Бедер түзуші эндогендік факторлар

Жоспар

КІРІСПЕ

1 ҚАЗІРГІ БЕДЕР ТҮЗУШІ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР
1.1 Орография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Гидрографиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Топырақ.өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 БЕДЕР ТҮЗУШІ ЭНДОГЕНДІК ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Тектоникалық құрылымы және жаңа тектоникалық құрылымы..

3 ШАРЫН ӨЗЕН АҢҒАРЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
3.1 Өзен және өзен аңғарының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Аңғарлар классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Бедер пішіндері және қазіргі бедер түзуші процестер ... ... ... ... ...

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1 ҚАЗІРГІ БЕДЕР ТҮЗУШІ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Орография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2 Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.3 Гидрографиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Топырақ-өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2 БЕДЕР ТҮЗУШІ ЭНДОГЕНДІК ФАКТОРЛАР ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.1 Геологиялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2.2 Тектоникалық құрылымы және жаңа тектоникалық құрылымы..

3 ШАРЫН ӨЗЕН АҢҒАРЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ
ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Өзен және өзен аңғарының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Аңғарлар
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
3.3 Бедер пішіндері және қазіргі бедер түзуші
процестер ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе

Өзектілігі. Өзен мен өзен аңғарлары бір жүзжылдықтан да көп уақыт
зерттеліп келеді.Осы уақыт ішінде тек арна ағысының гидродинамикасы,
өзендердің эрозиялық-аккумулятивті жұмысы, өзен аңғарларының құрылысы және
олардың мофологиялық құрылысы және т.б. құрылымдық тұрғысынан сұрақтарға
жауап іздедік. Бірақ бұл мәселенің көптеген жақтары ашыпған жоқ, мәліметтер
жеткіліксіз. Мысалы, ағын сулар қайдан және қалай пайда болады,олар қалай
үлкен өзен торына айналады, олардың дамуыныңсоңғы кезеңі қалай болады
т.с.с. Тіпті өзендердің жаралуы мен дамуы туралы нақты сілтемелер де жоқтың
қасы.
Әрине, кемеліне жеткен, үлкен өзендер мен өзен аңғарларының қалыптасуы
өте күрделі процесс. Мұнда бірнеше кезеңге бөліп қрастыруға болады: арна
ағынының алғашқы жаралу кезеңі; өзен жіне аңғар жүйесінің қалыптасу және
дамуының соңғы кезеңі. Бұл кезеңдердің әрқайсысы кешенді табиғи
факторлардың әсерінен дамиды.
Егер бұл мәселені тек өзен ағыны ретінде ғана қарар болсақ ештеңе
өзгермейді. Ал өзен әрқашанда артынан арна, аңғар, қатты материял түріндегі
шөгінділер сияқты із қалдырады. Сондықтан мен бұл сұраққа кешенді түрде
зерттелерді салыстыра отырып, яғни өзен арнасының гидродинамикалық ағынына,
оның эрозиялық-аккумулятивті жұмысына, өзен аңғарларының құрылымы мен
дамуына, берілген аумақтың ландшафттық ерекшеліктеріне аса көңіл бөле
отырып сипаттама жасадым.
Нысаны. Әрине, бір өзенді алып, оның алғашқы пайда болуынан соңғы
кезеңге дейін бақылап, зерттеу мүмкін емес. Сондықтан өзен аңғары күрделі
көрініс беретін Шарын өзен аңғарын нысынаға алып отырмын.
Шарын өзен аңғарын зерттеу өткен жүзжылдықтың екінші жартысынан
басталды.Тарихи- графиялық деректерге сүйене отырып қарастырып отырған
аумақты зерттеуді екі кезеңге бөліп қарастыруға болады: біріншісі – 1854-ші
жылғы революция алдындағы Жетісудың Россияға қосылу кезеңі; екіншісі –
Кеңес Үкіметі кезеңіне жатады.
Алғашқы зерттеу атақты географ П.П. Семенов – Тянь-Шяньскийдің Тянь-
Шянь таулы өлкесін зерттеу кезіндегі саяхатынан басталады.Оның зерттеулері
Шарын өзен аңғарының солтүстік беткейінің, әсіресе, Жалаңашсай аңғарының
орографиясы мен жыныстық жасына арналды.
Тянь-Шань тауын зерттеуде И.В. Мушкетовтың да еңбегі зор. Оның
зерттеулері аймақтың геологиясына, стратеграфиясы мен тектоникасына
арналды. Шарын өзен аңғарында болған ғалым, ондағы әктасты конглемератты,
төменгі карбондық әктасты байқаған.
1915 жылы солтүстік Тянь-Шань тауларын зерттеген Н.Г.Кассин аумаққтың
геологиясына, орографиясына, гидрографиясына, климатына аса көңіл бөлген.
1954 жылы пайдалы қазбаларды іздеу мақсатымен геологиялық карталар
жасау үшін Шарын өзен аңғарына геологиялық түсірлер жүргізе бастады.
Аумақ геологиялық тұрғыдан да геоморфологиялық тұрғыдан да зерттелген.
Бірақ, геологиялық-геоморфологиялық мәліметтер тек жекелеген орографиялық
аумақтарға сәйкестеледі, ал Шарын өзен аңғарына арналған арнайы мәліметтер
өте аз. Сондықтан менің бітіру жұмысым осы Шарын өзен аңғарының
геоморфологиялық құрылымын зерттеуге арналады.
Бітіру жұмысымның мақсаты Шарын өзен аңғарының геоморфологиялық
құрылымына сипаттама бере отырып, осы аймақтың геоморфологиялық картасын
сызу, бедер пішінінің даму тарихы мен қазіргі бедер пішінін салыстыру.
Бітіру жұмысымның практикалық маңызына келер болсақ, өткен ғасырда өзен
аңғары тек пайдалы қазбаларды іздестіру мақсатында зерттелген болса, қазір
Қазақстан жерінің табиғи өзгерістерге ұшырап, қайталанбас бедер пішініне
айналған Шарын өзен аңғары алабын тану, келешекке шығу тегі мен даму
барысын қалдыру, қорғауға алу маңыздырақ болып отыр.

1. ҚАЗІРГІ БЕДЕР ТҮЗУШІ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР.

1.1 Орографиясы

Шарын өзен алабы геоморфологиялық жағынан биік таулы, орта таулы,
аласа таулы және тау ішілік ойысты бедер пішінімен ерекшеленеді.Таулы
массивтері биік беткейлі әрі қатты тілімденген терең өзен аңғарларымен
сипатталады.Кетпен жотасы мен Қаратау тауларының суайрық сызығы 2500-
3000м, ал кейбір жерлері 3600-3700м абсолюттік биіктікті көрсетеді.Орталық
Тянь-Шань және Күнгей-Алатауы жотасының суайрық сызығы 3400-3600м
абсолюттік биіктікте өтеді.Қарқара өзенінің сағасында аймақ біртіндеп
төмендеп, абсолюттік биік көрсеткіші алаптың орталық бөлігінде 2400м-ден
аспайды. Тянь-Шань тауының солтүстік беткейіндегі тау жоталарының
ерекшелігі біршама енділігі мен тау жоталарының алмасып келуі және үлкен
тау ішілік ойыстарының болуында. Шарын өзен алабының аумағындағы ірі
ойыстарының бірі – Кетпен ойысы болып табылады, ал солтүстігі Кетпен
жотасымен ,батыста айғыржол,жабыртау, Басулытау, Тізген және т.б. таулармен
шектеседі. Бұл таулардың басым бөлігі және Кетпен жотасы енді әрі доға
тәріздес, беткейлері ассиметриялы болып келеді.
Кетпен жалпақ төбелі және үлкен беткейлі жота. Оның солтүстік
сілемдері сайлармен қатты оқшауланған, ежелгі ағынның терең аңғарларымен,
ал батыс беткейі зеңгірлі,еш кедергісіз, тау аралық Кетпен ойысына қарай
құлай орналасқан. Теңіз деңгейінен абсолюттік биіктігі 2000 нан 3500м-ге
жетеді. Төбесі қар сызығына жетпейді,мұздықтар жоқ. Ең биік нүктесі
Небесная тауы (3638м). Кетпен жотасының төбесі солтүстіктен оңтүстікке
қарай төмендейді және Үш-Хасан үстіртіне қосылады. Оңтүстік жақпарының
биіктігі 2600-2700м-ге төмендейді.Үш-Хасанның тегістелген беті эрозиялық
бөлшектелуге ұшыраған. Ежелгі ағын әсерінен қалдырған эрозия ізі терең
каньондар мен шатқалдардан байқалады.Кетпен жотасының солтүстік беткейін
кесіп өтетін аңғар таудан шығып, тауадлы шлейф аймағына дейін 100-200м
шатқалдар арқылы ажыратылады.
Оңтүстікте жота беткейі Шалкөдесу өзенінің аңғарымен қосылады. Осы
ойыс ішінде өзен торы құрылады. Батыста, Темірлік өзенінің төбесінде Кетпен
жотасы екіге бөлінеді:оңтүстігі – Темірлік тауы және солтүстігі – Құлықтау
тауы. Ал олардың орташа биіктігі 2500м-ден 2800м-ге дейін жетеді. Бұл
таулардың беткейлері терең эрозияға ұшыраған,сынықты материялдарға толы
сайлар түзеді.Осы жоталардан батысқа қарай абсолюттік биіктігі 1800м-ден
2200м-ге өзгеріп отыратын Кеген тауаралық ірі ойысы орналасқан.ойыс жазықты
болып келеді.кеген ойысының солтүстік беткейі Елшін болатын, орталық бөлігі
шалкөде аңғарына төмендей келе Шалкөдесу аңғары деп аталады.Ол сайлармен,
терең емес шатқалдармен түйіседі.Кеген ойысының абсолюттік биіктігі теңіз
деңгейінен 1800-2000м биіктікте орналасқан.Шығысқа қарай Кеген ойысы
көтеріле бастайды.Солтүстік Шығыс жағының абсолюттік биіктігі теңіз
деңгейінен 2200м биіктікке жетеді.
Кеген ойысының оңтүстік бөлігі Айғыржол, Елшін Бұйрық, Басулытау,
Тізген, Қаратау, Сарытау, Сүмбетау, Лайлытау, Жабыртау және т.б. таулармен
жалғасқан.Айғыржол және жабыртау орта таулары жайпақ бедер пішінді болып
келеді және теңіз деңгейінен 1800-2000м биіктікте.Елшін Бұйрық, Басулытау,
Лайлытау, Сарытау және Сүмбетау тауларының биіктігі теңіз деңгейінен 2200м
– ден 3700м – ге дейін жетеді және олар биік тауларға жатады. Биік беткейлі
аласа таулы бедер пішінді белдеуі таудың орталық аймақтарындағы Қызық–үй,
Айдырған аралды массивтерінде кездеседі. Олардың абсолюттік биіктігі 1800-
2000м құрайды.
Жалаңаш аңғары тау аралық ойыс болып табылады. Шелек аңғарының бойлық
кескінімен, ал оңтүстікте – Күнгей-Алатау тауалды жоталарымен, солтүстікте
– Торайғыр жотасымен және шығысы – Шарын өзен аңғарымен жалғасып жатыр.
Бұл жерде Құлықтау тауының тауалды жазығымен шектесіп жатыр.Абсолюттік
биіктігі 1300-1800м, ұзындығы 60км және ені 20км. Тауалды бөліктерінде
жазықтық үлкен сайлармен тілімденген. Батыста, Шарын-Шелек өзен аралығында
аңғар таудан кішкене еңістейді және тілімдену онша байқалмайды. Солтүстікке
қарай Іле Алатауының шеті болып табылатын Торайғыр жотасы және Үлкен- және
Бала-Бөгеті таулары жайғасқан. Бұл таулардың биіктігі теңіз деңгейінен 1200-
220м және Сөгеті аңғарымен бөлініп тұр.
Шарын өзен алабының орталық бөлігі төбелі жазық болып келеді. Бұл
аралықта абсолюттік биіктік 1200-1700м-ден аспайды. Суайрық беті биіктігі
1801м-ге жететін Сөгеті аласатауы арқылы өтеді. Аумақтықтың сағалық
бөлігінің бедер пішіні құмды тізбекті және батпақтанған болып келеді.
Шарын өзен алабының төменгі бөлігі, яғни атырауында Іле ойысының
осіне еңістелген пролювиалды жазық қалыптасқан. Бұл арада Шарын өзені терең
(150м-ге дейін) тік беткейлі каньон арқылы өтеді. Солтүстікке жылжыған
сайын аңғар енді әрі биік жағалы болып келеді. Аңғардан қалың аллювиалды
шөгінділерден тұратын төрт террасса байқалады. Аумақтың солтүстік бөлігі
ұсақ дөңесті және әлсіз жалды бедер пішінінен тұрады. Басым аумағын қатты
деңгейдегі тасқын шайып кетеді. Аллювиалды жазық ішінде дөңесті құьды
массив Қарабасқұм созылып жатыр. Дөңестердің биіктігі 2-3см-ге жетеді.
Құмды дөңестер аралығында өсімдігі жоқ тақырлар кездеседі.
Шарын өзенінің төменгі ағысының батыс бөлігінде абсолюттік
биіктіктігі 900-1300м болатын Үлкен Бұғыты аласатауы орналасқан.Үлкен
Бұғытының морфологиялық ерекшелігі – беткейі ассиметриялы; оңтүстік беткейі
биіктеу, солтүстік беткейі жайпақ әрі аласа.Аумақ қатты тілімденген. Аласа
таудың төменгі бөлігі бірте-бірте солтүстікке қарай иілген тауалды бедерге
ауысады. Ол төбелі-жонды бедер пішінді болады. Оңтүстікке қарай сайлар
тереңдейді, ал солтүстікте ұсақталады. Мұнда абсолюттік биіктігі 1300м-ге
жетеді. Солтүстікке қарй жазықтық төбелі-жонды бедер пішінінен жайпақ-
еңісті, әлсіз жалды бедер пішініне көшеді. Мұнда абсолюттік биіктік 650-
800м-ден аспайды. Алаптың жазық аумақтары грави мен қиыршықтастар араласқан
саздақты шөгінділермен көмкерілген.

1.2 Климаты

Шарын өзен алабының климаты континенттілігімен ерекшеленеді. Тянь-Шань
тауының саластырмалы түрде материк ішінде төмен ендікте орналасып, Атлант
мұхитынан келетін негізгі ылғалды алыстатуына байланысты үлкен жоталардың
биіктігі, жер бедерінің күрделілігі мен қатты тілімденуі температура мен
ылғалданудың дәрежесінің қарама-қарсылығына себепші болады. Жақын жердегі
шөлді аймақтар тауалды және аласа таулы климатқа әсерін тигізеді. Биік
таулы ландшафттардың ылғалдануына ауа тепературасы мен жауын-шашынның
ұлғаюы әсер етеді. Шарын өзені алабы Іле өзені алабы аймағындағы құрғақтау
аумақ болып табылады.
Алаптың барикалық және циркуляциялық жағдайы жылдың суық кезінде
Сібірлік барикалық максимум сілемдеріңі, алжаз айларында Орта Азиялық
термиялық депрессияның ықпалында болады. Аңғар аумағында жылдың суық
кезеңінде арктикалық ендіктен келген антициклон байқалады. Жылдың бұл
уақытында антициклон басымдылығы 60-70%. Жаз айларында аумаққа циклондық
әсер басым болады.
Алаптың таулы аймағында жергілікті ауа ағымы, жазықтық жерлерде қыстық
суық ауа ағыстары басым болады. Көктемде циркуляция күшейіп, Сібір
сілемдері антициклондарын бұзып, циклонның дамуына ықпал жасап, оңтүстіктен
жылы ауа массасын тасымалдайды. Бұл кезеңде үсік жүріп, жауын-шашынның
түсуі молайып, ұзақ әрі түрақсыз ауа-райы орнайды. Алап аймағының климатына
күн радияциясы да әсер етеді,ал оның үлкен ағымын бес-алты ай бойы
байқалады. Жазық аймаққа келетін жылдық радияция 135-150 Ккалсм2
құрайды,ал таулы аймақтарда бұлттанудың мөлшерінің жоғарлауынан жылдық
радияция 125-130 Ккалсм2 –-ге кемиді. Жазықтық- тауалыды белдеуде
вегитациялық кезең (орташа тәуліктік температура 50С-тан жоғары) 205-тен
225 күнге, ал таулы белдеуде 180-нен 205-күнге созылады.
Алап аймағының температура және жауын-шашын режиміне қарап төрт
климаттық белдеуге бөлуге болады:
1. Жазықтық белдеу. Іле өзенінің сол жақ жағалауынан төменгі тауларды
(700м дейін) аумақы қамтиды және континенттілігімен, яғни қысы суық, жазы
құрғақ және температураның айлық амплитудасымен ерекшеленеді.
2. Тауалды белдеу. 700 метрден 1500м биіктік аймақты алып жатыр және
кентиненттілігі төмен, сонымен қатар температура ауытқуы шұғыл амплитудалы.
3. Тауішілік белдеу. Шалкөдесу, Кеген, Қарқара қазаншұңқырларын және
1200-1500м абсолюттік биіктіктегі Жалаңаш жазағының батыс бөлігін алып
жатыр.
4. Таулы белдеу. 1500м-ден биік аумақты алып жатыр және климаттық
вертикальды зоналылығы анық байқалады.
Жазық аймақтарда орташа жылдық температура 8-90С, тауалды белдеуде 6-
8,50С, ал тауда 1,70С-қа дейін төмендейді.
Қыста жазық аймақтарда -420С-тан -450С-қа дейін төмендеп отырады. Ал
тауалды және таулы аймақтарда -350С-тан -400С-қа дейін байқалады.
Теңіз деңгейінен биітеген сайын температура әр 100м сайын төмендеп,
орташа 0,4-0,80С-ты құрайды. 2500-3000м биіктікте орташа температура
+70С...+100С, ал максимальді +200С-ты көрсетеді. Ауа температурасының
төмендеуі тамыз айынынан-ақ басталады. Жазық және тауалды аумақтарда 00С-
тан теріс мәнге ауысуы қараша айынан, 2000-2500м биіктікте қазан айының
бірінші күнінен-ақ байқалады. Жылы кезеңнің ұзақтығы жазық және тауалды
аумақтарында 8-8,5 ай болса,таудың биіктігіне қарай тауішілік аймақта 6-7
айға кемісе, биік тауларда 1-2 ай ғана болады.
Қарастырып отырған аумақтың жылдық температура амплитудасы жазық
аймақта 35-400С, ал таулы аймақта 250С және одан да төмен.
Көктемде тұрақты тәуліктік ауа температурасы теріс мәндерден оң
мендерге жазық аймақтарда ерте, тауалды аймақтарда наурыз айының ортасында,
ал тауда (3000м жоғары) мамыр айының екінші жартысында өзгеру байқалады.
Жазықтың ең ыстық айының (шілдеде) орташа температура +200С,... +250С
болса, кейде +400С,...420С-қа дейін жетеді.
Алап аумағындағы атмосфералық жауын-шашынның түсуі біркелкі емес. Ол
физикалық-географиялық жағдайына және жергілікті жердің биіктігіне, жер
бедерінің пішініне және беткейлердің еңістігіне байланысты болады. Таулы
жерлерде еңістіктің беткейіне және жергілікті жердің биіктігіне байланысты
ылғалдылық басым және жауын-шашын мол түседі.Қар жамылғысының ұқсастығы мен
күз-көктем айларындағы орташа тәуліктік ауа температурасының ауысуымен
сәйкес келеді.
Алаптың таулы және биік таулы аймағында қар жамылғысы тұрақты және төрт-
бес айдан көп сақталады. Қардағы су қоры 100мм-ге жетеді, ал тауалды және
жазық аймақтарда қар жамылғысы тек 3-4 ай ғана тұрады. Басқа кезде қар
болмайды. Алаптың бұл аумағындағы қардың су қоры 30мм-ден аспайды. Жазық
аймақта қар жамылғысының орташа шағыны 5-14см, бірақ биіктеген сайын бұл
көрсеткіш өзгереді, яғни 1800-2000м биіктікте 30-40см-ден көп болады.
Ауа ылғалдылығы. Жылдың суық уақытында ылғыалы ауа аз болады, ал су
буымен салыстырмалы қаныққаны ең көп болады. Ал жаз кезінде керісінше.
Алаптың құрғақ климаты әсіресе ылғалдықтың жеткіліксіздігімен және жарты
жылдық жылы кезеңдегі аз мөлшерде ылғалды ауаның болуымен ерекшеленеді.
Алаптың жазық аймағы ауаның құрғақтылығымен жәнек жауын-шашынның аз
болуымен сипатталады. Мысалы, таулы белдеулерде жылдық жауын-шашын мөлшері
630-900мм (Қарқара өзенінің бас жағында), ал алаптың жазығының төменгі
бөлігінде жауын-шашынның мөлшері 50мм-ден аспайды. Егер жазықтық тауалды
аймақтарда жауын-шашын минимумы жазда байқалса: екі максимуммен -– көктемде
және күзде, ал таулы аймақта бір максимум (шілде-тамыз) және бір минимум
(қаңтар) байқалады. Ауаның орташа жылдық абсолюттік ылғалдылығы жазық
аймақтарда 5-5,5мб-ға дейін өзгереді,ал тауалды өлкесінде 7,3мб, тауларда
абсолюттік биіктіктің жоғарылауынан орташа 6-дан 3,5мб-ға азаяды.
Жазық аймақтарда салыстырмалы ауа ылғалдылығының айқын жылдық (60-70%)
және жазда минимум(20-40%).
Алаптың жел режимі негізгі жергілікті барикалық-циркуляциялық жағдайына
қарай анықталады. Бірақ таулы аудандарда жергілікті жердің: таулы-аңғарлы;
фен және т.б. желдердің пайда болуымен анық талады. Барлық аймақтарда
желдің жылдамдығы 20м, ал жекелеген аймақтарда 25м-ге жетеді.
Климат жағдайларына қарай алап аумағының төменгі бөлігін күріш егуге,
тауалды жазығын бау-бақша мен жүзім егуге, орта таулы және биік таулы
аймаққа мал жайып, пішен шабуға арналған алқаптарына қолдануға болады.

2. Бедер түзуші экзогенді факторлар

Экзогендік бедер құратын факторларға әр түрлі климат элементтерінің,
өзендер мен көлдердің, теңіздердің, мұздықтар мен қарлардың, желдің және
тағы басқа элементтердің әсері жатады.
Экзогендік бедер құратын процестердің негізгі көзі күн радиациясы, ол
жер бетіне, гидросфераға және атмосфераға өзара әреккеттесіп, әр түрлі
климаттық жағдайлар қалыптастырады. Ал климат жағдайлары бүкіл жер бетінің
өзгеруінде негізгі факторлардың бірі болып табылады. Климат элементтерінің
ішіндегі аса маңызды фактор – ауа температурасы.Осы ауа температурасының
әсерінен әр түрлі табиғи зоналардың климаты қалыптасады. Мәңгілік мұздықтар
мен қар жамылғысының пайда болуы, тау жыныстарының үгілуі, химиялық
процестер және т.б. осы ауа температурасына тікелей байланысты.
Климаттың екінші маңызды элементтерінің бірі – жауын-шашын. Олар
өзендердің, көлдердің, батпақтардың және мұздықтардың пайда болуына едәуір
әсерін тигізеді. Тау жыныстарының ыдырауына және олардың тасымалдануына,
бедердің көптеген пішіндері тілімделіп жаңа пішіндердің қалыптасуына жауын-
шашын өте қолайлы жағдай жасайды. Жел бір жағдайларда құм бөлшектері арқылы
тау жыныстарын бұзып,қашап,өңдеп механикалық әсер етсе, екінші жағдайларда
құмның тасымалдануына, шөгуіне және жаңа аккумуляциалық жер бедерлер (құм
төбелер, барқандар, жағалық шағылдар және т.с.с.) құрылуына себепші болады.
Экзогендік процестердің жалпы энергиясының негізгі көзінің бірі –
Жердің өз осі бойымен және Күннің төңірегінде айналуы, осының әсерінен
жылдың төрт мезгілінің болуы және күн мен түннің ауысып тұруы. Ауа
температурасының, жуын-шашын мөлшерінің және табиғи қиратқыш құбылыстардың
оқтын-оқтын маусымдық өзгеруі, жалпы айтқанда бедер пішіндерінің құрылуына
едәуір әсер ететін бүкіл табиғи ландшафтының жаңаруы осы құбылыстарға
байланысты.
Ағын сулар жер беті пішіндерінің қалыптасуында маңызды роль атқарады.
Олардың әрекетінен пайда болған жер бедер пішіндері алуан түрлі. Сол
себептен суды жер бетінің үшіншісі дейді. Ағын сулардың әрекеті алдымен
сумен шайылуынан, шайылған заттардың судың ағынымен төмен тасымалдануынан,
соңында оларды шоғырлап, жинақталуынан құралады. Сонымен, аңғарды сулар
әрекетінен атқарылатын геоморфологиялық процестердің жиынтығын флювийлік
(латынша fluvius – ағын, тасқын) процестер деп атайды.
Уақытша ағын сулар әрекетінен пайда болған бастапқы эрозиялық пішіндер
– жылғалар (атыздар). Олар делювийлік беткейлер бойымен жайылып аққан су
кішігірім бір арнаға жиналған кезде ғана пайда болады. Жылғалардың
терендігі мардымсыз: 3-30 см-ден аспайды, ені де терендігімен бірдей.
Эрозиялық жылғалар бір нөсердің кезінде немесе көктемгі қар тез ерігенде
пайда болуы ықтимал. Ағын тоқтағаннан кейін жылғалар өздерінін
морфологиясын жоғалып жайпақтала береді. Жылғалардың терендігі мен
морфологиядық бейнесі беткейлерді құрған тау жыныстар кұрамына және
беткейлерден аққан судың мөлшеріне байланысты. Әдетте жылғалар бір-бірінен
бірнеше метр алшақ орналасып тармақталған жылғаларды құрайды.
Жыртылған және сирек өсімдікті беткейлерде жылғалар уақыт өте бере
тереңдігі 1,0-2,0 м-ге, ені 2,0-2,5 м-ге жететін эрозиялық жырмаларға
айналады. Жырма ернеулері де жарлауытты келіп, көлденең кескіні көбінесе V
әрпін елестетеді.
Алайда кез келген эрозиялық жылғалар жырмаларға айнала бермейді. Ол
үшін ағыс күштірек, жиналған судың көлемі молырақ болуы тиіс. Сондықтан да
жырмалар эрозиялык жылғаларға қарағанда әлдеқайда сирек кездеседі және бір-
бірінен ондаған метр алшақ жатады.
Су қоры жеткілікті мөлшерде жиналғанда жырмалардың бір бөлігі тереңдей
және кеңи келе, бірте-бірте жыраларға айналады. Жыралардың тереңдігі 10-20
м, не одан да көп, ені (бір қабақтан екінші қабаққа дейін) 50 м немесе одан
да артық бодады.
Жыралардың жағалары көбінесе тік. Кейде жыралардың табаны жайпақ, ені
бірнеше метрден аспайды. Жыра жырмадан тек өзінің көлемімен ғана емес,
сонымен қатар өзіне тән жеке бойлық кескінімен ерекшеленеді, онысы ол тіліп
өтетін беткейдің кескінінен өзгеше болады. Ал жырманың бойлық кескіні
әдетте беткейдің бойлық кескінінің сәл тегістелген түрін қайталайды.
Таудағы уақытша ағынды сулардың өздеріне тән белгілі бір
геоморфологиялық ерекшелігі бар. Мұнда су ағыстарының жоғарғы жағында айқын
білінетін, амфитеатр тәрізді жырмалармен тілімденіп тармақталған су жинағыш
шұңқырлар пайда болады. Осы жерден тау беткейінен төмен қарай созылған
көлденең қимасы жыра іспеттес V-тәрізді терең, әрі тар ағыс каналы
басталады. Ағыс каналының төменгі сағасы шетінде ысырынды конус
қалыптасады.жыраның бастауынан сағасына дейін бойлық қималарының едәуір
құламалы болуы ағып жатқан тау суларының мейлінше бұзу әрекетіне себеп
болады.
Сонымен жыралардың морфологиялық құрылымы және дамуы тау жыныстарының
құрылымына, жер бедеріне, климат жағдайларына байланысты.Бұлардың пайда
болуына эрозиялық процестерімен қатар топыраұтың шөгу құбылыстары,
сілтісіздендіру, ылғалдандыр, суффозия және т.б. құбылыстары әсер етеді.
Оңтүстік Қазақстанның тау етегіндегі дамыған жыраларды М.Жандаев (1961)
төрт түрге бөледі: 1) алмұрт тәрізді; 2) тегіс түпті жыра; 3) сай тәрізді;
4) ернеу (карниз) типті.
Алмұрт тәрізді жыралар өзіндік пішінімен және құрылысымен ерекшеленеді.
Жыраның бас бөлігі оның ортаңғы бөлігімен салыстырғанда кең және
дөңгелектеу келіп тік кемермен басталады. Кертпештің ірге тұсынан 10-12 м
тереңдікке жеткен құдық тәрізді шұңқыр қалыптасады. Шұңқырдың түбі жалпы
жыраның деңгейінен әлдеқайда төмен. Жыраның ортаңғы бөлігі жіңішкеріп, екі
жағы тіп-тік болып, түбі ірі кесекті тау жыныстарымен бітеледі. Жыраның
ұзындығы 50-100 м-ден аспайды.
Жыраның қалыптасуы жер беті суларының мерзімдік ағуына байланысты.
Әдетте жол жиегін бойлап аққан су лесс қабатына сіңіп, оны едәуір
ылғалдандырады. Ылғалды лесс жынысының ұсақ тұз бөлшектері еріп, сумен
шайылып әкетіліп жерасты суын қалыптастырады. Соның нәтижесінде лесс шөге
бастайды.
Алғашқы кезде беткейдің үстінде кішкене ағыны бар эрозиялық қазынды
пайда болады. Ол 1,5-2м тереңдікке жеткенде оның жағасында құлап түскен
топырақ массасы арнаның жолын бекітіп тастап, одан жыра ағысы тоқталады.
Бұл кезде жыраның бас бөлігінде құйылатын су шүңқыр арқылы жерге сіңіп, жер
асты ағысын құрайды. Сонымен, бүл жерде эрозиялық-суффозиялық процесс
дамиды.
Тегіс түпті жыра. Ұзындығы ондаған метр, тереңдігі 3-8м., түбі жайпақ,
жыраның екі жақтағы жағасы тік. Мұндай жыра пайда болуына дейін астында су
өтпейтін, сазды қабаттардың жер бетіне жақын жатқандығына байланысты.
Атмосфера жауын-шашыны лесс тау жынысын су өтпейтін қабатына дейін шаяды да
және сол деңгейде ағып, жыраның жайпақ түбін жасайды. Мұндай жыралар таяз
тереңдіктегі сазды қабаттар дамыған жерде тау бөктерінің тауаралық
ойпаттарында пайда болады.
Сай тәрізді жыраның ұзындығы 1 шақырымға дейін және одан да астам
болады, терендігі 10-25 м. Жыраның көлденең қимасының сипаты әр түрлі, оның
жоғарғы жағы лесс топырағының қалыңдығына сәйкес тік, жарлауытты, ал
төменгі жағы жайпақтау келеді. Мұндай жыралар жұқа лесс қабаттарымен
жабылған малтатас тау жыныстарының эрозиялық тілімделуі нәтижесінде тау
етегіндегі пролювиалдық жазықтардың үстінде қалыптасады. Осындай жыралар
суландыру далаларында қараусыз қалған каналдар мен арықтардың орнында пайда
болуы ықтимал. Мысалы, Алматы маңындағы Ақсай өзенінің құйылысы тұсында
суармалы судың әсерінен 30 жылдың ішінде канал бойында осындай жыра
түзілді.
Ернеу (карниз) тәрізді жыра - өзен аңғарының екі жағаларында кездеседі
(Алматыдан шығысқа қарай 220километр жердегі Шарын аңғарында), ол өте
күрделі түрде ыдырап, жыралы-сайлы торап құрайды. Көбінесе бұлар тереңдігі
30-50м дейінгі сайлар. Олар бір-бірімен кезектесіп жазық бағытта астасқан
малтатас құмдар, саздар қабаттарының дамыған аймақтарда болады. Мұндай
күрделі жыралы лабиринттердің болуы таңбалы денудация немесе құрғақ климат,
өсімдіктер мүлдем жоқ, немесе өте сирек кездесетін жағдайларына байланысты,
қатты нөсер жауған кезде, тасқын судың шаю күші мейлінше жаңғыра түскен
кездерде пайда болады. Сондықтан жыралардың екі жақ беткейі карниз, діңгек,
күнқағар түрінде кездесіп, таң қаларлық архитектуралық әшекейлерді
елестетеді. Жергілікті халық бұл жерді "қорғанды қамалдар аңғары" (долина
замков) деп атап кеткен. Аңғардың ұзындығы - 2км, ені - 20-30м. Каньонды
аралап жүріп алуан түрлі таңғажайып көріністерді көруге болады.
Миллиондаған жылдар табиғаттың өзі осынау ұлы қорған қамалдар сияқты
қайталанбас сәулет өнерін дүниеге әкелген.
Уақытша ағын сулардың қиратқыш күштерінің бірі – сел. Таулық өзендердің
белсенді іс-әрекеттерінің түрі, яғни жоғарғы дәрежеде аңғар түзетін және
көтерілген жаңа бедер пішіндерін туғызатын құбылыстардың бірі – осы сел
тасқыны болып табылады. Сел құбылыстары көбіне қуаң климатты, биік таулы
өңірлерде байқалады.
Сел құбылыстарынан соң өзен аңғарларында оқылық қуыстар, көшкіндер,
опырылмалар, тік жартасты құламалар, ағынның ысырынды конусы пайда болу
нәтижесінде “аспа” аңғарларына айналады. Тіпті өзен арналары тереңдеп,
кеңейіп, кейде мареналық белдерде жаңа арналар немесе бойлық
белдер,терраса тәрізді кертпештер пайда болады.

1.3 Гидрографиялық сипаттамасы

Шарын өзен аңғарының геологиялық-геоморфологиялық, тектоникалық,
климаттық жағдайы ондағы гидрографиялық тордың орналасуына жағдай жасайды.
Өзеннің орташа жиілігі 1км2 де 0,52км. Шарын өзен алабының жалпы ауданы
13 000км2, оның 693 км2 Қырғызстан Республикасының территориясында
орналасқан.Өзеннің үлкен салаларына Темірлік, Шет – Мерке, Орта-Мерке,
Кеңсу, Қарқара және т.б. жатады. Шарын өзені бастауы болып Кетпен жотасының
оңтүстігінен ағатын Шалкөдесу мен бастауын Теріскей Алатаудан алатын
Қарқара өзендері болып табылады. Жоғарыда өзен, болжамдар бойынша ертедегі
Тау көлінен қалған қазіргі Шарын өзен аңғары арқылы ағып өтеді.
Өзен терең шатқал арқылы арнасының бағытын және еңістігін өзгерте
отырып, Іле өзеніне бірнеше тармақтарға бөліне құяды. Жалпы өзен
құламасының бастауынан (3169м) сағасына дейін (450м) 2719м құрайды, ал
орташа еңістігі 7,3(-ға тең.
Іле өзеніне құятын ірі салаларының бірі Шарын өзені болып табылады.
Өзеннің бірнеше атауы бар: жоғарығы ағысын Шалкөдесу, Қарқара, Кеген деп
атаса, тек орта ағысы Шарын деп аталады.
Шарын өзенінің 72 саласы бар, жалпы ұзындығы 1972км. Ең ірі саласының
бірі Қарқара өзені бастауын Күнгей Алатауының Көкжар және Түрік өзендерінің
қосылуынан алады.алаптың жоғарғы бөлігінің абсолюттік биіктігі 3100-3400м.
Өзен аңғары тар әрі тік беткейлі, ал өзен тау етегіне таяғанда кең арна.
Шарын өзенінің тағы бір саласы Кенсу бастауын Күнгей Алатау жотасының
солтүстік беткейінен алады. Жоғарыда өзен терең әрі шыңды шатқалдар мен тау
ішілік қазан шұңқырлар арқылы ағып өтеді. Осы бөлікте көптеген салаларға
ажырайды.
Шарын өзенінің сол жақ жағалаудағы сала Орта- және Шет-Мерке бастауын
Күнгей Алатауы жотасының солтүстік-шығыс беткейінен алады. Орта ағыстағы
аңғарлар ассимметриялы болып келеді. Сол жақ беткейі тік, ал оң жақ беткейі
– жазық, бұталы өсімдік жамылғысымен көмкерілген. Өзеннің төменгі ағысы
дұрыс V әрпі тәріздес атырау құрайды.
Оң жақ саласының маңыздыларының бірі Кетпен жотасынан бастау алатын
Темірлік өзені. Өзен арнасы ақырындап бұралаңдап ағады. Тау алды жазығында
өзен тік жақты, жыра бойымен ағып өтеді. Темірлік өзенінің арнасы бұл арада
бұралаңқы, құмды және батпақты болып келеді. Өзеннің төменгі ағысы бірнеше
тұрақты және тұрақсыз Қотырарық, Кеңбұлақ, Қарасай суларынан тұрады.
Олардың біршамасы тау етегіндегі сазды алапқа келе жоғалып кетеді.

Шарын өзенінің негізгі салаларына гидрографиялық сипаттама
кесте 1
өзен Қайда құяды Ұзындығы кв.кмСу жинау өзен еңістігі
алабы кв.км
Шарын Іле өзені 170 1600 7,7
Шарын-Кеген Іле өзені 346 2388 3,9
Шәлкөдесу Жоғалып кетеді50 1038 20
Қарқара Шарын өзені 65 1808 20
Кенсу Шарын өзені 43 2399 40
Орта Мерке Шарын өзені 34 2079 59
Шет Мерке Шарын өзені 34 2079 47
Темірлік Шарын өзені 58 609,7 35

Қарастырылып отырған аудандағы жерасты сулары өздерінің жатқан
алқабына, сонымен бірге санына мен сапасына қарай өзара айырмашылыққа ие.
Бұл айырмашылық физикалық-географиялық және геологиялық жағдайлармен
анықталады. Алып жатқан алқабына, таралуына және динамикасына қарай жерасты
сулары жарықшалы, пластты және грунтты болып негізгі үш топқа бөлінеді.
Жарықшалы жерасты сулары негізінен бассейннің таулы бөлігінде таралған.
Бұл сулар сапасы жағынан жоғары болып келеді. Тау жыныстарының барлығы да
сулы, бірақ, олардың сулылығы тау жыныстарының жарықшақтылығына байланысты
су көздерінің дебиті мезгіл маусымына қарай өзгеріске ұшырайды және ол 1-60
лсек дейін болады. Мысалы, Кетпен жотасының төменгі карбон әктасында жер
бетіне көптеген бұлақ түрінде шығып жатқан көп мөлшердегі жарықшақты
жерасты сулар кездеседі. Олардың су шығыны 43лсек құрайды, құрамы
гидрокарбонатты кальцийлі болып келеді.
Гранитті тау жыныстарының сулылығы төмендеу. Мұндай су көздерінің су
шығыны 2-5лсек. Бұл сулар мөлшерлі минералды, олардың құрғақ қалдығы 330-
630мгл, ал, құрамы бойынша бұл сулар гидрокарбонатты сульфатты кальцийлі
сулар типіне жатады.
Жарықшақты жер асты сулары атмосфералық жауын-шашынмен, қар суларымен
және аздаған мұздықтар есебінен қоректенеді. Іле, Сөгеті, Жалаңаш және
Кеген-Қарасай тауішілік ойыстарда тау ішілік типтегі артезиан алаптарына
жатады және ол неоген және төрттік кезеңнің терригенді қабатына тән.
Пластық сулар негізінен неоген-төменгітөрттік шөгінділермен байланысты
және тауалды аккумулятивті жазықтың перифериінде кең таралған. Химиялық
құрамы бойынша қысымы жоғары гидрокарбонатты кальцийлі болып келеді.
Пластық су жауын-шашын және таудан аққан уақытша ағын сулармен қоректенеді.

Грунттық сулар орта-жоғарғытөрттік кезеңнің борпылдақ шөгінділермен
байланысты және тауалды жазықтарда тараған. Гунттық сулар өзендердің
инфильтрациялануы есебінен және ысырынды конустағы ирригациялық сулар
есебінен қоректенеді. Алювиалды тасқынды сулар өзінің жақсы сапасымен
ерекшеленеді. Сөгеті жазығы мен Темірлік және Құлықтау таларының тау
етегінде груннық сулар 40-50м төмендікте жатыр және су шығыны 0,1-
0,18лсек. Жалаңаш жазығында тұщы грунт сулары 200м-дей тереңдікте
анықталған. Оның су шығыны 0,5лсек. Кеген-Қарқара ойысында тұщы сулар 15-
115м тереңдіктен алынған. Грунттық сулар Іле, Шарын, Қарқара өзендерінің
жайылмаларындағы қазіргі аллювиалды шөгінділерінде кеңінен тараған. Олардың
орналасу тереңдігі 0,5-4м, ал сулы қабаттың қалыңдығы 35м-ге дейін жетеді.
Химиялық құрамы бойынша грунттық сулар күрделі болып келеді:гидрокарбонатты-
кальцилі құрамнан гидрокарбонатты-сульфатты-натрилі құрамға дейін. Жалпы
минерализация 200 ден 1500мгл-ге жетеді.
Алаптың жерасты минералды сулары химиялық құрамы жағынан температурасы,
биологиялық заттары құрамындағы газ компоненттері және адам организміне
әсер етуі жағынан да әртүрлі. Олардың орналасуы физикалық-географиялық
заңдылықтарға, геоқұрылымдарының ұқсастығына және гидрогеологиялық
жағдайына байланысты. Типтердің әртүрлілігі, жерасты минералды сулардың
орналасуы ең алдымен гидрогеологиялық, геохимиялық және геотермиялық
жағдайлармен тікелей байланысты.
Шарын өзені алабындағы осы заңдылықтарға қарай екі ауданға бөлуге
болады: таулық және жазықтық.
Таулық ауданы алаптың оңтүстік бөлігін алып жатыр және жаңа
тектоникалық жарылымдарда орналасқан.
Алаптың жерасты минералды суларының жазықтық ауданының қалыптасуы 450-
500м атыраудан 1000м дейін көтеріледі. Бұл жерде қалың мезозой-кайнозой
шөгінділері грунтты да, қысымды да су болып табылады. Қысымды сулар барлық
кешенді жыныстарда қалыптасқан.Скважинаның су шығыны 800-2500 ден 5000-
7000м3 тәул. ауытқып отырады. Су молдылығы юра және триастың сулы
шөгінділерімен ерекшеленеді. Неоген және полеогеннің сулы шөгінділерінің
су мөлшері аз әрі скважиналардың су шығыны 10-400-ден 1000-1700м3тәул.
ауытқып отырады.Шапын өзені алабының жер асты суларының қоры 300млн м3 деп
есептеледі және ауыл шаруашылығын сумен, ал жерүсті ағындары ауыл
шаруашылығын электр энергиясыменқамтамасыз етуге мүмкіндін береді. Қазіргі
кезде Шарын өзен алабында бірнеше СЭС салу қолға алынуда.

1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы.

Өсімдік жамылғысы қияқ өлеңді астықты қауымдастығымен ерекшеленеді.
Әртүрлі шөптесінді өсімдіктері бар(теңгежапырқ, қазтамақ, жатаған бидайық,
сарғалдақ, ботакөз құралай гүл, таулы көкнәр, жауқазын).
Субальпілік таулық шалғынды топырақтар альпілік белдеудегі
топырақтардан ерекшклігі, оның неғұрлым қара түсті болуы, қарашірінді
қабатының қалың (15-20%) болуы, ылғалдану мөлшерінің аз болуында.
Осы белдеудің 2200-2800м абсолюттік биіктігінің төменгі және орта
бөлігінде күлгінденген және қаратопырақты таулы-орманды және таулы-шалғынды
топырақтарда өсетін ормандар мен биік шөптесінді альпілік шалғындар
кездеседі.Таулық орманды топырақтар қоюланған қарашірінді қабатынан тұрады
және әлсіз күлгінденген. Өсімдік жамылғысы шетен, бөріжидек, итмұрын
бұталары бар шыршалы ормандармен көрініс береді.
Шарын өзен алабы аңғарының қалыптасу зонасындағы субгеожүйенің
солтүстік беткейіндегі еңістеу бөлігінде делювилік орман қалыптасқан.
Мұндағы өсімдік жамылғысы жабайы алма, өрік, долана және барбарис, итмұрын,
қарақат, таңқурай бұталарынан тұратын жалпақ жапырақты сирек ормандармен
көрініс береді.Таудың шайылған қаратопырағы салыстырмалы түрде еңістелген
беткейлерде қалыптасқан және қарашірінді мөлшері көп (5-9%), корбонатты
болуыьен сипатталады. Төменгі қара-қара қоңыр топырақтарда бетегелі
өсімдіктер және ашық қара-қоңыр топырақтарда су ағысының маусымды ысырынды
конусында бетегелі-жусанды өсімдіктер тараған. Бұл топырақтар қоректік
элементтерінің көп болуымен, жақсы құрылымы мен сулы физикалық құрамымен
сипатталады. Олардың қарашірінді мөлшері 3,5%-дан (ашық қара-қоңыр
топырақтарда) 6,5%-ға дейін (қара-қоңыр топырақтарда) ауытқиды.
Шарын өзен аңғарында қалыптасқан табиғи ерекшеліктерін сақтап қалу
мақсатыда мемлекет тарапынан ұлттық бақ ұйымдастырылды.
Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи бағы 2004 жылы Алматы облысының
Еңбекшіқазақ және Үйғыр аудандары шекарасында Шарын өзені аңғарында
құрылды. Бақ жерінің көлемі 93150 га, Алматы қаласынан 193 шақырымдағы Іле
тауаралық шүңқыры орталығында орналасқан. Оған Үлкен Бөгеті аласа тауы мен
Сөгеті аңғарларының шекаралас жатқан шөлді жерлері, каньон тәрізді аңғар
мен өзеннің қатпарлы атырауы, сонымен қатар аңғарлардың жоғарғы бөлігіндегі
далалар мен Торайғыр тауы беткейлері кіреді.
Бақ жерінің ауа райы шөлді континентальды. Жылдық орташа температура
+50С шамасында, ең суық ай (қаңтарда) -6°С, ең ыстық (шілдеде) +27°С
шамасында. Ауаның аязсыз кезеңі үзақтығы 180 күн, атмосфералык, қүрғақшылык
40 күн шамасында болады. Қар жабыны таяз (10-20см), 60 күндей болады;
орташа 20 желтоқсанда тұрақталады, 20 ақпанда ериді. Жауын-шашынның жылдық
мөлшері 150мм. Негізгі су көзі - Шарын өзені, Іле өзенінін ірі сол жағалау
арнасы. Бүл тау өзені типті. Онын, қайнар көзі Кетпен тауының оңтүстік
беткейіндегі қар жолағынан биік орналасқан. Сонымен өзен биіктік белдеудін,
бәрінен өтеді. Оның атаулары да әр түрлі: қайнар көзінде - Шәлкөдесу, онан
кейін Кеген, тек та\ етегі жазықтығында - барлық алматылыктарга үйреншікті
Шарын деп аталады. Көктемгі су тасқынына (сәуір-мамыр) байланысты езен суы
көп болады, осы кезде жылдық агынның 40%-нан көбі жұмсалады. Жазгы су
тасқыны (шілде-тамыз) қуаты жағынан екі есе аз. Судын жалпы жылдық жұмсалуы
25-49 куб.мсек. Аралығында ауытқиды, орташа жылдық - 34,5 куб.мсек.
Жылдың жылы мезгілінде су температурасы әрқашанда қалыпты қолайлы Сартоғай
мекенінде (Шаған тоғайы) сәуірде температура 8,2°С, шілдеде +17,5"С, ал 5
желтоқсанда 0,2°С арқылы өтетіні белгіленді Қыркүйек соңында өзен
жағалаулары мұзбен жабылады, ол ақпан соңы мен наурыз басында ериді. Өте
сирек, шамамен 10 жылда бір рет өзен толығымен қатады, мұз қалыңдығы 35-40
см-ге жетеді. Өзен таудан тасқынды ағынмен ағады, олардың арналары үлкен
тастармен жабылған, сондықтан катты ағыс көбіне үлкен әдемі сарқырамалар
түзеді. Өткен миллиондаған жылдар ішінде өзен карбон дәуірінің ежелгі
түзілістерінің қалың қабаттары мен атпа тау жыныстарын тілімдеп тастаған
Нәтижесінде үлкен өте әдемі терең аңғар пайда болды, ол - үлттық бақтың
басты көзге түсер байлығы. Ол соңғы онжылдық ішінде саяхатшылардың келуі
жағынан ең жоғарғы орынды алып отыр. Бүл аймаққа жер бедерінің қатты
тілімденуі тән жағдай. Иректелген, қиылысқан, одан қайта айырылған көптеген
тік жарлар мен жыралар қалың тәртіпсіз тор түзеді, оны бедленд деп атайды.
Біздің ғылыми әдебиеттерімізге сіңген бүл термин ағылшын тілінен тікелей
аударғанда жынды немесе "жеміссіз жер", яғни "жетуі қиын", "өңдеуге
жарамсыз жер" дегенді . білдіреді. Бедленд пен бақтың басқа жерлері
бедері алуан түрлі - аласа тау, шоқылар, жазықтықтар, қүм сілемдері, терең
аңғар мен оған түсетін беткейлерде көптеген сатылар, сөрелер, үңгірлер,
ғажайып жалқы жартастар және т.б. Әр түрлі жастағы геологиялық жиынтықтар -
палеозойдың атқылап шыққан кристалдық және метаморфтық тау жыныстары,
неоген дәуірінің шұбар түсті шөгінділері және оларды жауып түратын төрттік
дәуір түзілістері әдемі көрінеді. Осының бәрі бірлескен күйде ауа райы
көрсеткіштерінің тез ауысуына байланысты жердің бірегей ландшафтысының
алуантүрлілігін түзеді.
Жалпы ландшафт - тау, тау етегі және тауаралық шүңқыр және олардың
жекелеген қайталанбас серіктестері өзгеше. Ұлттық бақ ландшафт картасында
сайлар мен мекен түрлері дәрежесінде 100 бөлшек саналады. Бірегейлер
қатарына - Сарытогай мекенінде шаған тоғайы, Шарынның қызыл және жасыл
терең аңғары, Замков аңғары, өзіндік ерекше бедлендтер, Іле кен
қабаттарының пайда болған түзілістері, шүңқырдың төменгі бөлігіндегі тасты
шөлдер және т.б. жатады. Далалы (қара, қоңыр топырақтар) және шөлді (қоңыр,
сұр-қоңыр, өте құрғақ) топырақ түзулерінің топырақ жиынтыгы ерекше алуан
түрлі және едәуір өзгеше. Интрозоналық топырақ арасында шағанды ориан
астындағы жайылма орманды-шалғынды және орталық азия (гобий) типті өте
қүрғак. топырақ ерекше бөлінеді.
Шарын ұлттық бағында биологиялық алуантүрлілік жоғарғы дәрежеде Өзен
аңғарларында өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдайы мен экологиялық түрлі
тіршілік ортасы болуына, Солтүстік Тянь-Шаньнның ірі тау құрылысы әсеріне,
территорияның Қазақстан және жоңғар шөлдері арасында шекаралас орналасуына
байланысты өсімдік жабыны бай және өзіндік ерекше. Мұнда өсімдіктердің жеті
типі (далалы, шөлді, бүталы, орманды, тоғайлы, шалғынды және батпақты),
құрамы жағынан қайталанбас 70-тей өсімдік бірлестіктері бар.
Бақтың басты көзге түсер жерлерінің бірі Сарытоғай өңіріндегі
жалпақжапырақты қалдық шаған орманы болып табылады, оның көлемі 5,014 мың
га. Ол 1964 жылдан бері табиғи мемлекеттік ескерткіш дәрежесінде қорғалады.
Бүл орманда қазіргі флораның ежелгі түрлерінің бірі - соғды шағаны
(өзенсүйгіш) басым, мұнда палеоген дәуірінен бері сақталған. Жиі айрауық,
қасқыржем және таңқурайдан түратын сирек шөптесін қабаты немесе өлі жабынды
шаған қалың тоғайын түзеді. Шілік тоғайларда тал, іле және Альберт
итмүрыны, сонымен қатар сирек кездесетін қызылкітаптық түрлер - іле
бөріқарақаты мен іле үшқаты әдеттегідей. Сирек шаған тоғайларында ірі
шөптесін (қызыл кендір, орал миясы, дәрі қасқыржем, сары қияқ және
басқалар) қабаты жақсы жетілген. Ағашы кесілген жерлер мен алаңқайларда
бүталардың (бөріқарақат, итмүрын, шеңгел, жыңғыл) қалың тоғайы әдеттегідей.
Су арнасы маңында тал, жиде, шырғанағы басым ештеңе өтпестей қалың тоғайлар
қалыптасқан. Олардың құрамында лиана -шығыс жібілгені, сібір түйешырмауығы,
арамшөп калистегия көп. Жоғарғы сортаң жайылма сатыларда тағы бір қалдық
түрдің шөл терегі - тораңғының сирек орманы кездеседі. Олар флоралық құрамы
жағынан өте ерекше, өйткені тораңғының екі түрінен басқа (көкжапырақ және
түрліжапырақ), мұнда шаған көп мөлшерде кездеседі.Сонымен қатар қара
сексеуіл мен галофитті бүталар - сорқаңбақ, қарабарақ, сібір ақтікені,
жыңғылдар мен сирек кездесетін қызылкітаптық түр Михельсон кермегі топтары
бар.
Ұлттық бақ флорасында жеке таулы жер флорасы байлығымен қатар жоғарғы
өсімдіктердің 940 түрі бар. Оның қүрамында 20 түкымдас 39 туысқа жататын
эндемиктік, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.