Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы адамтану бағыттары
Кіріспе
Ι тарау Қазақ философиясы тарихындағы Шәкәрім Құдайбердіұлы мұрасының орны.
1.1. Шәкәрім дүниетанымы қалыптасуының тарихи.мәдени негізі.
1.2. Шәкәрімнің адам ілімінің философиялық.териялық өзектері
Екінші тарау Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы адамтану бағыттары.
2.1. Табиғат, құдай және адам.
2.2 Шәкәрімнің ар білімі
2.3 Ұждан
Қорытынды
Ι тарау Қазақ философиясы тарихындағы Шәкәрім Құдайбердіұлы мұрасының орны.
1.1. Шәкәрім дүниетанымы қалыптасуының тарихи.мәдени негізі.
1.2. Шәкәрімнің адам ілімінің философиялық.териялық өзектері
Екінші тарау Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы адамтану бағыттары.
2.1. Табиғат, құдай және адам.
2.2 Шәкәрімнің ар білімі
2.3 Ұждан
Қорытынды
Кіріспе
Бүгінгі күні халқымыздың рухани мәдениетінің тарихына, әсіресе
оның гуманистік және ұлттық көріністеріне деген қызығушылық пен ынта бұрын
болып көрмеген дәрежеде өсіп отыр. Өткеніміздің прогрессивті философиялық
дәстүрін оқып үйрену қоғамдық сананың даму заңдылықтарын тануда қазіргі
теориялық ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде
маңызы өте зор.
Жан-жақты жетілген адам мәселесі бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда
өзінің маңыздылығын жоймаған өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Біз
соңғы уақытқа дейін “коммунистік манифесте” негізделген принциптер бойынша,
коммунизмнің моральдық кодексі бойынша, адамның социалистік идеалына, яғни
жеке тұлғаның мүддесі қоғамдық мүддеге тәуелді болу принципі тұрғысынан
тәрбиеленіп, соны идеал тұтып, бар болмысымызды соған сәйкестендіре өмір
сүрдік. Соңғы жылдары елімізде, Кеңес өкіметі кеңістігінде, жалпы
дүниежүзіндегі түбегейлі өзгерістерге байланысты бұрынғы
құндылықтар өзінің мән-мағынасын жойса, жаңа құндылықта әлі бой көтере
алған жоқ. Тек саяси- әлеуметтік немесе экономикалық емес рухани өмір
тұрғысынан да транзиттік өтпелі кезең жағдайында өмір сүріп жатқан біздің
еліміз үшін болашақты, алдағы мақсат- мүддені айқындау соған жету үшін
белгілі бір әлеуметтік идеал моделінің түрін жасау арқылы адамдарды
тәрбиелеу,олардың мүмкіндігінше, бүгінгі күн талабына сәйкес келетін
жан-жақты жетілген адамды, немесе ұлы Абай айтқандай “Толық адамды”
тәрбиелеу қазіргі Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да адамшылық абырой-қасиетті қалпына келтірудегі күресте Адамды,
тұлғаны өз ұжданының бастапқылығын, тазалығы мен тұнықтылығын сақтауға
шақырған Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты ойшылдарымыздың пафосы мен
философиялық концепциясы зор көмек берері сөзсіз.
Ұлтымыздың қоғамдық-философиялық ойы тарихында терең із қалдырған
қазақ ағартушылығының көрнекті өкілі Шәкәрім Құдайбердіұлының творчествосы
энциклопедиялық білімділігімен, философиялық-теориялық ізденістеріндегі
новаторлық әрекет-сипатымен ерекшеленеді. Алдыңғы қатарлы озық идеяларға
сүйене отырып, Шәкәрім адамилық бастаманың шешуші ролі бекітіле
көрсетілетін философиялық, этикалық міндеттерді осы тұрғыдан қайта
қарастыруды талап ететін бірегей гуманистік ілім жасады.
Егемендікке қол жеткізген тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық-
тарихи, әлеуметтік-саяси жағдайларға байланысты болып жатқан үрдіс
өзгерістер барысында туындап жататын қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз
идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау,
ұлттық сананың өсуі,мәдениетің қайта өрлеуі, халықтың рухани бастауларға
көңіл және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеп толықтыру, жаңа
қоғамымыздағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын
жаңылмай саралау кезеңінде дүние бақытты және үйлесімді болуға тиіс және
болады деп сенген, бірақ ол заман әрбір адам өзіндегі “нәпсі кеселін” жойып
бүкіл адамзат тағдырына немқұрайдылықпен қарауды қойғанда ғана орнайды деп
болжаған Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық ілімі, оның ішінде өзін- өзі
іздеу және тануға, іштей түлеу, ширығу және дамуға құрылған бірегей адам
концепциясы маңызды да ерекше жаңалық, терең де соны толықтыру болмақ.
Өйткені қандай да болмасын, жаңа қоғамның сапалық жаңалығы, оны
қалыптастырудағы жетістіктер сайып келгенде сол қоғамдағы әрбір тұлғаның
имандылық жағынан жетілдіруімен өлшенеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының
философиясындағы адам мәселесін зерттеудің актуалдығын біз осыдан түйеміз.
Шәкәрім көзқарасындағы адам мәселесі шығыс пен батыс философиялық ілімдерін
қатар қарастырып, керектісін алған синкретикалық сонылығымен [] қазақ
қоғамының ΧΙΧ ғасыр аяғы мен ΧΧ ғасыр басындағы рухани және болмыстық
ерекшеліктерін бейнелеуімен қазақ ұлттық философиясының антропологиялық
дүниетанымының іргетасын қалап тұр.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі:
Тоталитарлық мемлекет, басқару-әкімшілдік жүйе үстемдігі
философияда да, бүкіл мәдениет тұтастығындағы сияқты философиялық бірлікті
ыдырататын, маңызды мәселелерден бас тартып, философиялық ой-әрекеттің
түрін ғана бейнелейтін қауіпті деформацияларға әкелді. Ашық апологеттік
сипатқа ие болған мұндай философияда адам мәселесінің жете зерттеленуі
тежеліп, реалды индивидтер болмысының өзіндік ерекшелігі мен
қайталанбастығы еленбеді. Мәдениетімізде ұзақ жылдары бойы насихатталып
келінген философиялық сциентистік мұраттардан енді ғана арыла бастаған
бұрынғы Кеңестер Одағы философтарының адам мәселесіне деген ықылас-
назарының күшеюін осылай түсінеміз.
Бұл жағдай қазақ ұлттық философиясындағы адам мәселесіне де
қатысты. Адамның өзі туралы, өз табиғаты, қоғамдағы орны мен ролі, өз
еркінің бостандығы жайлы түсінігі ежелден түрлі рухани салаларда:
фольклорда, әдебиетте, поэзияда, өнерде қалыптасты. Бұл жайлы қазақтың
белгілі жазушы ғалымдары мен археолог, этнограф, тарихшы, ежелгі дәуір
әдебиетін, қазақ әдебиеті тарихын зерттеушілері еңбектерінен құнды мағлұмат
алудамыз.
Қазақ әдебиетінде адам мәселесінің қойылуы мен шешілуін зерттеген
аға буын ғалымдар: М.Әуезов, Б.Майлин, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Сильченко,
Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Дүйсенбаев, Р.Бердібаев,
М.Мырзахметов болды. Әйтсе де адам мәселесі жөніндегі жалпыланған толық
түсінікті тек философия ғана бере алмақ. Бұл салада еңбек сіңірген ғалым
философтардан Қ.С.Бейсембиевті, М.С.Бурабаевты, О.А.Сегізбаевты,
А.Х.Қасымжановты, Д.К. Кішібековті, М.Ш.Хасановты, М.С.Орынбековты атай
аламыз.
Жеке ойшылдардың дүнетанымындағы философиясындағы адам мәселесінің
қарастырылуы туралы жазылған еңбектерден М.Мырзахметовтың “Абайдың
адамгершілік мұраттары”,Ғ.Есімовтың “Хакім Абай”,М.С.Орынбековтың
“Философское воззрения Абая” т.б. атауға болады.
Соңғы жылдары, яғни 1988 жылдан Шәкәрім жайлы М.Мағауин,
Қ.Мұқаметжанов, С.Дәуітов, Б.Сапаралин, Р.Сейсенбаев, М.Базарбаев т.б.
жазып жүр.Жекелеген мақалалар арнаулы журналдар мен басқа да мерзімді
басылымдарда жазылып жатыр, бірақ олардың көбі Шәкәрім дүниетанымын
филологиялық, тарихи тұрғыдан қарстырады. Ал методологиялық көлемде Шәкәрім
танымын, бүкіл фәлсапалық жүйесін ондағы жан, тән, жаратылыс, сенім
мәселесін түгел қамтитын жүйелі де толық еңбектерден А.Әмребаевтың және
Б.Айбековтың, Шәкәрім Құдайбердиевтің адам философиясы жөнінде жазған
диссертациялық жұмыстарын атай аламыз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты мен міндеттері:
Зертеу мақсаты-Шәкәрім Құдайердіұлының философиясындағы адам мәселесі
жөніндегі көзқарастарына ғылыми-философиялық талдау жасау. Бұл мақсаттан
мынадай міндеттер туындайды:
-Шәкәрім дүниетанымы қалыптасуының тарихи-мәдени негізін, философиялық-
теориялық алғышарттарын ашу;
-Қазақ ұлттық философиясындағы адам мәселесінің қалыптасуы мен Шәкәрім
Құдайбердіұлы кезеңіндегі адам мәселесі қойылысының ерекшеліктерін анықтау;
- Шәкәрімнің философиялық антропологиясының принциптерін талдау;
-Шәкәрімнің адам мәселесі шеңберіндегі әлеуметтік- философиялық
көзқарастарын талдау, олардың ойшыл өзі өмірде, ғылымда ұстанған кредосы,
бағытымен байланысын анықтау;
-Шәкәрімнің этикалық көзқарастарын адам мәселесі тұрғысынан саралау, ойшыл
негізге алған құндылықтардың қазақ халқының өмірде, танымда басшылыққа
алатын рухани құндылықтарымен арақатынасын салыстыру.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам
мәселесінің қарастырылып, қорытылуы мен оның көзқарастарының қазақ
философиясы тарихындағы орны сипатталуымен анықталады. Нақты жаңалығы
мынада:
-Шәкәрім философиясындағы онтологиялық жүйе құрылымы, оған негіз болған
философиялық үлгілер зерттеледі.
-Шәкәрім көзқарастарындағы өлім мен ажалсыздық мәселелері талданады.
-Шәкәрімнің философиялық көзқарастарындағы антропологиялық аспект алғаш рет
ашылады.
-Шәкәрімнің таным теориясының негізі ашылады.
-Шәкәрімнің адам және ерік бостандығы туралы тұжырымдары және оларға
жетудегі құрал ролін атқарған философиялық, творчестволық әдісі анықталады.
-Адам табиғатын түсіндіруде қолданатын шәкәрім мистикасының рационалдығы
ашалады.
-Үштік негізге құрылған философиялық ұғымдағы Шәкәрім “ұжданы” тарихи-
философиялық герменевтикалық әдіс тұрғысынан талданады.
-Шәкәрімнің адам мұраты нақтыланады.
Зерттеу материалдары:
Ш. Құдайбердіұлының “Жазушы”, “Жалын”, “Қазақстан”, “Ғақлия” баспаларынан
жарық көрген басты шығармалары, мерзімді баспамен Ұлттық кітапхананың
архивіндегі диссертация залындағы материалдар қолданылды. Методологиялық
құрал орнына, А.Қ.Қасабеков, М.С.Орынбеков мақалалары мен еңбектері,
М.Мырзахметовтың”Абайдың адамгершілік мұраттары”, Ғ.Есімовтің “Хакім
Абай”аты кітаптары пайдаланылды.
Бітіру жұмысымның құрылымы: кіріспеден, екі тарауға біріктірілген
параграфтан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
Ι тарау
Қазақ философиясы тарихындағы Шәкәрім Құдайбердіұлы
мұрасының орны.
1.1. Шәкәрім дүниетанымы қалыптасуының тарихи-мәдени негізі.
1958жылы дүниеге келіп, 73 жасында асыра сілтеудің құрбаны болған
Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымы ағартушылық бағыттың барлық өкілдерінікі
сияқты өз кезеңіндегі тарихи, әлеуметтік жағдайлардың көрінісі ретінде
қалыптасты.Ал ол кезең ірі оқиғаларға толы еді. Солардың ең бастысы қазақ
елінің орыс еліне бодан болуы және Ресейдің отаршыл саясатынан туған
өзгерістер болатын. Бұл саясат мақсатының үш түрлі бағытта іске асырылғаны
қазір нақты айтылып жүр: 1.Қазақ жеріне келімсектерді қоныстандыру
тәсілімен тартып алып, түпкілікті меңгеру; 2. Рухани сағын сындыру үшін
христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру немесе ислам фанатизмімен
уландыру; 3.Территориялық принципке негізделген болыстық сатылы- сайлау
жүйесін орнықтыру арқылы өздерімен өздерін жауластырып қою.(1)
Қазақтардың ұлттық санасын оятпау, азаматтың сезімін өшіріп,
рухани құлдыққа танудың әдістері іске қосылысымен қазақтың елдік берекесі
кетті. Бұл қаскөй құбылыстың зардабын ΧΙΧ ғасырдағы қазақ ағартушылары
сезініп, шығармаларында өздерінің іштей қарсылығын байқатты да. Ал 1905
жылғы орыстың буржуазиялық-демократиялық революциясының тікелей әсерімен
ұлттық сана-сезімі жағынан жаппай оянған қазақ оқығандары тікелей қарсылық
та көрсетіп жатты. Осы құбылыстың бір көрінісіне Россия империясының қазақ
елін идеологиялық жағынан меңгеру мақсатында астыртын жүргізіп келген
миссионерлік саясатына қарсы туындаған қарсылықтың кейбір белгі берген
түрлерін жатқызуға болады. Осы тұрғыдан қарағанда Ыбырай Алтынсариннің
“Шариат-ул- Исламы” кітабы мен Шәкәрімнің “Мұсылмандық шарты” бір бағыт,
бір межені ұстанғаны сезіледі. Бұлар уды -умен қайтаруға болады деген
танымал күрес әдісін ұстанған секілді. Өйткені, бәрі де діншілдік ұғымның
шеңберіндегі исламият догмаларын емес, діннің мән-мақсатын таныстыра
отырып, негізінен адамгершілік тәрбиесі мәселесіне баса ден қойғаны
байқалады. Сондықтан мысалы, Ыбырай Алтынсариннің “Шариат-ул-Исламы”
кезінде: . . . балаларға ислам дінінің ақиқаттығын негіздейтін түсінікте
бере алмайды”- деп сыналған. (2) Ал Шәкәрім өз дүниетанымының іргетасы
ретінде жазған алғашқы кітабының өзінде діни түсініктегі ислам мен болмыс
қағидаларын талдай отырып, адам табиғаты мен танымын, адам орнын анықтауға
тырысады. “ . . . адам өзін-өзі білмекке әуелі жоғарыда айтылған қайдан
жаралдым, не үшін жаралдым, түбінде не болмақпын деген үш сөзді ойласа
керек! Онан соң басыма пайда, дүние ахиретіме пайда не іс қылып жүрмін,
халыққа не пайда келтіріп жүрмін. Біреуге,яки өзіме зиян қылғаннан саумын
ба, деп ойлау керек. Өйтіп өзін-өзі тексермей жүре берген адам жайдан мал,
аңнан да төмен болады.(3) Қазақтың наным-сенім, діндарлығы жайлы ойлары
жалпы сенім мәселесіне ұласып, зерттеу нәтижесі көсетіп бергендей Шәкәрімді
өз теориясын жасап шығаруға жетелейді.
Шәкәрімнің дүниетанымының қалыптасуы туралы сөз болғанда оның
өміріндегі Абай ролі, Абай ықпалы жайлы арнайы айтпай болмайды. Шәкәрім
ешбір оқу орнында оқымаған адам. Оның мектебі де , университеті де
Абай.Шәкәрімнің шығыс, батыс әлемдеріне қызығушылығын оятқан басқа емес,
өзінің ұстаз ағасы Абай.
Абай жолын қуған Шәкәрім тарих өн бойында қалыптасқан қазақ
халқының жан дүниесінен, ұлт санасындағы наным-сенім мен негізгі ұғым-
түсініктен хабар беретін поэтикалық және философиялық құбылысты игереді.
Канттық сипаттағы принципиалды дүниетанымдық: - Мен қайданмын? – Не істеуім
керек? – Неден үміттімін? – деген сұрақтарға өзіндік жауаптары Шәкәрімнің
ән-өлеңдеріне, проза, философиялық трактаттарына арқау болады. Шәкәрім
өзіне дейінгі ойшыл ағартушы, ақын ғалымдардың, теоретиктердің
көзқарастарына, жаңа заман рухани қазыналардың басты бағыттары мен негізгі
сұрақтарына талдау жасайды. Көп мәселелерді өзіндік, соны көзқарас танытып,
интерпретациялау мәнері мен позициясы, прогрессивті тұжырымдары бүгінгі
күнмен үндес келетіндей дәрежеге көтеріледі. Сөйтсе де бұлардың бәрінен
Шәкәрімнің “Абай алдында” алғаш тәлім- тәрбиесі, дүниетаным негіздері “мен
мұндалап” алыстан көзге ұрады. Өзінің “Жастарға”, “Ашу мен ынсап”, “Анық
пен танық”, “Қазақ”, “Насихат”, т. б. өлеңдерінде Абайды ұстаз тұтып, Абай
ақылына жүгініп отырады.
Шәкәрімнің жалпы творчествосында Шығыс мәдениетінің орны ерекше
болған. Ол Шыыс тарихы мен көркем әдебиетін түбегейлі меңгеріп, шығыс
әлемінің рухани қазыналарын терең игеріп, түпнұсқадан оқып танысады.
Шәкәрімнің Шығыстың рухани қазыналарына қол артқанда сусындаған
бұлақтары: поэзия классиктері,араб-парсы түрік тіліндегі ғұлама ойшылдар
еңбектері болды.
Шәкәрім Абай ағасы арқылы Физули, Шәмси, Сәйхали, Навои, Фирдоуси,
Хожа Хафиз сияқты гуманистердің шығармаларын жасынан жаттап, соларға
еліктеп өседі. Суфистер философиясы арқылы Платон, Аристотель, Сократ
шығармаларымен таныс болады.
Шәкәрім дүниетанымының философиялық негіздеріне тоқталмас бұрын
тарих дамуы барысында адам мәселесіне қандай көзқарас, орын мен сипат
берілгенін шолып өтпек қажет. Адам мәселесі қоғамдық өндіріс пен қатынас
негізінде, сол дәуірдің саяси, тарихи, рухани және имандылық атмосферасынан
туындайды. Солай бола тұра олардың арасында тікелей байланыс, тәуелділік
жоқ. Материалды өндіріс даму дәрежесі адам мәселесінің нақты-тарихи мәніне
тепе-тең келе бермейді.
Адамзат санасының сәбилік кезеңі, алғашқы тарихи формасы-
мифология болып табылады. Онда поэзия мен ғылым, дін мен мораль, рационалды
технология мен табиғатқа, адамға ритуалды ықпал ету элементтері бар. Мифте
индивидтің жеке тәжірибесін колективтің рулық тәжірибесімен сәйкестендіруге
қоршаған ортаға бағдар жасап, бейімделуге мүмкіндік беретін жүріс-тұрыс
үлгісі көрініс тапқан.Табиғат күштеріне деген құрмет, сақтық, қамқорлық
қатынас және жеке бас тәртібін қауымдікімен үйлестіру деген принципиалды
мәселе тұрғысынан миф тұрақты мәнге ие.
Әскери демократия жағдайында беки түскен, ΧΧ ғасырға дейін
көшпенді өмір сүрген қазақ халқы рулық қоғамда анимистік, тотемдік,
шамандық нанымға ие болды.
Қазақ ата- бабасының дүниетанымының атын жоғарғы күні- Тәңірден
алатын “тәңірлік” деп атауға болады. Мәні жағынан отбасы мен бала-шаға
жебеушісі Умай- ана келесі сатыда тұр.
Ежелгі түріктер таным түсінігі негізінде зороастризм жатыр.
Қарама-қарсылықтар күресі рухы, адам жаны үшін мәңгілік космостық тартыс
идеясы адам табандылығы, беріктігі философиясы өзіндік этиканың тууына
жағдай жасады. Зороастризм адамға Ахурамазад мен Ариман күресінен қалыс
қалмау, жалғандық жасамау, бастапқы әділдік пен дүниенің дұрыс
құрылғандығына сену жөніеде этикалық талап қойды, адамды уақытша жеңіліс
үшін белсенді іс- әрекетке шақырып, әділетсіздік жайлаған уақыт үшін
жауапкершілік артты.
Сонымен рулық қоғамдағы ежелгі көшпендінің табиғаты- 1. бәрін билеп
төстеуші қожа, бүкіләлемдік субьект; 2. күш- қуат беретін қолдап-жебейтін
одақтасы; 3. өзіне ықылас, ынта жігерін салуды, ақылы мен күшін қатар
қолданып қорғауды, қадірлеуді талап ететін қасиетті туған жер. Яғни, ежелгі
қазақ танымында ер мен ел, атамекен немесе индивид, қоғам және табиғат
диалектикалық бірлікте қарастырылады. Дәл осы үйлестік, тепе-теңдік арқылы
табиғат адамның жан дүниесі мен оның сыртқы көрінісі: іс-әрекет, қимыл-
бағыт, ой-мақсат барысын анықтап отырады. Көшпендінің ішкі әлемі өзін
қоршаған дүниемен табиғи болмыстық жолмен тұтасып кетіп жатады. Қоғамның,
қауымның тіршілігі, қуаныш-қайғысының жаңғырығы табиғаттан қайтып жатады.
Орасан зор, кең, шексіз бүтін обьект-тірі табиғат дала перзентінің өмір
тіршілігіне онымен бірге қайғырып, жеңісіне қоса шаттанады.
Ежелгі қазақ- табиғаттың лүп еткен тынысына, құбылысына ерекше
сезімтал. Сондықтан да табиғатпен толық үйлесімдегі, диалектикалық тепе-
теңдіктегі адам- ішкі және сыртқы жетілгендіктің белгісі.
Адам-әулет, ел мен жер қорғаны. Адам- табиғат иіріміндегі жүгенсіз
күштерді бойына жинақтаған космостық тұлға. Адам сезімдері біртұтас, оның
тереңдігі, ішкі дүниесі обьективті сыртқы қимыл, іс-әрекет, сөз арқылы
айқындалады. Оның эмоцианалды күйі мінез-құлық ерекшелігі де өзін қоршаған
дүние сипатымен астасып жатады. Адамдағы жағымсыз қасиеттер, жалпы нашар
адамдар табиғаттың жойқын күштерімен теңдестіріледі. Опасыздық,
ұждансыздыққа өз халқы, өз ұлты, өз жері үшін жанын аямай қан мен терін
төгіп жүрген батырлар үлгісі қарсы қойылады.сұлулық дифференциацияланбаған,
ішкі тереңдікке бойламаған жалпы түрде, өмірге не көбірек қажет, не пайдалы
болса, сол түрінде беріледі. Яғни, онда әдемілік пен тұрмыстық- практикалық
идеалды мен материалды және практикалық- утилитарлық қоса біріктіріледі.
Әскери- көшпенділік тұрмыс жағдайында туыстық байланыстардан
құралған ру қауымы әскери тәртіпке бағынды, әскери қалыпта ұйымдастырылды.
Мұндай тұрмыс түрі өзінің әрбір мүшесіне міндетті болды және
ешкімдіқоғамдық мәселеден қалыс қалдырған жоқ. Сан ғасырлы тарих бойында
талай экономикалық төңкерістер болғанына қарамастан көшпенді қазақ қоғамы
ΧΧ ғасырдың басына дейін өзінің басты ерекшелігін- спецификалық өндіріс
әдісін сақтап қалды. Қазақтардың қоғамдық – экономикалық өміріндегі мұндай
өзгешілік обьективті дүниені қабылдаудағы өзіндік ерекшеліктерді тудырды.
Нәтижесінде өз күші мен алғырлығына, адамдық, өнерпаздығына сену, сезіну-
жайсаң тылсым күштер алдындағы шарасыздық туралы ойлардан азат еркін,
құдайға тәуелсіз сом тұлға қалыптасты. Эпостық жыр, аңыздағы құдай мен
аруақтар адамға қырсық әкелетін, көп нәрсе талап ететін кедергі деп емес,
қолдап-жебеуші жанашыры ретінде көрінеді де, басты нәрсе адамның өзі және
жеке бас белгілері болып қалды.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық концепциясының негіздерін
өзін қоршаған ортамен,сол кездегі ұлт өркениетінің тарихи-
тұрмыстық,әлеуметтік-отбасылық т.б аспектілерімен байланыста қарастырар
болсақ,Х²X ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының қоғамдық-
тарихи,саяси-әлеуметтік сферасының басты белгісі:отарлық экспансиясының
күшеюі,көшпенді өмір-салт дағдарысы-шарасыздықтан отаршылыққа бет бұру және
ұлттық мәдени рухани әлемізде жасалынған апат-этнос идеясының жойылуы.
Басы хан Кенесары болып,1866-1868 жылғы әкімшілік реформасына қарсы
бағытталған кіші жүз жеріндегі жиырма жылға созылған ел көтерілістерін
жаншу нәтижесінде қазақ халқының елдікке,еркіндікке талпынған ниеті мен
әрекеті аяусыз тапталды.Отарлық саясат өз мақсатына жетер жолда алға қарай
үлкен секіріс жасады.Ал отарлық жүйе тетігі шыр айналып,реформа шаралары
біртіндеп іске аса бастағаннан-ақ қазақдеген асау халықтың мойнына ілінген
құрық кенеттен тынысын тарылтып,қандай да болмасын “халық”деп аталатын
қоғами құрылымның ең жанды жері-мемлекет көлеміндегі этнос идеясы күрт
жаншылды.Ұлттық сана саяси,экономикалық,идеялық-құрамдас бөлімдердің бәрін
көктей ететін өзегі мен байланыстырушысы десек,жоңғар шапқыншылығына
біржолата тойтарыс бергеннен кейінгі жерде жаңа оянып,жас нәрестенің
еңбегіндей енді бекіп келе жатқан ұлттық санаға зардабы ғасырға жетер соққы
берілді.Бұл-этнобиологиялық,этномәд ени тұтастану процессімізге,ұлттық
тұтастығымызға түскен жік,қағылған сынаның ең мықтысы әрі қатыгезі
еді.Алғашқы қамал алынған соқ кейінгісі қиындық туғызған
жоқ;мемлекет,жер,тіл,мәдениет функциясы қайта қарастырылды.
Өмір салт құрылымының,елдің таным-түсінігінің бүтіндей түрленуі
ұлттық дүниетанымға қойылған үлкен сын болды,мұндай жағдайда қазақ
халқы,оның өнері мен мәдениеті жаңа рухани құндылықтарды игеругі тиіс
еді.Тарихи мен өмір-салт ерекшелігіне байланысты шапшаң,бар күш-қуатымен
жұмыла игеретін,сыртқы жерді әзірлікпен бойына тез сіңіретін,өзгерістерге
өте сезімтал ұлтымыздың синкретикалық ойлау үрдісі бұл жерде де өз жемісін
көп күттірген жоқ.Ғылым,өнер,мәдениет салаларының бір-бірімен
бәсекелесе,есі шығып құмарта кіріскендері сондай,өз халқының тарихи
өткенін,түп-тамырын ысырып,естен шығарып алуы өз алдына әңгіме.Сондықтан
Шәкәрім философиясы мен ондағы адам мәселесі ойшылдың өмір сүрген дәуірінде
күрт өзгерген ұлт тарихы,экономикасы мен ыдырап,бытарай түскен ұлттық сана
нәтижесінде жаңа заманға сай қалыптасқан жаңа адам үлгісінің көрінісі
болды.
“Қазақтың Сократы” атанған Шәкәрім өз философиялық ізденістерінің
орталығына субьект мәселесін-адамды қойды және өзінің басты міндетін
адамшылық дүниетанымының рационалды негіздерін қалыптастырудан көрді.
Шәкәрімше, дүние алғашқы жаратушы-Себепсіз-Себептен жаратылады.Адам
өмірінің басталуында жан мен тән күресі жатыр.Шәкәрім философиясы материя
мен рухтың өзара қатынасы мойындайтын рационалды философия түріне
жақын.Солай болғандықтан Шәкәрім философиясындағы мақсаттылық та этикалық
принциптермен тығыз байланысты болып келеді.
Антика дәуіріндегі субьект мәселесі алға қойған Сократ ілімін дамытушы
Шәкәрім үнді буддистік медитация,христиандық транс пен терең ішкі үзіліс
әдістері арқылы құдайды өзінен іздеуді уағыздайды,бағыттарды,өз ғасырындағы
ғылым мен мәдениеттің жаңалықтарын талдап,толғай келіп адамға бағытталған
Батыс философиясын қамтуға тырысып, “керегін алып”,ақылы ұнағанын жаңалап
қосып, XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Қазақстан философиялық
ойының деңгейін көрсетіп берген жаңа сипаттағы соны да бірегей
синкретикалық ұждан концепциясын жасады.
1.2. Шәкәрімнің адам ілімінің философиялық-териялық өзектері.
Шәкәрім танымының идеялық-теориялық негіздерін тарихи-философиялық
анализ жасау-күрделі міндет.Оның ойлауындағы
қайшылықтар,тереңдік,бірегейлік- XIX ғасырдың екінші жартысындағы қоғамдық
қатынастар,орыс және Қазақстан Ағартушылығының спецификалық белгілерімен
анықталады десек те, Шәкәрім-алып ой, асқақ эрудиция елесі.Оның
философиялық көзқарастарында өзіндік әдіспен барлық дерлік Шәкәрімге
дейінгі және оның кезіндегі философиялық ілімдерінің барлық элементтері
көрініс тапқан.Өмірінің соңына қарай Шәкәрім творчествасы иррационализм мен
мистицизмге бет бұрумен ерекшеленгенімен, оның философиясы тарихтағы
алғашқы, негізгі, рационалды философиялық жүйе.
Шәкәрім өмірде, ғылымда, философияда барлық нәрсені ақылға салып,
күдікпен қарауды ұсынады.Бірақ сенім жайлы өз ұғымын Шәкәрім “білетін,
бірақ сенбейтін”скептицизмге қарсы қояды.Өйткені Шәкәрім скепсисі-
методологиялық скепсис.
XV ғасыр аяғында адамзат атаулының федолдық тәуелдіктен азат болу,
созылмалы соғыстан, эпидемиялардан құтылу үміті мен ағартуға, ғылым мен
өндіріске қажеттілігінің оянуы Европа Ағартушы қайраткерлерінің назарынан
антика дәуірінің гуманистік идеяларына, қайта өрлеу дәуіріне, Бэкон, Гоббс,
Локк, Спиноза, Лейбниц, Юаден, Ларосифуко т.б. Сол кездерде біршама даму
алған утопиялық социолизм идеяларына аударды. Антропология, этнография,
эмбриология, физиология салаларындағы тамаша зерттеулер метафизикаға шешуші
шабуыл жасауға қолайлы жағдай жасады.Адам мәселесі-XV ғасырдың екінші
жартысындағы тарихтың басты тақырыбына айналды. Жасалған зерттеулерді,
теориялардың, басында француз, неміс, бүкіл саңлақтары тобы құрылды.
Сондықтан ол дәуірдің идеялық атмосферасы мен философиясының көптеген
бағыттары сол кезде жаңа пайда болған: деистік материализм, берклиандық,
волтериандық, юмизм, руссоизм;
Франциядағы: Дидро, Гольбах, Гельвеций, Ламетри; Германиядағы: Лессинг,
Галлер, Платнер, Гердер, Кант, Гете; Америкадағы: Франклейн, Пейн, Рош,
Джеферсон; Россиядағы: Аничков, Ломоносов, Сумарков, Новиков, Батурин,
Радищев т.б атымен байланысты болды, бастау алды немесе астасып жатты.Кейін
XХ ғасыр Шәкәрім кезіндегі философиялық жүйелердің пәні мен мазмұны да
көбіне осы аталған ойшылдарға байланысты болды.
Философияның пәні мен міндеттері, түрі мен мазмұны жағынан өзгеріп
отырады. Жаңа заман философиясының мазмұнын өзгерткен басты мәселе- оның
философиялық антропологиялық қойылымы еді. Дәл осы жаңа заманда адамтанумен
байланысты білімдер комплексі, ал ең бастысы- ағарту дәуірінің әлеуметтік
сұранысы философия дамуының маңызды тенденциясының бірі- философиялық
антропологияға үлкен ықпал жасады.
Шәкәрімнің антикалық философияға қазына- иондық философ Пифагордан
бастап Демокрит, Эпикур, Сократ ілімін, платонизмді, Аристотельді оқып-
білгені дін түрлерімен (әсіресе шығыстық) қатар ортағасырлық философиялық
ойлаудың ортодоксальды емес дәстүрлерімен, неоплатондық пантеистік бағытпен
жақсы таныс болғаны шығармаларының өн бойынан көзге ұрып тұрады.
Адамның өзінің дүниеге берік, творчестволық және тәуелсіз орнына,
дүниені және өзін тану мүмкіндігіне сенімін оятқан бостандық мұраты, Адам
қасиеті мен оның қайталанбас, айырбасталмас құндылығы рухани климат болып
табылатын Ренессанс кезеңінің гуманистік философиясын қабыл алып,
меңгергенін көреміз.
ΧV ғасырдың 2-ші жартысы мен ΧVΙΙΙ ғасырдың басы аралығында ескі
дүние мен жаңа дүние, қоғамдағы консервативті және прогрессивті күштер, дін
мен ғылым арасындағы ұрыс жүріп жатқан нағыз шайқас алаңы- астрономия
болды. Ортағасырлық діни ілім жердің құдай ілтипат- рахымы түскен планета,
адамның әлемдегі айрықша пұрсатты жағдайы түсінікке негізделген болатын.
Ежелгі грек астрономы Аристархтың дана ойы ұмытылған еді. Николай Коперник
ғылым тарихында төңкеріс жасап, геоцентристік түсінікке құрылған жасанды
жүйенің тас-талқанын шығарып, геоценетристік теория жасады. Ғылымдағы бұл
жаңа тенденция Ленардо да Винчи, Иоганн Кеплер, Галилео Галилей
творчествосында көрініс тапты.
Байқап отырсақ, Шәкәрім Ренессанс дәуірінде пайда болған ерекше
философия саласы- табиғат философиясымен де таныс болғанын көреміз. Және
жай ғана таныс емес, кәсіпқой ғалым дәрежесінде ой тұжырымдаушы, 1882жылдан
“Астрономия” журналын шығарып, Марс, Ай , т.б. жұлдыздарға зертеу
жүргізген Камиль Фламмарион, ежелгі дүниенің атақты зерттеушілері Птоломей,
Гиппарх атымен толықтырушы.
“Сыры жасырын нәрселермен жан туралы, тіпті қымбатты кітап жазған
Камиль сезімінде тоқтап қалсақ алданамыз. Иондық- гректің Пифагор деген
білімдісі тіпті кішкентай жердің айналасында өзге планеталар айналғаннан
гөрі жер һәм өзге планеталар күннің айналасында айналғаны ақылға сиымды,
аспанның механика заңына да жөн дегенде сол заманның зор ойшылдары
Платон,Архимед, аспан ғылымына жүйрік Птоломей, Гиппарх күлкі қылмас еді.”(
)
Жай ғана хабарлап қоймай, Шәкәрім жаратылыс саласында ертедегі
және қазргі идеялар арасына параллель жүргізіп, қорытынды жасайтын аналитик
ескерту жасап сын айтатын критик дәрежесінде ой толғайды: “Менің ойымша,
ескі замандарда ойламаған ой, айтылмаған сөз, істелмеген іс қалған жоқ.
Бәрінің басын олар бастап кеткен . Бірақ көп заман өту, қазаға ұшырау
сияқты себептермен жоғалған, ұмытылған. Әйтсе де қаншадан кейін екенін өзі
білсін, келген уақытының киімін киіп жаңарып шыға келеді.
17,18,19 жүз жылдарға Европа білімдері баяғы грек- ионның Эпикур,
Демокриттерінің ойларын жаңғыртып отырған жоқ па? 19 жүз жылда болған
Дарвин әлде қашан сүйегі қурап қалған Маненнің таяғына кез келіп, соны
үкілеп отырған жоқ па? 16 жүз жылдағы Коперник сүйегінің күлі де қалмаған
грек-ионнның Пифагорының бөркін тыстап киіп отырған жоқ па? Жақын арада
таптық деп жүрген электрия қуатын грек-ионның ілдеқашанғы табысы тапқан жоқ
па еді?” []
ΧΥΙΙΙ ғасырдың үшінші жартысындағы философиялық ойдың дамуы ғылыми
жаратылыстық және гуманитарлық ұғымдарды біріктіруге ұмтылысымен
анықталады. Бұл тенденция екі бағытта іске асты:
1.Адам табиғи дүние бөлшегі ретінде қарастырылды;
2.Материалды(тәндік, физиологиялық) мен руханилық (идеалды, “құдайлық”)
қарама-қарсылығын мойындауы себепті адам “құдай құдіретінің тәжі” ретінде
табтғатқа қарсы қойылды.
Көрсетілген бағыттардың алғашқысы өз мәселелерін болмыс пен
құбылыстардың материалды негізін мойындай отырып қарастырады. Табиғат пен
адам бірлігі, адамдағы физикалық пен руханилықтың арақатынасын түсіндіруде
ғылыми жаратылыстық материализм өкілдерінің жаңа физикасы мен химиясы,
Ломоносовтың “жер қабаттары” теориясы, материяның сақталуы мен қозғалыс
заңы, Р. Бошковичтің,А. Лавуазье, Д.Дальтон, Дж. Пристли, А. Каверзнев, К.
Вольф, П. Паллас, Ж. Бюффон ізденістерінің үлкен мәні болды. Олар
шығармаларында “өзара әрекет” динамизм,химизм, т.б. принциптерге соны
түсініктеме беріп, электромагнитті және гравитацияның өрістері жайлы
ұғымдарға жақын қорытындылар тұжырымдалады.К. Вольф және Дж. Пристли өліден
тірі тууы мүмкіндігі жайлы, “өлі материяның” “тірі материяға” айналуы
туралы идеялар ұсынды.
Философиялық творчествоның мәні мен мазмұны,анықтаушы факторы-
философиялық антропология болып табылатын Шәкәрім дүниетанымын зерттей
келіп, ойшыл бұл бағыттарды да тереңдей оқып, жақын танысқан деген
қорытындыға келеміз. Оны осы бағыт өкілдерінің бірде атын атап, түсін
түстеп кетуінен (Лавуазье),[] немесе сол өкілдердің тұжырымдарымен сарындас
ойларынан [] ол теорияның кімге тиесілі екендігі жөнінде болжам жасай
аламыз.
Шәкәрімнің философиялық мағынадағы творчестволық қалыптасуы
“қажылық” кезеңінен басталады.Стамбул мен Париж кітапханаларында “түсіп
сәуле соқыр көзге”, Шәкәрім үшін “ауыр тұман” ашылады. Ең алдымен исламға,
қазақтың мұсылманшылығына қанағаттанбаған Шәкәрімді сенім, дін мәселесі
қызықтырады. Абайдан кейінгі ұстазы санаған Л.Толстоймен хат алысқан
Шәкәрім орыстың философиялық идеализм өкілдерінің бағыттарымен таныс
болған. Барлық діндер екі бөлімнен тұрады: бірі-иман (адам өмірі туралы),
екіншісі- метафизикалық- діни догматтардан, әр діннің метафизикасы әр түрлі
де, иман мәселесі бірдей болуы қажет, нағыз діннің басты мазмұны
адамгершілік болуы тиіс деп есептеген, “жан-адам санасының себебі,
бүкіләлемдік ақылдың имманациясы” деп жазған Толстой ойлары Шәкәрім
философиясының өн бойында жаңғырып отырады.( )
Ақыл-ойдағы немесе сезімдегі біржақтылық адам ішкі дүниесінің
бүтіндігін, тұтастығын жояды, ал толық және жоғары ақиқат ақыл, сезім,
қайрат, ұждан бірлігінен туады деп есептейді Шәкәрім. Сондықтан ол
позитивизмнің сезім мүшелері, түйсік арқылы жинақталған тәжірибені көбірек
жақтайтын өкілдерін, мысалы, А. Контты сынайды:
“Оларды сөзбен қайраған,
Ақылдан алыс айдаған ,
Ойменен тапқан бұлдыр деп,
Дене мен пәнге байлаған,
Баяғы Конттың сөзі еді
Жаңаны көрсе жүгірген,
Ақылдан әбден түңілген,
Осыдан дұрыс жол жоқ деп,
Бұл уды судай сімірген,
Дененің соқыр көзі еді.” []
ХΙХ ғасырда өте елеулі ағым позитивизмнен ол кезінде орыс тіліне аударылып
Семейге жеткен шығармалары арқылы танысқан болу керек. Батыстың бұл аталған
ойшылы философияға дәстүрлі көзқарасты жоққа шығарып, оны жағымды
(позитивті) ғылымға айналдыруға күш салған, оған орай тың тұжырым жасаған
тұлға.
Ғылым және философия ақыл-ойдың дерексіз нәтижесі болып қана
қоймай, өмірге пайдалы болуы шарт. Шәкәрім де ғылымның нақтылы адамдарға
әкелетін тікелей пайдасы туралы айтады.
Контты сынаған Шәкәрім сол позитивизмнің келесі бір өкілі
Г.Спенсердің іліміне байыптылықпен қарағанын аңғару қиын емес.( )
И. Кант секілді дүниені “танылатын” және “танылмайтын” деп бөлетін,
“танылмайтынды” бар екендігін ғылым мен дін бірдей мойындайтын “алғашқы
себеп” деп атаған Спенсердің идеясын ғана емес, Шәкәрім атауларын да алған
ба деп ойлаймыз. Бұдан басқа қоғам құрылымын оның мүшелері арасындағы
қызметі жіктелінген ойларын Шәкәрім дәл осы Спенсердің әлеуметтік
көзқарастарынан алған болуы мүмкін. Шәкәрім өз онтологиясын негіздеуде
түрлі космологиялық ілмдермен: эволюционизм, дарвинизм және сол кезде
Европада кең тараған антидарвинистік теориялармен жақын танысқанын көреміз.
Және соңғысын жылы қабылдап, эволюцияны- “ақылды себептің” қозғауынан
туатын органикалық, мақсатты, салдарлық процесс деп түсінген.
ХV ғасырдың соңғы онжылдықтарында Европа, Россияда теософиялық-
алхимиялық шығармалар кең тарап, түрлі спеиритуалистік, алхимиялық клубтар,
астрология мен подоскопия, граф Калиостроның сеанстары үлкен қызығушылық
тудырып жатты. Парижде болып мистикалық газеттер “Равель”, “Клубты” және
осы тақырыптағы әдебиетті көптеп оқыған Шәкәрім француздың белгілі
философтарымен қатар, өткен ғасырдың отызыншы-қырқыншы жылдарындағы сол
кездегі жұрт әуейі болған Бональд, Шатобриан, Баллаши, Де Местр,
Ю.Штиллинг ойларымен жақсы таныс болған деп айта аламыз. Мұны ХV ғасырдың
аяғында Франция мен Германияда кең танымал болған, планеталар адамға
айрықша күш арқылы әсер етеді, сол күшке ие болған адам оны басқаларды
емдеуге пайдалана алады деп есептеген австриялық дәрігер теориясын өз
жүйесіне қалай ұтымды қолданғанынан көреміз: “Осы күнде сыры табылған
физика жаралыс жолынан жоғары қуаттың барлығы 1738 жылы 1815 жылы өлген
Месмер деген Германияның докторы хайуан магниті деген нәрсені тауып,
сонымен ауруларды емдеген. Оны бүкіл Европа білімділері тексеріп, бір
қуаттың барлығын мойындаған. Месмер өзі доктор, көп ғылымды адам, бірақ
емдеуді ғылым жолымен емес, бір шелек суды өзінің бір түрлі жолымен
магниттейді де, сол суға кейін аяғын сұғып, кейін құйынып жазылады. Суды
магниттегенде сиқыршы жәдігөйлер сияқты ақылға қонымсыз Алатау жақтағы
қарақұрт шаққанды емдейтін тарамшы дейтіндер сияқты-ау деймін.
Францияда оны тексеруші комисия шығып, хайуан магниті түбі
білімсіз болса да, әсер беретіні рас екен деп жар салған. Бұл хайуан
магнитінің түбі білімсіз болғаны сияқты электрияның да түбі білімсіз. Бірақ
электрияның не нәрседен шығатыны менен неғылып іске жарайтыны
табылғандықтан, ғылым еріксіз қабыл алып отыр.Сымсыз телеграмм шықпай
тұрғанда жаралыс жолымен іс қуғандар оны мүмкін дер ме еді? Соған қарағанда
магнитизм, спиритизм, телепатиялар да бүгін түп себебі табылмай тұрған қуат
екенін мойындау керек ( ) дейді.
Шәкәрімнің өз өмірі мен әлеумет тұрмысындағы оқиғаларға оның
танымындағы жаңғырық тарихи із ретінде белгілі бір кезең немесе бағыт тура
келіп отырады.
Шәкәрімді де Абай, Шоқан, Ыбырай секілді өз халқының өркениетті ел
қатарына қосылып, экономикалық және рухани гүлденуі басқаларға үлгі болса
деп армандады. Үміт-арманның шындыққа айналар тұсы деп сенген қазан
төңкерісі кезінде жаңа қоғам қандай болуға тиістігін анықтамақ болып
әлеуметтік теорияларды қарастырады, өзі дұрыс деп тапқан “ұждан” ілімін
жұртына ұсынуды және оған жетер жол өнер-білімге шақырды, өз ақыл-ойы
күшін адам, ұлт пен ұлт қоғам, әлеуметтік орта мен тұлға, жалпы мен жекенің
қатынасы мәселесіне бағыттады.Өмірі мен дүниетанымы қалыптасуы ауыр
жағдайда және терең драгматизмге толы Шәкәрім қоршаған ортаның өзгеруі,
“бұзылуы” және жөнделуіне сенімі азаюы салдарынан суфизмге бет бұрды.
Абай секілді Шәкәрім де суфизмнің көрнекті өкілдері әл- Ансари, әл-
Халладж, Ғазали, әл-Хамадани, Санаси, Фаридаддин-Аттар, Румидің ықпалымен
дүниетанымдары қалыптасқан Физули, Шәмси, Сәйхали, Навои, Сағди, Фирдоуси,
Хожа Хафиздерді пір тұтқан. Әсіресе соңғысынан көп аударма жасап, өзі де
оған еліктеп “Иманым” атты таза суфистік стильдегі терең мағыналы үлкен
циклді өлеңдер тобын жазады. Бұдан басқа да әр жылы “Жарымды жаным сүйді,
сүйе алмай жаным күйді,” “Сұраған жанға сәлем айт,” “Қорқыт Қожа Хафиз
түсіме енді де”,- атты өлеңдерінде ұстазы атын ойына алып отырған. Бұл
туындының бәрі ойшылдың идеялық диапазонының кеңдігін, өз заманымен үндес
болып, ондағы аса күрделі мәселелерді теориялық тұрғыдан көрсетудегі азапты
талпыныстарын белгілейді.Адам өмірін қалай түзеуге болады? Адам қайткенде
тату тұра алады?- деп толғанады ойшыл. Бұл сұраққа жауап ретінде түрлі
әлеуметтік, қоғамдық теорияларға тоқталып, адам мінез-құлқына әсер ететін
қоғамдық құбылыстар ішіндегі ерекше роль атқаратын ұғымдармен идеяларды
талдап, адам мен қоғамның байланысы жөніндегі механистік түсінікті,
Шопенгауэрдің пессимистік философиясын, “табиғи құқық”, “қоғамдық келісім”,
“ақылды өзімшілдік” теорияларын сынай келіп, бұларды жекедей алғанда
ешқайсысы да адам өмірін түзе алмайды- деп тұжырымдайды. Оптимистік
дүниетаным жасауға тырысып Шәкәрім ақыл-ой тұрғысынан алғанда, өмір азабы
адам тіршілігінің атрибуты бола алмайтындығын дәлелдейді. Адамзат одан
құтылуға тиіс және құтыла да алады. Бұл мақсатқа жетуге, адам өмірін
түзеуге, барлық адамдар тату тұруға негізгісі- адал еңбек, ақ жүрек, арлы
ақыл болуға керек. Дүниеде бұл үшеуі үстем болмай, адам баласына тыныштық
өмір сүруге тыныштық жоқ”-дейді Шәкәрім. [ ]
Шәкәрім танымы идеялық- теориялық дамудың күрделі жолын басып өтті.
Сөйтсе де Шәкәрімнің идеялық-философиялық мұрасын ғылыми бағалау, оның
дербес, сомтұлғалық, бірегей еместігі туралы пікірді толық жоққа шығарады.
Қазақ ойшылы дүниетанымының қалыптасуы мен көзқарастарына батыс еуропалық
және шығыс философиялық жүйелерінің әсері болғанын терістеу ойымызда жоқ.
Бірақ бұдан оның мұрасын еліктеу жемісі деп атау ұшқарылық болар еді.
Өйткені ғылым таза жерде еш негізсіз емес, теория мен практиканың, ғылым
мен өндірістің бүкіл нәтижесі мен жетістіктеріне сүйене отырып дамитын
болғандықтан, ондай ықпалды әрбір ойшыл, әр ғалым сезінеді.Ал Шәкәрім
дүниетанымына келетін болсақ, ойшыл өз жүйесіндегі қайшылықтарына
қарамастан, философия мен әлеуметтік өмірде қоғам мен ғылым талап еткен
мәселелерді өзі сезініп, өзі қойып, өздігінше шешті.
Шәкәрім танымына қозғау берген ірі әлеуметтік, рухани оқиғалардың
ең бастысы- деспоттық режимге соққы берген, шығыс елдерінің оянуына қозғау
болған 1905 жылғы революция болды.
Келесі маңызды оқиға- 1914 жылы бірінші дүниежүзілік соғыс болды.
Адамзатың және жалпы адамзат мұраттары бірлігінің аяқ асты болуы, жоққа
шығарылу оқиғасы Шәкәрімді бүкіл адамзат қамы мен келешегі туралы терең
ойларға жетеледі.
1917жылғы февраль төңкерісі қазақ азаматтарында ұлыс сезімінің
көтерілуіне зор себеп болды. Ауылда сөйленіп жүрген ұлт қамы, ұлт мұңы іс
жүзінде жарықа шығатындай көрініп Шәкәрім жарқын ойлар мен жоспарларға
кенеледі. Төңкерістің болғанына, бостандық туғанына қанағаттанады, әлеумет
жұмысына араласа бастайды.
Азамат соғысы 1919 жылдың 1 желтоқсанында аяқталып, Семей облысында
кеңес үкіметі түпкілікті орнайды. “Бостандық таңы атты”! деп адал ниетімен
қуанып, рухы көтеріліп шабыттанады Шәкәрім. Бірақ көп ұзамай-ақ шет
аудандарда болып жатқан заңсызықты, шолақ белсенділікті елдің, елдің
бұрынғыдан да ауырлай түскен әлеуметтік-экономикалық жағдайын көрген
Шәкәрім сеніммен бұрынғы жолынан айырып дағдарады. Бапяғыдан беріле
жүрегіне сіңіріп, қасиетті деп жүрген мұраты, мақсаты әп-сәтте тас-талқан
болады. Біржолата не қыларын білмей ашынған, сасқан ойшыл бұл халде қалуға
болмайтындығын, бір шара бір жол іздеу керектігін түсініп қайғыға батады.
Айналып келіп халқын өлеңдерімен түртпектейді. Бірде үміт-сеніммен сөйлесе,
бірде ұлт шамына тиіп ауыр айтады. Ақырында халқына қадірлі дананың әр
сөзінде жаңа бекіп келе жатқан қоғамдық тәртіп негізіне үлкен қопарылыс
жасауы мүмкін екенін тез аңғарған “сезімтал” өкімет құрығынан ажал табады.
Логикалық тұрғыдан алғанда, Шәкәрім өлімі дәл осылай “ қарақшылар басшысы”
ретінде атылып, құр құдықа жерлеу де емес-көмілу сценарийіне құрылуға тиіс
еді. Сонда ғана авторитарлық режим өзіне наразылық білдіруге тырысқан
Шәкәрімнің өзінен ғана емес, аруағынан және оның халқынан да айызы қана
отырып өш алған болар еді. Көзге көрінбес режиссер, оның жолға қойылған
алып та құбыжық аппараты өз міндетін жауаптылықпен тыңғылықты
орындағандықтан бәрі ойдағыдай іске асты.
Соған қарамастан Шәкәрім өмірі мен философиясы әлеуметтік
әділетсіздіе, адамның өз ар тазалығын сақтау, адамдағы жағымсыз әдет-
қылықтармен күрес жолдарын, сол күресте көмек болар теория іздеу, жасауға
арналған азапты да ардақты өмір болуымен құнды.
Қарастырылған мәселелерді қысқаша қорытатын болсақ, Абай арқылы үш
рухани қайнар бұлақты меңгерген Шәкәрімнің ағартушылық идеясын қабылдауы да
Абай тәрбиесі мен оқытуы арқасында оның өз сеніміне айналды.
Шәкәрім Құдайбердіұлыеың адам мәселесіне қатысты теориялық
ізденістері мен позициясына гуманистік алғышарттар мен зерттеу обьектісіне
деген сындарлы, рационалды қатынас тән. Шәкәрім көзқарастарындағы адам
жөніндегі ойлары жан-жақтылығымен және тереңдігімен ерекшеленеді.
Шәкәрім өз дүниетанымы бойынша демократ, гуманист, ағартушы,
насихатшы, географиялық ұлт тегіне тәуелсіз аттар, озық ойлар сөздерін
таратушы.
Құдайбердіұлы Шәкәрім тұрмыс пен қоғамның болмыстық мәселелерінен шет
қалу позициясын ұстаған емес. Керісінше, өмір бойы өз елінің идеялық, басты
саяси оқиғаларының орталығында болып екі дәуір арасындағы заман лебін толық
сезінді және Л.Гумилев тілімен айтқанда пассионарий немесе тоқтаусыз ерік
иесі екенін дәлелдеді: бүкіл қуаты мен мүмкіндіктерін, өзі ашқан
жаңалықтарын халқының өміріне қатыстыруға жұмсады. Осылайша өзінің даңқты
ата Құнанбай, дана аға Абай әулетінен туған нағыз халық ұлы екенін көрсетіп
берді.Кейін, өмірі соңында бәрінен аулақтап сопылық тіршілік кешуінің,
әрекетсіз әрекет позициясын көрсетуінің өзі де болмыс құбылыстары мен
оқиғаларына белсенді қатынас сипатында болды.
Екінші тарау
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы адамтану бағыттары.
2.1. Табиғат, құдай және адам.
Шәкәрім адам көзін табиғатқа, өзіне, дүние құрылымының негіздерін
ашуға тырысты. Фәлсапаның басты объекті және негізгі субъекті адам екенін
көрсетті. Адам мәселесі Шәкәрім творчествосының орталық тақырыбы болып
табылады. Адам феноменін ол табиғат пен тарих мүмкіндіктерінің өзіндік
өлшемі, материалды үлгісі ретінде қарастырады. Сонымен қатар Шәкәрімнің
дүниенің адами сипатына жааған анализі оптимистік тұжырымдар мен соны да
бірегей концепцияға әкелді.
Шәкәрім өз философиясындағы алғашқы міндет – тұтас әлемдік картинаны
жасауда деп білді. Ойшыл дүниедегі адам орны мен табиғатын сол әлемдік
тұтастық тұрғысынан қарастырады. Қысқасы, адам туралы ілімнің негізіне
Шәкәрім белгілі онтологияны қояды.
Шәкәрім философиясындағы негізгі мәселелер XIXғ. Екінші жартысы мен
XXғ. Басындағы маңызды философиялық міндеттерді бейнелейді. Бұл тақырыпқа
арналған басты шығармалары: “Үш анық” трактаты, “Тіршілік жан туралы”,
“Тұмақ өлмек тағдырдың шын қазасы”, “Адам немене”, “Тәңірі мен жан”, “Анық
пен танық”, “Жан мен дене һәм көңіл” деп басталатын өлеңдері, “Тау
басындағы ой”- циклды өлеңдер жинағы.
Барлығында да жан мен тән, ақыл-ойлылық пен материалдық, адам жолдары,
адам өмірі мен дүние құрылымы қарастырылады. Және өз философиялық
тұжырымдарын бекіте түсу мақсатында Шәкәрім әр түрлі білім саларына
–физика, химия, ботаника, физиология, психология, антропология, этнография,
педагогика, тарих, философия, логикаға жүгінеді.
Оның жаратылыс тарихы, тіршіліктің шығуы туралы түсінігін мынандай
жолдары баяндайды:
“Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса,түпке қаш.
Дым тиіп, нұр кеп жылатса
Өс тағы жайнап, көңіл аш”-
Дейтұғын жанда мән болар.
Жұмыртқада ұрық жатпайма?!
Олар да тамақ татпайма?!
Жылынса, яки егілсе,
Онан да таңы атпайма?
Орасаң джа өлмес бидайы.
Жандықта шаһуат болмай ма?
Жатынға барып қонбайма?
Құбылып қаннан тән жасап,
Түзеліп әбден торлмай ма?
Сіздерге мәлім әр жайы.[]
Немесе,
Жанына қарай тән өскен
Өсімдік жаны нашар боп,
Олардан жәндік және өскен
Жәндіктен адам таралған.
Жадында қанды емізген.
Ауызсыз қорек жегізген,
Өзінді-өзім дегізген
Тіршілік содан таралған[]
Яғни, Шәкәрім органикалық тіршіліктің біртіндеп дамитындығын,
жәндіктің өсімдіктен, адамның жәндіктен таралу идеясын құптайды.
Жан беріп жарық жылы нұрдан,
Күн атам, жерді буаз қылған.
Өсімдік туған осыдан.
Жетіліп, өсіп толғанда дән,
Құрт болған дәнде неше мың сан,
Жаралып шықтық біз содан.
Ұсақ құрт дәннен жарып шыққан,
Жасаған құрттар әр түрлі тән,
Құс, балық, шаян-көп айуан
Айуаннан өсіп болдық адам,
Кейіміз есті, кейіміз надан
Жанымыз-күннен келген нұрдан,
Тәніміз топырақ пен судан
Күн атам, анық жер анам.[]
Жаратылыс, Шәкәрімше,даму баспалдақтары мен жетілу формаларына
жіктеледі. Дүниелік тұтастықтың түрлі құрылым формаларын горизонтальды
түрде Шәкәрім төрт топқа бөледі: бірінші-өсімдік, екінші- жан-жануар,
үшінші- адам, төртінші- “алғашқы себеп”; Шәкәрім адамды мұнда жер бетіндегі
тіршілік түрлерінің бірі ретінде жіктелу сатысының жоғары баспалдағына
қояды. Әйтсе де Шәкәрім адамның әлемдік дамуға әсерін мойындағанмен,
антропоцентризмді жата-жастана қолдамайды.
Шәкәрім түсінігіндегі мәнді ұғым оның қозғалыс туралы түсінігінде:
Жаралыс басы-қозғалыс,
Қозғауға керек қолғабыс.
Жан де, мейлің, бір мән де
Сол қуатпен бол таныс.
Әлемді сол мән жаратқан[]
Ары қарай,
Қозғалмаса көшпейді,
Көшпеген нәрсе өтпейді.
Өспеген нәрсе өзгермес,
Түрден ол түрге түмпейді.
Қозғалыс түрлеп таратқан.[]
Шәкәрімше, дүние-біртіндеп туатын қажеттігіне қарай белгілі тәртіппен
себеп-салдар қатынасы бойынша дамып отыратын мақсатты процесс:
Табиғат неше түрлі тән жаратты,
Не үлкен, не кішкентай тән жаратты.
Керексіз, жансыз нәрсе жаратқан жоқ
Есепсіз қанша мың мен сан жаратты.[]
Одан әрі Шәкәрім өз ойын жаратылыстану саласындағы терең білім танымына
сүйене отырып өрбітеді.
Болмыс, Шәкәрімше-рухтың көрінісі. Шәкәрім болмысын шартты түрде үшке
бөлуге болады: 1.Материалды болмыс немесе табиғи болмыс; 2.Әлеуметтік
болмыс; 3.Рухани болмыс. Болмыстың үшінші түрі алдыңғылардың
субстанционалды бастамасы болып табылады. Рухани болмыс- белгілі дәрежедегі
белсенді күш. Дәл осы рухани болмысты Шәкәрім дүние бірлігіеің негізі деп
біледі. Бұл ойлардан шәкәрімнің Гегельдің обьективті идеализміне жақындығын
байқаймыз.Бірақ Шәкәрім ешбір жерде оған сілтеме жасамайды, Платонның
неоплатониктер философиясына іш тартатындығын байқатады.
Рухани болмыс “таза ақылдың” қабілет-күші толық ашылатын табиғи
болмысқа әсер еткенмен, Шәкәрім түсінігінде олар тек әлеуметтік болмыста
ғана бірігеді: “ақыл-ой” және адам бір-біріне жат емес. Өйткені, тірі
тіршілік түрлері ішінде адам ғана ойлау қабілетіне ие.
Өмірінің соңына қарай Шәкәрімнің адам және оның дүниедегі орны
жайлы ойлары белгілі тұжырымдар жинақ –жүйесіне-өзіндік философиялық
бағдарға мақсатталып қалыптаса бастайды. Онтология, адамтану мәселесінде
Шәкәрім жеке бөлініп алынған дара құбылыстан жалпыға қарай қозғалуға
тырысты. Ойшылдың индивидуалды адам тіршілігі менен тұтас әлем, космос
арақатынасы мәселесіне ден қоюы XVIIIғ. аяғы мен XIXғ. Басындағы дүние
жүзі ғалымдары мен философтарының жалпы қызығушылығын бейнелейді. Және оның
бұл тақырыптағы шығармаларынан философиялық антопогонездің басты идеясы-
болмыс заңдарына сүйене отырып, адамдағы “заттылық” пен “ойлылық”, “жан”
мен “тән” бірлігін ашатын құрылым айқындалады және нақты қалыптасады.
Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінгі күні халқымыздың рухани мәдениетінің тарихына, әсіресе
оның гуманистік және ұлттық көріністеріне деген қызығушылық пен ынта бұрын
болып көрмеген дәрежеде өсіп отыр. Өткеніміздің прогрессивті философиялық
дәстүрін оқып үйрену қоғамдық сананың даму заңдылықтарын тануда қазіргі
теориялық ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде
маңызы өте зор.
Жан-жақты жетілген адам мәселесі бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда
өзінің маңыздылығын жоймаған өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Біз
соңғы уақытқа дейін “коммунистік манифесте” негізделген принциптер бойынша,
коммунизмнің моральдық кодексі бойынша, адамның социалистік идеалына, яғни
жеке тұлғаның мүддесі қоғамдық мүддеге тәуелді болу принципі тұрғысынан
тәрбиеленіп, соны идеал тұтып, бар болмысымызды соған сәйкестендіре өмір
сүрдік. Соңғы жылдары елімізде, Кеңес өкіметі кеңістігінде, жалпы
дүниежүзіндегі түбегейлі өзгерістерге байланысты бұрынғы
құндылықтар өзінің мән-мағынасын жойса, жаңа құндылықта әлі бой көтере
алған жоқ. Тек саяси- әлеуметтік немесе экономикалық емес рухани өмір
тұрғысынан да транзиттік өтпелі кезең жағдайында өмір сүріп жатқан біздің
еліміз үшін болашақты, алдағы мақсат- мүддені айқындау соған жету үшін
белгілі бір әлеуметтік идеал моделінің түрін жасау арқылы адамдарды
тәрбиелеу,олардың мүмкіндігінше, бүгінгі күн талабына сәйкес келетін
жан-жақты жетілген адамды, немесе ұлы Абай айтқандай “Толық адамды”
тәрбиелеу қазіргі Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да адамшылық абырой-қасиетті қалпына келтірудегі күресте Адамды,
тұлғаны өз ұжданының бастапқылығын, тазалығы мен тұнықтылығын сақтауға
шақырған Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты ойшылдарымыздың пафосы мен
философиялық концепциясы зор көмек берері сөзсіз.
Ұлтымыздың қоғамдық-философиялық ойы тарихында терең із қалдырған
қазақ ағартушылығының көрнекті өкілі Шәкәрім Құдайбердіұлының творчествосы
энциклопедиялық білімділігімен, философиялық-теориялық ізденістеріндегі
новаторлық әрекет-сипатымен ерекшеленеді. Алдыңғы қатарлы озық идеяларға
сүйене отырып, Шәкәрім адамилық бастаманың шешуші ролі бекітіле
көрсетілетін философиялық, этикалық міндеттерді осы тұрғыдан қайта
қарастыруды талап ететін бірегей гуманистік ілім жасады.
Егемендікке қол жеткізген тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық-
тарихи, әлеуметтік-саяси жағдайларға байланысты болып жатқан үрдіс
өзгерістер барысында туындап жататын қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз
идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау,
ұлттық сананың өсуі,мәдениетің қайта өрлеуі, халықтың рухани бастауларға
көңіл және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеп толықтыру, жаңа
қоғамымыздағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын
жаңылмай саралау кезеңінде дүние бақытты және үйлесімді болуға тиіс және
болады деп сенген, бірақ ол заман әрбір адам өзіндегі “нәпсі кеселін” жойып
бүкіл адамзат тағдырына немқұрайдылықпен қарауды қойғанда ғана орнайды деп
болжаған Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық ілімі, оның ішінде өзін- өзі
іздеу және тануға, іштей түлеу, ширығу және дамуға құрылған бірегей адам
концепциясы маңызды да ерекше жаңалық, терең де соны толықтыру болмақ.
Өйткені қандай да болмасын, жаңа қоғамның сапалық жаңалығы, оны
қалыптастырудағы жетістіктер сайып келгенде сол қоғамдағы әрбір тұлғаның
имандылық жағынан жетілдіруімен өлшенеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының
философиясындағы адам мәселесін зерттеудің актуалдығын біз осыдан түйеміз.
Шәкәрім көзқарасындағы адам мәселесі шығыс пен батыс философиялық ілімдерін
қатар қарастырып, керектісін алған синкретикалық сонылығымен [] қазақ
қоғамының ΧΙΧ ғасыр аяғы мен ΧΧ ғасыр басындағы рухани және болмыстық
ерекшеліктерін бейнелеуімен қазақ ұлттық философиясының антропологиялық
дүниетанымының іргетасын қалап тұр.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі:
Тоталитарлық мемлекет, басқару-әкімшілдік жүйе үстемдігі
философияда да, бүкіл мәдениет тұтастығындағы сияқты философиялық бірлікті
ыдырататын, маңызды мәселелерден бас тартып, философиялық ой-әрекеттің
түрін ғана бейнелейтін қауіпті деформацияларға әкелді. Ашық апологеттік
сипатқа ие болған мұндай философияда адам мәселесінің жете зерттеленуі
тежеліп, реалды индивидтер болмысының өзіндік ерекшелігі мен
қайталанбастығы еленбеді. Мәдениетімізде ұзақ жылдары бойы насихатталып
келінген философиялық сциентистік мұраттардан енді ғана арыла бастаған
бұрынғы Кеңестер Одағы философтарының адам мәселесіне деген ықылас-
назарының күшеюін осылай түсінеміз.
Бұл жағдай қазақ ұлттық философиясындағы адам мәселесіне де
қатысты. Адамның өзі туралы, өз табиғаты, қоғамдағы орны мен ролі, өз
еркінің бостандығы жайлы түсінігі ежелден түрлі рухани салаларда:
фольклорда, әдебиетте, поэзияда, өнерде қалыптасты. Бұл жайлы қазақтың
белгілі жазушы ғалымдары мен археолог, этнограф, тарихшы, ежелгі дәуір
әдебиетін, қазақ әдебиеті тарихын зерттеушілері еңбектерінен құнды мағлұмат
алудамыз.
Қазақ әдебиетінде адам мәселесінің қойылуы мен шешілуін зерттеген
аға буын ғалымдар: М.Әуезов, Б.Майлин, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Сильченко,
Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Дүйсенбаев, Р.Бердібаев,
М.Мырзахметов болды. Әйтсе де адам мәселесі жөніндегі жалпыланған толық
түсінікті тек философия ғана бере алмақ. Бұл салада еңбек сіңірген ғалым
философтардан Қ.С.Бейсембиевті, М.С.Бурабаевты, О.А.Сегізбаевты,
А.Х.Қасымжановты, Д.К. Кішібековті, М.Ш.Хасановты, М.С.Орынбековты атай
аламыз.
Жеке ойшылдардың дүнетанымындағы философиясындағы адам мәселесінің
қарастырылуы туралы жазылған еңбектерден М.Мырзахметовтың “Абайдың
адамгершілік мұраттары”,Ғ.Есімовтың “Хакім Абай”,М.С.Орынбековтың
“Философское воззрения Абая” т.б. атауға болады.
Соңғы жылдары, яғни 1988 жылдан Шәкәрім жайлы М.Мағауин,
Қ.Мұқаметжанов, С.Дәуітов, Б.Сапаралин, Р.Сейсенбаев, М.Базарбаев т.б.
жазып жүр.Жекелеген мақалалар арнаулы журналдар мен басқа да мерзімді
басылымдарда жазылып жатыр, бірақ олардың көбі Шәкәрім дүниетанымын
филологиялық, тарихи тұрғыдан қарстырады. Ал методологиялық көлемде Шәкәрім
танымын, бүкіл фәлсапалық жүйесін ондағы жан, тән, жаратылыс, сенім
мәселесін түгел қамтитын жүйелі де толық еңбектерден А.Әмребаевтың және
Б.Айбековтың, Шәкәрім Құдайбердиевтің адам философиясы жөнінде жазған
диссертациялық жұмыстарын атай аламыз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты мен міндеттері:
Зертеу мақсаты-Шәкәрім Құдайердіұлының философиясындағы адам мәселесі
жөніндегі көзқарастарына ғылыми-философиялық талдау жасау. Бұл мақсаттан
мынадай міндеттер туындайды:
-Шәкәрім дүниетанымы қалыптасуының тарихи-мәдени негізін, философиялық-
теориялық алғышарттарын ашу;
-Қазақ ұлттық философиясындағы адам мәселесінің қалыптасуы мен Шәкәрім
Құдайбердіұлы кезеңіндегі адам мәселесі қойылысының ерекшеліктерін анықтау;
- Шәкәрімнің философиялық антропологиясының принциптерін талдау;
-Шәкәрімнің адам мәселесі шеңберіндегі әлеуметтік- философиялық
көзқарастарын талдау, олардың ойшыл өзі өмірде, ғылымда ұстанған кредосы,
бағытымен байланысын анықтау;
-Шәкәрімнің этикалық көзқарастарын адам мәселесі тұрғысынан саралау, ойшыл
негізге алған құндылықтардың қазақ халқының өмірде, танымда басшылыққа
алатын рухани құндылықтарымен арақатынасын салыстыру.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам
мәселесінің қарастырылып, қорытылуы мен оның көзқарастарының қазақ
философиясы тарихындағы орны сипатталуымен анықталады. Нақты жаңалығы
мынада:
-Шәкәрім философиясындағы онтологиялық жүйе құрылымы, оған негіз болған
философиялық үлгілер зерттеледі.
-Шәкәрім көзқарастарындағы өлім мен ажалсыздық мәселелері талданады.
-Шәкәрімнің философиялық көзқарастарындағы антропологиялық аспект алғаш рет
ашылады.
-Шәкәрімнің таным теориясының негізі ашылады.
-Шәкәрімнің адам және ерік бостандығы туралы тұжырымдары және оларға
жетудегі құрал ролін атқарған философиялық, творчестволық әдісі анықталады.
-Адам табиғатын түсіндіруде қолданатын шәкәрім мистикасының рационалдығы
ашалады.
-Үштік негізге құрылған философиялық ұғымдағы Шәкәрім “ұжданы” тарихи-
философиялық герменевтикалық әдіс тұрғысынан талданады.
-Шәкәрімнің адам мұраты нақтыланады.
Зерттеу материалдары:
Ш. Құдайбердіұлының “Жазушы”, “Жалын”, “Қазақстан”, “Ғақлия” баспаларынан
жарық көрген басты шығармалары, мерзімді баспамен Ұлттық кітапхананың
архивіндегі диссертация залындағы материалдар қолданылды. Методологиялық
құрал орнына, А.Қ.Қасабеков, М.С.Орынбеков мақалалары мен еңбектері,
М.Мырзахметовтың”Абайдың адамгершілік мұраттары”, Ғ.Есімовтің “Хакім
Абай”аты кітаптары пайдаланылды.
Бітіру жұмысымның құрылымы: кіріспеден, екі тарауға біріктірілген
параграфтан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
Ι тарау
Қазақ философиясы тарихындағы Шәкәрім Құдайбердіұлы
мұрасының орны.
1.1. Шәкәрім дүниетанымы қалыптасуының тарихи-мәдени негізі.
1958жылы дүниеге келіп, 73 жасында асыра сілтеудің құрбаны болған
Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымы ағартушылық бағыттың барлық өкілдерінікі
сияқты өз кезеңіндегі тарихи, әлеуметтік жағдайлардың көрінісі ретінде
қалыптасты.Ал ол кезең ірі оқиғаларға толы еді. Солардың ең бастысы қазақ
елінің орыс еліне бодан болуы және Ресейдің отаршыл саясатынан туған
өзгерістер болатын. Бұл саясат мақсатының үш түрлі бағытта іске асырылғаны
қазір нақты айтылып жүр: 1.Қазақ жеріне келімсектерді қоныстандыру
тәсілімен тартып алып, түпкілікті меңгеру; 2. Рухани сағын сындыру үшін
христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру немесе ислам фанатизмімен
уландыру; 3.Территориялық принципке негізделген болыстық сатылы- сайлау
жүйесін орнықтыру арқылы өздерімен өздерін жауластырып қою.(1)
Қазақтардың ұлттық санасын оятпау, азаматтың сезімін өшіріп,
рухани құлдыққа танудың әдістері іске қосылысымен қазақтың елдік берекесі
кетті. Бұл қаскөй құбылыстың зардабын ΧΙΧ ғасырдағы қазақ ағартушылары
сезініп, шығармаларында өздерінің іштей қарсылығын байқатты да. Ал 1905
жылғы орыстың буржуазиялық-демократиялық революциясының тікелей әсерімен
ұлттық сана-сезімі жағынан жаппай оянған қазақ оқығандары тікелей қарсылық
та көрсетіп жатты. Осы құбылыстың бір көрінісіне Россия империясының қазақ
елін идеологиялық жағынан меңгеру мақсатында астыртын жүргізіп келген
миссионерлік саясатына қарсы туындаған қарсылықтың кейбір белгі берген
түрлерін жатқызуға болады. Осы тұрғыдан қарағанда Ыбырай Алтынсариннің
“Шариат-ул- Исламы” кітабы мен Шәкәрімнің “Мұсылмандық шарты” бір бағыт,
бір межені ұстанғаны сезіледі. Бұлар уды -умен қайтаруға болады деген
танымал күрес әдісін ұстанған секілді. Өйткені, бәрі де діншілдік ұғымның
шеңберіндегі исламият догмаларын емес, діннің мән-мақсатын таныстыра
отырып, негізінен адамгершілік тәрбиесі мәселесіне баса ден қойғаны
байқалады. Сондықтан мысалы, Ыбырай Алтынсариннің “Шариат-ул-Исламы”
кезінде: . . . балаларға ислам дінінің ақиқаттығын негіздейтін түсінікте
бере алмайды”- деп сыналған. (2) Ал Шәкәрім өз дүниетанымының іргетасы
ретінде жазған алғашқы кітабының өзінде діни түсініктегі ислам мен болмыс
қағидаларын талдай отырып, адам табиғаты мен танымын, адам орнын анықтауға
тырысады. “ . . . адам өзін-өзі білмекке әуелі жоғарыда айтылған қайдан
жаралдым, не үшін жаралдым, түбінде не болмақпын деген үш сөзді ойласа
керек! Онан соң басыма пайда, дүние ахиретіме пайда не іс қылып жүрмін,
халыққа не пайда келтіріп жүрмін. Біреуге,яки өзіме зиян қылғаннан саумын
ба, деп ойлау керек. Өйтіп өзін-өзі тексермей жүре берген адам жайдан мал,
аңнан да төмен болады.(3) Қазақтың наным-сенім, діндарлығы жайлы ойлары
жалпы сенім мәселесіне ұласып, зерттеу нәтижесі көсетіп бергендей Шәкәрімді
өз теориясын жасап шығаруға жетелейді.
Шәкәрімнің дүниетанымының қалыптасуы туралы сөз болғанда оның
өміріндегі Абай ролі, Абай ықпалы жайлы арнайы айтпай болмайды. Шәкәрім
ешбір оқу орнында оқымаған адам. Оның мектебі де , университеті де
Абай.Шәкәрімнің шығыс, батыс әлемдеріне қызығушылығын оятқан басқа емес,
өзінің ұстаз ағасы Абай.
Абай жолын қуған Шәкәрім тарих өн бойында қалыптасқан қазақ
халқының жан дүниесінен, ұлт санасындағы наным-сенім мен негізгі ұғым-
түсініктен хабар беретін поэтикалық және философиялық құбылысты игереді.
Канттық сипаттағы принципиалды дүниетанымдық: - Мен қайданмын? – Не істеуім
керек? – Неден үміттімін? – деген сұрақтарға өзіндік жауаптары Шәкәрімнің
ән-өлеңдеріне, проза, философиялық трактаттарына арқау болады. Шәкәрім
өзіне дейінгі ойшыл ағартушы, ақын ғалымдардың, теоретиктердің
көзқарастарына, жаңа заман рухани қазыналардың басты бағыттары мен негізгі
сұрақтарына талдау жасайды. Көп мәселелерді өзіндік, соны көзқарас танытып,
интерпретациялау мәнері мен позициясы, прогрессивті тұжырымдары бүгінгі
күнмен үндес келетіндей дәрежеге көтеріледі. Сөйтсе де бұлардың бәрінен
Шәкәрімнің “Абай алдында” алғаш тәлім- тәрбиесі, дүниетаным негіздері “мен
мұндалап” алыстан көзге ұрады. Өзінің “Жастарға”, “Ашу мен ынсап”, “Анық
пен танық”, “Қазақ”, “Насихат”, т. б. өлеңдерінде Абайды ұстаз тұтып, Абай
ақылына жүгініп отырады.
Шәкәрімнің жалпы творчествосында Шығыс мәдениетінің орны ерекше
болған. Ол Шыыс тарихы мен көркем әдебиетін түбегейлі меңгеріп, шығыс
әлемінің рухани қазыналарын терең игеріп, түпнұсқадан оқып танысады.
Шәкәрімнің Шығыстың рухани қазыналарына қол артқанда сусындаған
бұлақтары: поэзия классиктері,араб-парсы түрік тіліндегі ғұлама ойшылдар
еңбектері болды.
Шәкәрім Абай ағасы арқылы Физули, Шәмси, Сәйхали, Навои, Фирдоуси,
Хожа Хафиз сияқты гуманистердің шығармаларын жасынан жаттап, соларға
еліктеп өседі. Суфистер философиясы арқылы Платон, Аристотель, Сократ
шығармаларымен таныс болады.
Шәкәрім дүниетанымының философиялық негіздеріне тоқталмас бұрын
тарих дамуы барысында адам мәселесіне қандай көзқарас, орын мен сипат
берілгенін шолып өтпек қажет. Адам мәселесі қоғамдық өндіріс пен қатынас
негізінде, сол дәуірдің саяси, тарихи, рухани және имандылық атмосферасынан
туындайды. Солай бола тұра олардың арасында тікелей байланыс, тәуелділік
жоқ. Материалды өндіріс даму дәрежесі адам мәселесінің нақты-тарихи мәніне
тепе-тең келе бермейді.
Адамзат санасының сәбилік кезеңі, алғашқы тарихи формасы-
мифология болып табылады. Онда поэзия мен ғылым, дін мен мораль, рационалды
технология мен табиғатқа, адамға ритуалды ықпал ету элементтері бар. Мифте
индивидтің жеке тәжірибесін колективтің рулық тәжірибесімен сәйкестендіруге
қоршаған ортаға бағдар жасап, бейімделуге мүмкіндік беретін жүріс-тұрыс
үлгісі көрініс тапқан.Табиғат күштеріне деген құрмет, сақтық, қамқорлық
қатынас және жеке бас тәртібін қауымдікімен үйлестіру деген принципиалды
мәселе тұрғысынан миф тұрақты мәнге ие.
Әскери демократия жағдайында беки түскен, ΧΧ ғасырға дейін
көшпенді өмір сүрген қазақ халқы рулық қоғамда анимистік, тотемдік,
шамандық нанымға ие болды.
Қазақ ата- бабасының дүниетанымының атын жоғарғы күні- Тәңірден
алатын “тәңірлік” деп атауға болады. Мәні жағынан отбасы мен бала-шаға
жебеушісі Умай- ана келесі сатыда тұр.
Ежелгі түріктер таным түсінігі негізінде зороастризм жатыр.
Қарама-қарсылықтар күресі рухы, адам жаны үшін мәңгілік космостық тартыс
идеясы адам табандылығы, беріктігі философиясы өзіндік этиканың тууына
жағдай жасады. Зороастризм адамға Ахурамазад мен Ариман күресінен қалыс
қалмау, жалғандық жасамау, бастапқы әділдік пен дүниенің дұрыс
құрылғандығына сену жөніеде этикалық талап қойды, адамды уақытша жеңіліс
үшін белсенді іс- әрекетке шақырып, әділетсіздік жайлаған уақыт үшін
жауапкершілік артты.
Сонымен рулық қоғамдағы ежелгі көшпендінің табиғаты- 1. бәрін билеп
төстеуші қожа, бүкіләлемдік субьект; 2. күш- қуат беретін қолдап-жебейтін
одақтасы; 3. өзіне ықылас, ынта жігерін салуды, ақылы мен күшін қатар
қолданып қорғауды, қадірлеуді талап ететін қасиетті туған жер. Яғни, ежелгі
қазақ танымында ер мен ел, атамекен немесе индивид, қоғам және табиғат
диалектикалық бірлікте қарастырылады. Дәл осы үйлестік, тепе-теңдік арқылы
табиғат адамның жан дүниесі мен оның сыртқы көрінісі: іс-әрекет, қимыл-
бағыт, ой-мақсат барысын анықтап отырады. Көшпендінің ішкі әлемі өзін
қоршаған дүниемен табиғи болмыстық жолмен тұтасып кетіп жатады. Қоғамның,
қауымның тіршілігі, қуаныш-қайғысының жаңғырығы табиғаттан қайтып жатады.
Орасан зор, кең, шексіз бүтін обьект-тірі табиғат дала перзентінің өмір
тіршілігіне онымен бірге қайғырып, жеңісіне қоса шаттанады.
Ежелгі қазақ- табиғаттың лүп еткен тынысына, құбылысына ерекше
сезімтал. Сондықтан да табиғатпен толық үйлесімдегі, диалектикалық тепе-
теңдіктегі адам- ішкі және сыртқы жетілгендіктің белгісі.
Адам-әулет, ел мен жер қорғаны. Адам- табиғат иіріміндегі жүгенсіз
күштерді бойына жинақтаған космостық тұлға. Адам сезімдері біртұтас, оның
тереңдігі, ішкі дүниесі обьективті сыртқы қимыл, іс-әрекет, сөз арқылы
айқындалады. Оның эмоцианалды күйі мінез-құлық ерекшелігі де өзін қоршаған
дүние сипатымен астасып жатады. Адамдағы жағымсыз қасиеттер, жалпы нашар
адамдар табиғаттың жойқын күштерімен теңдестіріледі. Опасыздық,
ұждансыздыққа өз халқы, өз ұлты, өз жері үшін жанын аямай қан мен терін
төгіп жүрген батырлар үлгісі қарсы қойылады.сұлулық дифференциацияланбаған,
ішкі тереңдікке бойламаған жалпы түрде, өмірге не көбірек қажет, не пайдалы
болса, сол түрінде беріледі. Яғни, онда әдемілік пен тұрмыстық- практикалық
идеалды мен материалды және практикалық- утилитарлық қоса біріктіріледі.
Әскери- көшпенділік тұрмыс жағдайында туыстық байланыстардан
құралған ру қауымы әскери тәртіпке бағынды, әскери қалыпта ұйымдастырылды.
Мұндай тұрмыс түрі өзінің әрбір мүшесіне міндетті болды және
ешкімдіқоғамдық мәселеден қалыс қалдырған жоқ. Сан ғасырлы тарих бойында
талай экономикалық төңкерістер болғанына қарамастан көшпенді қазақ қоғамы
ΧΧ ғасырдың басына дейін өзінің басты ерекшелігін- спецификалық өндіріс
әдісін сақтап қалды. Қазақтардың қоғамдық – экономикалық өміріндегі мұндай
өзгешілік обьективті дүниені қабылдаудағы өзіндік ерекшеліктерді тудырды.
Нәтижесінде өз күші мен алғырлығына, адамдық, өнерпаздығына сену, сезіну-
жайсаң тылсым күштер алдындағы шарасыздық туралы ойлардан азат еркін,
құдайға тәуелсіз сом тұлға қалыптасты. Эпостық жыр, аңыздағы құдай мен
аруақтар адамға қырсық әкелетін, көп нәрсе талап ететін кедергі деп емес,
қолдап-жебеуші жанашыры ретінде көрінеді де, басты нәрсе адамның өзі және
жеке бас белгілері болып қалды.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық концепциясының негіздерін
өзін қоршаған ортамен,сол кездегі ұлт өркениетінің тарихи-
тұрмыстық,әлеуметтік-отбасылық т.б аспектілерімен байланыста қарастырар
болсақ,Х²X ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының қоғамдық-
тарихи,саяси-әлеуметтік сферасының басты белгісі:отарлық экспансиясының
күшеюі,көшпенді өмір-салт дағдарысы-шарасыздықтан отаршылыққа бет бұру және
ұлттық мәдени рухани әлемізде жасалынған апат-этнос идеясының жойылуы.
Басы хан Кенесары болып,1866-1868 жылғы әкімшілік реформасына қарсы
бағытталған кіші жүз жеріндегі жиырма жылға созылған ел көтерілістерін
жаншу нәтижесінде қазақ халқының елдікке,еркіндікке талпынған ниеті мен
әрекеті аяусыз тапталды.Отарлық саясат өз мақсатына жетер жолда алға қарай
үлкен секіріс жасады.Ал отарлық жүйе тетігі шыр айналып,реформа шаралары
біртіндеп іске аса бастағаннан-ақ қазақдеген асау халықтың мойнына ілінген
құрық кенеттен тынысын тарылтып,қандай да болмасын “халық”деп аталатын
қоғами құрылымның ең жанды жері-мемлекет көлеміндегі этнос идеясы күрт
жаншылды.Ұлттық сана саяси,экономикалық,идеялық-құрамдас бөлімдердің бәрін
көктей ететін өзегі мен байланыстырушысы десек,жоңғар шапқыншылығына
біржолата тойтарыс бергеннен кейінгі жерде жаңа оянып,жас нәрестенің
еңбегіндей енді бекіп келе жатқан ұлттық санаға зардабы ғасырға жетер соққы
берілді.Бұл-этнобиологиялық,этномәд ени тұтастану процессімізге,ұлттық
тұтастығымызға түскен жік,қағылған сынаның ең мықтысы әрі қатыгезі
еді.Алғашқы қамал алынған соқ кейінгісі қиындық туғызған
жоқ;мемлекет,жер,тіл,мәдениет функциясы қайта қарастырылды.
Өмір салт құрылымының,елдің таным-түсінігінің бүтіндей түрленуі
ұлттық дүниетанымға қойылған үлкен сын болды,мұндай жағдайда қазақ
халқы,оның өнері мен мәдениеті жаңа рухани құндылықтарды игеругі тиіс
еді.Тарихи мен өмір-салт ерекшелігіне байланысты шапшаң,бар күш-қуатымен
жұмыла игеретін,сыртқы жерді әзірлікпен бойына тез сіңіретін,өзгерістерге
өте сезімтал ұлтымыздың синкретикалық ойлау үрдісі бұл жерде де өз жемісін
көп күттірген жоқ.Ғылым,өнер,мәдениет салаларының бір-бірімен
бәсекелесе,есі шығып құмарта кіріскендері сондай,өз халқының тарихи
өткенін,түп-тамырын ысырып,естен шығарып алуы өз алдына әңгіме.Сондықтан
Шәкәрім философиясы мен ондағы адам мәселесі ойшылдың өмір сүрген дәуірінде
күрт өзгерген ұлт тарихы,экономикасы мен ыдырап,бытарай түскен ұлттық сана
нәтижесінде жаңа заманға сай қалыптасқан жаңа адам үлгісінің көрінісі
болды.
“Қазақтың Сократы” атанған Шәкәрім өз философиялық ізденістерінің
орталығына субьект мәселесін-адамды қойды және өзінің басты міндетін
адамшылық дүниетанымының рационалды негіздерін қалыптастырудан көрді.
Шәкәрімше, дүние алғашқы жаратушы-Себепсіз-Себептен жаратылады.Адам
өмірінің басталуында жан мен тән күресі жатыр.Шәкәрім философиясы материя
мен рухтың өзара қатынасы мойындайтын рационалды философия түріне
жақын.Солай болғандықтан Шәкәрім философиясындағы мақсаттылық та этикалық
принциптермен тығыз байланысты болып келеді.
Антика дәуіріндегі субьект мәселесі алға қойған Сократ ілімін дамытушы
Шәкәрім үнді буддистік медитация,христиандық транс пен терең ішкі үзіліс
әдістері арқылы құдайды өзінен іздеуді уағыздайды,бағыттарды,өз ғасырындағы
ғылым мен мәдениеттің жаңалықтарын талдап,толғай келіп адамға бағытталған
Батыс философиясын қамтуға тырысып, “керегін алып”,ақылы ұнағанын жаңалап
қосып, XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Қазақстан философиялық
ойының деңгейін көрсетіп берген жаңа сипаттағы соны да бірегей
синкретикалық ұждан концепциясын жасады.
1.2. Шәкәрімнің адам ілімінің философиялық-териялық өзектері.
Шәкәрім танымының идеялық-теориялық негіздерін тарихи-философиялық
анализ жасау-күрделі міндет.Оның ойлауындағы
қайшылықтар,тереңдік,бірегейлік- XIX ғасырдың екінші жартысындағы қоғамдық
қатынастар,орыс және Қазақстан Ағартушылығының спецификалық белгілерімен
анықталады десек те, Шәкәрім-алып ой, асқақ эрудиция елесі.Оның
философиялық көзқарастарында өзіндік әдіспен барлық дерлік Шәкәрімге
дейінгі және оның кезіндегі философиялық ілімдерінің барлық элементтері
көрініс тапқан.Өмірінің соңына қарай Шәкәрім творчествасы иррационализм мен
мистицизмге бет бұрумен ерекшеленгенімен, оның философиясы тарихтағы
алғашқы, негізгі, рационалды философиялық жүйе.
Шәкәрім өмірде, ғылымда, философияда барлық нәрсені ақылға салып,
күдікпен қарауды ұсынады.Бірақ сенім жайлы өз ұғымын Шәкәрім “білетін,
бірақ сенбейтін”скептицизмге қарсы қояды.Өйткені Шәкәрім скепсисі-
методологиялық скепсис.
XV ғасыр аяғында адамзат атаулының федолдық тәуелдіктен азат болу,
созылмалы соғыстан, эпидемиялардан құтылу үміті мен ағартуға, ғылым мен
өндіріске қажеттілігінің оянуы Европа Ағартушы қайраткерлерінің назарынан
антика дәуірінің гуманистік идеяларына, қайта өрлеу дәуіріне, Бэкон, Гоббс,
Локк, Спиноза, Лейбниц, Юаден, Ларосифуко т.б. Сол кездерде біршама даму
алған утопиялық социолизм идеяларына аударды. Антропология, этнография,
эмбриология, физиология салаларындағы тамаша зерттеулер метафизикаға шешуші
шабуыл жасауға қолайлы жағдай жасады.Адам мәселесі-XV ғасырдың екінші
жартысындағы тарихтың басты тақырыбына айналды. Жасалған зерттеулерді,
теориялардың, басында француз, неміс, бүкіл саңлақтары тобы құрылды.
Сондықтан ол дәуірдің идеялық атмосферасы мен философиясының көптеген
бағыттары сол кезде жаңа пайда болған: деистік материализм, берклиандық,
волтериандық, юмизм, руссоизм;
Франциядағы: Дидро, Гольбах, Гельвеций, Ламетри; Германиядағы: Лессинг,
Галлер, Платнер, Гердер, Кант, Гете; Америкадағы: Франклейн, Пейн, Рош,
Джеферсон; Россиядағы: Аничков, Ломоносов, Сумарков, Новиков, Батурин,
Радищев т.б атымен байланысты болды, бастау алды немесе астасып жатты.Кейін
XХ ғасыр Шәкәрім кезіндегі философиялық жүйелердің пәні мен мазмұны да
көбіне осы аталған ойшылдарға байланысты болды.
Философияның пәні мен міндеттері, түрі мен мазмұны жағынан өзгеріп
отырады. Жаңа заман философиясының мазмұнын өзгерткен басты мәселе- оның
философиялық антропологиялық қойылымы еді. Дәл осы жаңа заманда адамтанумен
байланысты білімдер комплексі, ал ең бастысы- ағарту дәуірінің әлеуметтік
сұранысы философия дамуының маңызды тенденциясының бірі- философиялық
антропологияға үлкен ықпал жасады.
Шәкәрімнің антикалық философияға қазына- иондық философ Пифагордан
бастап Демокрит, Эпикур, Сократ ілімін, платонизмді, Аристотельді оқып-
білгені дін түрлерімен (әсіресе шығыстық) қатар ортағасырлық философиялық
ойлаудың ортодоксальды емес дәстүрлерімен, неоплатондық пантеистік бағытпен
жақсы таныс болғаны шығармаларының өн бойынан көзге ұрып тұрады.
Адамның өзінің дүниеге берік, творчестволық және тәуелсіз орнына,
дүниені және өзін тану мүмкіндігіне сенімін оятқан бостандық мұраты, Адам
қасиеті мен оның қайталанбас, айырбасталмас құндылығы рухани климат болып
табылатын Ренессанс кезеңінің гуманистік философиясын қабыл алып,
меңгергенін көреміз.
ΧV ғасырдың 2-ші жартысы мен ΧVΙΙΙ ғасырдың басы аралығында ескі
дүние мен жаңа дүние, қоғамдағы консервативті және прогрессивті күштер, дін
мен ғылым арасындағы ұрыс жүріп жатқан нағыз шайқас алаңы- астрономия
болды. Ортағасырлық діни ілім жердің құдай ілтипат- рахымы түскен планета,
адамның әлемдегі айрықша пұрсатты жағдайы түсінікке негізделген болатын.
Ежелгі грек астрономы Аристархтың дана ойы ұмытылған еді. Николай Коперник
ғылым тарихында төңкеріс жасап, геоцентристік түсінікке құрылған жасанды
жүйенің тас-талқанын шығарып, геоценетристік теория жасады. Ғылымдағы бұл
жаңа тенденция Ленардо да Винчи, Иоганн Кеплер, Галилео Галилей
творчествосында көрініс тапты.
Байқап отырсақ, Шәкәрім Ренессанс дәуірінде пайда болған ерекше
философия саласы- табиғат философиясымен де таныс болғанын көреміз. Және
жай ғана таныс емес, кәсіпқой ғалым дәрежесінде ой тұжырымдаушы, 1882жылдан
“Астрономия” журналын шығарып, Марс, Ай , т.б. жұлдыздарға зертеу
жүргізген Камиль Фламмарион, ежелгі дүниенің атақты зерттеушілері Птоломей,
Гиппарх атымен толықтырушы.
“Сыры жасырын нәрселермен жан туралы, тіпті қымбатты кітап жазған
Камиль сезімінде тоқтап қалсақ алданамыз. Иондық- гректің Пифагор деген
білімдісі тіпті кішкентай жердің айналасында өзге планеталар айналғаннан
гөрі жер һәм өзге планеталар күннің айналасында айналғаны ақылға сиымды,
аспанның механика заңына да жөн дегенде сол заманның зор ойшылдары
Платон,Архимед, аспан ғылымына жүйрік Птоломей, Гиппарх күлкі қылмас еді.”(
)
Жай ғана хабарлап қоймай, Шәкәрім жаратылыс саласында ертедегі
және қазргі идеялар арасына параллель жүргізіп, қорытынды жасайтын аналитик
ескерту жасап сын айтатын критик дәрежесінде ой толғайды: “Менің ойымша,
ескі замандарда ойламаған ой, айтылмаған сөз, істелмеген іс қалған жоқ.
Бәрінің басын олар бастап кеткен . Бірақ көп заман өту, қазаға ұшырау
сияқты себептермен жоғалған, ұмытылған. Әйтсе де қаншадан кейін екенін өзі
білсін, келген уақытының киімін киіп жаңарып шыға келеді.
17,18,19 жүз жылдарға Европа білімдері баяғы грек- ионның Эпикур,
Демокриттерінің ойларын жаңғыртып отырған жоқ па? 19 жүз жылда болған
Дарвин әлде қашан сүйегі қурап қалған Маненнің таяғына кез келіп, соны
үкілеп отырған жоқ па? 16 жүз жылдағы Коперник сүйегінің күлі де қалмаған
грек-ионнның Пифагорының бөркін тыстап киіп отырған жоқ па? Жақын арада
таптық деп жүрген электрия қуатын грек-ионның ілдеқашанғы табысы тапқан жоқ
па еді?” []
ΧΥΙΙΙ ғасырдың үшінші жартысындағы философиялық ойдың дамуы ғылыми
жаратылыстық және гуманитарлық ұғымдарды біріктіруге ұмтылысымен
анықталады. Бұл тенденция екі бағытта іске асты:
1.Адам табиғи дүние бөлшегі ретінде қарастырылды;
2.Материалды(тәндік, физиологиялық) мен руханилық (идеалды, “құдайлық”)
қарама-қарсылығын мойындауы себепті адам “құдай құдіретінің тәжі” ретінде
табтғатқа қарсы қойылды.
Көрсетілген бағыттардың алғашқысы өз мәселелерін болмыс пен
құбылыстардың материалды негізін мойындай отырып қарастырады. Табиғат пен
адам бірлігі, адамдағы физикалық пен руханилықтың арақатынасын түсіндіруде
ғылыми жаратылыстық материализм өкілдерінің жаңа физикасы мен химиясы,
Ломоносовтың “жер қабаттары” теориясы, материяның сақталуы мен қозғалыс
заңы, Р. Бошковичтің,А. Лавуазье, Д.Дальтон, Дж. Пристли, А. Каверзнев, К.
Вольф, П. Паллас, Ж. Бюффон ізденістерінің үлкен мәні болды. Олар
шығармаларында “өзара әрекет” динамизм,химизм, т.б. принциптерге соны
түсініктеме беріп, электромагнитті және гравитацияның өрістері жайлы
ұғымдарға жақын қорытындылар тұжырымдалады.К. Вольф және Дж. Пристли өліден
тірі тууы мүмкіндігі жайлы, “өлі материяның” “тірі материяға” айналуы
туралы идеялар ұсынды.
Философиялық творчествоның мәні мен мазмұны,анықтаушы факторы-
философиялық антропология болып табылатын Шәкәрім дүниетанымын зерттей
келіп, ойшыл бұл бағыттарды да тереңдей оқып, жақын танысқан деген
қорытындыға келеміз. Оны осы бағыт өкілдерінің бірде атын атап, түсін
түстеп кетуінен (Лавуазье),[] немесе сол өкілдердің тұжырымдарымен сарындас
ойларынан [] ол теорияның кімге тиесілі екендігі жөнінде болжам жасай
аламыз.
Шәкәрімнің философиялық мағынадағы творчестволық қалыптасуы
“қажылық” кезеңінен басталады.Стамбул мен Париж кітапханаларында “түсіп
сәуле соқыр көзге”, Шәкәрім үшін “ауыр тұман” ашылады. Ең алдымен исламға,
қазақтың мұсылманшылығына қанағаттанбаған Шәкәрімді сенім, дін мәселесі
қызықтырады. Абайдан кейінгі ұстазы санаған Л.Толстоймен хат алысқан
Шәкәрім орыстың философиялық идеализм өкілдерінің бағыттарымен таныс
болған. Барлық діндер екі бөлімнен тұрады: бірі-иман (адам өмірі туралы),
екіншісі- метафизикалық- діни догматтардан, әр діннің метафизикасы әр түрлі
де, иман мәселесі бірдей болуы қажет, нағыз діннің басты мазмұны
адамгершілік болуы тиіс деп есептеген, “жан-адам санасының себебі,
бүкіләлемдік ақылдың имманациясы” деп жазған Толстой ойлары Шәкәрім
философиясының өн бойында жаңғырып отырады.( )
Ақыл-ойдағы немесе сезімдегі біржақтылық адам ішкі дүниесінің
бүтіндігін, тұтастығын жояды, ал толық және жоғары ақиқат ақыл, сезім,
қайрат, ұждан бірлігінен туады деп есептейді Шәкәрім. Сондықтан ол
позитивизмнің сезім мүшелері, түйсік арқылы жинақталған тәжірибені көбірек
жақтайтын өкілдерін, мысалы, А. Контты сынайды:
“Оларды сөзбен қайраған,
Ақылдан алыс айдаған ,
Ойменен тапқан бұлдыр деп,
Дене мен пәнге байлаған,
Баяғы Конттың сөзі еді
Жаңаны көрсе жүгірген,
Ақылдан әбден түңілген,
Осыдан дұрыс жол жоқ деп,
Бұл уды судай сімірген,
Дененің соқыр көзі еді.” []
ХΙХ ғасырда өте елеулі ағым позитивизмнен ол кезінде орыс тіліне аударылып
Семейге жеткен шығармалары арқылы танысқан болу керек. Батыстың бұл аталған
ойшылы философияға дәстүрлі көзқарасты жоққа шығарып, оны жағымды
(позитивті) ғылымға айналдыруға күш салған, оған орай тың тұжырым жасаған
тұлға.
Ғылым және философия ақыл-ойдың дерексіз нәтижесі болып қана
қоймай, өмірге пайдалы болуы шарт. Шәкәрім де ғылымның нақтылы адамдарға
әкелетін тікелей пайдасы туралы айтады.
Контты сынаған Шәкәрім сол позитивизмнің келесі бір өкілі
Г.Спенсердің іліміне байыптылықпен қарағанын аңғару қиын емес.( )
И. Кант секілді дүниені “танылатын” және “танылмайтын” деп бөлетін,
“танылмайтынды” бар екендігін ғылым мен дін бірдей мойындайтын “алғашқы
себеп” деп атаған Спенсердің идеясын ғана емес, Шәкәрім атауларын да алған
ба деп ойлаймыз. Бұдан басқа қоғам құрылымын оның мүшелері арасындағы
қызметі жіктелінген ойларын Шәкәрім дәл осы Спенсердің әлеуметтік
көзқарастарынан алған болуы мүмкін. Шәкәрім өз онтологиясын негіздеуде
түрлі космологиялық ілмдермен: эволюционизм, дарвинизм және сол кезде
Европада кең тараған антидарвинистік теориялармен жақын танысқанын көреміз.
Және соңғысын жылы қабылдап, эволюцияны- “ақылды себептің” қозғауынан
туатын органикалық, мақсатты, салдарлық процесс деп түсінген.
ХV ғасырдың соңғы онжылдықтарында Европа, Россияда теософиялық-
алхимиялық шығармалар кең тарап, түрлі спеиритуалистік, алхимиялық клубтар,
астрология мен подоскопия, граф Калиостроның сеанстары үлкен қызығушылық
тудырып жатты. Парижде болып мистикалық газеттер “Равель”, “Клубты” және
осы тақырыптағы әдебиетті көптеп оқыған Шәкәрім француздың белгілі
философтарымен қатар, өткен ғасырдың отызыншы-қырқыншы жылдарындағы сол
кездегі жұрт әуейі болған Бональд, Шатобриан, Баллаши, Де Местр,
Ю.Штиллинг ойларымен жақсы таныс болған деп айта аламыз. Мұны ХV ғасырдың
аяғында Франция мен Германияда кең танымал болған, планеталар адамға
айрықша күш арқылы әсер етеді, сол күшке ие болған адам оны басқаларды
емдеуге пайдалана алады деп есептеген австриялық дәрігер теориясын өз
жүйесіне қалай ұтымды қолданғанынан көреміз: “Осы күнде сыры табылған
физика жаралыс жолынан жоғары қуаттың барлығы 1738 жылы 1815 жылы өлген
Месмер деген Германияның докторы хайуан магниті деген нәрсені тауып,
сонымен ауруларды емдеген. Оны бүкіл Европа білімділері тексеріп, бір
қуаттың барлығын мойындаған. Месмер өзі доктор, көп ғылымды адам, бірақ
емдеуді ғылым жолымен емес, бір шелек суды өзінің бір түрлі жолымен
магниттейді де, сол суға кейін аяғын сұғып, кейін құйынып жазылады. Суды
магниттегенде сиқыршы жәдігөйлер сияқты ақылға қонымсыз Алатау жақтағы
қарақұрт шаққанды емдейтін тарамшы дейтіндер сияқты-ау деймін.
Францияда оны тексеруші комисия шығып, хайуан магниті түбі
білімсіз болса да, әсер беретіні рас екен деп жар салған. Бұл хайуан
магнитінің түбі білімсіз болғаны сияқты электрияның да түбі білімсіз. Бірақ
электрияның не нәрседен шығатыны менен неғылып іске жарайтыны
табылғандықтан, ғылым еріксіз қабыл алып отыр.Сымсыз телеграмм шықпай
тұрғанда жаралыс жолымен іс қуғандар оны мүмкін дер ме еді? Соған қарағанда
магнитизм, спиритизм, телепатиялар да бүгін түп себебі табылмай тұрған қуат
екенін мойындау керек ( ) дейді.
Шәкәрімнің өз өмірі мен әлеумет тұрмысындағы оқиғаларға оның
танымындағы жаңғырық тарихи із ретінде белгілі бір кезең немесе бағыт тура
келіп отырады.
Шәкәрімді де Абай, Шоқан, Ыбырай секілді өз халқының өркениетті ел
қатарына қосылып, экономикалық және рухани гүлденуі басқаларға үлгі болса
деп армандады. Үміт-арманның шындыққа айналар тұсы деп сенген қазан
төңкерісі кезінде жаңа қоғам қандай болуға тиістігін анықтамақ болып
әлеуметтік теорияларды қарастырады, өзі дұрыс деп тапқан “ұждан” ілімін
жұртына ұсынуды және оған жетер жол өнер-білімге шақырды, өз ақыл-ойы
күшін адам, ұлт пен ұлт қоғам, әлеуметтік орта мен тұлға, жалпы мен жекенің
қатынасы мәселесіне бағыттады.Өмірі мен дүниетанымы қалыптасуы ауыр
жағдайда және терең драгматизмге толы Шәкәрім қоршаған ортаның өзгеруі,
“бұзылуы” және жөнделуіне сенімі азаюы салдарынан суфизмге бет бұрды.
Абай секілді Шәкәрім де суфизмнің көрнекті өкілдері әл- Ансари, әл-
Халладж, Ғазали, әл-Хамадани, Санаси, Фаридаддин-Аттар, Румидің ықпалымен
дүниетанымдары қалыптасқан Физули, Шәмси, Сәйхали, Навои, Сағди, Фирдоуси,
Хожа Хафиздерді пір тұтқан. Әсіресе соңғысынан көп аударма жасап, өзі де
оған еліктеп “Иманым” атты таза суфистік стильдегі терең мағыналы үлкен
циклді өлеңдер тобын жазады. Бұдан басқа да әр жылы “Жарымды жаным сүйді,
сүйе алмай жаным күйді,” “Сұраған жанға сәлем айт,” “Қорқыт Қожа Хафиз
түсіме енді де”,- атты өлеңдерінде ұстазы атын ойына алып отырған. Бұл
туындының бәрі ойшылдың идеялық диапазонының кеңдігін, өз заманымен үндес
болып, ондағы аса күрделі мәселелерді теориялық тұрғыдан көрсетудегі азапты
талпыныстарын белгілейді.Адам өмірін қалай түзеуге болады? Адам қайткенде
тату тұра алады?- деп толғанады ойшыл. Бұл сұраққа жауап ретінде түрлі
әлеуметтік, қоғамдық теорияларға тоқталып, адам мінез-құлқына әсер ететін
қоғамдық құбылыстар ішіндегі ерекше роль атқаратын ұғымдармен идеяларды
талдап, адам мен қоғамның байланысы жөніндегі механистік түсінікті,
Шопенгауэрдің пессимистік философиясын, “табиғи құқық”, “қоғамдық келісім”,
“ақылды өзімшілдік” теорияларын сынай келіп, бұларды жекедей алғанда
ешқайсысы да адам өмірін түзе алмайды- деп тұжырымдайды. Оптимистік
дүниетаным жасауға тырысып Шәкәрім ақыл-ой тұрғысынан алғанда, өмір азабы
адам тіршілігінің атрибуты бола алмайтындығын дәлелдейді. Адамзат одан
құтылуға тиіс және құтыла да алады. Бұл мақсатқа жетуге, адам өмірін
түзеуге, барлық адамдар тату тұруға негізгісі- адал еңбек, ақ жүрек, арлы
ақыл болуға керек. Дүниеде бұл үшеуі үстем болмай, адам баласына тыныштық
өмір сүруге тыныштық жоқ”-дейді Шәкәрім. [ ]
Шәкәрім танымы идеялық- теориялық дамудың күрделі жолын басып өтті.
Сөйтсе де Шәкәрімнің идеялық-философиялық мұрасын ғылыми бағалау, оның
дербес, сомтұлғалық, бірегей еместігі туралы пікірді толық жоққа шығарады.
Қазақ ойшылы дүниетанымының қалыптасуы мен көзқарастарына батыс еуропалық
және шығыс философиялық жүйелерінің әсері болғанын терістеу ойымызда жоқ.
Бірақ бұдан оның мұрасын еліктеу жемісі деп атау ұшқарылық болар еді.
Өйткені ғылым таза жерде еш негізсіз емес, теория мен практиканың, ғылым
мен өндірістің бүкіл нәтижесі мен жетістіктеріне сүйене отырып дамитын
болғандықтан, ондай ықпалды әрбір ойшыл, әр ғалым сезінеді.Ал Шәкәрім
дүниетанымына келетін болсақ, ойшыл өз жүйесіндегі қайшылықтарына
қарамастан, философия мен әлеуметтік өмірде қоғам мен ғылым талап еткен
мәселелерді өзі сезініп, өзі қойып, өздігінше шешті.
Шәкәрім танымына қозғау берген ірі әлеуметтік, рухани оқиғалардың
ең бастысы- деспоттық режимге соққы берген, шығыс елдерінің оянуына қозғау
болған 1905 жылғы революция болды.
Келесі маңызды оқиға- 1914 жылы бірінші дүниежүзілік соғыс болды.
Адамзатың және жалпы адамзат мұраттары бірлігінің аяқ асты болуы, жоққа
шығарылу оқиғасы Шәкәрімді бүкіл адамзат қамы мен келешегі туралы терең
ойларға жетеледі.
1917жылғы февраль төңкерісі қазақ азаматтарында ұлыс сезімінің
көтерілуіне зор себеп болды. Ауылда сөйленіп жүрген ұлт қамы, ұлт мұңы іс
жүзінде жарықа шығатындай көрініп Шәкәрім жарқын ойлар мен жоспарларға
кенеледі. Төңкерістің болғанына, бостандық туғанына қанағаттанады, әлеумет
жұмысына араласа бастайды.
Азамат соғысы 1919 жылдың 1 желтоқсанында аяқталып, Семей облысында
кеңес үкіметі түпкілікті орнайды. “Бостандық таңы атты”! деп адал ниетімен
қуанып, рухы көтеріліп шабыттанады Шәкәрім. Бірақ көп ұзамай-ақ шет
аудандарда болып жатқан заңсызықты, шолақ белсенділікті елдің, елдің
бұрынғыдан да ауырлай түскен әлеуметтік-экономикалық жағдайын көрген
Шәкәрім сеніммен бұрынғы жолынан айырып дағдарады. Бапяғыдан беріле
жүрегіне сіңіріп, қасиетті деп жүрген мұраты, мақсаты әп-сәтте тас-талқан
болады. Біржолата не қыларын білмей ашынған, сасқан ойшыл бұл халде қалуға
болмайтындығын, бір шара бір жол іздеу керектігін түсініп қайғыға батады.
Айналып келіп халқын өлеңдерімен түртпектейді. Бірде үміт-сеніммен сөйлесе,
бірде ұлт шамына тиіп ауыр айтады. Ақырында халқына қадірлі дананың әр
сөзінде жаңа бекіп келе жатқан қоғамдық тәртіп негізіне үлкен қопарылыс
жасауы мүмкін екенін тез аңғарған “сезімтал” өкімет құрығынан ажал табады.
Логикалық тұрғыдан алғанда, Шәкәрім өлімі дәл осылай “ қарақшылар басшысы”
ретінде атылып, құр құдықа жерлеу де емес-көмілу сценарийіне құрылуға тиіс
еді. Сонда ғана авторитарлық режим өзіне наразылық білдіруге тырысқан
Шәкәрімнің өзінен ғана емес, аруағынан және оның халқынан да айызы қана
отырып өш алған болар еді. Көзге көрінбес режиссер, оның жолға қойылған
алып та құбыжық аппараты өз міндетін жауаптылықпен тыңғылықты
орындағандықтан бәрі ойдағыдай іске асты.
Соған қарамастан Шәкәрім өмірі мен философиясы әлеуметтік
әділетсіздіе, адамның өз ар тазалығын сақтау, адамдағы жағымсыз әдет-
қылықтармен күрес жолдарын, сол күресте көмек болар теория іздеу, жасауға
арналған азапты да ардақты өмір болуымен құнды.
Қарастырылған мәселелерді қысқаша қорытатын болсақ, Абай арқылы үш
рухани қайнар бұлақты меңгерген Шәкәрімнің ағартушылық идеясын қабылдауы да
Абай тәрбиесі мен оқытуы арқасында оның өз сеніміне айналды.
Шәкәрім Құдайбердіұлыеың адам мәселесіне қатысты теориялық
ізденістері мен позициясына гуманистік алғышарттар мен зерттеу обьектісіне
деген сындарлы, рационалды қатынас тән. Шәкәрім көзқарастарындағы адам
жөніндегі ойлары жан-жақтылығымен және тереңдігімен ерекшеленеді.
Шәкәрім өз дүниетанымы бойынша демократ, гуманист, ағартушы,
насихатшы, географиялық ұлт тегіне тәуелсіз аттар, озық ойлар сөздерін
таратушы.
Құдайбердіұлы Шәкәрім тұрмыс пен қоғамның болмыстық мәселелерінен шет
қалу позициясын ұстаған емес. Керісінше, өмір бойы өз елінің идеялық, басты
саяси оқиғаларының орталығында болып екі дәуір арасындағы заман лебін толық
сезінді және Л.Гумилев тілімен айтқанда пассионарий немесе тоқтаусыз ерік
иесі екенін дәлелдеді: бүкіл қуаты мен мүмкіндіктерін, өзі ашқан
жаңалықтарын халқының өміріне қатыстыруға жұмсады. Осылайша өзінің даңқты
ата Құнанбай, дана аға Абай әулетінен туған нағыз халық ұлы екенін көрсетіп
берді.Кейін, өмірі соңында бәрінен аулақтап сопылық тіршілік кешуінің,
әрекетсіз әрекет позициясын көрсетуінің өзі де болмыс құбылыстары мен
оқиғаларына белсенді қатынас сипатында болды.
Екінші тарау
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы адамтану бағыттары.
2.1. Табиғат, құдай және адам.
Шәкәрім адам көзін табиғатқа, өзіне, дүние құрылымының негіздерін
ашуға тырысты. Фәлсапаның басты объекті және негізгі субъекті адам екенін
көрсетті. Адам мәселесі Шәкәрім творчествосының орталық тақырыбы болып
табылады. Адам феноменін ол табиғат пен тарих мүмкіндіктерінің өзіндік
өлшемі, материалды үлгісі ретінде қарастырады. Сонымен қатар Шәкәрімнің
дүниенің адами сипатына жааған анализі оптимистік тұжырымдар мен соны да
бірегей концепцияға әкелді.
Шәкәрім өз философиясындағы алғашқы міндет – тұтас әлемдік картинаны
жасауда деп білді. Ойшыл дүниедегі адам орны мен табиғатын сол әлемдік
тұтастық тұрғысынан қарастырады. Қысқасы, адам туралы ілімнің негізіне
Шәкәрім белгілі онтологияны қояды.
Шәкәрім философиясындағы негізгі мәселелер XIXғ. Екінші жартысы мен
XXғ. Басындағы маңызды философиялық міндеттерді бейнелейді. Бұл тақырыпқа
арналған басты шығармалары: “Үш анық” трактаты, “Тіршілік жан туралы”,
“Тұмақ өлмек тағдырдың шын қазасы”, “Адам немене”, “Тәңірі мен жан”, “Анық
пен танық”, “Жан мен дене һәм көңіл” деп басталатын өлеңдері, “Тау
басындағы ой”- циклды өлеңдер жинағы.
Барлығында да жан мен тән, ақыл-ойлылық пен материалдық, адам жолдары,
адам өмірі мен дүние құрылымы қарастырылады. Және өз философиялық
тұжырымдарын бекіте түсу мақсатында Шәкәрім әр түрлі білім саларына
–физика, химия, ботаника, физиология, психология, антропология, этнография,
педагогика, тарих, философия, логикаға жүгінеді.
Оның жаратылыс тарихы, тіршіліктің шығуы туралы түсінігін мынандай
жолдары баяндайды:
“Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса,түпке қаш.
Дым тиіп, нұр кеп жылатса
Өс тағы жайнап, көңіл аш”-
Дейтұғын жанда мән болар.
Жұмыртқада ұрық жатпайма?!
Олар да тамақ татпайма?!
Жылынса, яки егілсе,
Онан да таңы атпайма?
Орасаң джа өлмес бидайы.
Жандықта шаһуат болмай ма?
Жатынға барып қонбайма?
Құбылып қаннан тән жасап,
Түзеліп әбден торлмай ма?
Сіздерге мәлім әр жайы.[]
Немесе,
Жанына қарай тән өскен
Өсімдік жаны нашар боп,
Олардан жәндік және өскен
Жәндіктен адам таралған.
Жадында қанды емізген.
Ауызсыз қорек жегізген,
Өзінді-өзім дегізген
Тіршілік содан таралған[]
Яғни, Шәкәрім органикалық тіршіліктің біртіндеп дамитындығын,
жәндіктің өсімдіктен, адамның жәндіктен таралу идеясын құптайды.
Жан беріп жарық жылы нұрдан,
Күн атам, жерді буаз қылған.
Өсімдік туған осыдан.
Жетіліп, өсіп толғанда дән,
Құрт болған дәнде неше мың сан,
Жаралып шықтық біз содан.
Ұсақ құрт дәннен жарып шыққан,
Жасаған құрттар әр түрлі тән,
Құс, балық, шаян-көп айуан
Айуаннан өсіп болдық адам,
Кейіміз есті, кейіміз надан
Жанымыз-күннен келген нұрдан,
Тәніміз топырақ пен судан
Күн атам, анық жер анам.[]
Жаратылыс, Шәкәрімше,даму баспалдақтары мен жетілу формаларына
жіктеледі. Дүниелік тұтастықтың түрлі құрылым формаларын горизонтальды
түрде Шәкәрім төрт топқа бөледі: бірінші-өсімдік, екінші- жан-жануар,
үшінші- адам, төртінші- “алғашқы себеп”; Шәкәрім адамды мұнда жер бетіндегі
тіршілік түрлерінің бірі ретінде жіктелу сатысының жоғары баспалдағына
қояды. Әйтсе де Шәкәрім адамның әлемдік дамуға әсерін мойындағанмен,
антропоцентризмді жата-жастана қолдамайды.
Шәкәрім түсінігіндегі мәнді ұғым оның қозғалыс туралы түсінігінде:
Жаралыс басы-қозғалыс,
Қозғауға керек қолғабыс.
Жан де, мейлің, бір мән де
Сол қуатпен бол таныс.
Әлемді сол мән жаратқан[]
Ары қарай,
Қозғалмаса көшпейді,
Көшпеген нәрсе өтпейді.
Өспеген нәрсе өзгермес,
Түрден ол түрге түмпейді.
Қозғалыс түрлеп таратқан.[]
Шәкәрімше, дүние-біртіндеп туатын қажеттігіне қарай белгілі тәртіппен
себеп-салдар қатынасы бойынша дамып отыратын мақсатты процесс:
Табиғат неше түрлі тән жаратты,
Не үлкен, не кішкентай тән жаратты.
Керексіз, жансыз нәрсе жаратқан жоқ
Есепсіз қанша мың мен сан жаратты.[]
Одан әрі Шәкәрім өз ойын жаратылыстану саласындағы терең білім танымына
сүйене отырып өрбітеді.
Болмыс, Шәкәрімше-рухтың көрінісі. Шәкәрім болмысын шартты түрде үшке
бөлуге болады: 1.Материалды болмыс немесе табиғи болмыс; 2.Әлеуметтік
болмыс; 3.Рухани болмыс. Болмыстың үшінші түрі алдыңғылардың
субстанционалды бастамасы болып табылады. Рухани болмыс- белгілі дәрежедегі
белсенді күш. Дәл осы рухани болмысты Шәкәрім дүние бірлігіеің негізі деп
біледі. Бұл ойлардан шәкәрімнің Гегельдің обьективті идеализміне жақындығын
байқаймыз.Бірақ Шәкәрім ешбір жерде оған сілтеме жасамайды, Платонның
неоплатониктер философиясына іш тартатындығын байқатады.
Рухани болмыс “таза ақылдың” қабілет-күші толық ашылатын табиғи
болмысқа әсер еткенмен, Шәкәрім түсінігінде олар тек әлеуметтік болмыста
ғана бірігеді: “ақыл-ой” және адам бір-біріне жат емес. Өйткені, тірі
тіршілік түрлері ішінде адам ғана ойлау қабілетіне ие.
Өмірінің соңына қарай Шәкәрімнің адам және оның дүниедегі орны
жайлы ойлары белгілі тұжырымдар жинақ –жүйесіне-өзіндік философиялық
бағдарға мақсатталып қалыптаса бастайды. Онтология, адамтану мәселесінде
Шәкәрім жеке бөлініп алынған дара құбылыстан жалпыға қарай қозғалуға
тырысты. Ойшылдың индивидуалды адам тіршілігі менен тұтас әлем, космос
арақатынасы мәселесіне ден қоюы XVIIIғ. аяғы мен XIXғ. Басындағы дүние
жүзі ғалымдары мен философтарының жалпы қызығушылығын бейнелейді. Және оның
бұл тақырыптағы шығармаларынан философиялық антопогонездің басты идеясы-
болмыс заңдарына сүйене отырып, адамдағы “заттылық” пен “ойлылық”, “жан”
мен “тән” бірлігін ашатын құрылым айқындалады және нақты қалыптасады.
Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz