Қырымның қырық батыры жырының лексикалық сипаты

Жоспар

КІРІСПЕ

I «ҚЫРЫМНЫҢ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ» ЖЫРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ СИПАТЫ
I.1.Жырдың лексикалық құрамы
I.2.Жырдағы жалқы есімдер
I.3. Жырдағы тілдік деректердің этнолингвистикалық негізі
I.4.Жырдағы көркемдегіш амал.тәсілдердің тілдік ерекшелігі

II ЖЫРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Еліміз өзінің егемендігін алып, дербес мемлекет мәртебесіне ие болып
отырған шақта, қазақ халқын әлемдік деңгейде таныту үшін, ең алдымен, оның
ұлттық болмысын көрсететін бай мұраларын, рухани дүниелерін таныту керек.
Қазақ халқының мәдени-рухани болмысында көркем әдебиетіміздің, соның
ішінде ауыз әдебиетінің алар орны ерекше. Туған халқымыздың тұңғиық
мұхитына айналған ауызекі сөз өнерін молайта түсетін кең бір арнасы – эпос.
Оны жинау, жариялау, жан-жақты зерттеу жұмыстары ауыз әдебиетінің басқа
жанрларын зерттеумен салыстырғанда, көп ілгері озғаны мәлім.Халқымыздың
ғасырлар бойы ұрпаққа мирас етіп қалдырған мол мұрасы хақында ұлы жазушы
М.Әуезов: Замана толқыны тарих теңізінің жағалауына көркемөнердің баға
жетпес меруерт-маржандарын қалдырды...
Өткен заман жайын шертетін өлмес-өшпес дана шежіреші эпос бізге
ғасырлар тынысын жеткізгендей, сол кездегі жандар бейне бір тіріліп келіп,
сыр сезімін, ойы мен шынын, үзілмес арманы мен бақыт аңсаған тілегін
алдымызға жайып салғандай болар еді,-деп, баға берген. 2,27
Қазақ эпикасының мол дүниесінің ішіндегі халық жанының нұрлы қайнары,
күре тамыры – батырлар жыры десек, артық айтқандық болмас. Ғасырлар бойы
қайсар халқымыздың басынан кешкен небір жаугершілік замандары, тарихи
кезеңнің көркемдік келбеті, салт – санасы батырлар жыры арқылы да күні
бүгінге дейін бізге жетті. Батырлық эпос халқымыздың арман – тілегін,
аңсарын өзіне міндеттелген қасиетті әрі ауыр жүктей арқалап келеді.
Батырлар жыры – қазақ эпосының ішіндегі көбірек зерттелгені. Қазақтың
ғұлама ғалымдары: М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев,
Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, М.Қаратаев, Ә.Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев,
Т.Сыдықов, Р.Бердібаев, С.Садырбаев, Қ.Сыдиықов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев
т.б. өз еңбектерінде батырлық эпосты терең әрі әртүрлі теориялық аспектілер
бойынша зерттеді.
Десек те, осы күнге дейін ғалымдардың нақты ғылыми зерттеу нысанына
айналып, жан-жақты сыры мен мол қыры ашылмай жүрген бағалы құндылықтарымыз,
әдеби дүниелеріміз әлі де жетерлік. Соның бірі халық арасында күні бүгінге
дейін айтылып жүрсе де, әдебиеттану тұрғысынан болсын, лингвистикалық
тұрғыдан болсын, арнайы ғылыми зерттелмеген эпос - Қырымның қырық
батыры. Бұл жыр қазақ жырларының үлкен бір бөлігін құрайтын ноғайлы
дәуірінің жырына жатады.
Қырымның қырық батыры жырының әдебиетіміздің тарихында қаншалықта
құдіретке ие екендігін Қ.И.Сәтпаев пен Ғылым академиясының Қазақ филиалының
Тіл, әдебиет және тарих институтының директоры Н.Т.Сауранбаевтың Қазақ ССР
Халық комиссарлары советінің председателі Н.Д.Оңдасынов жолдастың атына
Мұрын жырау Сеңгірбаев жырларын стнеографияға түсіріп алу қажеттігін
баяндайтын мәлімдемесіндегі мына сөздерден аңғаруға болады: Қырымның қырық
батыры туралы жыр қырық тараудан тұрады, оның әрқайсысы жеке-жеке
батырларға арналған. Сонымен бірге көбіне бір батыр екінші батырдың ұрпағы
болып жырланады. Сондықтан да қырық батыр жайлы жырлардың жиынтығы – тегі
мен композициялық құрылымы жағынан өзара тығыз байланысты. Қырымның қырық
батыры туралы жыр деп аталатын жырлар жиынтығы - өзінің құрылысы жағынан
қырғыздың белгілі Манасын еске түсіретін, бірақ көлемі бойынша одан екі
есе үлкен, қалыпқа түскен тұтас бір мәдени дүние. Әр батыр туралы жырдың
әрқайсысының 7 күннен 10 күнге дейін жырланатындағына қарап, қырық жырдың
нақтылы көлемінің қанша екендігін шамамен мөлшерлеуге болады. Аталған мұра
көлемі жағынан Шығыстың ұлы туындысы Мың бір түннің өзін кейінге
қалдырады. 3,450
Әдебиеттанушы ғалымдарымыздың барлығы дерлік өз еңбектерінде бұл
жырдың маңыздылығы, қай дәуірді суреттейтіні, қаншалықты тарихилығы,
кімдер жырлағаны туралы және жырдың көркемдік тілі жайында азды-көпті
ғылыми көзқарастар айтып кеткен.Сол ғалымдарымыздың еңбектеріне сүйене
отырып, жырдың зерттелу тарихына тоқталсақ, Қырымның қырық батыр жыры
туралы пікір айтқан ғалымдар: Қ.Жұмалиев пен М.Ғабдуллин Ш.Уәлихановтың
Қазақ, қырғыз, өзбек, ноғай халықтарының ауыз әдебиетінің бір түрі -
батырлар туралы жарлар. Бұл жырлардың көбі Алтынорда дәуірінде болған
тарихи адамдар туралы. Соған қарағанда, бұл жырлар XV-XVI ғасырларда
жасалған сияқты 4,32 деген тұжырымына сүйеніп, былай дейді: Шоқанның
бұл айтқандары барлық эпос туралы болмаса да, бірқатары жөнінде-ақ дәл
деуге болады. Қырымның қырық батыры туралы эпос кейін жазылып алынса да,
ондағы қатысқандардың көпшілігі Алтынорда дәуірінде болған адамдар және
Қырым хандығының өзі - Алтынорда ыдырай бастаған кезде пайда болған хандық.
Міне, осы тұрғыдан қарағанда, Шоқанның жоғарғы айтқандары шындықтан шалғай
емес. Осы пікірлерге қарап, Қырық батыр жырына Қырым атының қоса
айтылуы да, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин айтқандай, ол жырлардың
Алтын Орда ыдырау, Қырым хандығының құрылу дәуіріндегі оқиғаларды
бейнелеуінен деп ойлаймыз. Бұл жырлар ноғайлы дәуірі оқиғаларын
елестеткендіктен, ел аузында кейде ноғайлық жырлары деп те аталады.
Тарихи деректерде Алтын Орда ыдырап, бұл Орданың шығыс
территориясында қазақ хандығы қалыптасқан кезде, Арал-Жайық-Еділде Ноғай
ордасы құрылған,бұл орда Үлкен Орда және Кіші Ордаға бөлінген он сан
жұрттан тұрған,ордада Мұса кейін оның балалары Мамай,Ысмайыл билік
құрғанда, (1481-1560) көршілеріне әскери саяси белсенділік көрсетіп,
жортуылшылық салт ұстанған. Осы жортуылдың жемісі ретінде Орақ-Мамай жыры
т.б туындысы туған.
Қазақ хандығы құрылып,қазақ халықтығы қалану процесі жүріп жатқан
дәуірде, басқа өлкеде Ноғай халықтығы құрылу процесі басталған. Осы дәуірде
туған Орақ-Мамай, Ер-Шобан, Доспамбет сөзі сияқты жырлардың өзі -
ноғай, қазақ боп бөлінген кезеңнен кейін осы ноғай одағы құрамында болып,
кейін XVII ғасырда қазақ хандығына қосылған ру-тайпалармен бірге келді.

Аталмыш жырдың қаншалықты тарихи немесе аңыздық сюжетке құрылғандығы
туралы эпостанушы ғалымдарымыздың арасында әртүрлі ғылыми көзқарастар,
кереғар пікірлер бар.
Қазақ эпосының, оның ішінде ноғайлы дәуіріне қатысты эпостардың
тарихилығы туралы алғаш пікір айтқан қазақ зерттеушісі - Шоқан Уәлиханов.
Ғалымның еңбектерінде қазақ түсінігінде ноғайлармен көрші отырған кездері
алтын заман болғандығы, осы дәуірдк тарихта өмір сүрген Едіге, Тоқтамыс,
Орақ, Ер Көкше т.б. қайраткерлердің қазақ жырларынан орын алғандығы арнайы
сөз болып, бұл есімдердің тарихилығына ерекше мән берді. Самый
замачательный исторический джир киргизский, это–Идиге деп, тарихи жыр
терминін де алғаш қолданған Ш.Уәлиханов болатын. Жалпы тарихи жыр
дегеніміздің өзін атақты фольклортанушы, академик С.Қасқабасов: Тарихи
жыр, түптеп келгенде,-батырлық жыр мен тарихи өлеңнің арасындағы жанр.
Тарихи өлең әңгімеленіп отырған оқиғаның ізінше пайда болады да, ел арасына
тез-ақ тарап кетеді. Кейін сол өлеңде айтылатын оқиғаның негізінде көлемді
шығармалар туындайды. Олар бірте-бірте циклденіп, үлкен жырға айналады және
оған көптеген тарихи шағын өлеңдер енеді. Содан барады да, үлкен поэтикалық
тарихи жыр пайда болады. деп түсіндіреді. 5,45-46
Филология ғылымдарының докторы, профессор Р.Бердібаев, батырлық
жырларды зерттеуші көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып: Эпостан
тарихта ерекше рөл атқарған нақты тұлғалар мен оқиғаларды іздемеу керек,
табиғаттың мейірімсіз дүлей күші мен басқыншы жауларды жеңген халық ой-
санасында қорытылған батырдың нақты образын жасау керек,-деген өрісті
пікір айтады. Бұл пікірдің қазақ эпостарына, оның ішінде Қырық батыр
жырларына тікелей қатысы бар. Ғалым осы мақаласында Қырық батыр
құрамындағы Едіге, Қарасай–Қази, Орақ-Мамай, Нәрік, Мұсахан, т.б.
жырлардың қай–қайсысы да тарихи дерекке емес, аңызға, ертегілік сюжеттерге
негізделгенін айтады. 6,124
1974 жылы жарық көрген В.М.Жирмунскийдің Тюркский героический эпос
атты еңбегінің 2-тарауы осы ноғайлы дәуірін жырлаған қазақ эпосындағы
Едіге, Орақ–Мамай, Шора т.б. эпикалық мұраларға арналды.Ол Едіге
туралы жыр тарауында да, Ноғайлы батырлары туралы жырларға тарихи
мәліметтер тұрғысынан қарау атты тарауында да өзі қарастырған жырлардың
негізгі нұсқалары ретінде қазақ ішіндегі Нұртуған, Мұрын, Байшолпанұлы,
Қазан жырлаған варианттарды алды.Соның ішінде Мұрын жырау жырлаған нұсқасы
жайлы: Цикл песен о сорока богатырях в исполнении Мурун-жырау объединяет
следующие имена и группы сюжетов... деп бастап, әр тарау бойынша жалпы
қырық батырдың тізімін атап көрсетеді. Из этого общего числа от Муруна
записано 27 сюжетов, в общей сумме около 25000 стихов. Остальные
зарегистрированы только по названию деп жазып, жыраудың жырлаған
нұсқасының құрамын, жолын толық анықтап береді. 7,153
С.Сейфуллин 1932 жылы шыққан Қазақ әдебиеті атты еңбегінде қазақ
эпосының үлкен бір саласы ноғайлы жырларын арнайы сөз етті. Ноғайлы
жырларына байланысты Сәкеннің бұл концепциясы әлі күнге өз маңызын жойған
жоқ. Ол қазақтағы Орақ–Мамай, Едіге, Ер Тарғын жырларының Қырым
татарларында да кездесетініне тоқталып, екі халықтың нұсқалары арасындағы
ұқсастықтарды ашты. Яғни, түркі халқына ортақ бұл жырларды алғаш рет
типологиялық жағынан қарастыруға тырысты. 8,46
Филология ғылымын зерттеуші ғалым С.Садырбаев байыптағандай, Қырық
батыр жырларында, әсіресе, батыр өмірінің туғаннан, өлгенге дейінгі әр
кезеңін суреттейтін өмірбаяндық және тұқым қуалап, үрім бұтағының бәрі
батыр болатын генеологиялық сипат басым. 9,36 Батырдың генеологиясын
тізбектеу, ата-тегін дәріптеу қазақтың қаһармандық жырының көбіне тән.
Қырымның қырық батыры жырында бұл кейде жырдың экспозициясында мотив-
суреттеме арқылы беріліп, кейде жырдың оқиғалық бөлігінде батырдың
монологында, диалогтарда өз аузынан немесе дос– жарандарының туысқандарының
атынан айтылып жатады. Фольклорист С.Қасқабасов фольклордағы бұл құбылыстың
шежірелік тұтастану екендігін ашып көрсетті. Ғалымның Қазақ фольклорындағы
шежірелік тұтастануының классикалық үлгісі-Қырымның қырық батыры деген
сөзіне қарастырып отырған жыр да дәлел. Ол Шежірелік тұтастану екі
мақсаттан пайда болатын тәрізді: бірі – батырды дәріптеу болса, екіншісі-
ұрпақтың, ата мен баланың, аға мен інінің ынтымақта болуын ардақтау,
туыстық қарым–қатынастың үзілмей, тығыз байланыста болуын көксеу,-деп, бұл
құбылыстың пайда болу себебін түсіндіріп өтеді. 4,64-65 Қырық батыр
бір ғана жыраудың еңбегі ғана емес, сан ғасыр сұңғылалары туғызып, өңдеп,
жетілдіріп, дамыта жырлаған халық қазынасы екенін аңғартады. Бастауы Сыпыра
жыраудан басталатын, Абыл, Нұрым, Марабай, Есенбек, Қуан, Көшелек, Жаскілең
т.б. ақын-жыраулар жырлап таратқан сала-сала батырлық жырларды өмір бойы
топтап біріктіріп, желі-желі жүйемен өрбітіп, Қырық батыркүйінде Мұрын
ғана жырлаған. Әрі азапты, әрі қызықты бұл істі атқару Мұрынның сирек
кездесетін ғажап өнер иесі екендігін дәледейді. Мұрынның мықтылығы сол–баба
жыраулар бастап, сан ғасырдың саңлақ жыраулары атсалысқан батырлық эпопеяны
аяқтап, ата-баба аманатындай асыл мұраны біздің дәуірімізге табыс етуінде.
Ол- халқымыздың дәстүрлі жыраулары мен жыршыларының ізін жалғастырып,
біздің дәуірімізге жеткен көрнекті өкілі.
Жалпы, еліміздің батыс аймағындағы ақындық, жыраулық орта, сырттай
қарағанда, шағын бір жырау, жыршылар тобы сияқты көрінуі мүмкін. Әлбетте,
олай емес. Бұл орта бейне бір айдын теңіздей елестейді. Оған құятын бастау,
бұлақтар мүлде көп болған. Сол бастаулардың бірі–Мұрынның өзі туып-өскен
Маңғыстау, Қарақалпақ, Хорезм аймағындағы Абыл бастаған Нұрым, Қашаған,
Қалнияз, Қарасай, Қалым, Мәулімберді, Өгізбай, Бегім сияқты ақын-жыраулар
ортасы.
Қазақстанның батыс аймағында эпостық жырлардың көп туып, мол сақталуы
себебін Ақындар аталатын еңбегінде (1956) ғалым Е.Ысмайылов ел өміріндегі
ірі оқиғалармен байланысты қарайды. 10,105-109 Расында да, бұл мекен–көне
дәуірден бері тіршілік толастамаған аймақ. Теңіз жағасы, өзен бойлары еш
уақытта елсіз болмаған. Атырау, Маңғыстау жеріне Арал, Каспий маңында
болған көшпелі тайпалардың көбі ат ізін салған.Мұнда ежелгі сақтардан
бастап, каспийлер мен аландар, қыпшақтар мен оғыздар, қалмақтар мен
ноғайлар болған.Соларға орай жеті жұрт туралы аңыздар туған.Бұл аймақта
сол тайпалардан және әлі күнге ғылымға беймәлім елдер мен ру, ұлыстардан
қалған материалдық мұралар мол сақталған.
Мұрын жырау мұрасын тереңірек зерттеген ғалым С.Садырбаевтың дерегіне
қарағанда, атақты жырау осындай шежірелі мекенде, Маңғыстау түбегінің
Бозашы алқабында 1860 жылы 15 қаңтарда дүниеге келген. Жастайынан халық
әдебиетін бойына сіңіріп, маңайындағы ақын– жыраулардың батасын алып,
солардың жыр-өлеңдерімен сусындап өскен дарынды жырау ел басына күн туған
қиын шақта, бір жағынан Кеңес Үкіметі, екінші жағынан Ұлы Отан соғысы
қысып, есеңгіреткен заманда тарихта өткен батырларымыздың ерлігін мадақтап,
халқына рухани күш бере білді.
Мұрын жыраудың ақындық ортасы, оған жырды үйреткен ұстаздары туралы
айтсақ, кейбір зерттеушілер: Мұрын Абыл, Нұрым, Қашағандарға еріп жыр
үйренген, - дейді. Абыл дүниеден өткенде, Мұрын 4-5 жаста ғана еді.
Демек, Абыл репертуарындағы жырлар оған Нұрым, Қашағандар арқылы ұласады.
Мұрынның өз айтуынан жазылған деректерге қарағанда, ол Нұрыммен бірнеше рет
кездескен. Әсіресе, отыз екі жасында Сағыз бойында Топырақшашты деген жерде
кездесуін ерекше әңгімелейді. Бұл кезде Хиуа, Атырау елдеріне танымал
болып, Мұрын жырау атанған жыршы: Балам, өлең қуалап жүр екенсің ғой,-
деген Нұрымға өз жайын жырмен баян етеді:
Аты-жөнім сұрасаң,
Сеңгірбекұлы Мұрын-ды.
Көрейін деп мен келдім,
Көрмегем бұрын түріңді.
Өлең жолын қудым мен
Бұр он сегіз жасымнан.
Домбыра қолға алған соң,
Оңға бұрып салған соң,
Кеткен жоқ жақсы қасымнан.
Сөз алуға келемін,
Айлық жолдан мен іздеп,
Өздеріңдей жақсы асылдан.
Мен тап болдым ағаке,
Қалпақта Қораз жыршыға,
Бөгейдегі – Қалымға,
Бәлидегі – Бегімге.
Өзімнен бәрі аса алмай,
Ойладым сізге баруға,
Қырымның байтақ ерінен
Сізден сұрап алуға.
Ерді деп бес жыл есіттім,
Асылы туған Нұреке,
Адайдағы ақын Абылға. 3,16-17
Мұрын халқымыздың кемел ойының жемісі-Қырық батыр жырларын өмір бойы
жетілдіріп, жаңғырта жырлап, бүгінгі ұрпаққа табыс етті. Телегей теңіздей
мол қазынаны сан жылдар сақтап, жүйелі орындап, біздің дәуірімізге
ұластыруының өзі-баға жетпес ерекше еңбек.
Жалпы, 1942 жылы Алматы қаласында Мұрын жыраудың өз аузынан жазылып
алынған Қырымның қырық батыры үш саладан тұрады:
1) Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары. Бұл он батырды қамтиды: Аңшыбай
батыр, Парпария, Едіге, Құттықия, Нұрадын, Мұсахан, Орақ, Мамай,
Қарасай, Қази.
2) Қарадөң батыр және оның ұрпақтары. Бұл да он батырды қамтиды: Қарадөң,
Жұбаныш, Сүініш, Ер Бегіс, Ер Тегіс, Ер Кегіс, Тама, Тана, Нәрік,
Шора.
3) Жеке батырлар. Бұл салада жырау жиырма бір батырды жырлаған:
Асанқайғы, оның інісі Тоған, Асанның баласы Абат, Қарғабойлы және
Қазтуған батырлар. Өзге әңгімелерде, көне жырларда Қарғабойлы деген
сөз батыр жырау Қазтуғанның сипатындай бейнеленсе, Мұрын Қарғабойлы
деген бір батыр,Қазтуған деген екінші батыр деп жырлаған. Көкше батыр
және Көкшенің ұлы Ер Қосай, Ақжонасұлы Ер Кеңес, Манашы және Манашыұлы
Тұяқбай, Жаңбыршы және Жаңбыршыұлы Телағыс, Айсакныңұлы Ахмет, Әмет
батыр, Алау батыр, Шынтас батыр және Шынтасұлы Төрехан
батыр.Қыдырбайұлы Қобыланды, Сұлтан Керім, Қарт Қожақ, Құлыншақ. Жеке
батырлар дегенмен, бұлардың да көбі әкелі- балалы батырлар.
Жыраудың осы елеулі қызметі М.Әуезов, М.Ғабдуллин, С.Қасқабасов,
Ә.Қоңыратбаев, Н.Сауранбаев, Е.Ысмайылов, С.Садырбаев, М.Ғабдуллин,
Т.Сыдықов, Р.Бердібаев, М.Ғұмарова, О.Нұрмағанбетова, Ш.Ыбыраев, С.Сәкенов,
А.Тұрғанбаев, Р.Сахиева, Қ.Сыдиықұлы т.б.еңбектерінде, Е.Өмірбаев пен
М.Бимағанбетов мақалаларында орынды бағаланып келеді.
Ал, бүгінгі күннің мәселесі–Қырымның қырық батырын лингвистикалық,
яғни, тілдік тұрғыдан зерттеп, көркем жырдың поэтикалық-тілдік табиғатын
тану, сол арқылы қазақ тілінің сөздік қорының, құрамының қаншалықты бай
екендігіне тағы да көз жеткізу.
Мен өз жұмысыма негіз етіп, осы Мұрын жырау жырлаған нұсқаның тілін
лексика-грамматикалық тұрғыдан қарастырып, жырдың тілдік табиғатын ашуға
тырыстым. Жалпы, жеке батырдың ерлігі туралы жырға лингвистикалық талдау
жасау кандидаттық, докторлық жұмысқа арқау болары сөзсіз. Қырық батыр
туралы жырды тілдік тұрғыда зерттеу - үлкен еңбек, өйткені мұнда терең, әрі
жан-жақты зерттеген сайын сыры ашыла беретін сөйлем құрылымдары, ерекше сөз
тіркестері, сөздер өте мол. Тағы бір ерекшелігі–Мұрын жырау бұл жырды
поэзия тілімен қоса проза тілін араластырып жырлаған.
Мұрын жыраудың жай айтушылардан, жыраулардан айрықша бір
өзгешелігі–ол қазақтың батырлық жырларын бөлшек-бөлшек сюжет етіп
ұсақтамай, қазақтың барлық эпостық сюжетін жинап, эпопея түріне тоқып
жырлайды. Бұл реттен ол-тек эпос ақыны емес, эпопея ақыны. деп, дарынды
жырауға лайықты атақ берген Ә.Қоңыратбаев болатын. 11,52 Осындай мол
мұраны 90 жасында жырлап, артына өшпез із қалдырған эпопея ақынның тілі де
дархан қазақ халқының даласы секілді кең, көсіліп жатыр. Оны толыққанды
зерттеу–болашақ тіл мамандарының кезек күттірмес міндеті.

I ҚЫРЫМНЫҢ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ ЖЫРЫНЫҢ
ЛЕКСИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Кез келген халықтың сарқылмас мәдени мұрасын танытатын ұлттық бейнесі-
тілі екендігі белгілі. Өйткені Қай халықтың болса да, қоғамдық өсу,
өркендеу жолында көтеріле алған биігі мәңгі болып, Ана тілінде сақталып
отырады. Қай халықтың болса да, ақыл–ой тереңдігі, сана–сезім сергектігі
көп салалармен тармақтала, молыға келіп, тағы да сол Ана тілінің алтын
қорына қосыла береді. Қай халықтың болса да, басынан өткен дәуірі,
қилы–қилы кезеңдері Ана тілінде із қалдырмай өте алмайды. Ана тілі
дегеніміз–сол тілді жасап келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінін де,
болашағын да танытатын сол халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі.
12,35 Сондықтан ана тілінің қадір қасиетін биікке көтеріп, қастерлей
отырып, оның жетілу, даму, толығу, баю процесін жан–жақты зерттеп, жас
ұрпақ санасына жеткізу бүгінгі өмір талаптарының ең маңыздысы деп
есептеуіміз керек.Соның ішінде оқырманын ойлантып, санасын сәулелендіретін
көркем әдебиет тілінің орны айрықша екені даусыз. Эстетикалық ойы жоғары,
айтар идеясы айқын, мазмұны терең көркем шығарма оқырманға сөз құдіреті
арқылы жетеді. Сөз құдіреті арқылы суреткер тілінің әсемдігі, көркемдігі,
тілдік құралдар мен тәсілдерді орнымен жұмсап, сөз қазынасын молынан
пайдаланып, сөздерді қиыстырудағы ұтқырлығы, шеберлігі, даралығы, өзіндік
жаңалығы танылады.
Соңғы кезде тіл білімінде жекелеген ақын–жазушылардың шығармаларындағы
тілдік ерекшеліктерді зерттеу дендеп қолға алына бастады. Жалпы бүгінгі
күні көркем әдебиет тіліне тілші ғалымдарымыз көп көңіл бөлуде. Оған
байланысты соңғы жылдар ішінде ғылыми зерттеу еңбектер, монографиялар, сын
мақалалар жарық көрді. Мәселен: Қ.Жұмалиевтің Қазақ әдебиеті тарихының
мәселелері және Абай поэзиясының тілі (1960), Р.Сыздықованың Абай
шығармаларының тілі(1968), Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы(1970),
Е.Жанпейісовтың М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясының тілі, М.Серғалиевтің
Көркем әдебиет тілі (1995) т.б. еңбектерді атауға болады.
Әр жылдары жарыққа шыққан ғалымдардың ой – толғамдары суреткер тілі
арқылы әдеби тілдің көркемдік дәрежесін танып білуге болатындығын дәлелдеп,
жеткізіп берді. Олар өз еңбектерінде әдеби тілдің қалыптасуын, дамуын,
әртүрлі аспектілерін жан–жақты зерттеді. Әр еңбектерінің құндылығы сонда -
олар әр қаламгердің тіліне тоқтала отырып, әдеби тілге қосқан үлесі, сөз
сыры мен сиқырының күші және оның түрлі мағыналық сипатын ашудағы
лексика–семантикалық, грамматикалық, морфологиялық құрылымына тоқталды,
жалпы көркем әдебиет тілін лингвистикалық тұрғыдан зерттеудің әртүрлі
формалық әдісін көрсетті.
Көркем проза стилистикасымен қатар поэзия стилистикасын қарастыру -
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.Поэзия стилистикасын
қарастырғанда, біз сүйенетін негізгі обьект-ақынның өлеңдері, нақтылап
айтсақ, образбен өрнектеген сөз өрнектері және олардың қолданылу
мүмкіншілігі.
Поэзияға келсек, мұндағы лингвостилистикалық ізденістер мүлде ерекше
тұнып тұрған образдылық болса, сол образдылықты жасайтын құралдар мен
тәсілдерді зерттеу міндеті тұрады. Лингвистикалық стилистика көркем сөздің
ерекшеліктерін зерттейтін болғандықтан, оған ырғақ, поэтикалық синтаксис,
сөз арқылы берілетін бейне сияқты тарамдарды қамтитын лингвистикалық
поэтика кіреді.
Поэзия тілін лингвистика тұрғысынан зерттегенде, ең алдымен, ондағы
образ жасампаздық мәселесі көзделеді. Ал образ жасампаздық тіл
элементтерін жазушының өз қаламында жарата білуі арқылы пайда болады. Сөз-
образдардың түрлерін, оның ұлттық бояуын тануда поэзия стилистиканың
міндеті зор,-дейді көрнекті ғалым Р.Сыздықова. 1,54
Тілімізде осындай лингвистикалық поэтикалық талдауды қажет ететін
көркем жырларымыздың бірі–Мұрын жырау жырлаған Қырымның қырық батыры
жыры. 1944 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия фольклоры туралы
Бүкілодақтық ғылыми конференция қаулысында Мұрын жырлаған Қырымның қырық
батыры эпосының дүниежүзілік маңызы бар деп айрықша аталды.
Әдебиетімізде эпостық, әрі эпопеялық жыр деп бағаланған бұл жырдың,
алдымен, лексикалық құрамына зерттеу жасасақ, мұнда лексикологияның кез-
келген категориясының зерттеу нысаны бола аларлық сөздер өте көп кездеседі.

I.1.Жырдың лексикалық құрамы.

Жырды талдамас бұрын, жалпы, сөздің лексикалық мағынасы туралы қысқаша
түсінік берсек. Барлығымызға белгілі, тіл қатынас құралы болғандықтан, ол
ойлаумен және сол ойды жарыққа шығарумен тікелей байланысты. Айналадағы
заттар мен құбылыстардың біздің санамызда бейнеленуінің нәтижесінде пайда
болатын ұғымы сөздің білдіретін ішкі мазмұны, яғни, мағынасы болып
табылады. Сөздің осындай тура мағынасы лексикалық мағына деп аталады. Сөз
белгілі бір ұғымның атауы болғандықтан, соған сәйкес ол белгілі бір нақты
лексикалық мағынаны білдіреді. Сөздің лексикалық мағынасына, алдымен, оның
нақты, тура мағынасы жатады.Айталық, көл, құс, үй, бес, келу сияқты
сөздердің лексикалық мағынасы: табиғи су қоймасы; үстін қауырсын
жапқан,ұшып жүретін жануар; адамның тұратын баспанасы; заттардың нақты
сандары; бағытқа қарай қозғалу қимылы... Сонымен қатар сөздің мәндес,
қарсылас, ауыспалы т.б. мағыналары болады. 13,365-367
I.1.1.Көнерген сөздер – тілдің белгілі бір кезеңінде белсенді
жұмсалып, уақыт өте келе қолданылуы азайып ұмытылып кеткен, тек тарихи
жырлар мен құжаттарда, шежірелер мен ескерткіштерде кездесетін мағынасы
күңгірт сөздер.
Дүниеде өзгеріске ұшырамайтын ештеңе жоқ. Бұл - тілге де ортақ
құбылыс. Шынында да ортақ тіліміздің грамматикалық құрылысында, фонетикалық
жүйесінде баяу да болса жүріп жататын өзгерістерді былай қойғанда, сөздік
құрамымыздағы біралуан сөздердің уақыт озған сайын көнеленуімен бірге,
лексикамыздағы бірқатар жаңа сөздердің қосылып отыратыны кім-кімге де айқын
аңғарылатындай құбылыстар. Ендеше, Осыдан жүз жыл бұрын өмір сүрген
адамдар осылай сөйлейді, олардың ой-санасы, сөздік қорлары осы күнгі
адамдардай болды дегенге ешкім сенбес еді. Сондықтан жазушылар
шығармаларының тақырыбына, суреттеп отырған оқиғасына, шығармада
көрсетілген дәуіріне сәйкес тіл қолданады. 14,36 Ал мұндай сәйкесімділік
бір жағы көнерген сөздердің қатысымен туады. Көнерген сөздер көбіне тарихи
тақырыпқа жазылған шығармаларда мол кездеседі. Ол сөздер қоғамның белгілі
бір кезеңіндегі тарихи шындығын танып білуге көмектеседі.
Қырымның қырық батыры жырының бірінші бөлімінен осы тұрғыдан
танылатын жекеауыз, бағлан, сауыр, шарайна, қорамсақ, батпан, (Аңшыбай
батыр), жете, сүңгі, ақберен, балдақ, шарық (Парпария), толай
(Құттықия), хисап, секпіл, көлбетті (Едіге), жұмла, тағайын, берен,
зарпы, кіл (Нұрадын), зауық, шәр (Орақ, Мамай), құду (Қарасай, Қази)
т.т. сөздерді атап көрсетуге болады.
Аталған сөздерге жеке-жеке түсініктеме беріп өтсек. Жырда кездесетін
көнерген сөздердің басым бөлігі-есім сөздер, оның ішінде зат есімдер.
Мәселен, жырдағы:
Намысы бар бағландар,
Соңыма менің еріңдер,-деген жолдардағы бағлан сөзі
түсіндірме сөздікте таңдаулы азамат, игі жақсы деп тәпсірленген.
Қазақтың ертеде ұзындық өлшемдеріне байланысты қолданған сөздері тіл-
қазынасының бір байлығын құрайды. Көне өлшем атауларынан қалған кейбір
сөздер тілімізде әлі де кездеседі. Жырда да осындай өлшемдер көптеп
кездеседі.
Баланың сөзі батпандай,
Шабақтап жанын жатқандай.
Батпан – салмақ өлшемі.
Биіктігін бұл қылды,
Сексен аршын қаласы.
Аршын – метрге тең өлшем, кез.
Азаңдау болған қарасы,
Алдынын шыққан аз кісі.
Азаңдау – шағын, аз.
Жырда ертедегі қазақ халқының анық тұлғасын көрсететін этноним
сөздер, соның ішінде киім–кешек атаулары өте көп кездеседі. Атап айтсақ:
Шамақанға күң болып,
Аяғыма шарық киіппін.
Шарық – теріден, тал қабығынан және т.б. арзан заттардан ләкерлеп жасалған
аяқ киім, шәркей.
Жорға таңдап мінерміз,
Торқа таңдап киерміз.
Торқа – ең қымбат жібек мата.
Басында сәлдесі,
Үстінде меллесі.
Мелле – көгілдір желең шапан.
Алтын жыға басында,
Баланың келді қасына.
Жыға – соғыста киетін бас киім.
Айсаның ұлы Ахмет
Тебінгіден тесе атты,
Үзеңгіден үзе атты.
Тебінгі – шалбардың балағын аттың терінен сақтау үшін тоқымға тігілген
немесе ерге жалғастырыла салынған жалпақ былғары.
Тыңда мені, ит қалмақ,
Менің айтқан кебімді.
Кеп –ой, пікір, сөз, гәп.
Мұсылман болсаң егер де,
Жұмла халқың не дейді.
Жұмла сөзі барша, күллі деген мағынада қолданылады.
Қос құлағын қайшылап,
Сауырдан тері тамшылап,
Екі көзі тұлпардың
Шам-шырақтай жайнайды.
Мұндағы сауыр – малдың бел омыртқасынан құйымшақ тұсына дейінгі жерінің
үсті.
Аңшыбайдай атам бар,
Жау батпайтын жетем бар.
Бұл сөзге сөздікте екі түрлі анықтама берілген: жете - а) адамның желке
тұсы, мойны; ә) тумысы, негізі, тегі, жаратылысы деген мағынада. Жырда
кездесетін сөйлемдегі қызметіне қарап, екінші нұсқасы мағынаға, айтылмақ
болған ойға сәйкес екендігін аңғарамыз.
Жырау өз жырында орда сөзінің мағынасын үй, отбасы деген мәнде
қолданған.
Бұл ордада кім қалды,
Жасы жетіп қуарған,
Мен секілді шал қалды.

Зынданда жатып қалғанда,
Қозанды іздеп барсаңыз,
Шығарарсыз екеуін.
Зындан – тұтқынға түскен адамды жазалау үшін жер астынан қазылған терең ор,
апан.
Сонымен қатар, жырда есім сөздер ғана емес, етістіктердің де көне
түрі кездеседі.
Қатын менен баланы
Бір көрсетпей шөлдетті.
Бір тоғайдың ішінде
Қара жерге көлбетті, - деген жолдан көлбетті сөзінің
мағынасы күңгірт.

Қолындағы найзасын
Парпария ырғап ендірді.
Мұндағы ырға етістігі сөздікте тіреу қазық, өсіп тұрған бұта т.б. орнынан
суырып алу үшін арлы-берлі шайқай қозғау.мағынаға ие. Бірақ Мұрын жырау
жырда бұл сөзді суырып алу мағынасында емес, керісінше, ішке қарай ендіру
мағынасында қолданған, яғни өз жауының кеудесіне найзаны мықтап сұғу. Бұдан
біз ақынның тілдік қолданысындағы өзіндік ерекшелікті, қолтаңбасын
байқаймыз.
Қару-жараққа байланысты жекеауыз, шарайна, берен, толай, адырна,
қорамсақ,сүңгі, айбалта т.б. тәрізді сөздер де халық қолданысынан шығып,
мағыналары түсініксіз сөздерге айналған. Көне сөздердің мағыналарын ашып
көрсету ұлт тілінің ауқымдылығы мен тереңдігіне бірден-бір дәлел. Көнерген
сөздерді зерттеу барысында лексиканың көне қабаты анықталады.
Бұрын тек бір сауытпен
Соғысқанда жүретін
Сауытының сырты шарайна,
Оны тағы киетін.
Шарайна – сауыттың жылтырақ металдан істелген бір түрі.
Шарайна – қазақ тілінде сирек қолданылатын байырғы сөздерінің бірі. Бұл
сөз, негізінен, қаһармандық жырларда, көркем шығармаларда 1)төрт бұрышты
айна; 2)төрт темір кесіндісінен тұратын батырлардың сауыты; 3) оқ
өткізбейтін сауыт деген мағынада қолданылады. Бұл сөз шар және айна
деген сөздердің бірігуінен ықшамдалған төрт деген мағынаны береді.Осы
шар формасының қатысумен қазақ тілінде бірсыпыра жаңа туылымдар пайда
болған. ...Глагол шарлау непосредственно связан четыре стороны (света),
побывать всюду. 15,61Ал, шарқат – үлкен төрт бұрышты орамал, шарбақ –
төрт жағы қоршалған үлкен бақша атауы екені баршамызға мәлім. деп анықтама
береді Қоңыратбай Тынысбек. 16,89
Қорамсаққа қол салды,
Есепсіз оққа мол салды.
Қорамсақ – садақ, жай оқтарын салып жүруге арналған оқ салатын қалта.
Қорамсақ пен садақ сөздері тарихи лексикада синонимдік қатар түзейді. Оқ
қабы деген мағынада, кейде қылшан сөзі де қатар қолданылатынын байқаймыз
(Қылшанымды сары жүн оққа толтырып). Бұл сөздердің морфологиялық құрылымын
жан-жақтыталдап, түп-төркінін ашып берген ғалым - Ә. Қайдаров. Ол
қорамсақ сөзінің құрамындағы сақ элементі бір сөз түбірінің
йайақжажақсасақ сияқты вариантының бірі дейді. Қорамсақ сөзі қорам
түрінде де қолданылған. Мәселен, Қыз Жібек жырында:
Енді қолын алғанша,
Қорамға қолын салғанша.
Бұл мысал қорамсақ сөзінің құрамы қорам+сақ деген екі бөлек сөзден
тұратындығын, оның сақ компонентін қоспай да оқ қабы ұғымын бере
алатындығын аңғартады.
Адырнасын қолға алып,
Жарағын жауға сермеген.
Адырна – садақтың кермесі, иіп тартқан қайыс.
Адырна – көне сөздердің бірі. Зерттеуші А.Махмұтов адырна сөзін көне жазба
түркі ескерткіштері тіліндегі екіге бөлу, ажырату мағынасын беретін адыр
(қазақша - айыр) сөзінен туындатады, бұл түбірге –на жұрнағы жалғанып оқты
садақтан ажырататын нәрсе деген мәнді сөз жасалған деп топшылайды.
Белге буған ақберен,
Сілтесем, кетіліп қалмаған.
Ақберен – асыл болаттан соғылған батырлар киетін жапырақ торлы сауыт.
Рәбиға Сыздық берен сөзі жайлы түсіндірме сөздіктегі және Н.Ильминскийдің
жасаған сөздігіндегі берілген мата мен қаруға байланысты атау деген
түсініктемелерін саралай отырып, төмендегідей өз тұжырымын көрсетеді. Бұл
сияқты әр кітапта әр түрлі (бір-біріне жуық болғанымен) түсіндірілуі берен
сөзінің өткендегі қолданысының (мағынасының) көмескілене түскендігінен.
Сондықтан батырлар жырлары мен лиро-эпостарда, Махамбет, Дулат сияқты
ақындарда жиі кездесетін берен сөзін контекске қарай бес түрлі түсіну
керек: 1) ең мықты болат, берік металл; 2) сол болаттан, металдан жасалған
қылыш, семсер, кездік, қанжар, пышақ т.б. 3) сауыт, көбе; 4) батыр, күшті,
мықты адам, асыл адам; 5) ең жақсы барқыт. Демек, Балдағы алтын көк
берен деген үзіндіден де береннің екінші топтың мағынасына сай келетінін,
яғни қару түрі екенін аңғару қиын емес.
Көк болаттан соқтырып,
Айбалтасын саптады.
Айбалта – ұзын сапты, өткір жүзді, жарты ай бейнесіндегі соғыс құралы.
3.Оны тартып та
Ақ сүңгіні қолға алып,
Тұрды батыр толғанып.
Сүңгі – бірнеше қырлы, ұшы үшкір, темірден, болаттан жасалған ағаш сапты
қару.
3.Балдағы алтын ақберен,
Адыра сен қалғын!-деп,
Қалмаққа қарай сермеді.
4.Белдегі тұрған ақ балдақ
Шешіп алып Орақтайын ерлердің
Алдына шешіп салады.
Балдақ – қылыштың, пышақтың сағағын бекітіп тұратын сақина.
Сол кезде Құттықия
Толайына қол салды.
Азғана емес мол салды.
Толай – қорамсақ секілді оқ салатын бұйым.
Жекеауыз сияқты қарулар шығарған.
Жекеауыз – қанжардың бір түрі.
Жырда оқтың мынадай көне түрлері кездеседі:
1.Әуелі атайын дегенде,
Қозы жауырын оқ алды.
2.Және тұрып берен деген оқ алды.
3.Бала батыр Аңшыбай
Он екі тұтам оқ алды.
Өтірік емес, шын алды.
4.Қақ жүректің басы деп,
Жан денесі осы деп,
Тартты батыр қол оқты,
Жұмсады батыр болатты.
Бізге мағынасы күңгірттеу болған қол сөзі сөздікте мынадай үш анықтамамен
берілген: а) дене мүшесі; ә)әскер, жасақ; б)жөн, ыңғай, лайық. Бұл
үзіндідегі мағынасына үшінші анықтамасы сәйкес келеді: себебі, ертеде
батырлар екз-келген қаруды қолмен ұстаған. Сондықтан оны арнайы қол оқ
деп атаудың қажеті жоқ. Екінші анықтама да келмейді, жеке батырлардың жекпе-
жегінде жасақ, әскер оқтары қатыспайды. Сол үшін үшінші анықтама , яғни
лайық, ыңғайлы деген сын есімді сөз тіркесуге келеді
Көпшілікке бейтаныс болып келетін диалектизмдер, архизмдер, өте сирек
қолданылатын көнерген сөздерді суреткерлердің қай-қайсысының болса да
лексикасында кездестіруімізге болады. Бұл сөздер, көбіне, контексте
айқындалады. Суреткерлер бұндай сөздерді көпшіліктің игілігіне асып кетер
деген ниетпен пайдалануы мүмкін. Кей жағдайда ондай сөздер жалпыхалықтық
сипат алып кетпей, тек қаламгердің лексикалық қорында қалып қояды.
Жырда көне сөздермен қатар диалектизмдер көптеп ұшырасады. Жалпы,
диалектизм сөздер дегеніміздің өзі белгілі бір территорияда, аймақта
(облыс, аудан т.б.) қолданылатын сөздер тобы болғанымен, ол тарихи
категорияға жатады. Себебі, кез келген аймақтың ертеден келе жатқан өзіндік
өмір сүру жағдайлары, салт-дәстүрі, тыныс-тіршілігі болады. Оған, алдымен,
шекара, яғни, көрші елдер ықпалы, екінші тарихи жағдайлар (шапқыншылық,
сауда, ресми қарым-қатынас т.б.) әсер етуі мүмкін. Көркем әдебиет тілі
жалпыхалықтық тілдің негізінен жасалғанмен, әдеби тіл құрамына неғұрлым
айқын сөздер мен сөз тіркестері, тұрақталған, қалыптасқан грамматикалық
тұлғалар, синтаксистік құрылымдар енеді. Ал енді әдеби тілге енбейтін
сөздердің барлығын қажет емес деп сырып тастауға да болмайды. Ондай
сөздердің қатарына, әлбетте, диалектизмдер жатады.
Диалектизмдерді ақын-жазушылар көркем әдебиет тілінде кейіпкер мінезін
ашу үшін, жергілікті халықтың ерекшелігін көрсету үшін қолданады.Сол
секілді батыс өлкесінде кездесетін диалектизм сөздерге осы себептердің әсер
еткендігі әбден байқалады. Ертеден қалыптасып, тілге әбден сіңіп кеткен
диалектикалық сөздермен қатар, жаңа диалектизмдер де кездеседі. Бұл сөздер
жырға одан әрмен өң беріп, Мұрын жыраудың тілдіқ қорының бай екендігін
дәлелдеп тұр.
Жырда кездесетін қимыл мағынасындағы диалектизмдерге төмендегідей
сөздерден мысал келтіруге болады:
Дәндеген екенсің қалмақтан,
Енді әкеңді көр! – деді. (дәмету)
Өз - өзінен ақырып,
Бажылдайды бақырып. (айқайлау)
Лайық емес батырға,
Тіштиіп сенің тұрысың. (қырсығып, тырысып)
Атының басын бұрмады,
Бүгежектеп тұрмады. (жасқанып, қорқып)
Шамырқанып, шамданды,
Буырқанып, бұрсанды.
Жалпақтама ер болсаң,
Жекпе – жекке кел деді. (жалтақтау)
Екі бірдей жетім баланы жауға жіберіп, өзіміз үйде отыру келісімізге
келмейді, - деп, Қырымға хабар салады.(атақ-абыройымызға,салтымызғ а)
Есік бекіп қалады,
Қозанға сонда
Орақ тұрып барады.(жабылу)
Орақ пенен ер Мамай
Әкесімен қолдасты.(сәлемдесу, көрісу)
Сонымен қатар есім, үстеу,одағай мағынасындағы диалектизм сөздерді де
жырда молынан кездестіреміз:
Тақтайды бұзып ашқан соң,
Ордаға келді тебініп,
Жалмауыздай емініп.(есік)
Шарбақты тазалаңыз, сонда келіп қонсын, - деді.(бау-бақша)
Бар, тез біліп келіңіз, қатаны буаз ба екен? – деді.(жүкті)
Сонымын қатыны үйіне барып, қара сиырды сауып, сүтін қатық қылып
ұйытады.(айран)
Алда, қанжауғыр-ай, менен үлкен болып кетті, маған тең емес,- дегені
ғой, жаңағы қатықты төртке бөлгені.( қарғыс фраземасы)
Бір десең, мына тұрған Мұса ханның екі баласын айт.(қыстырма сөз, айтар
балсаң деген мағынада).
Жақын емес бұл ындыстың қаласы,
Жүдә қашық арасы. (өте алыс деген мағынада)
Елу кісі жіберді,
Келген жауды бақсын, - деп.(бақыласын)
Ашуланған зарпынан
Тер шықты ерден тамшылап.
Балалықтың зарпынан,
Жалаң аяқ, жалаң бас,
Қолыңа тустім жалаңаш.(зардабынан,кесірінен)
Неғылса да өлем ғой,
Бір мүддемді айтып қалайын.(аманатымды)
Шақырып барып үйіне,
Бек жақсылап сыйлады.(өте)

I.1.2. Кірме сөздер. Тілдегі бір тілден екінші тілге ауысуы
нәтижесінде сөздік құрамды байытып отыратын кірме сөздер осы жырымызда да
едәуір кездеседі. Олардың қолданылу себебін төмендегі мысалдармен талдап,
сол дәуірдегі халық арасындағы қатынастардың қай бағытта екенін, қай
халықтың ықпалының зор болғанын көруге болады. Зерттеуші ғалымдардың
пайымдауынша, Қырымның қырық батыры жыры XIV-XVIII ғасырлардың
оқиғаларына өте жақын келетіндіктен, бұл жырға ислам мәдениетінің,
жаугершілік заманның пәрменінің күшті болғандығы айқын. Атап айтсақ, араб-
парсы, түркі-монғол тілдерінің элементтері сигнификаттық мағынасында жиі
кездеседі. Қазақ тіл білімінде анықталғандай, кірме сөздердің баршасы
фонетикалық өзгерістерге ұшырап, халықтық тілге сіңіп кеткен.
Араб-парсы тілдерінен енген Алла, тәңір, пайғамбар, саламат, мұсылман,
мезгіл, адам, кедей, дүние, ар, абырой, өмір, ақирет, хисап, ғаріп, несіп,
қиямет, шәһар, қабыл, патша, кәпір, ғазиз,кәміл, шайыр т.б. сөздер бүкіл
жыр бойында кездесіп отырады. Бұл сөздер - түп негізі араб – парсынікі
болғанмен, жырау дәуірінен көп бұрын-ақ халық тіліне сіңіп, қазақ
лексикасының байлығына әлдеқашан айналғандар. Олардың қазақ тіліне сіңіп
кеткені сонша – бірқатары көркемдеу құралына айналған, енді бірсыпырасы
синонимдер қатарын түзейді.
Ғалым Р.Сыздықова араб-парсы кірме сөздерін әлеуметтік тұрғысынан,
негізінен, екі топқа бөледі: а) күнделікті қолданыстағы жалпыхалықтық
сөздер; ә) күнделікті тілде көп қолданылмайтын, негізінен, ислам дініне
қатысты сөздер; 1,158-160
Жоғарыда атап көрсеткендей, бұл сөздердің басым бөлігі діннің ықпалымен
жырдың лексикалық құрамына енген. Бұл атаулардың морфологиялық құрамы мен
семасиологиялық ерекшелігі жырдың этномәдени мазмұнымен сабақтасады.
1.Асылыққа жазба, Алла деп,
Бір Құдайға сиынды.
2.Сол тұқымның баласын
Тәңірім оңғарса алармын.
3.Аңшыбай мен Аюбай ақиреттік
Дос болып, талай елді жөнге салды.
4.Қиссасы Аңшыбайдың тамам болды,
О кезде жаугершілік заман болды.
5.Қияметтік екеуміз дос болайық,
Мамайым, енді қолың бер деді.
6.Ашық еді есік деп,
Ер жігітке жаудан өлмек несіп деп,
Сексен аршын қалаға
Мұса хан кіріп кетеді.
7.Келе жатыр саламат
Бұл күнде сіздің балаңыз.
8.Әйел құрсын, ғаріп екен,
Әйел ерден айрылса,
Маңдайының соры екен.
9.Шаппаздың туған шаһаріне
Әуелі тура барыңыз.
Түркі-монғол тілдеріне ортақ жыр лексикасынан кездесетін олжа,
дулыға,дарбаза, көбеген, кебіс қатын,т.б. сөздер де кездеседі.
Құттықия үйіне кісі жіберген: Бар, тез біліп келіңіз, үйінде қатыны
буаз ба екен?-деп.
Дарбазасы бек алтау
Шынжырлаған бар еді.
Жырдың мазмұнынан орыс тілінен енген сүрек (срок) деген бір сөз
кездеседі. Балаңды берсең мен үшін, Сүрегі біткен күніңіз деген жолдағы
бұл сөз мерзімі, уақыты жетті ұғымында пайдаланылған .
Кірме сөздер арқылы тілдің ауқымы кеңіп, лексикасы толығып отырады.
Сонымен қатар, сол дәуірде халықтың қай елмен қарым-қатынасы болғанын және
қай бағытта өрбігенін білуге болады. Мәселен, Көрдің бе енді сіз деді,
Арзу болдық біз деді деген үзіндідегі арзу сөзі бұл күнде қолданылмайды.
Бұл сөзге ғашықтық деген түсініктеме берілген.

I.1.3.Фразеологизмдер. Сөзді сұлуландырып, ойды әсемдеп, тілді
мәнерлеп жеткізетін әрі стильдік мәні ерекше сөздердің бірі –
фразеологизмдер. Олар ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем шығарма тілінде де
көп қолданылады. Көп сөзбен бір ғана мағына беретін тілдердің стильдік
сапасын арттыратын тұрақты тіркестер прозалық, поэзиялық шығармаларда жиі
кездеседі. Фразеологизмдер өз мағынасында қолданыла келе, өзін көмкеріп
тұрған әрқилы субъективтік, ситуативтік қоршауында мағына-мазмұны жағынан
жетіле, шыңдала түсуі фразеологизмді осылайша орнын тауып қолдану үлкен
суреткердің ғана қолынан келеді. Алуан түрлі тіркестер суреткердің қаламына
іліккенде, кең өріс алып, стиль жағынан ширатыла түседі.
Тұрақты сөз тіркестерін зерттеу лингвистиканың соңғы жылдары дамып,
қалыптаса бастаған өзекті мәселелерінің біріне айналды. Академик
В.В.Виноградов фразеологизмді жан – жақты зерттеумен бірге, оның көркем
туындыдағы атқаратын қызметін, қолданылу мүмкіншілігін зерттеу керектігін
айтты. Қазақ тіл біліміндегі фразеология мәселесінің теориялық-әдістанымдық
жіне фразеологизмдердің құрамындағы этнотілдік деректерді зерттеу
І.Кеңесбаев, Т.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Қайдар, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев,
Г.Смағұлова т.б. еңбектерінде қарастырылады.
Жалпы суреткер тіліндегі фразеологизмді талдағанда, оны жалпыхалықтық
тілмен байланыстыра қарастыруымыз керек. Өйткені тұрақты тіркестердің дені
халықтық сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Олар мазмұны жағынан да,
мағынасы жағынан да өте бай келеді. Фразеологизмдер адамның өмірді тануын,
көзқарасын, қарым – қатынасын, ақыл –парасатын, ой – санасын, жан
күйзелісін білдіреді. Олардың тұлғасын, құрамын, мағыналық ерекшелігін
топтастырып, жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын білуіміз қажет. 17,46-
49
Фразеологизм – тіл мәдениетін арттырып, сөз құдіретін жасайтын өлең
тілін өрнектейтін асыл байлығымыз.
Поэзиялық шығармаларда ақынның қалам тартысын, сөз қолданыс өрнегін
байқататын еркекше сөз тіркестері, сөйлем құрылымдары – фразеологизмдер өте
көп кездеседі. Поэзияда қолданылатын фразеологизмнің өзінің лексикалық –
семантикалық мәні, морфологиялық құрылымы, стильдік қызметі мәтін ішінде
айқын көрінеді. Мұрын жырау шығармаларында фразеологизмді ұтымды
пайдаланды. Ақын қолданатын фразеологизмдер бейнелі әрі мәнерлі болумен
қатар өлеінің экспресивті-эмоционалды бояуын арттырып тұр. Сөз
тіркестеріне тән негізгі қасикет - бейнелілік, сондықтан ақын бейнелі сөз
орамдарын орнын тауып, нақтылы дәр қолданған. Тағы бір айтатын жай, олардың
дыбыс үйлесімділігіне, ырғаққа және ұйқасқа да тікелей қатыстылығында.
Өлеңді сөйлем болғандықтан, үйлесімділіктің мәні ерекше көрініп тұрады.
Мұрын жырау өлеңдерінде жалпыхалықтық фразеологизмді ұшқырлықпен жұмсаған
және фразеологизмді авторлық өңдеумен өзгертіп те қолданған.
Поэзия тіліндегі фразеологизмнің басты белгісі – олардың образдылығы
(бейнелілігі). Жеке суреткер тіліндегі образды фразеологизмнің типтерін,
олардың көп – аздығын, ескі – жаңасын түгендеу үстінде ақынның
фразеологизмдер саласындағы байырғы қазынаны қаншалықты игеріп, кәдеге
асырғанын, қаншалықты жаңаларын ұсынғанын көруге болады. Ал, бұлар
шығармадағы контекстік немесе авторлық даралық дегенді танытады, тіпті
кеңірек қарасаңыз, суреткер тіліндегі фразеологизмдер әлемі оның поэтикалық
тіл арқылы көрінетін дүниетанымын көрсетеді. деп орынды баға береді
белгілі тілші Р.Сыздықова. 18,64
Фразеологизмдер халықтың этностық өмірінен хабардар етеді. Көне
заманнан келе жатқан тұрақты сөз тіркестері ана тіліміздің асыл қазынасына
айналған. Жыр мәтінінде қолданыс тапқан сөз тіркестері бүгінгі күнге дейін
өз мағынасын жоғалтпаған.
Жырда кездесетін екі құрамды фразеологизмдерге мынадай тіркестер
жатады, а) есім-есім сөздер: қу дүние, саны көп ,сапасы жоқ, жалаң аяқ,
жалаң бас, т.б;
ә) есім-етістік сөздер: күн туды, құлақ салу, қабырға сөгу, тіл
қатпау, кек кернеу, қол салу, көзіне ілмеу, жүрегі тулау, оққа ұшу, ес
жиғызбау, терісіне симау, шекесінен қарау, қабырғасы қатпаған, беті
шыдамау, жағасынан алу, зәресі ұшу, ойран салу, ыстыққа күю, суыққа тоңу,
суыт шығу, бас болу, таяқ жеу, құдай ату, аруақ қону,
Үш құрамды фразеологизмдер: жер-жебіріне жету, жүректің жарасын
тырнау, көз қырын салу, аяғы жерге тимеу, қабырғадан қан кешу, қабағынан
қар жауу, бармағын батыра алмау, тәуекелге бел байлау, аузын арандай ашу,
ат көтіне салу, бетіне таңба салу, т.б.
Төрт құрамды фразеологизмдерге: жүрегі өрт боп жану, етек-жеңі кең
болу, тар жолда тайғақ кешу, түн ұйқысын төрт бөлу, т.б. сөздер жатады.
Аталған фразеологизмдердің басым бөлігінің беретін мағынасы ұрыс,
соғыс, жагершілік заманға байланысты екені айдан айқын. Кейбірі болмаса,
көпшілігінің астарынан ұрыс психологиясы аңғарылып тұр.
Жалпы алғанда, жыр құрамындағы фразеологиялық тіркестер – абыз-
жырауларымыздың дуалы аузынан шыққан, жұрттың жадында сақталып, рухани асыл
қазынасына айналып, бізге жеткен тіл байлығымыздың сарқылмас бұлағы. Осы
тұрғыда Мұрын жыраудың да әдеби тіліміздің қазынасына төл фразеологиялық
тіркестері, көркем образдары арқылы мол мұра сыйлағандығын кез келген
оқырман мойындайды.
1.Керек болса қу дүние,
Дорбалап, қаптап алармын.
2.Жылатпаңдар балаңды,
Шаңдатпаңдар далаңды.
3.Ар-намысы тұтанып,
Өзектері өрт болды.
4.Өшіремін үніңді,
Сөндіремін күніңді,
Шаңырағыңды қиратып,
Шашып кетем күліңді.
5.Ноғайдың көрдім бастығын,
Жер қылармын жастығын.
6.Сермеген алмас қойсын ба,
Бір бұтадай көрмеді.
7.Мені қоймай дүниеге,
Өз көзіңмен көміп кет.
Қара жерге беріп кет.

I.2.Жырдағы жалқы есімдер.

Жырды зерттеу барысында ономастикалық атаулардың ішкі сырына үңіліп,
мағынасын ашықтауға ұмтылдық.
Ежелгі дәуір топонимдері халықтың өмір тіршілігінен әр қилы мәлімет
беретін аңыз-әңгімелерінде, жыр-дастандарында, ертегілік сюжеттерінде де
біршама сақталғандығы туралы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.