Несиелік портфельді басқаруды талдау
І Коммерциялық Банктердің несиелік портфелін басқару
және оның сипаттамасы
1.1 Несиелік портфель туралы түсінік
1.2 Несиелік портфельді қалыптастырудың негіздері
1.3 Несиелік тәуекелді басқару
ІІ Несиелік портфельді басқаруды талдау
2.1 Коммерциялық Банктің несиелік портфелін басқарудың
қажеттілігі мен басқару әдістері
2.2 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның несиелік портфелін басқару тәжірбиесін таолау
2.3 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның несиелік портфелінің классификациясы және оны талдау
III Несиелік портфельді басқаруды жетілдіру
жолдары.
3.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі жағдайы
3.2 Банк жүйесіндегі несиелеудің негізгі мәселелері және оларды
шешу жолдары
3.3 Несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибелерінен
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
және оның сипаттамасы
1.1 Несиелік портфель туралы түсінік
1.2 Несиелік портфельді қалыптастырудың негіздері
1.3 Несиелік тәуекелді басқару
ІІ Несиелік портфельді басқаруды талдау
2.1 Коммерциялық Банктің несиелік портфелін басқарудың
қажеттілігі мен басқару әдістері
2.2 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның несиелік портфелін басқару тәжірбиесін таолау
2.3 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның несиелік портфелінің классификациясы және оны талдау
III Несиелік портфельді басқаруды жетілдіру
жолдары.
3.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі жағдайы
3.2 Банк жүйесіндегі несиелеудің негізгі мәселелері және оларды
шешу жолдары
3.3 Несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибелерінен
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Коммерциялық Банктердің несиелік портфелін басқару
және оның сипаттамасы
1.1 Несиелік портфель туралы түсінік
1.2 Несиелік портфельді қалыптастырудың негіздері
1.3 Несиелік тәуекелді басқару
ІІ Несиелік портфельді басқаруды талдау
1. Коммерциялық Банктің несиелік портфелін басқарудың
қажеттілігі мен басқару әдістері
2. Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік портфелін басқару тәжірбиесін
таолау
3. Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік портфелінің классификациясы
және оны талдау
III Несиелік портфельді басқаруды жетілдіру
жолдары.
3.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі жағдайы
3.2 Банк жүйесіндегі несиелеудің негізгі мәселелері және оларды
шешу жолдары
3.3 Несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибелерінен
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
І Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ.
1.1 Несиелік портфель туралы түсінік
Несиелік портфель коммерциялық банктердің активтер портфелінің негізгі,
ең ірі бөлігін құрайтындықтан және банк табыстарының көп бөлігін осы
несиелік портфель әкелетіндіктен, сонымен бірге несиелік портфельдің
тәуекелділігі жоғары болғандықтан коммерциялық банктерде несиелік
портфельді басқару менеджменттің ең негізгі бағыты.
Несиелік портфель дегеніміз - клиенттерге берілген жалпы несиелердің
сомасын реттеумен байланысты және берілген несиенің тәуекелділігін
төмендетумен байланысты, осының нәтижесінде кездейсоқ шығындардан
сақтандырумен байланысты банктердің іс-әрекеттері.
Несиелік портфель- берілетін несиеге емес берілген несиелерден және
клиенттерге осы несиені қайтарумен байланысты қойылатын нақты талаптар.
Сондықтан несиелік портфель клиенттердің айналымында жүретін банкке әлі
қайтарылмаған несиенің сандық және сапалық көрсеткіштермен байланысты. Осы
себептен, клиенттердің нақты алған несиесіне қатысты, банктермен
клиенттердің арасында қалыптасқан несиелік қатынастарды өрнектейді.
Несиелік портфельді басқарудың маңызы мынада:
Жалпы алғанда, активтер портфелінің, ал жекелей алғанда, несиелік
портфельдің өтімділігін бір деңгейде ұстау;
несиелік портфельдің, шартта көрсетілгендей, номиналдық табыс деңгейін
қамтамассыз етіп отыру;
несиелік портфельдің тәуекел деңгейін басқара отырып, несиелік портфельден
келетін шығындарды болдырмау;
несиелік портфельдің өтімділігі, жалпы алғанда, нақты сектордың
өтімділігін, ал жеке алғанда әрбір клиенттің қаржылық жағдайының туынды
көрсеткіші.
Несиелік портфельді басқарудың негізгі 2 бағыты бар:
1. Несиелік портфельді басқарумен байланысты несиелік операциялар
технологияларын ұйымдастыру;
2. Несиелік тәуекелдерді басқару.
Несиелік операциялар технологияларын ұйымдастыру коммерциялық банктерде
негізінен мынадай мәселелерді қамтиды:
а) несиелік операциялар технологиясын ұйымдастыратын басқармалардың,
департаменттің, бөлімнің және бөлімшелердің несиелік портфельді басқарумен
байланысты міндеттерін, мақсаттарын және құзырын нақты белгілеу. Мысалы,
несиелік комитет несиелік саясатты қалыптастырумен, бөлімдердің несие беру
құзырын белгілеумен, кейбір саламен, регионға несие беруді шектеу
саясатымен және проблемалық несиелерді басқарумен айналысатын болса,
несиелік талдау бөлімі клиентуралық нарықтың микро, макро жағдайымен,
несиелік құжаттамалардың сапасын, несиелік тәуекелдерді талдаумен
айналысатын болса, ал атқарушы несие беру бөлімі несиені беру, қайтаруға
бақылау жасау, несиелік шарт пен кепіл шартын жасаумен, клиенттің ағымдағы
қаржылық жағдайына қадағалаумен және берілген несиенің сапасына бақылау
жасаумен айналысады. Ал, қандай да бір 4-ші бөлім несиелік құжаттамаларды
дайындауға қажетті және несиелік талдауы жүргізуге қажетті әдістемелерді
әзірлейді.
б) несиелік тәуекелдерді басқару.
Несиелік тәуекелді басқарудың 2 бағыты бар:
1. үнемі несиелік портфельдің сапасына талдау жүргізіп отыру;
2. проблемалық несиелерді басқару.
Несиелік портфельді басқару жүйесінің мынадай негізгі элементтері бар:
1. Несиенің сапасын және несиелік портфельдің сапасын анықтаудың
критерийлері;
2. несиенің сапасын бағалаудың әдістері;
3. банктің активтер портфелін немесе несиелік портфелін
классификациялау;
4. несиелік портфельдің сапасын анықтауға қажетті ақпараттар жинау;
5. несиелік портфельдің сапасын қаржы коэффициенттері арқылы анықтау.
Оларға, демек, қаржылық коэффиценттерге:
К1 - жалпы классификацияланған несиелердің сомасын несиелік портфельдің
жалпы сомасына қатынасы;
К2 - нақты қалыптасқан провизиялардың сомасының жалпы несиелік портфельдің
сомасына қатынасы;
К3 - табыс әкелмейтін несиенің жалпы несиелік портфельдің сомасына
қатынасы;
К4 - нақты құралған провизияның сомасын проблемалық несиелердің сомасына .
Жалпы банктік әлемдік тәжірибеде несиенің сапасын анықтаудың мынадай
критерийлері қалыптасқан:
1. ссуданың мақсаты;
2. несиенің түрі;
3. мөлшері;
4. мерзімі;
5. қайтару жолы немесе жолдары;
6. клиенттің іскерлік тәуекелін толық бағалау;
7. меншіктің формасы;
8. клиенттің қай экономика саласына жататындығы;
9. клиенттің қабілеті;
10. клиенттің несиені қайтару қабілеті;
11. банк пен клиент арасында қалыптасқан қарым-қатынас;
12. клиентуралық мәліметтер;
13. несиенің бағасы.
1.2 Несиелік портфелді қалыптастырудың негіздері және несиелік саясат.
Несиені басқару процесінде несиелік портфелді қалыптастыру саясаты
негіз болып табылады. Құрылған несиелік саясат несиені дұрыс басқарудағы
негізгі идея. Саясат объективті стандарттар мен параметрлерді анықтайды.
Коммерциялық банктердің несиелік саясаты банк пен клиенттердің
арасындағы несиелік қатынастардың қалыптасқан деңгейін зерттеуге және оны
одан әрі дамытуға негізделген.
Несиелік саясаттың рөлі, несиелік ресурстарды орналастыру процесінде
банктік іс-әрекеттердің нәтижелілігін және негізгі даму бағыттарын
анықтауда жатыр.
Банктер несиелік саясатты үлкен зейін қойып қалыптастырады, өйткені
банк пен клиенттердің арасындағы, ақшалай қаражаттардың қайтарымдылығын
қамтамасыз етуге байланысты қатынастарды бақылауға, басқаруға, ұтымды
ұйымдастыруға сол несиелік саясат арқылы мүмкіндік туындайды. Несиелік
саясатты қалыптастыру процесінде банк қоғамның, мемлекеттің және, әрине,
өзінің де даму деңгейін ескеру қажет.
Несиелік саясатты қалыптастыру кезінде банк несиелік портфельді
ұйымдастыру басымдылықтарын, оның диверсификациясын талдай отырып
анықтайды. Айтпаса болмайтын тағы да бір жәйт, дұрыс құрылған несиелік
саясат банк тәуекелдерін ұтымды басқару негізі де бола аоады.
Сонымен, несиелік саясат дегеніміз – белгілі регионда және мерзім
аралығында банк стратегиясы мен тактикасын іске асыру мақсатында
клиенттерді несиелеу барысындағы банк іс-әрекеттерінің жүйесі.
Немесе, коммерциялық банктердің несиелік саясаты- несиелік портфельді
қалыптастырумен, оны басқарумен, диверсификациялаумен және табыс деңгейін
барынша жоғары етіп отырумен байланысты коммерциялық банктердің іс-
шараларының жиынтығы.
Несиені беру процесінің негізі ретінде несиелік саясат, бір жағынан,
бір жағынан, несиелік қатынастарды дамытудың, екінші жағынан, несиелеу
механимінің дұрыс жұмыс істеуінің басымдылықтарын анықтайды.
Директорлар кеңесінің, заң шығарушы және стратегиялық шешімдер
қабылдайтын тұлғалардың негізгі іс - әрекетін несиелік саясат анықтайды,
сонымен бірге банктегі несиені басқарудың дәрежесін және сапасын сыртқы
және ішкі аудиторлардың анықтауына мүмкіндік береді.
Егер несиелік портфелді қалыптастыру саясаты дұрыс тұжырымдалса
(қисынға келтірілсе), жоғарыдан жүргізілсе және банктіңң барлық деңгейінде
дұрыс түсінілсе, ол банктің басқармасына несие ауқымында дұрыс
стандарттарды қолдануға, орынсыз тәуекелдерден оқшаулануға және жұмыстың
дұрыс дамуына мүмкіндік береді.
Несиелік портфельді қалыптастырудағы саясаттың негізгі бағыттарын
Директорлар кеңесі шешеді. Жұмыс, кеңес қабылдаған құжаттан басталады, онда
несие берудегі негізгі жағдайлар баяндалады, сонымен бірге несие берудегі
негізгі процедуралар жазылған.
Экономиканың қиын және өзгермелі жағдайында банктің бейімделуіне
несиелік портфельді қалыптастыру айрықша қажетті болып табылады.
Коммерциялық Банктер несиелік саясаттың жалпы принциптерін ортақ
ережелерге сәйкес жасайды (дүниежүзілік практикада – несиелік саясат туралы
меморандум), оның негізгі мақсатын қалыптастырады және несиелеудің негізгі
бағыттарын анықтайды. Несиелік операциялар тәуекелмен байланысты.
Несиелік саясаттың элементтеріне келесілерді жатқызуға болады:
- несиелік процесті ұйымдастырудың негізгі бағыттарын анықтайтын банк
стратегиясы
- несиелеуді ұйымдастырудың банк тактикасы
- несиелік саясаттың іске асуын қадағалау
Несиелiк операциялар - ақша қаражаттарын пайдалануғу беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым - қатынастар 1995 ж.
31.08 шыққан Қазақстан Республикасының "Банктер мен банктiк қызметтерi
туралы № 2444 заңының 34 бабына сәйкес "несиелiк операция-банкпен басқа
тұлғаларға мерзiмдiлiк, ақылық және қайтарылымдылық шартымен ақша беру
болып табылады." Банктiң несиелiк немесе ссудалық операциялары банктiң
директорлар кеңесiмен (жабық ақционерлiк қоғам болған жағдайда -
акционерлерiнiң жалпы жиналысымен) бекiтiлген iшкi несиелiк саясаты туралы
ережесiне сәйкес жүргiзiледi. Iшкi несиелiк саясатты жүзеге асыратын мүше -
банктiң несиелiк комитетi. Iшкi несиелiк саясат туралы ережелер ссудалық
операцияларды жүргiзу барысында туындайтын тәуекел дәрежесiн төмендету
мақсатында жасалады және келесiлердi анықтайды:
а) заңды және жеке тұлғалардға несие беру шарттарын;
б) лауазымды тұлғаларға және банк қызметкерлерiне несие беру
шарттарын;
в) несиелiк комитеттiң ұйымдық құрылымын, қызметтерiн, өкiлеттiлiгiн;
г) несиелiк комитеттiң мүшелерiнiң жауапкершiлiгiн;
д) несиелеу шектерiн;
е) несиелiк шарттарды бекiту процедурасын;
Несиелiк қарым - қатынасқа қатысушыларды былайша атайды:
Несие берушi = Кредитор
Несие алушы = Дебитор
Банктың несиелiк операциялары 2 топқа бөлiнедi:
- активтi немесе белсендi, яғни банк ссуда берiп, кредитор ретiнде
қатынасқа түссе;
- пассивтi, бұл жағдайда банк басқа банктерден және клиенттерiнен ақша
қаражаттарын тартып дебитор ретiнде шықса. Бұдан бiз несиелiк
операциялардың екi формасын туындап шығарамыз: ссудалар мен депозиттер.
Дегенмен, несиелiк операциялар бұл өте кең ұғым,
несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың түрлi формаларының негiзiн қалаушы
ұғым.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық шаруашылығының
дамуының маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша ресурстар түрiнде
кәсiпорындар мен ұйымдарға меншiк капитал шеңберiнен шығуға мүмкiндiк
берiп, жаңа күш -қуат бередi, өндiрiстiң өркендеуiне экономикалық
алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының объективтi қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн
берiледi.
Несиелiк операциялардың объектiсi- бұл белгiлi бiр зат, құндылық.
Бұл затқа деген қажеттiлiктi қанағаттандыру үшiн ссуда берiледi немесе
несиелiк мәмiле жасалынады. Бiрақ несиелеу объектiсi ретiнде тек материалды
зат, не құндылық қана бола бермейдi,ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттiлiгi де болуы мүмкiн.Сондықтан несиелеу
объектiсi әрi материалды құндылық, әрi жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжiрибесiнде банктердiң несиелiк
салымдарының негiзгi объектiлерi негiзiнен экономиканың өңдеушi
секторларының кәсiпорындарының: жеңiл,тамақ өнеркәсiптерiнiң,сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестiң -қысқа мерзiмдi
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субъектiлерi- бұл несие алушы ретiнде қатынасқа түсетiн
кәсiпорындар,ұйымдар,жеке тұлғалар.
Қазiргi несиелеу жүйесiнiң негiзгi ережелерi келесi қалыпта:
1. Несиелеу жүйесi коммерциялық банктiң ресурстарына негiзделедi.
2. Несиелiк операциялар коммерциялық сипатқа ие
3. Несиелiк салалардың көлемi банк ресурстарына ғана емес,сонымен бiрге
мiндеттi резервтер мен экономикалық нормативтерге де байланысты өзгерiп
отырады.
4. Банктiң несиелiк саясаты келiсiм негiзiнде жүзеге асырылады.
5. Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн несиелердiң формасына өту
көзделiп отыр.
6. Несиелеу жүйесi келесi принциптерге негiзделiп отыр:мерзiмдiлiк және
ақылылық немесе төлемдiлiк,қайтарымдылық пен несиенiң көзделген мақсатқа
жұмсау.
7. Сонымен бiрге несиелеу моделiн құрастыру үшiн сол несие алушының
өндiрiсiнiң экономикасы негiз болу қажет.
Несиелiк саясатты қалыптастырған кезде банктер көптеген
факторларды есепке алу қажет:
- сыртқы факторлар,яғни банк қызметiне тәуелсiз,-инфляция,ссудалық деген
ұсыныс пен сұраныс т.б.
- iшкi факторлар,яғни банктердiң жеке қызметiне байланысты,-капиталдың
жеткiлiктiлiгi,несиелердiң түрлерiне тиiстi табыстылық пен тәуекелдiлiк
деңгейi,депозиттердiң келiп түсу тұрақтылығы,банк қызметкерлерiнiң
қабiлеттiлiгi мен мамандану дәрежесi т.б.
Әр банк өзiнiң несиелiк портфелiнiң көлемiн беретiн ссуда мөлшерi
мен түрлерiн жеке өзi анықтайды. Бiрақ та бiр несие алушыға шаққанда
берiлетiн несиенiң шектi мөлшерi банк капиталының 25% аспауы керек екенiн
есте сақтау қажет.
Несиелiк операциялар банкке табысты ең көп әкелетiн операциялар
түрi,сондықтан банктер салымдарының көп бөлiгi несиелiк операцияларға
келедi.
Республика экономикасына салған банктердiң несиелiк қаражаттары 2004 ж.
58 млрд.теңге,ал 2005 ж. - 85,7млрд.теңге,яғни екi жылды қосып айтсақ
107,8млрд.теңге.Ал қысқа мерзiмдi несиелердiң үлесi төмендеп 2004 ж.-59%
болса,орта және ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi 41% өстi. 2005 жылдың 1
наурызына бұл сандар былай өзгерiп отыр: несиелiк салымдар 95,1млрд.теңгеге
дейiн өстi, олардың iшiнде қысқа мерзiмдi несиелер - 56,1%, яғни орта
мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу қарқыны күшейе түскенiн байқай
аламыз.1
Банктердiң несиелiк потенциялының динамикасы құрылымдық жағынан ғана
емес, сонымен бiрге өсiм қарқынына байланысты да өзгерiс байқалды.Егер 1999
ж. банктер 68,9млрд.теңге мөлшерiнде несие берсе (солардың iшiнде ұзақ
мерзiмдi несиелер-1,5% немесе 1 млрд.теңгеге жуық),ал 2005ж несиелердiң
жалпы көлемi 26,2млрд.теңгеге өстi (38%),оның iшiнде ұзақ мерзiмдi несиелер
44 есе өстi. Ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi ауыл шаруашылығы мен құрылыс
саласында көбiрек, ал қысқа мерзiмдi несиелер- сауда саласында. 2005 жылдың
өзiнде айналым қаражаттары мен негiзгi қорды толтыруға берiлген несиенiң
жалпы көлемiнен 69 % жiберiлдi
Кесте 1. Коммерциялық банктердің экономика салалары бойынша берген
несиелері, млн.тг
Экономика 01.01.2004 ж 01.01.2005 ж.
Салалары Млн.тг. Үлесi % Млн.тг. Үлесi %
Өнеркәсiп 16815 34,9 21748 25,3
Ауыл шаруашылығы 2722 5,6 9042 10,5
Құрылыс 2614 5,4 1960 2,4
Көлiк 1007 2,1 4689 5,5
Байланыс 92 0,2 1390 1,6
Сауда 569 11,8 22159 25,9
Басқалары 19300 40,0 24721 28,8
Барлығы: 48244 100 85709 100
Несиелiк операциялардың көптеген түрлерiн атап көрсетуге болады. Олар
төмендегi белгiлерiне қатысты топтарға бөлiнедi: несие алушыға байланысты;
қамтамасыз етiлу әдiсiне қарай; несиелеу мерзiмiне қатысты; несиелеу
объектiсiне; ашылатын шот түрiне; қаражаттарды беру тәртiбiне; несиенi
қайтару тәсiлiне; өсiмақы есептеу және төлеу тәртiбiне; тәуекел дәрежесiне;
т.б. байланысты.
Сонымен несиелiк операцияларды жiктеудiң әр бiр белгiсiне
тоқталып кетейiк:
Несиелеу объектiсiне (қолдану бағытына) қарай бiздiң елiмiзде
несиелердi: 1) мақсатты яғни өндiрiс процесiн қамтамасыз ету үшiн
материалды құндылықтарды сатып алуға жұмсалатын несиелер, сауда -делдалдық
операцияларды жүзеге асыру үшiн алынатын несиелер,құрылыс пен тұрғын үй
сатып алуға алынған несиелер, айналым құралдарын құрауға алынған несиелер,
т.б; 2) нақты мақсаты жоқ,яғни уақытша қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
алынған қаражаттар.
Дамыған елдер мен Ресей тәжiрибесi көрсеткендей нарық
қатынастарының дами түсуiне байланысты несиелiк салымдар құрылымында жаңа
несиелеу объектiлерiнiң пайда болуымен айтарлықтай өзгерiстер енуi мүмкiн.
Ал бұл өз кезегiнде әрi коммерциялық банктердiң ұйымдық
құрылымына, әрi жалпы банк жүйесiне әсерiн тигiзед.
Несиелiк мәмленiң субъектiлерiне қатысты несиелер төмендегiдей
бөлiнедi:
а) кредиторға байланысты:
- бактiк ссудалар, яғни жекелеген банкпен немесе банктiк консорциумдармен,
бiрлестiктермен берiлетiн ссудалар. Мұндай ссудаларды консорциалды
несиелер деп те атайды;
- банктiк емес несиелiк ұйымдармен берiлетiн ссудалар, яғни ломбардтар,
несиелiк коперативтер, құрылыс қоғамдары, зейнетақы қорлары, т.б. беретiн
несиелер.
- жеке ссудалар,яғни мұндай несиелер жеке тұлғаларға берiледi.
- кәсiпорындар мен ұйымдар беретiн ссудалар (сауда ұйымдарының халыққа
беретiн төлемi кейiнге қалдырылған несиелер,т.с.с);
б) несие алушыға байланысты:
- заңды тұлғаларға берiлетiн несиелер;
- жеке тұлғаларға берiлетiн несиелер;
Салалық белгiсiне қарай несиелер өндiрiс саласына,
ауыл шаруашылық,сауда,көлiк,байланыс,т.с .с. салаларына бөлiнген несие болып
жiктелiнедi.
Несиелеу мерзiмiне байланысты:
- қысқа мерзiмдi несиелер (1 күн - 1 жыл)
- орта мерзiмдi несиелер (1 жыл - 3-5 жыл)
- ұзақ мерзiмдi несиелер (3-5 жылдан жоғары)
Бүгiнгi таңда республикамыздағы экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығына байланысты несиелердiң мерзiмiне қарай жiктелiнуi шартты
сипатта ғана. Банктер несие берген кезде оларды қысқа мерзiмдi (1ж.дейiн)
және ұзақ мерзiмдi (1 жылдан жоғары)етiп бөледi.Қысқа мерзiмдi белгiлi бiр
мерзiмге дейiн (1ж.аралығында берiлген) және талап еткенге дейiнгi,яғни бұл
несие түрiнiң нақты қайтару уақыты белгiленбеген және банк оны қайтаруды
кез-келген уақытта талап етуi мүмкiн.Әрине қысқа мерзiмдi несиенiң бұл
түрiн алған несие алушы салыстырмалы өтiмдiлiгi өте жоғары тұлға,әрi оның
активтерi тез арада қолма-қол ақшаға айналдырылуы мүмкiн.
Ашылатын ссудалық шотына қатынасты несиелер ссудалық
шоттардан берiлетiн және арнайы ссудалық шоттрадан,яғни банк алдындағы
клиенттiң жалпы берешегiнiң мөлшерiн ескеретiн,берiлетiн болып бөлiнедi.
Қамтамасыз етiлуiне байланысты ссудалар бланктiк (қамтамасыз
етiлмеген) және қамтамасыз етiлген(кепiл,кепiлдiк, кепiлдеме, сақтандыру
полистерi).Банктiң қамтамасыз етiлген несиелердi таңдаудың негiзгi себебi-
бұл несие алушының несиенi уақтылы және толық мөлшерде өтей алмау
салдарынан шығынға ұшырау тәуекелдiлiгiнен өзiн сақтап қалу. Кепiл несиенiң
өтелуiн қамтамасыз етпесе де, тәуекелдiлiк деңгейiн төмендетедi.
Өтелу кестесiне қарай ссудалар бiр жолғы төлеммен өтелетiн және
төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар болып жiктелiнедi. Бiр жолғы төлеммен
өтелетiн несиелердiң ерекшелiгi сонда, олар бойынша қарыздың негiзгi сомасы
мен өсiмақы сомасы бiр-ақ төлеммен өтеледi.
Ал төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар төменде көрсетiлген
әдiстермен өтелiнедi: 1)ай сайын,тоқсан сайын, жылда бiр рет,т.с.с. бiрдей
төлемдермен өтелiнетiн қарыздар; 2) ай сайын, тоқсан сайын, жылына бiр рет,
т.с.с. бiрдей емес төлемдермен өтелiнетiн қарыз;
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды берген кезде шарттың өз күшiн
сақтау мерзiмi аралығында қарыз сомасы бөлшек-бөлшекпен өтелiнiп
отырады.Бұл қарызды өтеу тәртiбi әрi несие алушы,әрi несие берушi үшiн
ыңғайлы.Банктiң несиелiк ресурстары босап, несие айналымы арта түседi, бұл
өз кезегiнде банк өтемдiлiгiн көтередi.
Сонымен бiрге ссудалар жеңiлдiктерi бар өтелу кезеңi мен
жеңiлдiктерi жоқ өтелу кезеңдерi болып бөлiнедi.
Өсiмақы төлеу әдiсiне байланысты ссудаларды келесiдей жiктейдi:
ссуданы берген мезгiлде өсiмақы мөлшерiн алып қалу; несиенiң өтелуi кезiнде
төленетiн өсiмақыны ссудалар және өсiмақысы бiрдей бөлiктермен ай
сайын,тоқсан сайын немесе жарты жылда бiр рет төленiп отыратын ссудалар.
Сонымен бiрге аннунитеттi төлемдi ссудалар, яғни қарыздың
негiзгi бөлiгi мен өсiмақы мөлшерi бiр-ақ төлеммен өтелiнетiн
ссудалар,туралы да ұғым бар.
Қаражаттардың айналымдылық сипатына байланысты ссудалар келесi
түрлерге бөлiнедi;
а) маусымды және маусымды емес ,
б) револьвердi, ролловердi. Револьвердi несиелердiң қатарына несиелiк
картолар немесе овердрафт, контокорренттi несие,т.б.формасында берiлетiн
несиелер жатады.
Мысалы, АҚШ-та тұтынушылық несиелер үш топқа бөлiнген: төлемi
кейiнгiге қалдырылған ссудалар, револьвердi және бiр жолғы төлемдi
ссудалар.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған несиелер бойынша негiзгi қарыз
сомасы мен өсiмақы мөлшерi белгiлi бiр уақыт аралығында тең бөлiктермен
төленiп отырады. Бұл несиенiң түрi көп жағдайда тауарды сатып алуға немесе
т.б.шығындарды жабуға берiледi. Несиелiк карточкалар мен овердрафт
формасындағы несиелердi де бұл несиенiң түрiне жатқызуға болады, себебi бұл
несие формаларында берiлген ссудалар бойынша төлемдер ай сайын жүрiп
отырады.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды өтеу мерзiмi АҚШ-та 2-5
жыл аралығында жатыр. Бұл несиенiң түрi негiзiнен шағын сомада
берiледi,бiрақ несиелеу объектiсiне бағасы 100 мың.долл.асатын
автомобильдер де, самолеттер де, яхталар да,т.с.с. жатуы мүмкiн1
Револьвердi ссудаға қарағанда төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар
қамтамасыз етiлген несиелер қатарына жатады. Сонымен қатар төлемi кейiнгiге
қалдырылған несиелер банктiк ссуданың тiкелей немесе жанама несиелеу
формасында берiлуi мүмкiн. Тiкелей несиелеу кезiнде банк пен несие алушы
арасында несиелiк шарт жасалынады. Ал жанама несиелеу тұсында банк пен
клиенттiң арасындағы несиелiк қатынастарда делдалдық болуы шарт. Делдал
ретiнде көбiнесе бөлшек суда саласының кәсiпорындары қатысады. Несиелiк
шарт бұл жағдайда клиентпен банктен кейiн ссуда алатын дүкен арасында
жасалады. Қазiргi кездегi американдықтар автомобиль сатып алуға берiлетiн
ссудалық қарыздардың 60 % жанама несиелеу формасында болып отырғандығы
несиенiң бұл формасының дамыған елдер экономикасында кең тарағандығының
куәсi1
Бiздiң елiмiзде несиенiң бұл формасы дами қойған жоқ. Бiрақ
халықты сауда ұйымдары арқылы несиелеу соңғы жылдары өрiс алып отыр.
Сатып алушылардың жоғары бағалы тауарларды (автомобильдер,
тозаңғыштар, кiр жуу машиналары,компьютерлер және т.б. ұзақ мерзiм
пайдаланылатын заттар) төлемiн кейiнге қалдырып сатып алған жағдайлары жиi-
жиi бұқара ақпарат құралдарынан жарияланып жүр.
Тiкелей және жанама банктiк несиелердiң өзiндiк артықшылықтары мен
кемшiлiктерi бар. Тiкелей несиелеудiң жанама формасына қарағанда
артықшылықтарына тоқталатын болсақ-бұл несиелiк процесстi ұйымдастыру
ыңғайлылығы, ал бұл өз кезегiнде несиелеу объектiсiн нақты бағалауға,
берiлген несиенiң көзделген мақсатқа жұмсалды ма, жоқ па, несиенiң уақтылы
қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн бақылауды ұйымдастыруға мүмкiндiк
бередi. Мiне осының бәрi банк пен клиент арасындағы несиелiк
қатынастарды дұрыс ұйымдастыруға өз әсерiн тигiзедi. Ал банк позициясы
тұрғысынан тiкелей несиелеудiң кемшiлiктерiн атап айтсақ-тiкелей несиелуе
формасы екiншiсiне қарағанда жоғары тәуекел деңгейiне ие болып отыр. Себебi
бiздiң елiмiздегi несиелеу тәжiрибесi кейбiр қиыншылықтарға соқ болып отыр.
а) ссуданы берер алдында клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне терең
талдауды әр бiр банк жасай бермейдi;
б) клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне талдау жасау әдiстемелiк негiздерi
тәжiрибенiң талаптарына сай келе бермейдi;
в) несиенiң қайтарымдылығын қамтамасыз етуге берiлген кепiл көп
жағдайларда нақты бағасынан әлдеқайда жоғары бағамен есепке алынады.
Екiншi жағынан, елiмiздегi макроэкономикалық жағдай
(экономикалық,әлеуметтiк тұрақсыздық,инфляция деңгейiнiң қарқындары, саяси
жағдайдың шиеленiсуi,т.с.с.) да несиелiк процесстiң ұйымдастырылуына керi
ықпалын тигiзедi.
Жанама несиелеуге келетiн болса,несиелеудiң бұл түрi банктерге
несиелiк, проценттiк, валюталық, нарықтық,т.б.тәуекел түрлерiнiң деңгейiн
қысқартуға мүмкiндiк бередi,себебi,мысалы,заңды тұлғаларға(яғни сауда
ұйымдарына, кәсiпорындарына, фирмаларына, үйлерiне,т.б)берiлетiн несиелер
несие алушының (заңды тұлғаның) несие қабiлеттiлiгiн нақты анықтауға,
несиенiң толық және уақытында өтелiнетiнi туралы мүмкiндiктердi, сонымен
қатар несиенiң өтелу процессiн толық бақылап отыруға жол ашады.
Клиент тарапынан да бiрқатар артықшылықтар бар:
а) оның несиеге деген қажеттiлiгi туа салып қанағаттандырылады (ол
сауда ұйымынан ұзақ мерзiм пайдаланылатын затты несиелiк карточкалар арқылы
сатып алу мүмкiндiгiне ие);
б) несие сұрап банкке баруға қажеттiлiк жоқ және т.с.с.
Жоғарыда көрсетiлген несиелiк операциялардың жiктемесi тек
теоретикалық жағынан жүргiзiлiп отыр,себебi қазақстандық банктiк тәжiрибеде
несиенiң "таза күйiндегi" түрiн бөлiп айту қиын. Айта кететiн жайт берiлген
несиелiк операциялардың жiктемесi несиенiң көптүрлiлiгiн көрсетiп отыр,
бiрақ жiктеменiң толық белгiлерiн немесе критерийлерiн көрсетiп отырған
жоқ. Сол себептi бұл жiктеменi басқа да туындайтын белгiлерге байланысты
ары қарай жалғастыра беруге болады.
Коммерциялық Банктердің ресурстары немесе банктік ресурстар, олар
толық өзінің қарауында және активтік операцияларды жүзеге асыруға
қолданылатын өзінің меншіктік және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
(Almaty Merchant Bank) 1995 жылы 2 маусымда отандық және шетел
құрылтайшылар тобымен (соның ішінде Голландиялық ірі банктердің бірі Mees
Pierson N.V. банкі) құрылған.
Mees Pierson N.V. 1720 жылы құрылған және бүгінгі таңда олардың
активтері 20 млрд. долл., капиталы 1,5 млрд. долл. құрайды. 22 мемлекетте
орналасқан 37 офисінде 4 мың қызметкер істейді.
Банк Центр Кредит АҚ-ның жарғылық қоры 1211100 мың теңгені
құрайды, отандық және шетелдік 8 акционерлердің күшімен құрылған. Банк
мәліметтеріне қатысты, қазіргі кезде банк акционерлері болып (жарғылық
қордағы үлес салмағы көрсетілген):
- Cormoto B.V. (Амстердам, Нидерланды) 18,81%
- Reson Holding AG (Швейцария) 15,4%
- Glencore International AG (Швейцария) 11,4%
- АҚ Финтрейд 18,19%
- АҚ Мырзакент 5,7%
- ЖШС ATERA capital 5,67%
Сонымен 31.08.2001 жылы активтері
28,751 млн. теңге құрады. Соның ішінде несие үлесіне 62% келеді
(овердрафт – 0,04%; қысқа мерзімді несие – 74%; орта мерзімді несие –
21,5%; ұзақ мерзімді несие – 4,2%; басқалары – 0,26%).
Кесте2. Банк Центр Кредит АҚ-нің 31.08.2005 жылғы активтер құрылымы.
Көрсеткіштер Млн. теңге %
Активтер барлығы 28751 100
соның ішінде: несиелер 17728 62,0
олар:
овердрафт 7,4 0,04
қысқа мерзімді несиелер 13084 74,0
орта мерзімді несиелер 3824,8 21,5
ұзақ мерзімді несиелер 752,2 4,2
басқалары 59,6 0,26
Несиелік саясат мынадай принциптер негізінде қалыптасу керек:
1.Әрбір коммерциялық банктің негізгі мақсаты табыс деңгейін көтеру,
өтімділігін демеу, төлем қабілеттілігін бір деңгейде ұстау, несиелік саясат
осы мақсатқа жету үшін қалыптастыру керек.
2.Несиелік саясат әрбір коммерциялық банктің несиелік портфелтді
қалыптасатын негізгі бағытын көрсетіп өткізу керек. Яғни коммерциялық банк
несиелік қатынасты қандай шаруашылық салалармен қандай кәсіпорынмен құрып,
ұйымдастырылуы керек.
3.Несиелік портфель басқа активтер портфельдің түрімен салыстырғанда
тәуекелділігі жоғары болғандықтан несиелік саясат сол несиелік портфельдің
сапасын жақсартуға бағыттануы керек.
4. Коммерциялық банктер несиелік портфельдің өтімділік, табыстылық,
тәуекелділік деңгейін бағыттау керек. Себебі, несиелік портфельдің
өтімділік, табыстылық, тәуекелділік деңгейі барлық жағдайда бір уақытта
үйлесімді қалыптастыру мүмкін емес.
5. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты клиенттермен сол клиенттерге
несиелік қызметті көрсететін нарық секторының ерекшелігі, құрылымына және
тәуекелдік дәрежесіне қарай құрылады.
6. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты міндетті түрде мемлекет
тарапынан экономиканы макродеңгейде реттейтін басты бағытымен үйлесімді
болу керек.
Банктің несиелік саясаты, біріншіден, клиенттерді және несиелік
инструменттерді (нарықты сегменттеу), таңдаумен екіншідн негізгі
басымдылықтары тәжірибие жүзінде жүзеге асыратын және банк персоналының іс-
әрекеттерін шектейтін ережелер мен нормалар арқылы анықтайды. Бұдан
шығатын, тәуекелдерді басқару банк басшылығының көрегендігінен және
несиелік мәмлілерді жасайтын банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейінен
тәуелді.
Ірі коммерциялық банктерде несиелік саясаттың меморандумын жазбаша
түрде бекітіледі. Әрине, әр банк үшін бұндай меморандум әртүрлі мағыналық
сипатта болуы мүмкін, бірақ келесідей белгілер барлық меморандумдарға тән:
- Саясаттың негізгі мақсаты анықталады;
- Максималды тәуекел деңгейі.
Бұған қоса меморандумда, міндетті түрде банктің мақсаттарға жету
жолдары көрсетіледі. Бұл үшін:
- Банк үшін керекті несие түрлері
- Банкке тиімсіз несие түрлері
- Қарыз алушыларға қойылатын негізгі талаптар
- Әр-түрлі белгілеріне байланысты жоғары тәуекелді клиенттер
- Несиелеу бойынша банк географиясы
- Банк қызметкерлеріне байланысты несиелік саясат
- Әр-түрлі категориядағы қарыз алушыларға байланысты несие
көрсеткіштері анықталады.
Кесте3. Қазақстандағы Екінші Деңгейдегі Банктердің (БВУ) несиелік
портфелінің құрылымы төмендегідей:
Активтер Сомма
Жиынтық активтер,
Млрд. теңге 818
Млн. долл. 5446,1
Экономикаға несиелер,
Млрд. теңге 489,8
Млн. долл. 3235
Экономика салалары бойынша ЕДБ (БВУ) несиелік портфелі:
Өнеркәсіп,
млрд. теңге
үлес салмағы, % 166,19
Ауыл шаруашылығы, 33,9
млрд. теңге
үлес салмағы, % 5,6
3.3 Сауда, 10,3
млрд. теңге
үлес салмағы, % 151,9
3.4 Басқада салалар, 31
млрд. теңге
үлес салмағы, % 121,11
24,8
Жоғарыда келтірілген мәліметтер Коммерциялық Банктердің активтер
құрылымы әртүрлі екенің көрсетіп тұр. Екінші деңгейдегі банктердің жиынтық
активтер ққұрамында несиелік портфель 60%-ке ие. Екінші деңгейдегі
банктердің несиелік портфелі 2005 жылдың басында 489,8 млрд. теңге немесе
3,2 млрд. долл. құрады. Ал Екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активі
01.01.2005 ж. 818 млрд. теңге немесе 5,4 млрд. долл. құрады. Айта кететін
жәй, Қазақстан экономикасының өндірістік дамуының талаптарына екінші
деңгейдегі банктердің несиелік портфелінің салалық диверсификациясы жауап
бермейді. Екінші деңгейдегі банктердің несиелік портфелінде ауыл
шаруашылығы – 10,3% қана құрайды, нақ осы кезде сауда – 31%. Екінші
деңгейдегі банктердің активтер портфелінің мұндай құрылымы меншік
қаражаттарына тартылған ресурстарға байланысты.
Айтылып кеткен ресурстардан басқа, банк өзінің меншіктік
қаражаттарына арқа сүйенуі керек.
Банктің меншікті қаражаттары деп, қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ету мақсатында құрылған әртүрлі қорлар, коммерциялық және шаруашылық
қызметінен, сонымен қатар ағымдағы және алдынғы жылдардағы қызметінің
нәтижесінен түскен пайданы айтады.
Коммерциялыққ Банктердің меншікті капиталы – банктік ресурстардың
құрамдас бөлігі. Сондықтан Коммерциялық Банктердің ресурстық базасының
орнықтылығы олардың меншікті капиталының қажетті мөлшерде жеткіліктілігімен
байланысты. Әрине меншікті капиталдың барлық мөлшері пайда табатын және
активтер бойынша орналастырылатын ресурстарға жатпайды. Себебі, меншікті
капиталдың белгілі – бір бөлігі банктің өзінің материалдық активтеріне
орналастырылған. Олар банктің негізгі капиталы түрінде, техника мен
қондырғылар түрінде және товар – материалдық құндылықтар түрінде банктің
өзінің балансында көрсетіледі. Дегенмен Коммерциялық Банктердің меншікті
капиталының жеткіліктілігі банктің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуде
шешуші рөл атқарады.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде өткен жылдың қортындысы
бойынша банктердің жиынтық меншікті капиталының сомасы 98,7 млрд. тг.
құрады немесе долл. 678,5 млн. доллар. Ал осы жылдың қорытындысы бойынша ІІ-
ші деңгейдегі банктердің активтердің жалпы сомасы 641,9 млрд. тг. немесе
4,4 млрд. доллар. ҚР – да ІІ-ші деңгейдегі банктердің меншікті капиталының
ЖІӨ - ге шаққандағы үлес салмағы 4,7% - ке жетті. Ал мұндай көрсеткіштер ,
мысалға алатын болсақ, Германияда 14,4%, Францияда 15,4%.
ҚРКБ – дің капитализациялану дәрежесін көтеру олардың шетел
капиталымен салыстырғанда бәсекелестік қабілетін күшейтеді. 1990 жылдың
ортасында ҚРКБ – нің бәсекелестік қабілеті төмендеу болғандықтан ҰБ банк
секторына шетел капиталының енуіне шектеу қойды. Оның мөлшері 25%-ке тең
болды. Соңғы мәліметтерге жүгінсек, бұл қойылған шектеудің мөлшері 50%
көтерілді. Міне осының нәтижесінде ұлттық банктік капитал мен шетел
капиталының арасындағы бәсекелестіктің күшеюі әбден ықтимал. Шетелдік
банктік капиталдың Қазақстанның банк секторына енуінің бірден – бір
алғышарты Қазаққстанның экономикасына шетелдік өндірістік капиталының енуі.
Казақстанның банктік секторына шетел капиталының енуінің мынадай
формулалары бар:
А) Бірлескен банк құру.
Б) Қазақстанда жекешелендірілетін банктердің үкіметтің үлесіндегі
активтер портфелін шетел инвесторларының сатып алуы.
В) Қазақстан территориясында шетел банктерінің филиалының
ашылуы.
Г) Шетел банктерінің өкілдігін ашу.
Коммерциялық банктерде несиелік саясатты қалыптастырумен оны
жүзеге асырлыптастырумен байланысты соның тиімді жүзеге асырылуын бақылап
отыруға міндетті. Әрбір коммерциялық банктің дербес несиелік саясаты
болады. Себебі, несиелік саясат бәсекелестік ортаны есепке ала отырып
қалыптастырылуы және жүзеге асырылуы керек. Егер несиелік саясат неғұрлым
тиімді жүргізілсе, соғұрлым банктің репутациясы жоғары болады және
менеджменттіңсапасы да банктің несиелік саясатымен сәйкес келеді.
Несиелік комитет несиелеу департаментімен салыстырғанда құзыры кеңдеу
және жауапкершілігі жоғары банк бөлімі, егер несиелеу департаменті
клиентпен несиелік қарым-қатынасты ұйымдастырып отырған несиелеумен
байланысты ағымдағы проблемалар шешіп отыратын атқаратын бөлім болатын
болса, ал несиелік комитет шешім қабылдаушы бақылап отырушы, яғни несиелік
комитет несие беру бойынша шешім қабылданған болса, ал несиелік департамент
қабылданған шешімді жүзеге асырушы немесе атқарушы орган. Несиелеу
комитетіне мүше болып, әрбір департамент басшылығымен және банк
басқармасының төрағасы уіреді.
Несиелік саясат мынадай принциптер негізінде қалыптасу керек:
1. Әрбір коммерциялық банктің негізгі мақсаты табыс деңгейін көтеру,
өтімділігін демеу, төлем қабілеттілігін бір деңгейде ұстау, несиелік
саясат осы мақсатқа жету үшін қалыптастыру керек.
2. Несиелік саясат әрбір коммерциялық банктің несиелік портфельдік
қалыптасатын негізгі бағытын көрсетіп өткізу керек. Яғни коммерциялық
банк несиелік қатынасты қандай шаруашылық салаларымен қандай
кәсіпорынмен құрып, ұйымдастырылуы керек.
3. Несиелік портфель басқа активтер портфельдің түрімен салыстырғанда
тәуекелділігі жоғары болғандықтан несиелік саясат сол несиелік
портфельдің сапасын жақсартуға бағыттануы керек.
4. Коммерциялық банктер несиелік портфельдің өтімділік, табыстылық,
тәуекелділік деңгейін бағыттау керек. Себебі, несиелік портфельдің
өтімділік, табыстылық, тәуекелділік деңгейі барлық жағдайда бір уақытта
үйлесімді қалыптастыру мүмкін емес.
5. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты клиенттермен сол клиенттерге
несиелік қызметті көрсететін нарық секторының ерекшелігі, құрылымына
және тәуекелдік дәрежесіне қарай құрылады.
6. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты міндетті түрде мемлекет
тарапынан экономиканы макродеңгейде реттейтін басты бағытымен үйлесімді
болу керек.
Коммерциялық банктерде несиелік саясатты қалыптастыру үшін арнайы
кәсіби деңгейі жоғары мамандар болу шарт. Себебі несиелік саясаттың сапасы
менеджментке байланысты.
Шетелдік тәжірибеде несиелік саясатты несиелік меморандум деп атайды.
Несиелік меморандум көбінесе коммерциялық банктерде несиелік мониторингті
қалыптастырады.
Несиелік мониторингтің негізгі мазмұны мынадан құралады:
несиелік портфельдің сапасы
несиелік шектеулермен байланысты
несиенің түрлері
Коммерциялық банктер несиелік саясатты қалыптастыруға өтіп, оның
мынадай жүзеге асыру факторларын есептеу керек:
банк капиталының жеткілігі;
әрбір берілген несиенің түрлеріне, олардың табысына қарай талдануы
керек;
коммерциялық банктердің депозиттік базасының тұрақтылығы;
1. макроэкономикалық жағдай;
2. ақша несие саясаты және фискалдық саясаттың негізгі стратегиялық
мақсаттары;
3. менеджмент сапасы;
4. несиеге деген сұраныс деңгейі.*
Несиелік саясаттың элементтері:
- мақсаты
- коммерциялық банктерге әрбір департаменттің несие беру
туралы шешім қабылдау құзыры
- несиелік құжаттың құрамы және оның сауатты дайындалуы
- несиенің қайтарылуын қамтамассыз ету формаларына баға беру
- кепілдің сапасын бағалаудың параментрлеріне талдау
Банк капиталы салымшылар мүддесін қорғауға арналған. Капитал және
депозиттер арақатынасы, банк өз мойнына ала – алатын тәуекел деңгейін
анықтайды.
Салым бойынша жылдық ставкалар Халық Банкіде 19%; Казкоммерцбанкте
18%; ТұранӘлембанкте 18,5%; ал Алматы Сауда Қаржы Банкіде 16-22% аралығын
құрайды.*
1.3 Тәуекелдерді басқару жүйесі, несиелік портфельді басқару
стратегиясы ретінде
Тәуекел деп өз ресурстарының бір бөлігін жоғалтуының, табысты толық
мөлшерде ала алмауының немесе белгілі бір қаржылық операциялар жүргізу
барысында қосымша шығындарға ұшырау қауіпі немесе ықтималдығы аталады.
Несиелік тәуекел деп қарыз алушының негізгі қарызды және
пайыздық өсімақыны уақытында қайтармауға байланысты туындайтын шығындардың
пайда болуының ықтималдығы. Тәуекел деңгейі несиелік операциялар бойынша
қойылатын ең жоғарғы пайыз мөлшерлемесімен өрнектеледі. Несиелік пайыздың
мөлшері белгіленген уақытқа берілетін қаражаттардың бағасын, кепіл
бағасының өзгеру тәуекелін, қарыз алушының несие бойынша міндеттемелерді
орындамау тәуекелін толық өтеуі қажет. Қарыз алушының несие бойынша
міндеттемелерді орындамау тәуекелі, қарыз алушының несиелік қабілеті деп
аталатын ұғымның ішіне кіретін көптеген факторлардың жиынтығымен
анықталады. Ондай факторларға:
- Заңды құқықтық қабілеті;
- қаржылық жағдайы;
- клиенттің абыройы;
- кепілдің сапасы;
- бизнестің одан ары даму болжамы;
- нарық жағдайы және т.б. жатады.
Бұл факторларға дұрыс баға беру бағалаудың дұрыс әдістемесін таңдаудан
және әртүрлі ауытқулар мен өзгерістерге дер кезінде көңіл бөлуден тәуелді.
Банктің басқа да банк типтес емес мекемелерден негізгі
айырмашылығы осы несиелік қызметтерде жатыр.
Несиелерді, әсіресе, ірі несиелерді қайтармау қауіпі банкті
банкроттыққа әкеліп соғуы мүмкін. Өз кезегінде, банктің банкрот болуы оған
байланысы бар басқа да банктер, мекемелер және жеке тұлғалардың да қаржылық
жағдайының күрт төмендеуіне, тіпті олардың да банкрот деп танылуына әкелуі
мүмкін. Сондықтан да, несиелік тәуекелді басқарудың, біріншіден, банк үшін,
екіншіден, жалпы алғанда, мемлекет экономикасы үшін маңызы зор.
Тиімділік тәуекелі, пайыз мөлшерлемесінің тәуекелі сияқты
қаржылық іс-әрекеттермен қосарланып жүретін барлық тәуекелдер несиелік
портфельге де тән.
Несиелік тәуекелді басқару, банк қызметкерлерінен несиелік портфельдің
құрамы мен құрылымын әрдайым бақылау астында ұстауды талап етеді. Банкир,
тәуекелден сақтану мақсатында, табыс мөлшерін шектеп отыруға мәжбүр. Оған
қоса, банкирдің алдында несиелерді бірнеше ірі клиенттерге шоғырландырмау
саясатын жүргізу міндеті жатыр.
Несиелік тәукел, экономикадағы конъюктуралық өзгерістерден
болатын сыртқы және банктің өзінің қателерінен шығатын, ішкі факторларға
байланысты. Әрине, банк сыртқы әсер етуші факторлар өзгерістерін басқара
алмайды, бірақ алдын алу шараларымен олардың да теріс ықпалын барынша
жұмсарта алады.
Несиелік саясат, біріншіден, меморандумда көрсетілген,
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің жалпы мазмұнымен, екіншіден, банк
қызметткерлерінің сол саясатты іс жүзінде асыруымен анықталады. Бұдан
шығатын нәтиже, несиелік тәуекелдерді басқару процесі тек банк
басшылығының ғана емес, сондай -ақ, несие берумен тікелей айналысатын ең
төменгі деңгейдегі банк қызметкерлерінің біліктілігіне де байланысты.
Несиелік тәуекелді басқару процесінің келесідей жалпы
кезеңдерін атап өтуге болады:
- Банк несиелік саясатының мақсаттарын айқындау ;
- несиелік тәуекелдерді басқару және әкімшілік шешімдерді қабылдау
жүйесінің әкімшілік құрылымын жасау;
- қарыз алушының қаржылық жағдайын талдау;
- қарыз алушының несиелік тарихын зерттеу;
- несиелік келісім- шартты дайындап, қол қою;
- несиені қайтармау тәуеклін талдау;
- қарыз алушыға несиелік мониторинг ұйымдастыру;
- күмәнді және кешіктірілген несиелердің қайтарымдығы жөнінде шаралар
ұйымдастыру.
Несиелік операциялар – банктің ең пайдалы стасиьясы. Осы
несиелік операциялар негізінде резервтік қорларға жіберілетін, таза
пайданың негізгі бөлігі қалыптасып, банк акционерлерінің дивидендтері
төленеді.
Коммерциялық банктер өзінің және таратылған қаражаттардың
есебінен, заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Банктің несиелік
ресурстары клиенттердің есеп-айырысу, ағымдағы және т.б. шоттрындағы
ақшалардан, банкаралық несиелерден, банк эмиссиялаған бағалы қағаздар
есебінен таратылған қаражаттардан қалыптасады.
Банк ісінің негізі-несиелік тәуекелдерді басқару десек,
қателеспейміз. Ал несиелік тәуекелдердің басқарылуының негізі дұрыс
жасалған несиелік саясат пен оның процедураларында, несиелік портфелдің
кез-келген кезеңде дұрыс басқарылуында және несиелерді қадағалауда
жатыр.
Несиені басқару деген үлкен процесстің өзегі, өз кезегінде
несиелік саясатта көрінісін табады. Саясат-әртүрлі деңгейдегі банк
қызметкерлерінің несиені берудің әдістемесі, негізгі стандарттары. Несиелік
саясаттың дұрыс қалыптастырылуы, банктің өзгермелі экономикалық
жағдайдың әсерлеріне, мүмкіндігінше дайын болуының құралы.
Несиелік тәуекелді басқару қиыншылықтары.
Несиелік тәуекелдерді басқару проблемасы-әрқашан банк күн
тәртібінің өзекті мәселесі. Үкімет тарапынан үздіксіз бақылау, ішкі және
сыртқы саяси қысым, өндіріс қиыншылықтары, қаржылық шектеулер,
нарық тұрақсыздығы, өндіріс жобаларының сәйкес келмеуі сияқты
факторлар қарыз қаржылық алушының ахуалын әрдайым төмендетіп
отырады. Бұған қоса, қаржылық ақпараттың шындыққа сәйкес келе
бермеуі, құқықтық құрылымының несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ете
алмауы да бар.
Іс жүзінде коммерциалық банктер толық қалыптастырылған несиелік
тәуекелді басқару процесіне ие емес. Тәжербиеде көп кездесетін
кемшіліктерге келесілерді жатқызуға болады:
- Несиелік саясаттың жазбаша үлгісінің болмауы;
- несиелік портфель бойынша шектеулердің болмауы;
- несие бойынша шешімдердің шамадан тыс бір оталықтан
қабылдануы;
- несиеленетін саланың нашар зерттелуі;
- қарыз алушының қаржылық жағдайын үстіртін талдау;
- кепіл бағасының дұрыс анықталмауы;
- клиент пен банк арасында байланыстардың сиректілігі;
- несиелеу процессі кезінде қосымша бақылаудың жүргізілмеуі;
- несиенің сапасы төмендеген жағдайда кепілдің шығындарды
өтей алмауы;
- несиелік құжаттамаларға дұрыс көңілдің бөлінбеуі;
- несиелік ресуртарды шамадан тыс қолдануы;
- несиелік құжаттардың толық болмауы;
- активтердің классификациясының болмауы;
- несиелік процессті бақылай алмауы.
Бұл кемшіліктер несиелік портфельдің сапасына теріс ықпалын
тигізеді.
Кей жағдайларда, қиын нарығы бар салалар мен аймақтарда
коммерцииялық банктер несиелік тәуекелдерді екі және одан да көп
еселенген бақылаумен басқаруға тура келеді. Бірақ, салыстырмалы түрде
экономикалық тұрақтылық бар кезде де несиелік тәуекелдерді дұрыс
басқару қажеттілігі жоғалмуда.
ІІ Тарау. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ.
2.1 Коммерциялық Банктің несиелік портфелін басқарудың қажеттілігі мен
басқару әдістері
Коммерциялық банктердiң несиелiк портфелi несиелердiң түрлерiне
байланысты жiктелiнедi. Несиелiк портфель несиелердiң мерзiмiне, мақсатына,
валютасына, т.б. негiзделiп жiктелiнуi мүмкiн. Банктердiң несиелiк
портфелiн түрлi түрлi вариацияда жiктеуге болады, тек жiктеудiң принципiн
таңдасаң болғаны.
Коммерциялық банктерде несиелiк портфелдi жiктеу несиелiк тәуекелдiң
түрлi факторларына немесе одан қоршану әдiстерiне баййланысты несиелер
критерилерiне негiзделiп жүргiзiледi.
Несиелiк тәуекел дегенiмiз қарыз алушының алған несиенi және несие
бойынша өсiмақы сомасын өтей алмау нәтижесiнде банктiң өз пайдасынан, тiптi
акционерлiк капиталының бiр бөлiгiн жоғалту ықтималдылығы.
Несиелiк тәуекел экзогендi факторларға (яғни экономикалық ортаның,
конюнктораның жағдайына байланысты "сыртқы" факторлар) және эндогендi
фактгорларға (яғни банктiң өзiнiң қателi iс әрекеттерәнәң нәтижесiнде пайда
болатын "iшкi" факторлар) тәуелдi. Экзогендi факторларды бақылау мен реттеу
мүмкiншiлiгi өте шектеулi, бiрақ банк өзiнiң уақтылы iс әрекеттерiмен
олардың әсерiн жұмсартып iрi шығындарға ұрынуды алдын алу мүмкiн. Несиелiк
тәуекелдi басқарудың негiзгi шаралары банктiң iшкi саясатына жатқызылады.
Бұл шараларға жататындар:
- банктiң несие және инвестициялық портфелiн диверсификациялау;
- қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн алдын ала талдау;
- берiлетiн несиелердiң құнын бағалау мен бұрын берiлген несиелердiң
қайтарылуын үздiксiз бақылау;
Банктiң несиелiк портфелiн диверсификациялау нәтижесiнде банктiк
тәуекелдер деңгейiн, оның iшiнде несиелiк қызметпен байланысты тәуелдер
деңгейi жоғары экономика секторларын анықтау орын алады.
Жалпы банктердiң несиелiк портфельдi басқару оны жiктеуден басталады.
Ссудалар сапасын бағалау критерийлерiне; ссуданың берiлуi мақсаты, несие
түрi, ссуданың мөлшерi, оның мерзiмi, қарызды өтеу кестесi, тәуекелдi
бағалаудың толықтылғы, қарыз алушының қай салада қызмет көрсететiндiгi,
қарыз алушымен өзара қарымқатынастар, ол туралы ақпарат, несиенiң бағасы,
несиенiң қайтарымдығын қамтамасыз ететiн кепiлдiң түрi, ақша ағымының
мөлшерi жатады.
Ссуданың сапасы номерлi және балдық әдiс арқылы бағаланады.
Номерлi жүйе бойынша ссудалардын әрбiр рейтингiсiне тандалған
критерийлерiне сәйкес бiрқатар белгiлер берiледi .
Мысалы, реитйнг 1 деген баға - төлемдерiн өз уақытында төлеп отыратын,
несиенi қайтарады деген берiк сенiмi бар, қаржылық жағыдайы тұрақты қарыз
алушылар алған несиелерге берiледi, алреитйнг 5-банкрот болып жарияланған,
балансы өтiмдi емес, 180 күннен астам мерзiмi өтiп кеткен берешегi бар
қарыз алушыларға немесе несиенi қаитарады деген сенiмi жоқ, күмәнсiз, анық
мәлiменттер жоқ клиенттерге берiлген ссудалар.
Ссудалардың сапасын анықтаудың баллдық жүйесi бойынша әрбiр
критерийге түрлi параметрлер және сол параметрге сәйкес келетiн балл
берiледi. Таңдалған критерийлер мен әдiстер негiзiнде ссудалар бес топқа
бөлiнедi. Топтың әрқаисына банк тәуекел процентiн бекiтедi, бұл өз
кезегiнде жалпы несиелiк тәуекел мөлшерiн немесе ссудалар боиынша мүмкiн
болатын шығындарды жабуға арналған жеткiлiктi резерв (провизия) мөлшерiн
анықтауға мүмкiмдiк бередi.
Жалпы несиелiк портфельдiң сапалы бағалануы құрылымдық талдау мен
қаржылық коэффиценттер жүйесi негiзiнде жүргiзiледi.Қаржылық коэффицентер
жүиесi несиелiк тәуекелдiн орташа шамасын (несие боиынша қүрылған провизия
немесе резервтiң несиелiк портфель мөлшерiне қатынасы),тәуекелден сақтану
деңгеиiн (несие бойынша құрылған провизияның меншiк капиталы сомасына
қатынасы ) , құрылған резервтiң жеткiлiктiгiн, несиелiк портфельдiн
табыстылығы мен оны басқарудың сапасын көрсетедi. Несиелiк портфелдiң
сапасы бойынша классификацияны "Екiншi деңгейдегi банктердiң несиелiк
портфелiнiң классификациясы мен несиелiк қызметiнен шеккен шығындарды
жабуға арналған резервтердi (провизияларды) құру тәртiбi туралы" ережесiне
сәйкес ұлттық банк берiп отыр:
Стандартты несиелер - өтеу мерзiмi әлi жетпеген, сапасы күдiк
туғыздырмайтын несиелер;
Субстандартты несиелер - неисенiң қайтарылыуы 30 күнде кiдiрiп қалумен
байланысты шамалы тәуекелi бар, бiр рет пролонгацияланған неиселер.
Қанағаттандырарсыз несиелер - қарызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Коммерциялық Банктердің несиелік портфелін басқару
және оның сипаттамасы
1.1 Несиелік портфель туралы түсінік
1.2 Несиелік портфельді қалыптастырудың негіздері
1.3 Несиелік тәуекелді басқару
ІІ Несиелік портфельді басқаруды талдау
1. Коммерциялық Банктің несиелік портфелін басқарудың
қажеттілігі мен басқару әдістері
2. Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік портфелін басқару тәжірбиесін
таолау
3. Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік портфелінің классификациясы
және оны талдау
III Несиелік портфельді басқаруды жетілдіру
жолдары.
3.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі жағдайы
3.2 Банк жүйесіндегі несиелеудің негізгі мәселелері және оларды
шешу жолдары
3.3 Несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибелерінен
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
І Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ.
1.1 Несиелік портфель туралы түсінік
Несиелік портфель коммерциялық банктердің активтер портфелінің негізгі,
ең ірі бөлігін құрайтындықтан және банк табыстарының көп бөлігін осы
несиелік портфель әкелетіндіктен, сонымен бірге несиелік портфельдің
тәуекелділігі жоғары болғандықтан коммерциялық банктерде несиелік
портфельді басқару менеджменттің ең негізгі бағыты.
Несиелік портфель дегеніміз - клиенттерге берілген жалпы несиелердің
сомасын реттеумен байланысты және берілген несиенің тәуекелділігін
төмендетумен байланысты, осының нәтижесінде кездейсоқ шығындардан
сақтандырумен байланысты банктердің іс-әрекеттері.
Несиелік портфель- берілетін несиеге емес берілген несиелерден және
клиенттерге осы несиені қайтарумен байланысты қойылатын нақты талаптар.
Сондықтан несиелік портфель клиенттердің айналымында жүретін банкке әлі
қайтарылмаған несиенің сандық және сапалық көрсеткіштермен байланысты. Осы
себептен, клиенттердің нақты алған несиесіне қатысты, банктермен
клиенттердің арасында қалыптасқан несиелік қатынастарды өрнектейді.
Несиелік портфельді басқарудың маңызы мынада:
Жалпы алғанда, активтер портфелінің, ал жекелей алғанда, несиелік
портфельдің өтімділігін бір деңгейде ұстау;
несиелік портфельдің, шартта көрсетілгендей, номиналдық табыс деңгейін
қамтамассыз етіп отыру;
несиелік портфельдің тәуекел деңгейін басқара отырып, несиелік портфельден
келетін шығындарды болдырмау;
несиелік портфельдің өтімділігі, жалпы алғанда, нақты сектордың
өтімділігін, ал жеке алғанда әрбір клиенттің қаржылық жағдайының туынды
көрсеткіші.
Несиелік портфельді басқарудың негізгі 2 бағыты бар:
1. Несиелік портфельді басқарумен байланысты несиелік операциялар
технологияларын ұйымдастыру;
2. Несиелік тәуекелдерді басқару.
Несиелік операциялар технологияларын ұйымдастыру коммерциялық банктерде
негізінен мынадай мәселелерді қамтиды:
а) несиелік операциялар технологиясын ұйымдастыратын басқармалардың,
департаменттің, бөлімнің және бөлімшелердің несиелік портфельді басқарумен
байланысты міндеттерін, мақсаттарын және құзырын нақты белгілеу. Мысалы,
несиелік комитет несиелік саясатты қалыптастырумен, бөлімдердің несие беру
құзырын белгілеумен, кейбір саламен, регионға несие беруді шектеу
саясатымен және проблемалық несиелерді басқарумен айналысатын болса,
несиелік талдау бөлімі клиентуралық нарықтың микро, макро жағдайымен,
несиелік құжаттамалардың сапасын, несиелік тәуекелдерді талдаумен
айналысатын болса, ал атқарушы несие беру бөлімі несиені беру, қайтаруға
бақылау жасау, несиелік шарт пен кепіл шартын жасаумен, клиенттің ағымдағы
қаржылық жағдайына қадағалаумен және берілген несиенің сапасына бақылау
жасаумен айналысады. Ал, қандай да бір 4-ші бөлім несиелік құжаттамаларды
дайындауға қажетті және несиелік талдауы жүргізуге қажетті әдістемелерді
әзірлейді.
б) несиелік тәуекелдерді басқару.
Несиелік тәуекелді басқарудың 2 бағыты бар:
1. үнемі несиелік портфельдің сапасына талдау жүргізіп отыру;
2. проблемалық несиелерді басқару.
Несиелік портфельді басқару жүйесінің мынадай негізгі элементтері бар:
1. Несиенің сапасын және несиелік портфельдің сапасын анықтаудың
критерийлері;
2. несиенің сапасын бағалаудың әдістері;
3. банктің активтер портфелін немесе несиелік портфелін
классификациялау;
4. несиелік портфельдің сапасын анықтауға қажетті ақпараттар жинау;
5. несиелік портфельдің сапасын қаржы коэффициенттері арқылы анықтау.
Оларға, демек, қаржылық коэффиценттерге:
К1 - жалпы классификацияланған несиелердің сомасын несиелік портфельдің
жалпы сомасына қатынасы;
К2 - нақты қалыптасқан провизиялардың сомасының жалпы несиелік портфельдің
сомасына қатынасы;
К3 - табыс әкелмейтін несиенің жалпы несиелік портфельдің сомасына
қатынасы;
К4 - нақты құралған провизияның сомасын проблемалық несиелердің сомасына .
Жалпы банктік әлемдік тәжірибеде несиенің сапасын анықтаудың мынадай
критерийлері қалыптасқан:
1. ссуданың мақсаты;
2. несиенің түрі;
3. мөлшері;
4. мерзімі;
5. қайтару жолы немесе жолдары;
6. клиенттің іскерлік тәуекелін толық бағалау;
7. меншіктің формасы;
8. клиенттің қай экономика саласына жататындығы;
9. клиенттің қабілеті;
10. клиенттің несиені қайтару қабілеті;
11. банк пен клиент арасында қалыптасқан қарым-қатынас;
12. клиентуралық мәліметтер;
13. несиенің бағасы.
1.2 Несиелік портфелді қалыптастырудың негіздері және несиелік саясат.
Несиені басқару процесінде несиелік портфелді қалыптастыру саясаты
негіз болып табылады. Құрылған несиелік саясат несиені дұрыс басқарудағы
негізгі идея. Саясат объективті стандарттар мен параметрлерді анықтайды.
Коммерциялық банктердің несиелік саясаты банк пен клиенттердің
арасындағы несиелік қатынастардың қалыптасқан деңгейін зерттеуге және оны
одан әрі дамытуға негізделген.
Несиелік саясаттың рөлі, несиелік ресурстарды орналастыру процесінде
банктік іс-әрекеттердің нәтижелілігін және негізгі даму бағыттарын
анықтауда жатыр.
Банктер несиелік саясатты үлкен зейін қойып қалыптастырады, өйткені
банк пен клиенттердің арасындағы, ақшалай қаражаттардың қайтарымдылығын
қамтамасыз етуге байланысты қатынастарды бақылауға, басқаруға, ұтымды
ұйымдастыруға сол несиелік саясат арқылы мүмкіндік туындайды. Несиелік
саясатты қалыптастыру процесінде банк қоғамның, мемлекеттің және, әрине,
өзінің де даму деңгейін ескеру қажет.
Несиелік саясатты қалыптастыру кезінде банк несиелік портфельді
ұйымдастыру басымдылықтарын, оның диверсификациясын талдай отырып
анықтайды. Айтпаса болмайтын тағы да бір жәйт, дұрыс құрылған несиелік
саясат банк тәуекелдерін ұтымды басқару негізі де бола аоады.
Сонымен, несиелік саясат дегеніміз – белгілі регионда және мерзім
аралығында банк стратегиясы мен тактикасын іске асыру мақсатында
клиенттерді несиелеу барысындағы банк іс-әрекеттерінің жүйесі.
Немесе, коммерциялық банктердің несиелік саясаты- несиелік портфельді
қалыптастырумен, оны басқарумен, диверсификациялаумен және табыс деңгейін
барынша жоғары етіп отырумен байланысты коммерциялық банктердің іс-
шараларының жиынтығы.
Несиені беру процесінің негізі ретінде несиелік саясат, бір жағынан,
бір жағынан, несиелік қатынастарды дамытудың, екінші жағынан, несиелеу
механимінің дұрыс жұмыс істеуінің басымдылықтарын анықтайды.
Директорлар кеңесінің, заң шығарушы және стратегиялық шешімдер
қабылдайтын тұлғалардың негізгі іс - әрекетін несиелік саясат анықтайды,
сонымен бірге банктегі несиені басқарудың дәрежесін және сапасын сыртқы
және ішкі аудиторлардың анықтауына мүмкіндік береді.
Егер несиелік портфелді қалыптастыру саясаты дұрыс тұжырымдалса
(қисынға келтірілсе), жоғарыдан жүргізілсе және банктіңң барлық деңгейінде
дұрыс түсінілсе, ол банктің басқармасына несие ауқымында дұрыс
стандарттарды қолдануға, орынсыз тәуекелдерден оқшаулануға және жұмыстың
дұрыс дамуына мүмкіндік береді.
Несиелік портфельді қалыптастырудағы саясаттың негізгі бағыттарын
Директорлар кеңесі шешеді. Жұмыс, кеңес қабылдаған құжаттан басталады, онда
несие берудегі негізгі жағдайлар баяндалады, сонымен бірге несие берудегі
негізгі процедуралар жазылған.
Экономиканың қиын және өзгермелі жағдайында банктің бейімделуіне
несиелік портфельді қалыптастыру айрықша қажетті болып табылады.
Коммерциялық Банктер несиелік саясаттың жалпы принциптерін ортақ
ережелерге сәйкес жасайды (дүниежүзілік практикада – несиелік саясат туралы
меморандум), оның негізгі мақсатын қалыптастырады және несиелеудің негізгі
бағыттарын анықтайды. Несиелік операциялар тәуекелмен байланысты.
Несиелік саясаттың элементтеріне келесілерді жатқызуға болады:
- несиелік процесті ұйымдастырудың негізгі бағыттарын анықтайтын банк
стратегиясы
- несиелеуді ұйымдастырудың банк тактикасы
- несиелік саясаттың іске асуын қадағалау
Несиелiк операциялар - ақша қаражаттарын пайдалануғу беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым - қатынастар 1995 ж.
31.08 шыққан Қазақстан Республикасының "Банктер мен банктiк қызметтерi
туралы № 2444 заңының 34 бабына сәйкес "несиелiк операция-банкпен басқа
тұлғаларға мерзiмдiлiк, ақылық және қайтарылымдылық шартымен ақша беру
болып табылады." Банктiң несиелiк немесе ссудалық операциялары банктiң
директорлар кеңесiмен (жабық ақционерлiк қоғам болған жағдайда -
акционерлерiнiң жалпы жиналысымен) бекiтiлген iшкi несиелiк саясаты туралы
ережесiне сәйкес жүргiзiледi. Iшкi несиелiк саясатты жүзеге асыратын мүше -
банктiң несиелiк комитетi. Iшкi несиелiк саясат туралы ережелер ссудалық
операцияларды жүргiзу барысында туындайтын тәуекел дәрежесiн төмендету
мақсатында жасалады және келесiлердi анықтайды:
а) заңды және жеке тұлғалардға несие беру шарттарын;
б) лауазымды тұлғаларға және банк қызметкерлерiне несие беру
шарттарын;
в) несиелiк комитеттiң ұйымдық құрылымын, қызметтерiн, өкiлеттiлiгiн;
г) несиелiк комитеттiң мүшелерiнiң жауапкершiлiгiн;
д) несиелеу шектерiн;
е) несиелiк шарттарды бекiту процедурасын;
Несиелiк қарым - қатынасқа қатысушыларды былайша атайды:
Несие берушi = Кредитор
Несие алушы = Дебитор
Банктың несиелiк операциялары 2 топқа бөлiнедi:
- активтi немесе белсендi, яғни банк ссуда берiп, кредитор ретiнде
қатынасқа түссе;
- пассивтi, бұл жағдайда банк басқа банктерден және клиенттерiнен ақша
қаражаттарын тартып дебитор ретiнде шықса. Бұдан бiз несиелiк
операциялардың екi формасын туындап шығарамыз: ссудалар мен депозиттер.
Дегенмен, несиелiк операциялар бұл өте кең ұғым,
несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың түрлi формаларының негiзiн қалаушы
ұғым.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық шаруашылығының
дамуының маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша ресурстар түрiнде
кәсiпорындар мен ұйымдарға меншiк капитал шеңберiнен шығуға мүмкiндiк
берiп, жаңа күш -қуат бередi, өндiрiстiң өркендеуiне экономикалық
алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының объективтi қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн
берiледi.
Несиелiк операциялардың объектiсi- бұл белгiлi бiр зат, құндылық.
Бұл затқа деген қажеттiлiктi қанағаттандыру үшiн ссуда берiледi немесе
несиелiк мәмiле жасалынады. Бiрақ несиелеу объектiсi ретiнде тек материалды
зат, не құндылық қана бола бермейдi,ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттiлiгi де болуы мүмкiн.Сондықтан несиелеу
объектiсi әрi материалды құндылық, әрi жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжiрибесiнде банктердiң несиелiк
салымдарының негiзгi объектiлерi негiзiнен экономиканың өңдеушi
секторларының кәсiпорындарының: жеңiл,тамақ өнеркәсiптерiнiң,сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестiң -қысқа мерзiмдi
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субъектiлерi- бұл несие алушы ретiнде қатынасқа түсетiн
кәсiпорындар,ұйымдар,жеке тұлғалар.
Қазiргi несиелеу жүйесiнiң негiзгi ережелерi келесi қалыпта:
1. Несиелеу жүйесi коммерциялық банктiң ресурстарына негiзделедi.
2. Несиелiк операциялар коммерциялық сипатқа ие
3. Несиелiк салалардың көлемi банк ресурстарына ғана емес,сонымен бiрге
мiндеттi резервтер мен экономикалық нормативтерге де байланысты өзгерiп
отырады.
4. Банктiң несиелiк саясаты келiсiм негiзiнде жүзеге асырылады.
5. Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн несиелердiң формасына өту
көзделiп отыр.
6. Несиелеу жүйесi келесi принциптерге негiзделiп отыр:мерзiмдiлiк және
ақылылық немесе төлемдiлiк,қайтарымдылық пен несиенiң көзделген мақсатқа
жұмсау.
7. Сонымен бiрге несиелеу моделiн құрастыру үшiн сол несие алушының
өндiрiсiнiң экономикасы негiз болу қажет.
Несиелiк саясатты қалыптастырған кезде банктер көптеген
факторларды есепке алу қажет:
- сыртқы факторлар,яғни банк қызметiне тәуелсiз,-инфляция,ссудалық деген
ұсыныс пен сұраныс т.б.
- iшкi факторлар,яғни банктердiң жеке қызметiне байланысты,-капиталдың
жеткiлiктiлiгi,несиелердiң түрлерiне тиiстi табыстылық пен тәуекелдiлiк
деңгейi,депозиттердiң келiп түсу тұрақтылығы,банк қызметкерлерiнiң
қабiлеттiлiгi мен мамандану дәрежесi т.б.
Әр банк өзiнiң несиелiк портфелiнiң көлемiн беретiн ссуда мөлшерi
мен түрлерiн жеке өзi анықтайды. Бiрақ та бiр несие алушыға шаққанда
берiлетiн несиенiң шектi мөлшерi банк капиталының 25% аспауы керек екенiн
есте сақтау қажет.
Несиелiк операциялар банкке табысты ең көп әкелетiн операциялар
түрi,сондықтан банктер салымдарының көп бөлiгi несиелiк операцияларға
келедi.
Республика экономикасына салған банктердiң несиелiк қаражаттары 2004 ж.
58 млрд.теңге,ал 2005 ж. - 85,7млрд.теңге,яғни екi жылды қосып айтсақ
107,8млрд.теңге.Ал қысқа мерзiмдi несиелердiң үлесi төмендеп 2004 ж.-59%
болса,орта және ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi 41% өстi. 2005 жылдың 1
наурызына бұл сандар былай өзгерiп отыр: несиелiк салымдар 95,1млрд.теңгеге
дейiн өстi, олардың iшiнде қысқа мерзiмдi несиелер - 56,1%, яғни орта
мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу қарқыны күшейе түскенiн байқай
аламыз.1
Банктердiң несиелiк потенциялының динамикасы құрылымдық жағынан ғана
емес, сонымен бiрге өсiм қарқынына байланысты да өзгерiс байқалды.Егер 1999
ж. банктер 68,9млрд.теңге мөлшерiнде несие берсе (солардың iшiнде ұзақ
мерзiмдi несиелер-1,5% немесе 1 млрд.теңгеге жуық),ал 2005ж несиелердiң
жалпы көлемi 26,2млрд.теңгеге өстi (38%),оның iшiнде ұзақ мерзiмдi несиелер
44 есе өстi. Ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi ауыл шаруашылығы мен құрылыс
саласында көбiрек, ал қысқа мерзiмдi несиелер- сауда саласында. 2005 жылдың
өзiнде айналым қаражаттары мен негiзгi қорды толтыруға берiлген несиенiң
жалпы көлемiнен 69 % жiберiлдi
Кесте 1. Коммерциялық банктердің экономика салалары бойынша берген
несиелері, млн.тг
Экономика 01.01.2004 ж 01.01.2005 ж.
Салалары Млн.тг. Үлесi % Млн.тг. Үлесi %
Өнеркәсiп 16815 34,9 21748 25,3
Ауыл шаруашылығы 2722 5,6 9042 10,5
Құрылыс 2614 5,4 1960 2,4
Көлiк 1007 2,1 4689 5,5
Байланыс 92 0,2 1390 1,6
Сауда 569 11,8 22159 25,9
Басқалары 19300 40,0 24721 28,8
Барлығы: 48244 100 85709 100
Несиелiк операциялардың көптеген түрлерiн атап көрсетуге болады. Олар
төмендегi белгiлерiне қатысты топтарға бөлiнедi: несие алушыға байланысты;
қамтамасыз етiлу әдiсiне қарай; несиелеу мерзiмiне қатысты; несиелеу
объектiсiне; ашылатын шот түрiне; қаражаттарды беру тәртiбiне; несиенi
қайтару тәсiлiне; өсiмақы есептеу және төлеу тәртiбiне; тәуекел дәрежесiне;
т.б. байланысты.
Сонымен несиелiк операцияларды жiктеудiң әр бiр белгiсiне
тоқталып кетейiк:
Несиелеу объектiсiне (қолдану бағытына) қарай бiздiң елiмiзде
несиелердi: 1) мақсатты яғни өндiрiс процесiн қамтамасыз ету үшiн
материалды құндылықтарды сатып алуға жұмсалатын несиелер, сауда -делдалдық
операцияларды жүзеге асыру үшiн алынатын несиелер,құрылыс пен тұрғын үй
сатып алуға алынған несиелер, айналым құралдарын құрауға алынған несиелер,
т.б; 2) нақты мақсаты жоқ,яғни уақытша қажеттiлiктердi қанағаттандыруға
алынған қаражаттар.
Дамыған елдер мен Ресей тәжiрибесi көрсеткендей нарық
қатынастарының дами түсуiне байланысты несиелiк салымдар құрылымында жаңа
несиелеу объектiлерiнiң пайда болуымен айтарлықтай өзгерiстер енуi мүмкiн.
Ал бұл өз кезегiнде әрi коммерциялық банктердiң ұйымдық
құрылымына, әрi жалпы банк жүйесiне әсерiн тигiзед.
Несиелiк мәмленiң субъектiлерiне қатысты несиелер төмендегiдей
бөлiнедi:
а) кредиторға байланысты:
- бактiк ссудалар, яғни жекелеген банкпен немесе банктiк консорциумдармен,
бiрлестiктермен берiлетiн ссудалар. Мұндай ссудаларды консорциалды
несиелер деп те атайды;
- банктiк емес несиелiк ұйымдармен берiлетiн ссудалар, яғни ломбардтар,
несиелiк коперативтер, құрылыс қоғамдары, зейнетақы қорлары, т.б. беретiн
несиелер.
- жеке ссудалар,яғни мұндай несиелер жеке тұлғаларға берiледi.
- кәсiпорындар мен ұйымдар беретiн ссудалар (сауда ұйымдарының халыққа
беретiн төлемi кейiнге қалдырылған несиелер,т.с.с);
б) несие алушыға байланысты:
- заңды тұлғаларға берiлетiн несиелер;
- жеке тұлғаларға берiлетiн несиелер;
Салалық белгiсiне қарай несиелер өндiрiс саласына,
ауыл шаруашылық,сауда,көлiк,байланыс,т.с .с. салаларына бөлiнген несие болып
жiктелiнедi.
Несиелеу мерзiмiне байланысты:
- қысқа мерзiмдi несиелер (1 күн - 1 жыл)
- орта мерзiмдi несиелер (1 жыл - 3-5 жыл)
- ұзақ мерзiмдi несиелер (3-5 жылдан жоғары)
Бүгiнгi таңда республикамыздағы экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығына байланысты несиелердiң мерзiмiне қарай жiктелiнуi шартты
сипатта ғана. Банктер несие берген кезде оларды қысқа мерзiмдi (1ж.дейiн)
және ұзақ мерзiмдi (1 жылдан жоғары)етiп бөледi.Қысқа мерзiмдi белгiлi бiр
мерзiмге дейiн (1ж.аралығында берiлген) және талап еткенге дейiнгi,яғни бұл
несие түрiнiң нақты қайтару уақыты белгiленбеген және банк оны қайтаруды
кез-келген уақытта талап етуi мүмкiн.Әрине қысқа мерзiмдi несиенiң бұл
түрiн алған несие алушы салыстырмалы өтiмдiлiгi өте жоғары тұлға,әрi оның
активтерi тез арада қолма-қол ақшаға айналдырылуы мүмкiн.
Ашылатын ссудалық шотына қатынасты несиелер ссудалық
шоттардан берiлетiн және арнайы ссудалық шоттрадан,яғни банк алдындағы
клиенттiң жалпы берешегiнiң мөлшерiн ескеретiн,берiлетiн болып бөлiнедi.
Қамтамасыз етiлуiне байланысты ссудалар бланктiк (қамтамасыз
етiлмеген) және қамтамасыз етiлген(кепiл,кепiлдiк, кепiлдеме, сақтандыру
полистерi).Банктiң қамтамасыз етiлген несиелердi таңдаудың негiзгi себебi-
бұл несие алушының несиенi уақтылы және толық мөлшерде өтей алмау
салдарынан шығынға ұшырау тәуекелдiлiгiнен өзiн сақтап қалу. Кепiл несиенiң
өтелуiн қамтамасыз етпесе де, тәуекелдiлiк деңгейiн төмендетедi.
Өтелу кестесiне қарай ссудалар бiр жолғы төлеммен өтелетiн және
төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар болып жiктелiнедi. Бiр жолғы төлеммен
өтелетiн несиелердiң ерекшелiгi сонда, олар бойынша қарыздың негiзгi сомасы
мен өсiмақы сомасы бiр-ақ төлеммен өтеледi.
Ал төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар төменде көрсетiлген
әдiстермен өтелiнедi: 1)ай сайын,тоқсан сайын, жылда бiр рет,т.с.с. бiрдей
төлемдермен өтелiнетiн қарыздар; 2) ай сайын, тоқсан сайын, жылына бiр рет,
т.с.с. бiрдей емес төлемдермен өтелiнетiн қарыз;
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды берген кезде шарттың өз күшiн
сақтау мерзiмi аралығында қарыз сомасы бөлшек-бөлшекпен өтелiнiп
отырады.Бұл қарызды өтеу тәртiбi әрi несие алушы,әрi несие берушi үшiн
ыңғайлы.Банктiң несиелiк ресурстары босап, несие айналымы арта түседi, бұл
өз кезегiнде банк өтемдiлiгiн көтередi.
Сонымен бiрге ссудалар жеңiлдiктерi бар өтелу кезеңi мен
жеңiлдiктерi жоқ өтелу кезеңдерi болып бөлiнедi.
Өсiмақы төлеу әдiсiне байланысты ссудаларды келесiдей жiктейдi:
ссуданы берген мезгiлде өсiмақы мөлшерiн алып қалу; несиенiң өтелуi кезiнде
төленетiн өсiмақыны ссудалар және өсiмақысы бiрдей бөлiктермен ай
сайын,тоқсан сайын немесе жарты жылда бiр рет төленiп отыратын ссудалар.
Сонымен бiрге аннунитеттi төлемдi ссудалар, яғни қарыздың
негiзгi бөлiгi мен өсiмақы мөлшерi бiр-ақ төлеммен өтелiнетiн
ссудалар,туралы да ұғым бар.
Қаражаттардың айналымдылық сипатына байланысты ссудалар келесi
түрлерге бөлiнедi;
а) маусымды және маусымды емес ,
б) револьвердi, ролловердi. Револьвердi несиелердiң қатарына несиелiк
картолар немесе овердрафт, контокорренттi несие,т.б.формасында берiлетiн
несиелер жатады.
Мысалы, АҚШ-та тұтынушылық несиелер үш топқа бөлiнген: төлемi
кейiнгiге қалдырылған ссудалар, револьвердi және бiр жолғы төлемдi
ссудалар.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған несиелер бойынша негiзгi қарыз
сомасы мен өсiмақы мөлшерi белгiлi бiр уақыт аралығында тең бөлiктермен
төленiп отырады. Бұл несиенiң түрi көп жағдайда тауарды сатып алуға немесе
т.б.шығындарды жабуға берiледi. Несиелiк карточкалар мен овердрафт
формасындағы несиелердi де бұл несиенiң түрiне жатқызуға болады, себебi бұл
несие формаларында берiлген ссудалар бойынша төлемдер ай сайын жүрiп
отырады.
Төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудаларды өтеу мерзiмi АҚШ-та 2-5
жыл аралығында жатыр. Бұл несиенiң түрi негiзiнен шағын сомада
берiледi,бiрақ несиелеу объектiсiне бағасы 100 мың.долл.асатын
автомобильдер де, самолеттер де, яхталар да,т.с.с. жатуы мүмкiн1
Револьвердi ссудаға қарағанда төлемi кейiнгiге қалдырылған ссудалар
қамтамасыз етiлген несиелер қатарына жатады. Сонымен қатар төлемi кейiнгiге
қалдырылған несиелер банктiк ссуданың тiкелей немесе жанама несиелеу
формасында берiлуi мүмкiн. Тiкелей несиелеу кезiнде банк пен несие алушы
арасында несиелiк шарт жасалынады. Ал жанама несиелеу тұсында банк пен
клиенттiң арасындағы несиелiк қатынастарда делдалдық болуы шарт. Делдал
ретiнде көбiнесе бөлшек суда саласының кәсiпорындары қатысады. Несиелiк
шарт бұл жағдайда клиентпен банктен кейiн ссуда алатын дүкен арасында
жасалады. Қазiргi кездегi американдықтар автомобиль сатып алуға берiлетiн
ссудалық қарыздардың 60 % жанама несиелеу формасында болып отырғандығы
несиенiң бұл формасының дамыған елдер экономикасында кең тарағандығының
куәсi1
Бiздiң елiмiзде несиенiң бұл формасы дами қойған жоқ. Бiрақ
халықты сауда ұйымдары арқылы несиелеу соңғы жылдары өрiс алып отыр.
Сатып алушылардың жоғары бағалы тауарларды (автомобильдер,
тозаңғыштар, кiр жуу машиналары,компьютерлер және т.б. ұзақ мерзiм
пайдаланылатын заттар) төлемiн кейiнге қалдырып сатып алған жағдайлары жиi-
жиi бұқара ақпарат құралдарынан жарияланып жүр.
Тiкелей және жанама банктiк несиелердiң өзiндiк артықшылықтары мен
кемшiлiктерi бар. Тiкелей несиелеудiң жанама формасына қарағанда
артықшылықтарына тоқталатын болсақ-бұл несиелiк процесстi ұйымдастыру
ыңғайлылығы, ал бұл өз кезегiнде несиелеу объектiсiн нақты бағалауға,
берiлген несиенiң көзделген мақсатқа жұмсалды ма, жоқ па, несиенiң уақтылы
қайтарымдылығын қамтамасыз ететiн бақылауды ұйымдастыруға мүмкiндiк
бередi. Мiне осының бәрi банк пен клиент арасындағы несиелiк
қатынастарды дұрыс ұйымдастыруға өз әсерiн тигiзедi. Ал банк позициясы
тұрғысынан тiкелей несиелеудiң кемшiлiктерiн атап айтсақ-тiкелей несиелуе
формасы екiншiсiне қарағанда жоғары тәуекел деңгейiне ие болып отыр. Себебi
бiздiң елiмiздегi несиелеу тәжiрибесi кейбiр қиыншылықтарға соқ болып отыр.
а) ссуданы берер алдында клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне терең
талдауды әр бiр банк жасай бермейдi;
б) клиенттiң несие қабiлеттiлiгiне талдау жасау әдiстемелiк негiздерi
тәжiрибенiң талаптарына сай келе бермейдi;
в) несиенiң қайтарымдылығын қамтамасыз етуге берiлген кепiл көп
жағдайларда нақты бағасынан әлдеқайда жоғары бағамен есепке алынады.
Екiншi жағынан, елiмiздегi макроэкономикалық жағдай
(экономикалық,әлеуметтiк тұрақсыздық,инфляция деңгейiнiң қарқындары, саяси
жағдайдың шиеленiсуi,т.с.с.) да несиелiк процесстiң ұйымдастырылуына керi
ықпалын тигiзедi.
Жанама несиелеуге келетiн болса,несиелеудiң бұл түрi банктерге
несиелiк, проценттiк, валюталық, нарықтық,т.б.тәуекел түрлерiнiң деңгейiн
қысқартуға мүмкiндiк бередi,себебi,мысалы,заңды тұлғаларға(яғни сауда
ұйымдарына, кәсiпорындарына, фирмаларына, үйлерiне,т.б)берiлетiн несиелер
несие алушының (заңды тұлғаның) несие қабiлеттiлiгiн нақты анықтауға,
несиенiң толық және уақытында өтелiнетiнi туралы мүмкiндiктердi, сонымен
қатар несиенiң өтелу процессiн толық бақылап отыруға жол ашады.
Клиент тарапынан да бiрқатар артықшылықтар бар:
а) оның несиеге деген қажеттiлiгi туа салып қанағаттандырылады (ол
сауда ұйымынан ұзақ мерзiм пайдаланылатын затты несиелiк карточкалар арқылы
сатып алу мүмкiндiгiне ие);
б) несие сұрап банкке баруға қажеттiлiк жоқ және т.с.с.
Жоғарыда көрсетiлген несиелiк операциялардың жiктемесi тек
теоретикалық жағынан жүргiзiлiп отыр,себебi қазақстандық банктiк тәжiрибеде
несиенiң "таза күйiндегi" түрiн бөлiп айту қиын. Айта кететiн жайт берiлген
несиелiк операциялардың жiктемесi несиенiң көптүрлiлiгiн көрсетiп отыр,
бiрақ жiктеменiң толық белгiлерiн немесе критерийлерiн көрсетiп отырған
жоқ. Сол себептi бұл жiктеменi басқа да туындайтын белгiлерге байланысты
ары қарай жалғастыра беруге болады.
Коммерциялық Банктердің ресурстары немесе банктік ресурстар, олар
толық өзінің қарауында және активтік операцияларды жүзеге асыруға
қолданылатын өзінің меншіктік және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
(Almaty Merchant Bank) 1995 жылы 2 маусымда отандық және шетел
құрылтайшылар тобымен (соның ішінде Голландиялық ірі банктердің бірі Mees
Pierson N.V. банкі) құрылған.
Mees Pierson N.V. 1720 жылы құрылған және бүгінгі таңда олардың
активтері 20 млрд. долл., капиталы 1,5 млрд. долл. құрайды. 22 мемлекетте
орналасқан 37 офисінде 4 мың қызметкер істейді.
Банк Центр Кредит АҚ-ның жарғылық қоры 1211100 мың теңгені
құрайды, отандық және шетелдік 8 акционерлердің күшімен құрылған. Банк
мәліметтеріне қатысты, қазіргі кезде банк акционерлері болып (жарғылық
қордағы үлес салмағы көрсетілген):
- Cormoto B.V. (Амстердам, Нидерланды) 18,81%
- Reson Holding AG (Швейцария) 15,4%
- Glencore International AG (Швейцария) 11,4%
- АҚ Финтрейд 18,19%
- АҚ Мырзакент 5,7%
- ЖШС ATERA capital 5,67%
Сонымен 31.08.2001 жылы активтері
28,751 млн. теңге құрады. Соның ішінде несие үлесіне 62% келеді
(овердрафт – 0,04%; қысқа мерзімді несие – 74%; орта мерзімді несие –
21,5%; ұзақ мерзімді несие – 4,2%; басқалары – 0,26%).
Кесте2. Банк Центр Кредит АҚ-нің 31.08.2005 жылғы активтер құрылымы.
Көрсеткіштер Млн. теңге %
Активтер барлығы 28751 100
соның ішінде: несиелер 17728 62,0
олар:
овердрафт 7,4 0,04
қысқа мерзімді несиелер 13084 74,0
орта мерзімді несиелер 3824,8 21,5
ұзақ мерзімді несиелер 752,2 4,2
басқалары 59,6 0,26
Несиелік саясат мынадай принциптер негізінде қалыптасу керек:
1.Әрбір коммерциялық банктің негізгі мақсаты табыс деңгейін көтеру,
өтімділігін демеу, төлем қабілеттілігін бір деңгейде ұстау, несиелік саясат
осы мақсатқа жету үшін қалыптастыру керек.
2.Несиелік саясат әрбір коммерциялық банктің несиелік портфелтді
қалыптасатын негізгі бағытын көрсетіп өткізу керек. Яғни коммерциялық банк
несиелік қатынасты қандай шаруашылық салалармен қандай кәсіпорынмен құрып,
ұйымдастырылуы керек.
3.Несиелік портфель басқа активтер портфельдің түрімен салыстырғанда
тәуекелділігі жоғары болғандықтан несиелік саясат сол несиелік портфельдің
сапасын жақсартуға бағыттануы керек.
4. Коммерциялық банктер несиелік портфельдің өтімділік, табыстылық,
тәуекелділік деңгейін бағыттау керек. Себебі, несиелік портфельдің
өтімділік, табыстылық, тәуекелділік деңгейі барлық жағдайда бір уақытта
үйлесімді қалыптастыру мүмкін емес.
5. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты клиенттермен сол клиенттерге
несиелік қызметті көрсететін нарық секторының ерекшелігі, құрылымына және
тәуекелдік дәрежесіне қарай құрылады.
6. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты міндетті түрде мемлекет
тарапынан экономиканы макродеңгейде реттейтін басты бағытымен үйлесімді
болу керек.
Банктің несиелік саясаты, біріншіден, клиенттерді және несиелік
инструменттерді (нарықты сегменттеу), таңдаумен екіншідн негізгі
басымдылықтары тәжірибие жүзінде жүзеге асыратын және банк персоналының іс-
әрекеттерін шектейтін ережелер мен нормалар арқылы анықтайды. Бұдан
шығатын, тәуекелдерді басқару банк басшылығының көрегендігінен және
несиелік мәмлілерді жасайтын банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейінен
тәуелді.
Ірі коммерциялық банктерде несиелік саясаттың меморандумын жазбаша
түрде бекітіледі. Әрине, әр банк үшін бұндай меморандум әртүрлі мағыналық
сипатта болуы мүмкін, бірақ келесідей белгілер барлық меморандумдарға тән:
- Саясаттың негізгі мақсаты анықталады;
- Максималды тәуекел деңгейі.
Бұған қоса меморандумда, міндетті түрде банктің мақсаттарға жету
жолдары көрсетіледі. Бұл үшін:
- Банк үшін керекті несие түрлері
- Банкке тиімсіз несие түрлері
- Қарыз алушыларға қойылатын негізгі талаптар
- Әр-түрлі белгілеріне байланысты жоғары тәуекелді клиенттер
- Несиелеу бойынша банк географиясы
- Банк қызметкерлеріне байланысты несиелік саясат
- Әр-түрлі категориядағы қарыз алушыларға байланысты несие
көрсеткіштері анықталады.
Кесте3. Қазақстандағы Екінші Деңгейдегі Банктердің (БВУ) несиелік
портфелінің құрылымы төмендегідей:
Активтер Сомма
Жиынтық активтер,
Млрд. теңге 818
Млн. долл. 5446,1
Экономикаға несиелер,
Млрд. теңге 489,8
Млн. долл. 3235
Экономика салалары бойынша ЕДБ (БВУ) несиелік портфелі:
Өнеркәсіп,
млрд. теңге
үлес салмағы, % 166,19
Ауыл шаруашылығы, 33,9
млрд. теңге
үлес салмағы, % 5,6
3.3 Сауда, 10,3
млрд. теңге
үлес салмағы, % 151,9
3.4 Басқада салалар, 31
млрд. теңге
үлес салмағы, % 121,11
24,8
Жоғарыда келтірілген мәліметтер Коммерциялық Банктердің активтер
құрылымы әртүрлі екенің көрсетіп тұр. Екінші деңгейдегі банктердің жиынтық
активтер ққұрамында несиелік портфель 60%-ке ие. Екінші деңгейдегі
банктердің несиелік портфелі 2005 жылдың басында 489,8 млрд. теңге немесе
3,2 млрд. долл. құрады. Ал Екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активі
01.01.2005 ж. 818 млрд. теңге немесе 5,4 млрд. долл. құрады. Айта кететін
жәй, Қазақстан экономикасының өндірістік дамуының талаптарына екінші
деңгейдегі банктердің несиелік портфелінің салалық диверсификациясы жауап
бермейді. Екінші деңгейдегі банктердің несиелік портфелінде ауыл
шаруашылығы – 10,3% қана құрайды, нақ осы кезде сауда – 31%. Екінші
деңгейдегі банктердің активтер портфелінің мұндай құрылымы меншік
қаражаттарына тартылған ресурстарға байланысты.
Айтылып кеткен ресурстардан басқа, банк өзінің меншіктік
қаражаттарына арқа сүйенуі керек.
Банктің меншікті қаражаттары деп, қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ету мақсатында құрылған әртүрлі қорлар, коммерциялық және шаруашылық
қызметінен, сонымен қатар ағымдағы және алдынғы жылдардағы қызметінің
нәтижесінен түскен пайданы айтады.
Коммерциялыққ Банктердің меншікті капиталы – банктік ресурстардың
құрамдас бөлігі. Сондықтан Коммерциялық Банктердің ресурстық базасының
орнықтылығы олардың меншікті капиталының қажетті мөлшерде жеткіліктілігімен
байланысты. Әрине меншікті капиталдың барлық мөлшері пайда табатын және
активтер бойынша орналастырылатын ресурстарға жатпайды. Себебі, меншікті
капиталдың белгілі – бір бөлігі банктің өзінің материалдық активтеріне
орналастырылған. Олар банктің негізгі капиталы түрінде, техника мен
қондырғылар түрінде және товар – материалдық құндылықтар түрінде банктің
өзінің балансында көрсетіледі. Дегенмен Коммерциялық Банктердің меншікті
капиталының жеткіліктілігі банктің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуде
шешуші рөл атқарады.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде өткен жылдың қортындысы
бойынша банктердің жиынтық меншікті капиталының сомасы 98,7 млрд. тг.
құрады немесе долл. 678,5 млн. доллар. Ал осы жылдың қорытындысы бойынша ІІ-
ші деңгейдегі банктердің активтердің жалпы сомасы 641,9 млрд. тг. немесе
4,4 млрд. доллар. ҚР – да ІІ-ші деңгейдегі банктердің меншікті капиталының
ЖІӨ - ге шаққандағы үлес салмағы 4,7% - ке жетті. Ал мұндай көрсеткіштер ,
мысалға алатын болсақ, Германияда 14,4%, Францияда 15,4%.
ҚРКБ – дің капитализациялану дәрежесін көтеру олардың шетел
капиталымен салыстырғанда бәсекелестік қабілетін күшейтеді. 1990 жылдың
ортасында ҚРКБ – нің бәсекелестік қабілеті төмендеу болғандықтан ҰБ банк
секторына шетел капиталының енуіне шектеу қойды. Оның мөлшері 25%-ке тең
болды. Соңғы мәліметтерге жүгінсек, бұл қойылған шектеудің мөлшері 50%
көтерілді. Міне осының нәтижесінде ұлттық банктік капитал мен шетел
капиталының арасындағы бәсекелестіктің күшеюі әбден ықтимал. Шетелдік
банктік капиталдың Қазақстанның банк секторына енуінің бірден – бір
алғышарты Қазаққстанның экономикасына шетелдік өндірістік капиталының енуі.
Казақстанның банктік секторына шетел капиталының енуінің мынадай
формулалары бар:
А) Бірлескен банк құру.
Б) Қазақстанда жекешелендірілетін банктердің үкіметтің үлесіндегі
активтер портфелін шетел инвесторларының сатып алуы.
В) Қазақстан территориясында шетел банктерінің филиалының
ашылуы.
Г) Шетел банктерінің өкілдігін ашу.
Коммерциялық банктерде несиелік саясатты қалыптастырумен оны
жүзеге асырлыптастырумен байланысты соның тиімді жүзеге асырылуын бақылап
отыруға міндетті. Әрбір коммерциялық банктің дербес несиелік саясаты
болады. Себебі, несиелік саясат бәсекелестік ортаны есепке ала отырып
қалыптастырылуы және жүзеге асырылуы керек. Егер несиелік саясат неғұрлым
тиімді жүргізілсе, соғұрлым банктің репутациясы жоғары болады және
менеджменттіңсапасы да банктің несиелік саясатымен сәйкес келеді.
Несиелік комитет несиелеу департаментімен салыстырғанда құзыры кеңдеу
және жауапкершілігі жоғары банк бөлімі, егер несиелеу департаменті
клиентпен несиелік қарым-қатынасты ұйымдастырып отырған несиелеумен
байланысты ағымдағы проблемалар шешіп отыратын атқаратын бөлім болатын
болса, ал несиелік комитет шешім қабылдаушы бақылап отырушы, яғни несиелік
комитет несие беру бойынша шешім қабылданған болса, ал несиелік департамент
қабылданған шешімді жүзеге асырушы немесе атқарушы орган. Несиелеу
комитетіне мүше болып, әрбір департамент басшылығымен және банк
басқармасының төрағасы уіреді.
Несиелік саясат мынадай принциптер негізінде қалыптасу керек:
1. Әрбір коммерциялық банктің негізгі мақсаты табыс деңгейін көтеру,
өтімділігін демеу, төлем қабілеттілігін бір деңгейде ұстау, несиелік
саясат осы мақсатқа жету үшін қалыптастыру керек.
2. Несиелік саясат әрбір коммерциялық банктің несиелік портфельдік
қалыптасатын негізгі бағытын көрсетіп өткізу керек. Яғни коммерциялық
банк несиелік қатынасты қандай шаруашылық салаларымен қандай
кәсіпорынмен құрып, ұйымдастырылуы керек.
3. Несиелік портфель басқа активтер портфельдің түрімен салыстырғанда
тәуекелділігі жоғары болғандықтан несиелік саясат сол несиелік
портфельдің сапасын жақсартуға бағыттануы керек.
4. Коммерциялық банктер несиелік портфельдің өтімділік, табыстылық,
тәуекелділік деңгейін бағыттау керек. Себебі, несиелік портфельдің
өтімділік, табыстылық, тәуекелділік деңгейі барлық жағдайда бір уақытта
үйлесімді қалыптастыру мүмкін емес.
5. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты клиенттермен сол клиенттерге
несиелік қызметті көрсететін нарық секторының ерекшелігі, құрылымына
және тәуекелдік дәрежесіне қарай құрылады.
6. Коммерциялық банктердің несиелік саясаты міндетті түрде мемлекет
тарапынан экономиканы макродеңгейде реттейтін басты бағытымен үйлесімді
болу керек.
Коммерциялық банктерде несиелік саясатты қалыптастыру үшін арнайы
кәсіби деңгейі жоғары мамандар болу шарт. Себебі несиелік саясаттың сапасы
менеджментке байланысты.
Шетелдік тәжірибеде несиелік саясатты несиелік меморандум деп атайды.
Несиелік меморандум көбінесе коммерциялық банктерде несиелік мониторингті
қалыптастырады.
Несиелік мониторингтің негізгі мазмұны мынадан құралады:
несиелік портфельдің сапасы
несиелік шектеулермен байланысты
несиенің түрлері
Коммерциялық банктер несиелік саясатты қалыптастыруға өтіп, оның
мынадай жүзеге асыру факторларын есептеу керек:
банк капиталының жеткілігі;
әрбір берілген несиенің түрлеріне, олардың табысына қарай талдануы
керек;
коммерциялық банктердің депозиттік базасының тұрақтылығы;
1. макроэкономикалық жағдай;
2. ақша несие саясаты және фискалдық саясаттың негізгі стратегиялық
мақсаттары;
3. менеджмент сапасы;
4. несиеге деген сұраныс деңгейі.*
Несиелік саясаттың элементтері:
- мақсаты
- коммерциялық банктерге әрбір департаменттің несие беру
туралы шешім қабылдау құзыры
- несиелік құжаттың құрамы және оның сауатты дайындалуы
- несиенің қайтарылуын қамтамассыз ету формаларына баға беру
- кепілдің сапасын бағалаудың параментрлеріне талдау
Банк капиталы салымшылар мүддесін қорғауға арналған. Капитал және
депозиттер арақатынасы, банк өз мойнына ала – алатын тәуекел деңгейін
анықтайды.
Салым бойынша жылдық ставкалар Халық Банкіде 19%; Казкоммерцбанкте
18%; ТұранӘлембанкте 18,5%; ал Алматы Сауда Қаржы Банкіде 16-22% аралығын
құрайды.*
1.3 Тәуекелдерді басқару жүйесі, несиелік портфельді басқару
стратегиясы ретінде
Тәуекел деп өз ресурстарының бір бөлігін жоғалтуының, табысты толық
мөлшерде ала алмауының немесе белгілі бір қаржылық операциялар жүргізу
барысында қосымша шығындарға ұшырау қауіпі немесе ықтималдығы аталады.
Несиелік тәуекел деп қарыз алушының негізгі қарызды және
пайыздық өсімақыны уақытында қайтармауға байланысты туындайтын шығындардың
пайда болуының ықтималдығы. Тәуекел деңгейі несиелік операциялар бойынша
қойылатын ең жоғарғы пайыз мөлшерлемесімен өрнектеледі. Несиелік пайыздың
мөлшері белгіленген уақытқа берілетін қаражаттардың бағасын, кепіл
бағасының өзгеру тәуекелін, қарыз алушының несие бойынша міндеттемелерді
орындамау тәуекелін толық өтеуі қажет. Қарыз алушының несие бойынша
міндеттемелерді орындамау тәуекелі, қарыз алушының несиелік қабілеті деп
аталатын ұғымның ішіне кіретін көптеген факторлардың жиынтығымен
анықталады. Ондай факторларға:
- Заңды құқықтық қабілеті;
- қаржылық жағдайы;
- клиенттің абыройы;
- кепілдің сапасы;
- бизнестің одан ары даму болжамы;
- нарық жағдайы және т.б. жатады.
Бұл факторларға дұрыс баға беру бағалаудың дұрыс әдістемесін таңдаудан
және әртүрлі ауытқулар мен өзгерістерге дер кезінде көңіл бөлуден тәуелді.
Банктің басқа да банк типтес емес мекемелерден негізгі
айырмашылығы осы несиелік қызметтерде жатыр.
Несиелерді, әсіресе, ірі несиелерді қайтармау қауіпі банкті
банкроттыққа әкеліп соғуы мүмкін. Өз кезегінде, банктің банкрот болуы оған
байланысы бар басқа да банктер, мекемелер және жеке тұлғалардың да қаржылық
жағдайының күрт төмендеуіне, тіпті олардың да банкрот деп танылуына әкелуі
мүмкін. Сондықтан да, несиелік тәуекелді басқарудың, біріншіден, банк үшін,
екіншіден, жалпы алғанда, мемлекет экономикасы үшін маңызы зор.
Тиімділік тәуекелі, пайыз мөлшерлемесінің тәуекелі сияқты
қаржылық іс-әрекеттермен қосарланып жүретін барлық тәуекелдер несиелік
портфельге де тән.
Несиелік тәуекелді басқару, банк қызметкерлерінен несиелік портфельдің
құрамы мен құрылымын әрдайым бақылау астында ұстауды талап етеді. Банкир,
тәуекелден сақтану мақсатында, табыс мөлшерін шектеп отыруға мәжбүр. Оған
қоса, банкирдің алдында несиелерді бірнеше ірі клиенттерге шоғырландырмау
саясатын жүргізу міндеті жатыр.
Несиелік тәукел, экономикадағы конъюктуралық өзгерістерден
болатын сыртқы және банктің өзінің қателерінен шығатын, ішкі факторларға
байланысты. Әрине, банк сыртқы әсер етуші факторлар өзгерістерін басқара
алмайды, бірақ алдын алу шараларымен олардың да теріс ықпалын барынша
жұмсарта алады.
Несиелік саясат, біріншіден, меморандумда көрсетілген,
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің жалпы мазмұнымен, екіншіден, банк
қызметткерлерінің сол саясатты іс жүзінде асыруымен анықталады. Бұдан
шығатын нәтиже, несиелік тәуекелдерді басқару процесі тек банк
басшылығының ғана емес, сондай -ақ, несие берумен тікелей айналысатын ең
төменгі деңгейдегі банк қызметкерлерінің біліктілігіне де байланысты.
Несиелік тәуекелді басқару процесінің келесідей жалпы
кезеңдерін атап өтуге болады:
- Банк несиелік саясатының мақсаттарын айқындау ;
- несиелік тәуекелдерді басқару және әкімшілік шешімдерді қабылдау
жүйесінің әкімшілік құрылымын жасау;
- қарыз алушының қаржылық жағдайын талдау;
- қарыз алушының несиелік тарихын зерттеу;
- несиелік келісім- шартты дайындап, қол қою;
- несиені қайтармау тәуеклін талдау;
- қарыз алушыға несиелік мониторинг ұйымдастыру;
- күмәнді және кешіктірілген несиелердің қайтарымдығы жөнінде шаралар
ұйымдастыру.
Несиелік операциялар – банктің ең пайдалы стасиьясы. Осы
несиелік операциялар негізінде резервтік қорларға жіберілетін, таза
пайданың негізгі бөлігі қалыптасып, банк акционерлерінің дивидендтері
төленеді.
Коммерциялық банктер өзінің және таратылған қаражаттардың
есебінен, заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Банктің несиелік
ресурстары клиенттердің есеп-айырысу, ағымдағы және т.б. шоттрындағы
ақшалардан, банкаралық несиелерден, банк эмиссиялаған бағалы қағаздар
есебінен таратылған қаражаттардан қалыптасады.
Банк ісінің негізі-несиелік тәуекелдерді басқару десек,
қателеспейміз. Ал несиелік тәуекелдердің басқарылуының негізі дұрыс
жасалған несиелік саясат пен оның процедураларында, несиелік портфелдің
кез-келген кезеңде дұрыс басқарылуында және несиелерді қадағалауда
жатыр.
Несиені басқару деген үлкен процесстің өзегі, өз кезегінде
несиелік саясатта көрінісін табады. Саясат-әртүрлі деңгейдегі банк
қызметкерлерінің несиені берудің әдістемесі, негізгі стандарттары. Несиелік
саясаттың дұрыс қалыптастырылуы, банктің өзгермелі экономикалық
жағдайдың әсерлеріне, мүмкіндігінше дайын болуының құралы.
Несиелік тәуекелді басқару қиыншылықтары.
Несиелік тәуекелдерді басқару проблемасы-әрқашан банк күн
тәртібінің өзекті мәселесі. Үкімет тарапынан үздіксіз бақылау, ішкі және
сыртқы саяси қысым, өндіріс қиыншылықтары, қаржылық шектеулер,
нарық тұрақсыздығы, өндіріс жобаларының сәйкес келмеуі сияқты
факторлар қарыз қаржылық алушының ахуалын әрдайым төмендетіп
отырады. Бұған қоса, қаржылық ақпараттың шындыққа сәйкес келе
бермеуі, құқықтық құрылымының несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ете
алмауы да бар.
Іс жүзінде коммерциалық банктер толық қалыптастырылған несиелік
тәуекелді басқару процесіне ие емес. Тәжербиеде көп кездесетін
кемшіліктерге келесілерді жатқызуға болады:
- Несиелік саясаттың жазбаша үлгісінің болмауы;
- несиелік портфель бойынша шектеулердің болмауы;
- несие бойынша шешімдердің шамадан тыс бір оталықтан
қабылдануы;
- несиеленетін саланың нашар зерттелуі;
- қарыз алушының қаржылық жағдайын үстіртін талдау;
- кепіл бағасының дұрыс анықталмауы;
- клиент пен банк арасында байланыстардың сиректілігі;
- несиелеу процессі кезінде қосымша бақылаудың жүргізілмеуі;
- несиенің сапасы төмендеген жағдайда кепілдің шығындарды
өтей алмауы;
- несиелік құжаттамаларға дұрыс көңілдің бөлінбеуі;
- несиелік ресуртарды шамадан тыс қолдануы;
- несиелік құжаттардың толық болмауы;
- активтердің классификациясының болмауы;
- несиелік процессті бақылай алмауы.
Бұл кемшіліктер несиелік портфельдің сапасына теріс ықпалын
тигізеді.
Кей жағдайларда, қиын нарығы бар салалар мен аймақтарда
коммерцииялық банктер несиелік тәуекелдерді екі және одан да көп
еселенген бақылаумен басқаруға тура келеді. Бірақ, салыстырмалы түрде
экономикалық тұрақтылық бар кезде де несиелік тәуекелдерді дұрыс
басқару қажеттілігі жоғалмуда.
ІІ Тарау. НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬДІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ.
2.1 Коммерциялық Банктің несиелік портфелін басқарудың қажеттілігі мен
басқару әдістері
Коммерциялық банктердiң несиелiк портфелi несиелердiң түрлерiне
байланысты жiктелiнедi. Несиелiк портфель несиелердiң мерзiмiне, мақсатына,
валютасына, т.б. негiзделiп жiктелiнуi мүмкiн. Банктердiң несиелiк
портфелiн түрлi түрлi вариацияда жiктеуге болады, тек жiктеудiң принципiн
таңдасаң болғаны.
Коммерциялық банктерде несиелiк портфелдi жiктеу несиелiк тәуекелдiң
түрлi факторларына немесе одан қоршану әдiстерiне баййланысты несиелер
критерилерiне негiзделiп жүргiзiледi.
Несиелiк тәуекел дегенiмiз қарыз алушының алған несиенi және несие
бойынша өсiмақы сомасын өтей алмау нәтижесiнде банктiң өз пайдасынан, тiптi
акционерлiк капиталының бiр бөлiгiн жоғалту ықтималдылығы.
Несиелiк тәуекел экзогендi факторларға (яғни экономикалық ортаның,
конюнктораның жағдайына байланысты "сыртқы" факторлар) және эндогендi
фактгорларға (яғни банктiң өзiнiң қателi iс әрекеттерәнәң нәтижесiнде пайда
болатын "iшкi" факторлар) тәуелдi. Экзогендi факторларды бақылау мен реттеу
мүмкiншiлiгi өте шектеулi, бiрақ банк өзiнiң уақтылы iс әрекеттерiмен
олардың әсерiн жұмсартып iрi шығындарға ұрынуды алдын алу мүмкiн. Несиелiк
тәуекелдi басқарудың негiзгi шаралары банктiң iшкi саясатына жатқызылады.
Бұл шараларға жататындар:
- банктiң несие және инвестициялық портфелiн диверсификациялау;
- қарыз алушының несие қабiлеттiлiгiн алдын ала талдау;
- берiлетiн несиелердiң құнын бағалау мен бұрын берiлген несиелердiң
қайтарылуын үздiксiз бақылау;
Банктiң несиелiк портфелiн диверсификациялау нәтижесiнде банктiк
тәуекелдер деңгейiн, оның iшiнде несиелiк қызметпен байланысты тәуелдер
деңгейi жоғары экономика секторларын анықтау орын алады.
Жалпы банктердiң несиелiк портфельдi басқару оны жiктеуден басталады.
Ссудалар сапасын бағалау критерийлерiне; ссуданың берiлуi мақсаты, несие
түрi, ссуданың мөлшерi, оның мерзiмi, қарызды өтеу кестесi, тәуекелдi
бағалаудың толықтылғы, қарыз алушының қай салада қызмет көрсететiндiгi,
қарыз алушымен өзара қарымқатынастар, ол туралы ақпарат, несиенiң бағасы,
несиенiң қайтарымдығын қамтамасыз ететiн кепiлдiң түрi, ақша ағымының
мөлшерi жатады.
Ссуданың сапасы номерлi және балдық әдiс арқылы бағаланады.
Номерлi жүйе бойынша ссудалардын әрбiр рейтингiсiне тандалған
критерийлерiне сәйкес бiрқатар белгiлер берiледi .
Мысалы, реитйнг 1 деген баға - төлемдерiн өз уақытында төлеп отыратын,
несиенi қайтарады деген берiк сенiмi бар, қаржылық жағыдайы тұрақты қарыз
алушылар алған несиелерге берiледi, алреитйнг 5-банкрот болып жарияланған,
балансы өтiмдi емес, 180 күннен астам мерзiмi өтiп кеткен берешегi бар
қарыз алушыларға немесе несиенi қаитарады деген сенiмi жоқ, күмәнсiз, анық
мәлiменттер жоқ клиенттерге берiлген ссудалар.
Ссудалардың сапасын анықтаудың баллдық жүйесi бойынша әрбiр
критерийге түрлi параметрлер және сол параметрге сәйкес келетiн балл
берiледi. Таңдалған критерийлер мен әдiстер негiзiнде ссудалар бес топқа
бөлiнедi. Топтың әрқаисына банк тәуекел процентiн бекiтедi, бұл өз
кезегiнде жалпы несиелiк тәуекел мөлшерiн немесе ссудалар боиынша мүмкiн
болатын шығындарды жабуға арналған жеткiлiктi резерв (провизия) мөлшерiн
анықтауға мүмкiмдiк бередi.
Жалпы несиелiк портфельдiң сапалы бағалануы құрылымдық талдау мен
қаржылық коэффиценттер жүйесi негiзiнде жүргiзiледi.Қаржылық коэффицентер
жүиесi несиелiк тәуекелдiн орташа шамасын (несие боиынша қүрылған провизия
немесе резервтiң несиелiк портфель мөлшерiне қатынасы),тәуекелден сақтану
деңгеиiн (несие бойынша құрылған провизияның меншiк капиталы сомасына
қатынасы ) , құрылған резервтiң жеткiлiктiгiн, несиелiк портфельдiн
табыстылығы мен оны басқарудың сапасын көрсетедi. Несиелiк портфелдiң
сапасы бойынша классификацияны "Екiншi деңгейдегi банктердiң несиелiк
портфелiнiң классификациясы мен несиелiк қызметiнен шеккен шығындарды
жабуға арналған резервтердi (провизияларды) құру тәртiбi туралы" ережесiне
сәйкес ұлттық банк берiп отыр:
Стандартты несиелер - өтеу мерзiмi әлi жетпеген, сапасы күдiк
туғыздырмайтын несиелер;
Субстандартты несиелер - неисенiң қайтарылыуы 30 күнде кiдiрiп қалумен
байланысты шамалы тәуекелi бар, бiр рет пролонгацияланған неиселер.
Қанағаттандырарсыз несиелер - қарызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz