизингтің негізін жалға беру құрайды деген нәтиже
шығарады, лизинг-түрлі машиналарды жалға берудің түрі, кейін олар лизинг
берушінің меншігіне көшеді. Мұндай пайымдауларды шет ел авторлары Брейли
Р, Майерс С жасады және олармен ресей авторлары Ольхова Р.Г, Лукасевич И.Я,
Волынский В.С, Киселев И.Б, Горфинкель В.Я келісті. [5,б.92; 6,б.26]
Біздің ойымызша, лизингтің кез-келген анықтамасы шектеулі болады және
бұл инновациялық құралдың көрінуінің барлық формаларын аша алмайды. Екінші
жағынан, лизинг термині көп авторларда несие-жалға беру терминімен
үйлеседі. Осылай мысалы Ольхова Р.Г қаржылық лизинг үшін бұл үйлесімділікті
былай түсіндіреді: лизинг, құрал-жабдықты сатып алу үшін берілген несиеге
ұқсас келеді деп айтады. Несиеде жалға алушы негізгі қорларға белгіленген
мерзімде қарызын өтеу үшін төлемдер жасайды, және мұнда банк несиені
қайтаруды қамтамасыз ету үшін несиеленетін объектіге ссуданы толық өтегенше
дейін меншік құқығын сақтайды.[14,б.243] Онымен лизингті несие деп
анықтаған Лещенко М.И келіседі.
Біз өткізген анализ көрсеткендей, лизингті өндірісті жаңартудың құралы
ретінде пайдалану келесідей артықшылықтарды береді:
1) мүлік түріндегі инвестициялау, ол қаржылық несиеден ерекшелігі-
қаражаттарды қайтармаудың тәуекелділігін төмендетеді, өйткені лизинг
берушінің берілген мүлікке құқығы сақталады.
2) лизинг жүз пайыздық несиелеуді ұйғарады және төлемдерді бірден жасауды
талап етпейді, ал бұл өз кезегінде кенет күштенусіз өндірістік
қорларды жаңартуға, өндірісте қымбат бағалы құрал-жабдықтарды
пайдалануға мүмкіндік береді.
3) жиі жағдайларда кәсіпорынға ссуда немесе несиеден гөрі, мүлікті лизинг
бойынша алу жеңіл болады, себебі лизингтік мүлік кепіл түрінде болады.
4) өндірістік қорларды жаңарту, өндірісте қымбат бағалы құрал-жабдықтарды
пайдалану.
5) лизингтік келісім ссудаға қарағанда икемді, мұнда екі жақ та
төлемдердің икемді схемасын жасай алады. Мұнда төлемдерді тек ақшалай
формада ғана емес, дайын өнім түрінде жүргізуге болады.
6) лизинг алушы үшін мүліктің моральды және физикалық тозуының
тәуекелділігі төмендейді.
7) өндіруші тұтынушылар санын және өткізу нарықтарын кеңейту үшін қосымша
мүмкіндіктер алады.
Лизинг механизмін белсенді енгізу Қазақстан экономикасының барлық
бөлімдерінің дамуына және құрылымының өзгеруіне ықпал етеді, ішкі нарықта
ғана емес, сыртқы нарықта да басқа елдермен байланысын кеңейтудің және
отандық кәсіпорындардың өнімінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың
бірден-бір факторы болып табылады.
Лизингтік қатынастардың мәнін түсіну үшін лизингтің қызметтерін
қарастырайық: лизинг, күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде көп
қырлы экономиканы және өндірістік қызметті белсендіруді құру бойынша
маңызды функцияларды атқарады.
Лизингтің көп қызметтерінің ішінен тек төртеуін қарастырамыз:
1) Лизингтің қаржылық қызметі өндірушіні өндірістің қажетті
қаражаттарының құнын бірден төлеуден босатады, яғни лизинг ұзақ
мерзімді несие түрінде болады.
2) Өндірістік қызмет өндірістік есептерді уақытша пайдалану жолымен тез
шешуде көрініс табады. Бұл өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз
етудің және жаңа технологияларға, ғылыми-техникалық прогресстің
нәтижелеріне қол жеткізілімділігінің тиімді әдісі.
3) Лизингтің өткізушілік қызметінің мәні-тұтынушылар санын көбейту және
өткізудің жаңа нарықтарын игеру, лизинг саласына кейбір мүлікті бірден
ала алмайтындарды тарту.
4) Лизингтің салықтық жеңілдіктерді пайдалану қызметі. Лизинг берушіге
төлейтін лизингтік сыйақыны шегерімге шығару, ол лизинг алушының салық
салынатын пайдасын азайтады.
Біздің мемлекетте лизинг бизнесінің рөлі қазіргі кезде лизингтің қаржылық
және өндірістік қызметтерімен шарттандырылған.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас болып
келеді. Алайда, лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта көрсетілген
төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг обьектісінің лизинг
берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал, несиеде банктің
меншік обьектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.
Лизингтік мәміле бұл лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы
арасындағы лизинг келісім-шартты жүзеге асыру үшін қажетті келісім-шарттар
жиынтығы.
Лизингтік келісімнің объектісі болып өндірістік циклде жоюға
келмейтін кез-келген мүлік бола алады. Тәжірибеде лизингке көбінесе
моральды тез тозатын технологиялық құралдар, қымбат бағалы материалдар,
станоктар, автомобильдер, теңіз кемелері, ауыл шаруашылық техника,
ғимараттар және құрылғылар беріледі.Тағы да лизинг обьектісі ретінде
ғимараттар мен құрылыстарды, машиналарды, құрал-жабдықтарды, транспорттық
құралдарды, жер учаскелерін және т.б тұтынылмайтын заттарды қарастыруға
болады.
Лизингтік мәмілеге келесі субьектілер қатыса алады: лизинг беруші,
лизинг алушы, мүлікті сатушы, банк, сақтандыру компаниясы.
1.Лизинг беруші-лизингтік мәмілені іске асыру барысында меншікті немесе
тартылған ақша қаражаттары есебінен лизинг объектісін сатып алып, лизинг
алушыға белгілі-бір төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақыты біткен
кезде меншік құнының ауысуымен немесе ауысуынсыз уақытша пайдалануға
беретін жеке немесе заңды тұлға. Әдетте лизинг беруші болып:
1) қаржылық несиелік және лизингтік ұйымдар
2) арнайы лизингтік компаниялар
3) техника немесе құралдарды өндіруші-кәсіпорындардың бөлімшелері,
филиалдары
4) мемлекеттік немесе жергілікті органдар
5) уставында қызметтің осы түрі көрсетілген коммерциялық банктер
6) лизингке негізделмеген, бірақ уставында қызметтің осы түрі жойылмаған
кез-келген фирма немесе кәсіпорын
2.Мүлікті сатушы (жабдықтаушы)-лизинг берушімен сату-сатып алу шарты
негізінде лизинг берушіге немесе лизинг алушыға белгіленген уақытта лизинг
объектісін сатушы жеке немесе заңды тұлға.
3.Лизинг алушы-лизинг келісім-шартына сәйкес лизинг объектісін белгілі-бір
төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақытша пайдалану үшін алуға
міндетті жеке немесе заңды тұлға.
4.Банк (немесе басқа да несиелік мекеме)-лизинг объектісін сатып алуға
қажетті қаржы ресурстарын беретін заңды тұлға. Сонымен қатар лизинг
нарығындағы арнайы субъектілерді көрсетуге болады. Оларға:
5.Сақтандыру компаниясы-лизинг мәмілесін іске асыру кезінде пайда болатын
әр түрлі тәуекелдерді сақтандыратын заңды тұлға. Лизингтің кез-келген
субъектісі Қазақстан Республикасының резидент немесе резидент емес тұлға
болуы мүмкін, сонымен бірге ол шет ел инвесторларының қатысуымен құрылған
кәсіпкерлік қызметтің субъектісі бола алады.
Төменде лизингтік операцияның классикалық схемасы көрсетілген. Бұл,
түсіну үшін өте қолайлы мысал Чекмарёва Е.Н Лизингтік бизнес кітабынан
алынған: болашақ лизинг алушы, белгілі-бір құрал-жабдықты алғысы келіп,
берілген мүліктің өндірушісін іздейді. Өзіндік қаражаттары және қарызға алу
мүмкіндігі болмағандықтан, ол берілген құрал-жабдықты сатып алуға қаражаты
бар болашақ лизинг берушімен сөйлеседі. Лизинг беруші және лизинг алушы
келісім-шартқа отырады, кейін лизинг беруші өндірушімен сатып алу-сату
мәмілесін жасайды және құрал-жабдықтарды лизинг алушыға уақытша пайдалануға
лизинг келісім-шартында көрсетілген белгілі-бір шарттарда береді (Б
қосымшасы).
Дамыған мемлекеттердегі қаржы лизингінің жағдайын талдай отырып,
лизингке берілетін объетілерді келесі топтарға бөлуге болады:
1) Транспорттық (ұшақтар,автомобильдер, су кемелері, темір жол вагондары
және т.б);
• Байланыс құралдары (радиостанциялар);
• Ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары;
• Құрылыстық топ (крандар, бетонараластырушылар және т.б);
• Басқа да құралдар;
Лизингтің кең тарауының басты себебі-оның қарапайым ссудалардан келесідей
артықшылықтарының болуы:
1) Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ, ұсақ кәсіпорындарды
несиелеуге болады. Бұл былай-лизингтік мәміле жасалған мерзім бойына
лизинг объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы
банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды
2) Лизинг 100%-ға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім
ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа құрал-жабдықты
пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда табуға
мүмкіндік береді
3) Кәсіпорынға мүлікті ссудаға сатып алғаннан, лизинг бойынша алған
қолайлы, себебі, бұл жерде ол кепіл ретінде болады
4) Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты,
өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын
салықты жалға беруші өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық
жеңілдіктер алады
5) Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына
ешқандай да қадағалау болмайды
6) Лизингтік келісім икемдірек. Ссудада мерзім және өтеу мөлшері
шектелген, ал лизингте лизинг алушы өзінің табысы мен шығындарын
есептеп қаржыландырудың икемді схемасын жасау мүмкін
7) Лизинг алушы үшін мүліктің моральды және физикалық тозуының
тәуекелділіктері азаяды, өйткені мүлік сатып алынбайды, уақытша
пайдалануға алынады
8) Лизингтік мәміледе лизинг алушы бірден және көп мөлшерде өндірістік
қуаттарды пайдалануы мүмкін, дәл сол құрал-жабдықты сатып алғанға
қарағанда. Оған қоса, лизингтің арқасында уақытша бос қаражаттарды
басқа мақсаттарға пайдалана алады
9) Лизинг өнімді өткізудің және өндірісті дамытудың құралы болғандықтан,
мемлекеттік саясат лизингтік операцияларды ынталандырады және
кеңейтеді
10) Халықаралық Валюталық Қор мемлекеттің сыртқы қарызын санағанда
лизингтік мәмілелердің сомасын ескермейді, яғни несиелік қарыз
шектерінен асып түсуге мүмкіндік бар
Лизингті пайдаланудың құрал-жабдықты жабдықтаушысатушы үшін де
артықшылықтары бар:
• Лизинг өз өнімін өткізудің құралы болып табылады
• Лизингтік компаниямен екіжақты ынтымақтастық арқылы клиенттік базаны
кеңейту
• Бәсекелік артықшылық
• Қосымша пайда (лизингке берілген құрал-жабдықтарда қызмет ету арқылы
табыс табу)
Лизингтік операцияларға тән кемшіліктер мыналар:
• Жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарлауынан (әсіресе
инфляциядан) шығынға ұшырауы мүмкін
• Ұйымдастырудың күрделілігі
• Лизинг құны ссудаға қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-
жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын
ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін
комиссияны көбірек алуға тырысады
• Қаржылық лизинг кезінде ғылыми-техникалық прогресс құрал-жабдықтың
ескіруіне ықпал етеді, ал лизингтік төлемдер лизингтік келісім-шарттың
мерзімі біткенге дейін төленеді
Ендігі кезекте лизингтің пайда болуы мен даму тарихын қарастырайық.
Шын мәнінде, лизинг термині айтарлықтай болмағанымен, лизинг идеясы жаңа
емес. Лизингтік мәміленің мәнін ашу ертедегі Аристотель кезеңдерімен
байланысты (384388-322 жж б.э.д). Риторикадағы бір трактатының
цитатталатын атауы соған тән: Байлық меншік құқығында емес, пайдалануда.
Басқа сөзбен айтқанда, табыс алу үшін шаруашылық иесінің меншігінде
қайсібір мүліктің болуы міндетті емес, тек оны пайдалану құқығы және соның
нәтижесінде табыс алу құқығы болса жеткілікті.
Экономикалық ілімдер тарихшыларының пікірінше, лизингтік қатынастар
Аристотельге дейін де белгілі болған. П.Балтус және Б.Майджер өзінің
Европалық лизинг мектебі кітабында ертедегі Шумер мемлекетінде (2000 ж
б.э.д) болған лизингтік мәмілелерді сипаттайды.
Шумердегі Ур қаласында табылған балшық кестелерінде ауыл шаруашылық
құралдарды, жерлерді, бұқаларды және т.б жануарларды жалға беру туралы
мәліметтер бар. Ағылшын авторы Т.Кларк б.э.д 1760 ж қабылданған Хаммурапи
патшаның заңдарында лизинг туралы бірнеше баптарды көрсеткен.
Басқа ертедегі цивилизациялар, гректерді, римдіктерді, египеттіктерді
қоса санағанда жалға беруді қол жеткізілімді, ыңғайлы, тиімді және құрал-
жабдықтарды, жерді, малдарды алудың жалғыз мүмкін әдісі деп санаған.
Халықаралық саудада өздерінің сәттіліктерімен белгілі финикийліктер,
теңіз кемелерін жалға берген. Ертедегі кездердегі кемелерді жалға беру
бойынша мәмілелердің мәні, бүгінгі күнгі лизинг мәмілелерінен аз
ерекшеленеді. Өздерінің клиенттерінің қажеттіліктерін максималды түрде
қанағаттандыру үшін финикийліктер, кемелердің өздерін жалға беруден бөлек,
қосымша қызмет түрінде кемедегі топтарды ұсынған. Жәй жалға беруге
қарағанда, қаржылық жалға беруді (лизинг) алғашқы тапқан осылар болды.
Тарихта тағы белгілі нәрсе, жалға тек түрлі ауыл шаруашылық техника
ғана емес, әскери қару-жарақ та берілген. Тарихта алғашқы болған лизингтік
мәміле туралы куә мәліметтер 1066 жылға жатады, бұл кезде Вильгельм Жаулап
алушы нормандтық кеме иелерінен Британ жерлеріне басып кіру үшін кемелерді
жалға алған. Міне осы себептен қажет мөлшердегі кемелерді, экипажды алу
үшін жалға берудің ерекше түрі-лизинг қолданылды.
19 ғасырда жалға беру қызметінің әжептеуір өсуі көрініс тапқан, бұл
өсу жалға берілетін заттардың көбеюімен түсіндіріледі. Ауыл шаруашылығында,
өндірісте, транспортта технологиялардың дамуы жалға беруді кәсіпкерлік
ортада өте актуалды қылды.
Темір жол құрылыстарының үлкен күшпен дамуы АҚШ-да жалға берудің бір
сала ретінде дамуына жол ашты. Алайда тек Европада ғана емес, АҚШ-да да
техника мен құрал-жабдықтардың түрлерінің жалға берілуін қаржыландыруға
сұраныс өсті. Өзіндік меншіктің алғашқы тіркелген жалға беру келісімі 18
ғасырдың басында Солтүстікамерикалық Құрама Штаттарында көрініс тапты.
Нәтижесінде, инвесторлар қажетті салымдар рентабельділігін қамтамасыз
етті, локомотивтердің және темір жол вагондарының алынуын қаржыландырды.
Құрал-жабдықты басқару трасттар арқылы жүргізілді, ал олардың артында
банктер тұрды.
Қазіргі кездегі лизингтік қатынастарда сияқты, трасттың басқарушысы
(лизингтік компанияның басқарушысы сол болды) алған құрал-жабдық үшін
өндірушіге төлеген, ал одан кейін келісімнің қызмет істеу мерзімі бойында
осы құрал-жабдықты пайдаланушыдан арендалық төлем алып отырды.
Шетелдік зерттеушілер, оның ішінде В.Хойер өзінің Европада қалай
бизнес жасау керек деген кітабында 1877 жылы Белл Телефон Компани деген
американдық компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге
тиек етеді.
Осы кездерде транспорттық қаражаттармен байланысты лизингтік бизнес
масштабтарын үлкейте бастады. Автомобиль лизингінің алғашқы мысалы 1918
жылға жатады. Одан кейін 30 жылдары Генри Форд өз автомобильдерін өткізуді
кеңейту үшін жалға беруді тиімді қолданған. Алайда автомобиль бизнесінің
заңды әкесі болып Золли Фрэнк, 40 жылдары автомобильдерді ұзақ мерзімге
жалға берген, Чикагодан шыққан сауда агенті.
Алайда, жалға беру шарттарында болған нағыз революция АҚШ-та өткен
ғасырдың 50-жылдарының басында болды. Арендаға көп мөлшерде өндіріс
қаражаттары: технологиялық құрал-жабдықтар, машиналар, механизмдер,
кемелер, самолёттер берілді.
В.Хойердің айтуы бойынша, лизингтік операциялар негізгі қызмет түрі
болып саналатын алғашқы акциоенрлік қоғам-1952 жылы Сан-Францискода
құрылған белгілі американдық компания United States Leasing Corporation.
Компанияның негізін салған Генри Шонфельд. Алғашқы кезде ол компанияны
нақты бір мәміле үшін жасаған, одан кейін лизинг бизнесі өте перспективті
бола алатынын түсінген, нәтижесіндеUnited States Leasing Corporation
пайда болды. Лизингтік операциялар АҚШ шекараларын тез басып өткен,
сәйкесінше лизинг бизнесі үшін маңызды түсінік халықаралық лизинг пайда
болды. Бірнеше жылдан кейін компания басқа елдерде филиалдарын аша бастаған
(1959 жылы Канадада). Әрі қарай ол United States Leasing International
деп аталды.
АҚШ-тың коммерциялық банктері 60-жылдардың басында лизингтік
операцияларға қатыса бастады.
2. Лизингтің жіктелуі және лизингтік операциялардың түрлері,
ерекшеліктері
Лизингтік механизмді қарастырумен байланысты сұрақтарды нақтылау үшін,
лизингтің формаларын және түрлерін тереңірек зерттеу керек. Лизингтің
механизмін өткізу процесі кезінде пайда болатын қатынастардың көпқырлылығы
оның бөлек түрлерін классификациялануын және әрқайсысының сипаттамасын
талап етеді.
Кейбір авторлар лизингтің негізгі екі түрін бөліп көрсетеді: қаржылық
және оперативтік [14,б.251; 18,б.25]; басқалары- үш түрін бөледі
[14,б.147]: оперативтік, қаржылық, қайтарымдылық, кейбіреулері- 4 немесе
одан да көп [19,б.183]: қаржылық, оперативтік, жылжымайтын мүлік және құрал-
жабдық лизингі.
Лизинг түрлерінің жіктелуінің жақтаушылары оперативтік лизинг құрамына
рейтинг және хайрингті кіргізеді, ал қаржылық лизингтің құрамына қызмет
көрсетуімен қоса жүретін лизингті кіргізеді. Рейтинг-машиналардың, құрал-
жабдықтың, транспортты құралдардың, тұрмыс техникасының және инвентарлық
заттардың қысқа мерзімді жалға берілуі, бірақ мұнда жалға алушының мүлікті
өзінде қалдыруға құқығы жоқ. Ал егер машиналар, құрал- жабдықтар және
транспорттық құралдар орташа мерзімге жалға берілсе, онда хайринг орын
алады [25,б.104].
Біз өткізген талдау көрсеткендей, лизингтің көптүрлілігіне келесі
факторлар әсер етті:
7) Шет ел терминологиясын түсінудегі және сөзбе-сөз аудармасындағы
айырмашылық
8) әртүрлі мемлекеттердегі лизингтің құқықтық статусының және зандылық
базасының айырмашылығы
9) әртүрлі мемлекеттердегі лизинг бизнесін мемлекеттік қолдау
деңгейлеріндегі айырмашылық
10) әртүрлі мемлекеттердегі лизинг түрлері үшін салықтық және
амортизациялыз қалқанның әртүлілігі
11) лизингтік мәміленің барлық қатысушылары үшін лизингтің несиемен
салыстырғандағы артықшылығының әртүрлілігі
12) нақты лизингтік операцияның ұлттық ерекшелігі
Лизингтің мазмұны және анықтамалары бойынша нәтижелерді зерттеп, лизинг
түрлерінің жіктелуін келесі 16 сипаттама бойынша нақтылауын ұсынамыз, ал
лизинг түрлерінің сыныптамасы және мәні А қосымшасында көрсетілген. Осы
жерде, біз лизинг түрлерінің бөлінуі мына критерийлер бойынша болатындығын
көреміз:
1) қатысушылардың құрамы және ұйымдастыру формасы
2) мәміленің көлемі
3) өзін-өзі өтеу деңгейі және амортизация шарттары
4) қызмет көрсетуінің көлемі және деңгейі
5) қаржыландыру түрлері
6) нарықты қамтуы
7) мақсаттық бағыты
8) келісімнің сипаты
9) төлемдердің сипаты
10) мүлікті сатып алуға қатынас
11) мәміленің ұзақтығы
12) меншіктің формасы және аясы
13) лизингтік келісім сомасына тәуелділік
14) лизинг беруші үшін болатын тәуекелділік деңгейіне тәуелділік
15) ұлттық нарықтың дамуына тәуелділік
16) әртүрлі елдердегі бухгалтерлік есепті жүргізу стандарттары
Лизингтің барлық түрлерінің ішінен, қаржылық лизингті сипаттайтын
белгілерді атап көрсетейік:
1) мүлікті сатушы-өндірушінің пайда болуы
2) лизингке беру үшін лизинг берушінің мүлікті арнайы алуы және мұнда
мүлікті және сатушыны таңдау еркі лизинг алушыда болады
3) мүліктің сапасы бойынша барлық талаптар; дефектілері, тозғандығы жайлы
барлық талаптар лизингтік мүлікті өндірушіге, яғни сатушыға қойылады,
ал лизинг берушіге ешқандай жауапкершілік артылмайды
4) мүліктің кенет бұзылуының, жойылуының тәуекелділіктері, лизингтік
мүлікті қолдану туралы алу-беру актісіне қол қойғаннан кейін лизинг
алушыға өтеді
Соңғы екі пункт қаржылық лизингтің оперативтік лизингтен айырмашылығын
көрсетеді. Тек оперативтік лизингті сипаттайтын белгілерді қарастырайық
(Кесте 1).
Бірақ бұл ерекшеліктермен қоса, біз оперативтік лизингтің келесі
сипаттамаларын көрсетеміз:
1) лизингтік келісім нормативтік мерзімнен аз уақытқа жасалады
2) лизингке лизинг алушы жасаған арнайы мәлімдеме бойынша алынған емес,
лизинг берушінің өзінде болған мүлік беріледі
3) лизингтік мәлімдеменің екі жақты сипаты болады
4) мүлік лизингке көп мәрте беріледі
5) лизингтік келісімнің мерзімі біткеннен кейін мүлік лизинг берушіге
қайтарылады және жаңа келісім жасауға мүмкіндік береді
Кесте 1 - Оперативтік лизингтің ерекшеліктері
Қатынастардың мазмұны Сипаттамасы
Меншік құқығы Мүлік лизинг берушінің меншігі болып
саналады
Лизинг алушының құқығы Келісімді уақытынан бұрын тоқтату
және мүлікті лизинг берушіге қайтару
Мүлікті қайтарар кездегі қатынас Лизинг алушы келісімде айтылған
белгіліленген мерзімдегі мүлік
құнының айырмашылығының орнын
толтырады
Лизингтік төлемдердің қойылымы Жоғары, өйткені лизинг беруші
жүргізетін сервистік қызмет көрсету
бойынша барлық шығындар кіргізіледі
Лизингтік мәміленің мерзімі Мүліктің физикалық тозу уақытысынан
әлдеқайда қысқа
Артықшылықтары Қаражаттары болмаған жағдайда лизинг
алушы мүлікті төлемін созып
пайдаланады
Лизинг берушінің тәуекелділіктері Мүлік бұзылған немесе құрыған
жағдайда оның құнының орнын толтыру
Лизинг алушының гарантиялары Келісімнің мерзімі біткен уақытқа
қарай құрылған қалдық құнды
қамтамасыз ету
Қайнар көзі: кесте [25] бойынша құрылған
қаржылық және оперативтік лизингті салыстырғаннан кейін, олардың келесі
ерекшеліктері табылды (Кесте 2).
Кесте 2 - Қаржылық және оперативтік лизингтің ұйымдастырушылық
ерекшеліктері*
Қаржылық лизинг Оперативтік лизинг
Артықшылықтары Кемшіліктері Артықшылықтары Кемшіліктері
Амортизациялық Тәуекелділігі Мүлікке құқық Мүлікті ұстауға
шығындар және жоғары операция лизингтік қосымша
мүлікке салық компанияда болады шығындарды талап
клиетке етеді
аударылады
Тәуекелділік Клиенттердің Мүлікті бақылау
бойынша қаржылық жағдайын мүмкіндігі
жауапкершілік білу бойынша
клиентте болады қосымша жұмысты
қажет етеді
Лизингтік Үлкен бастапқы Үлкен бастапқы Өзіндік құнда
төлемдер өнімніңтөлемнің болуы төлем жоқ лизингтік
өзіндік құнына төлемдер
кіреді саналмайды
Табысқа Төлемдердің Лизингті қызмет Табысқа салынатын
салынатын салық тұрақсыздығы көрсетуімен және салық бойынша
бойынша персоналымен қоса жеңілдіктердің
жеңілдіктер ұсыну болмауы
*Қайнар көзі : кесте [ 25] берілген бойынша құрылған
Өндірістік потенциалдың және халықаралық лизингтің механизмдерін
пайдаланылуын дамыту үшін нақты шетел инвестицияларын тартуда сублизинг
механизмін пайдалануға болады, ол қаржылық лизингтің бір түрі болып
табылады. Сублизинг-бұл сублизинг келісім-шартымен рәсімделетін, лизинг
объектісін пайдалану құқығын үшінші тұлғаға берумен сипатталатын ерекше
қатынастар түрі. Сублизинг кезінде сублизингті іске асырушы тұлға лизинг
объектісін лизинг берушіден лизинг келісім-шарты негізінде үшінші тұлғаға
уақытша пайдалануға береді. Объектіні сублизингке беру кезінде лизинг
берушінің жазбаша рұқсаты міндетті түрде болу керек. Халықаралық сублизинг
халықаралық лизингтің бір түрі болғандықтан, ол халықаралық лизингтік
заңдарға сай жүзеге асырылу керек. Халықаралық сублизингтің бір ерекшелігі
ретінде лизинг объектісінің Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы
арқылы тек сублизинг келісім-шартының мерзімі аралығында ғана өтуін
көрсетуге болады. Сублизинг сызбасы негізгі лизинг беруші және лизинг алушы
әртүрлі елдерде болса қолданылады. Бұл жағдайда, құрал-жабдықтың дұрыс
пайдаланылуын, төлемдердің төленуін, пайда болатын мәселелерді шешуді
жергілікті лизингтік компания жүргізгені дұрыс. Сублизингтік жобалардың
дамуын тежейтін себеп- лизингтік операциялардың дұрыс қамтамасыз
етілмегендігі.
Тәжірибеде көрсетіп отырғандай, экономикалық қатынастадың
дамуының қазіргі кезеңінде лизингтік қатынастарды белсенді түрде
пайдалану қажеттіліктерін айтып қана қоймай, сонымен бірге осы
қатынастарды білікті түрде басқаруға да өте көп көңіл бөлу қажет.
Соған байланысты еліміздегі лизингтік қатынастарды басқарудың бірнеше
деңгейін қалыптастырудың қажеттілігі бар. Оны келесі кестеден
көруге болады.
Кесте 3- Лизингтік қатынастарды басқару деңгейлері
Лизингтік қатынастарды басқару
мегадеңгей макродеңгей медиадеңгей микродеңгей
Халықаралық Мемлекеттік Лизнгек беруші Лзингке алушы
ұйымдар деңгейде басқару субъектілер
деңгейінде субъектілер деңгейінде
басқару деңгейінде
басқару
Лизингтік Тұрақты базаны Лизингтік қатынас-Лизинг объектісін
қатынастады рет- жа- тардың тиімді пайдалану арқылы
теу бойынша ұсы-сау арқылы, моде- қажетті
ныстар беру арқы-лизинг- лін қалыптастыру. тиімділікке
лы лизингтік тік қатынастардың қол жеткізу.
қаты- дамуын ынталанды-
настадың дамуына ру.
қолайлы жағдай
жа-
сау.
Әртүрлі халықаралық ұйымдар үкіметтік емес ұйымдардың, универ-
ситететтердің, халықаралық агенттердің және жергілікті басқару
органдарының көмегімен арнайы жобалар жасау арқылы елдегі лизингтік
қатынастардың дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып, лизингтік
қатынастарды мегадеңгейде басқаруда маңызды роль атқарады.
Негізгі қорларды жаңартудың тағы бір инновациялық құралы-қайтарылатын
лизингтің механизмі, көбісі тұрақсыз қаржылық жағдайда, қатаң қаржылық
шектеулерде жұмыс жасайтын қазақстандық кәсіпорындарда әсіресе көп
пайдаланылады. Қайтарылатын лизингті екі келісімнен тұратын жүйе ретінде
қарастыруға болады. Бұл келісім кезінде құралдың иесі оны үшінші тұлғаға
сатады да, сол сәтте үшінші тұлға жалға алушымен ұзақ мерзімді жал келісім-
шартына отырады. Бұл кезде сатып алушы ретінде әдетте коммерциялық банктер,
инвестициялық, сақтандыру немесе лизингтік компаниялар көрініс табады. Яғни
келісімнің нәтижесінде мүлік иесі ғана ауысады, ал пайдаланушы өзгермейді.
Өз алдына инвестор сатушының мүлкіне меншік құқын кепілдікке ала отырып,
мүлік иесін несиелендіреді деп айтуға болады. Мұндай келісімдер негізінен
іскерлік белсенділіктің төмендеуі кезінде, кәсіпорындардың қаржылық
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Осылайша, қайтарылатын лизингтің ерекшелігі- мүліктің иесі сатып алу-
сату шартында меншік құқығын лизингтік компанияға береді және бір уақытта
онымен лизинг алушы ретінде қатынасқа түседі. Қайтарылатын лизингті тікелей
лизингтің бір түрі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда, жабдықтаушы
және лизинг алушы бір заңды тұлға болып табылады.
Жалға алынатын мүлікке қатысы бойынша лизинг:
1) Таза лизинг-бұл жағдайда мүлікті ұстау боынша барлық шығындарды
лизинг алушы төлейді және ол лизинг берушіге тек таза немесе нетто
төлемдерді аударып отырады. Отандық лизингтік нарықтағы қызметтердің
көбісі тек таза лизнг болы п табылады.
2) Толық лизинг- бұл жағдайда лизнг беруші мүлікті ұстау бойынша барлық
шығындарды қаржыландырады. Бағасы бойынша толық лизинг ең қымбат
лизинг болып табылады, себебі лизинг берушінің мүлікті ұстау бойынша,
қажетті шикізаттарды әкелу бойынша шығыстары өседі
3) Бөлшектік лизинг- бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті ұстау бойынша тек
кейбір қызметтерді ғана өзіне алады
Қаржыландыру түрі бойынша лизинг келесідей бөлінеді:
1) Бір жолғы лизинг- яғни мүлікті беру бір рет қана жүзеге асырылады
2) Қайталанылатын лизинг-мұнда бір лизингтің келісім-шартының мерзімі
біткен кезде, лизинг келісім-шарты жаңа кезеңге жасалады.
3) Бас лизинг - лизингтің бұл түрі лизинг алушыға жаңа келісім-шарт
жасамай-ақ жалға алынатын мүліктің тізімін толтыруға мүмкіндік береді.
Лизингтік мәмілеге қатысушылардың құрамы бойынша лизинг:
1) Тура лизинг-бұл жағдайда мүліктің иесі өзі обьектіні лизингке
береді. Негізінен мұндай мәмілені классикалық лизингтік мәмілеге
жатқызуға болмайды, себебі лизингтік компания көрініс таппайды.
2) Жанама лизинг-бұл жағдайда мүлік лизингке белгілі-бір делдал арқылы
беріледі.
3) Бөлек лизинг-лизингтің бұл түрі күрделі, үлкен обьектілерге
(әуетехникасы,теңіз кемелері,темір жол техн.) қаржы салымдарын жасау
үшін қолданылады.Лизингтің бұл түрі топтық немесе акционерлік лизинг
деп аталады, себебі мұнда бірнеше лизинг беруші,банктер жұмыс істейді.
Мүлік түріне байланысты лизинг:
1) Жылжымайтын мүлік лизингі (ғимаратар мен құрылғылар);
2) Жылжымалы мүлік лизингі (автомобиль,самолет,кемелер,техника );
Мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты лизинг:
3) Толық өтелетін лизинг, яғни лизинг келісім-шартының мерзімі аралығында
мүліктің толық немесе толыққа жақын амортизациясы есептеліп, лизинг
берушіге мүліктің толық құны төленеді.
4) Толық өтелмейтін лизинг-бұл жағдайда лизинг келісім-шартында
көрсетілген мерзімде, мүлік тек белгілі-бір дәрежеде ғана
амортизацияланып, оның тек бір ғана бөлігі өтеледі.
Өтеліну белгілеріне байланысты лизинг:
1) Шұғыл лизинг-мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда,оның пайдалану
мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуімен
сипатталады.
2) Қаржы лизингі-уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде
өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады.
Лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты лизинг:
1) Ішкі лизинг-бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен
байланысты сипатталады.
2) Халықаралық лизинг-бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды
3) Сыртқы лизинг-экспорттық және импорттық болып бөлінеді.Экспорттық
лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг
беруші болып табылады.
Амортизация шарттарына байланысты лизингтің келесі түрлерін бөледі:
1) Толық амортизациясы болатын лизинг, сәйкесінше мүлік құнын толық
төлейтін лизинг түрі
2) Толық амортизациясы болмайтын лизинг, сәйкесінше мүлік құнын бөлшектеп
төлейтін лизинг
1.3 Лизингтік төлемдердің түрлері және халықаралық лизингтік
ұйымдар
Лизингтік мүлікті қолданғаны үшін төлемді лизинг алушы лизинг берушіге
лизингтік төлемдер түрінде жүргізеді. Лизингтік төлемді анықтаудың
объективті негізін лизингтік объектінің құны, жағдайы және амортизация
нормасы, уақыты құрайды. Төлемдердің мөлшері, әдістері, формалары лизингтік
келісімде екі жақтың келісімімен құрылады.
Лизингтік төлемдердің жалпы сомасы келесілерден құрылады:
1) Лизингтік мүліктің толық құнының орнын толтыратын сома
2) Лизинг келісіміндегі мүлікті алу үшін пайдаланылатын несиелік
ресурстар үшін лизинг берушіге төленетін сома
3) Лизинг берушіге берілетін коммисиондық сома
4) Лизинг мүлкін сақтандырған үшін төленетін сома
5) Лизинг келісімінде қарастырылған лизинг берушінің басқа да шығындары
Лизингтік төлемдер өнімнің өзіндік құнына кіргізіледі. Лизингтік төлемдер
әр түрлі болады, ол жақтардың келісіміне байланысты болады.
Лизингтік төлемдерді жасаудың формасына байланысты келесідей
бөлінеді:
1) Ақшалай төлемдер, мұнда төлем ақшалай қаражаттардың негізінде
жүргізіледі
2) Компенсациялық төлемдер, мұнда есеп айырысу тауарлармен немесе лизинг
берушіге қарсы қызмет көрсетумен жүргізіледі
3) Аралас төлемдер, ақшалай төлемдермен қатар, төлемдер тауарлар немесе
қызметтер түрінде болған жағдайда пайда болады.
Лизингтік төлемдерді есептеудегі қолданылатын әдіс түріне байланысты
былай бөлінеді:
1) Тұрақты сомасы бар төлемдер- бұл лизинг келісім-шартында тұрақтанған
шарттарда төленетін, сәйкес жақтармен келісілген төлемнің түрі болып
табылады. Әдетте, төлемдердің графигі жасалады және онда алғашқы
лизингтік төлем қабылдаған күні жасалатындығы көрсетіледі, ал одан
кейін ай сайын, квартал сайын, жылына екі рет және жыл сайын. Тұрақты
сомасы бар төлемдерге амортизациялық төлемдер, қарыз қаражаттарын
пайдаланғаны үшін төлемдер, лизинг берушіге комиссиондық сыйақы және
қосымша қызметтер үшін төлемдер кіреді.
2) Авансы бар төлем, бұл жерде лизинг алушы лизингтік фирмаға лизинг
объектісінің құнының 15-20%-ы мөлшерін келісімге қол қойған кезде
аванс немесе салым түрінде төлейді де, ал қалған 80-85%-ын келісімге
қол қойғаннан кейін 3-5 жыл аралығында квартал сайын төлеп отырады.
3) Минималды лизингтік төлемдер- лизинг келісім-шартының жұмыс жасау
уақытысындағы барлық төлемдердің сомасы және лизинг келісім-шартының
уақыты аяқталғаннан кейін мүлікті өзіне алу мақсатындағы мүлік құнының
сомасы.
4) Анықталмаған арендалық төлем тұрақты сомамен емес, өткізу көлеміне
байланысты белгілі-бір негізде, пайыздарда анықталады.
Лизингтік төлемдер периодтылығына байланысты:
5) Периодты төлемдер (жыл сайын, квартал сайын, ай сайын) лизингтік
келісімде келісілген график бойынша төленеді
6) Бір уақыттағы төлемдер, егер келісімде лизинг берушіге аванс төлеу
қарастырылса, периодты салымдармен бірге қолданылады.
Төлеу әдісіне байланысты лизингтік төлемдер былай бөлінеді:
1) Тең бөліктермен төленетін төлемдер
2) Прогрессивті төлемдер, алдымен кіші сомалармен төленеді, одан кейін
олар өсе береді. Мұндай төлемдерді негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз
лизинг алушылар қолданады
3) Регрессивті төлемдер, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар
қолданады және мұнда төлемдердің мөлшері біртіндеп азайа береді.
Мұндай төлемдер мүлік иесінің тәуекелділігін азайтады және лизинг
алушыға іс-қимыл мүмкіндігінің бостандығын азайтады.
Лизингтік төлемдерді жасау келесі тізбектілікте болады:
1) Лизинг төлемдерін жыл сайын есептеу
2) Лизинг келісімі жұмыс жасауының бүкіл уақытысында лизингтік
төлемдердің жалпы сомасын анықтау
3) Лизингтік салымдарды төлемдердің периодтылығына байланысты есептеу
Лизинг құны тұрақты арендалық төлемдерден құралады, ал олардың сомасы
құрал-жабдықтың экономикалық өміріне, оның құнына, жалға беру мерзіміне,
тәуекелділіктерге, төлемдердің жиілігіне байланысты. Жалға беру
төлемдерінің сомасына тағы амортизациялық төлемдер сомасы, қалдық құн,
несие үшін пайыз, қызмет көрсетуге кеткен шығындар да ықпал етеді[13,б.98]
Тең бөлікті арендалық қойылым мөлшері аренданың жалпы құнының төлемдер
санына қатынасымен келесі формула бойынша анықталады:
АМ = Ц+П+Н+С-ОТ
(1)
мұндағы,
АМ- айлық жалға беру қойылымының мөлшері
Ц - жал объектісін сатып алу бағасы
П- несие үшін пайыздардың сомасы
Н- мүлікке салынатын салық
С- сақтандыру салымдарының сомасы
О- жалға беру уақытының аяғындағы объектінің қалдық құны
Т- жалға беру уақытындағы айлар саны.
Қазіргі уақытта лизингтік төлемдерді анықтаудың көптеген әдістемелері
бар және олар қарапайым, сондай-ақ күрделі әдістерге де негізделген.
Лизингтік төлемдердің жалпы сомасы мына формула арқылы табылады:
ЛТ=АА+НТ+КС+ҚҚ+ҚҚС
(2)
мұндағы,
ЛТ-лизингтік төлем
АА-амортизациялық аударымдар
НТ-лизинг объектісін сатып алу үшін лизинг берушінің қолданған несиелік
ресурстарына төлем
КС-лизинг берушіге комиссиондық сыйақы
ҚҚ-қосымша қызмет үшін лизинг берушіге төлем
ҚҚС-лизинг берушінің қызметі үшін лизинг алушының төлейтін қосылған құнға
салынатын салығы.
Амортизациялық аударымдар АА мына формула арқылы табылады:
АА=(БҚ*АН)100 (3)
мұндағы,
БҚ-лизинг объектісінің баланстық құны
АН-амортизация нормасы (пайызда)
Лизинг объектісін сатып алу үшін лизинг берушінің қолданған несиелік
ресурстарына төлем НТ мына формула арқылы табылады:
НТ=(НР*СТН)100
(4)
мұндағы,
НР-несиелік ресурстар
СТН-несиені қолданған үшін пайыз ставкасы. Мұнда несиелік ресурстардың
мөлшері мына формула арқылы есептеледі:
НР=ТСома((ҚҚБ+ҚҚС)2)
(5)
мұндағы,
Т-лизингтік келісім жасалатын мерзім (жылдарда)
ҚҚБ және ҚҚС - жылдың басындағы және соңындағы мүліктің қалдық құны
Лизинг берушіге комиссиондық сыйақы КС былай есептеледі:
КС=р*БҚ
(6)
мұндағы,
р-комиссиондық сыйақы қойылымы,
БҚ-келісім объектісінің баланстық құны
Немесе
КС=((ҚҚБ+ҚҚС)2)*(СТС100)
(7)
мұндағы,
ҚҚБ және ҚҚС - жылдың басындағы және соңындағы мүліктің қалдық құны
СТС-комиссиондық сыйақы ставкасы
Нәтижесінде лизинг берушіге түсетін комиссиондық сыйақының формуласын
табамыз:
КС=ТСома(КС)
(8)
мұндағы,
Т-лизингтік келісімнің уақыты
Қосылған құнға салынатын салық ҚҚС мына формула арқылы табылады:
ҚҚС=(Т*СТС)100
(9)
мұндағы,
Т-қосылған құнға салынатын салық салынатын табыс
СТС-қосылған құнға салынатын салықтың ставкасы
Егер ҚҚС-ын лизинг беруші төлесе, онда Т табысқа амортизациялық
аударымдар, несиелік ресурстарды пайдаланғаны үшін төлем, лизинг берушіге
комиссиондық сыйақы және лизинг берушінің қосымша қызметі үшін төлем т.б,
яғни
Т=АА+НТ+КС+ҚҚ
(10)
Әр жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz