Қазақстан Республикасындағы индустриялық инновациялық стратегияны жүзеге асырудың сараптамалық мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ИНДУСТРИЯЛЫҚ. СЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық ерекшеліктері мен сипаттамалары ... ... .5
1.2 Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні және маңыздылығы ... .15
1.3 Индустриялықсыздандыру мәселесін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы Индустриялық . инновациялық дамуының 2003 . 2015 жылдарға арналған стратегиясын іске асырудың мәселелері мен келешегі ... ... ... ... .30
2.2 Қазақстан Республикасының Индустриялық . инновациялық дамуының 2003 . 2015 жылдарға арналған стратегиясын жүзеге асыруда қолға алынған шаралар жүйесі ... ... .47
А) Қазақстан Рспубликасындағы технопарктердің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ...47
Ә) Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің қызметі ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1 ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ИНДУСТРИЯЛЫҚ. СЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық ерекшеліктері мен сипаттамалары ... ... .5
1.2 Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні және маңыздылығы ... .15
1.3 Индустриялықсыздандыру мәселесін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы Индустриялық . инновациялық дамуының 2003 . 2015 жылдарға арналған стратегиясын іске асырудың мәселелері мен келешегі ... ... ... ... .30
2.2 Қазақстан Республикасының Индустриялық . инновациялық дамуының 2003 . 2015 жылдарға арналған стратегиясын жүзеге асыруда қолға алынған шаралар жүйесі ... ... .47
А) Қазақстан Рспубликасындағы технопарктердің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ...47
Ә) Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің қызметі ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ИНДУСТРИЯЛЫҚ- СЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық ерекшеліктері
мен
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні және маңыздылығы ... .15
1.3 Индустриялықсыздандыру мәселесін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы Индустриялық – инновациялық
дамуының 2003 - 2015 жылдарға арналған стратегиясын іске
асырудың мәселелері мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .30
2.2 Қазақстан Республикасының Индустриялық – инновациялық
дамуының 2003 - 2015 жылдарға арналған стратегиясын жүзеге
асыруда қолға алынған шаралар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
А) Қазақстан Рспубликасындағы технопарктердің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ...47
Ә) Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің
қызметі ... ... ... ... ... ... ...5 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚЫСҚАРҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...63
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы 64 беттен тұрады, кесте саны 3, диаграмма 4,
пайдаланылған әдебиеттер 35.
Диплом жұмысы: 5 бөлімнен, 2 тараудан тұрады.
Кілтті сөздер: Трансформациялық кезең, индустриялықсыздандыру,
индустрияландыру, инновация, жаңа экономика, постиндустриализм, ақпараттық
қоғам.
Мақсаты: Трансформациялық кезеңнің себептерін, факторларын айқындау
негізінде индустриялықсыздандырудың теориялық аспектілерін анықтау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін шешудің механизмдерін анықтау.
Міндеттері:
1) мақсатқа жету үшін трансформациялық кезеңнің ерекшеліктеріне шолу жасау;
2) индустриялықсыздандыру үрдісіне сандық және сапалық талдау жасау;
3) отандық және шетел ғалымдарының еңбектері негізінде трансформациялық
кезеңдегі индустриялықсыздандыру проблемасы саралап талдау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін болдырмаудың бірден бір жолы
Индустриялық – инновациялық стратегияның орындалуына сараптамалық талдау
жасалды. Онда көптеген кестелер, суреттер, диаграммаларды қолдану көрініс
тапты. Индустриялық – инновациялық саясатты жүзеге асырудағы шараларды
сандық және сапалық жағына салыстырмалы талдау жасалды.
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстанда рыноктық экономиканың қалыптасуына
бағытталған қайта құруларды жүзеге асыруға байланысты, елдің экономикалық
бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселесі кеңейе түсуде. Қазақстан
Республикасының Президентінің 2003 жылғы 15 тамызда Қазақстан-2030 даму
стратегиясын жүзеге асыруға арналған алдағы шаралар туралы Жарлығында
атап өтілгендей, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді мақсаттары
мен стратегиясының бірі - ашық рыноктық экономикаға негізделген бәсекеге
қабілетті экономиканы құру жүзеге асырылуда.
Диплом жұмысының өзектілігі: Тәуелсіздік алған жылдан кейінгі уақытта
Қазақстан экономикасындағы индустриялықсыздандыру үрдісінің болғандығын біз
ескерусіз қалдыра алмаймыз өйткені, ол үрдістің себеп салдарынан әлі құтыла
алмай келеміз.
Қазақстан экономикасы тәуелсіздік алған жылдан кейін өзінің дамуында
циклдық дамуды бастан кешкендігіндігін білеміз. Ал біз білетініміздей
циклдық дамудың төрт сатысы бар олар: шың немесе жарылыс, рецессия немесе
құлдырау, дағдарыс және жандану. Дағдарыстың негізгі көрінісі
индустриялықсыздандыру мәселесі. Циклдық даму экономикалық теорияда
обьективті құбылыс. Қазіргі Қазақстан экономикасы жандану фазасында, одан
кейін обьективті түрде келесі даму сатысына өтеді.
Қазақстан экономикасында қалыптасқан жағдай экономиканың тек бір
бағытта дамуы, шикізат саласының басым болуы, өндіріс құрылымындағы
диспропорцияның белең алуы құлдырауға алып келетін бірден бір жол.
Экономикалық сала мен экономикалық емес сала арасында дамудың тепе
теңдігінің болмауы экономикалық дамудың оңтайлы еместігін көрсетеді. Бұл
дегеніміз рухани ұлттық менталитеттің экономикалық дамуда ескерусіз қалуы,
ал ол халықтың адамгершілік қасиеттерін төмендетеді. Бұл даму тенденциясы
ары қарай жалғаса берсе индустриялықсыздандыруға немес дағдарысқа алып
келеді.
Дамудың келесі сатысында индустриялықсыздандыру проблемасын шешу үшін
өткенді саралап жаңа механизмдерді ойлап табуда индустриялықсыздандыру
проблемасын зерттеп, трансформациялық кезеңдегі мемлекет тарапынан
жіберілген қателерді анықтау қажет.
Қазіргі ғаламдану заманында бәсекеге қабілетті экономика құру үшін және
рыноктық шаруашылығы озық дамыған ел болу үшін экономиканы жедел жаңарту
мен әртараптандыру қажет. Европаның бірқатар елдерінің қолдауымен рыноктық
экономикалы мемлекет деп ресми танылғанымен, әзірге өркениетті рынок
қатынастарының дамуы тұрғысынан буыны бекімеген ел болып табылады.
Сондықтан трансформациялық кезеңнің мәселелерін ескерусіз қалдыруға
болмайды.
Бірінші тарауда – трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық
сипаттамалары мен ерекшеліктеріне барынша түсінікті жан жақты ашылып
көрсетілген. Индустриялықсыздандыру мәселесінің экономикалық мәні мен
маңыздылығы көрсетілген және индустриялықсыздандыру мәселесінің шешу
жолдары анықталған.
Екінші тарауда – Қазақстан Республикасындағы Индустриялық –
инновациялық дамудың іске асыру сараптамалық мәселелері мен келешегі, оны
жүзеге асыруда қолға алынған шаралар жүйесі көрсетіліп, талданған.
Тақырыптың дайындық дыңгейі: Диплом жұмысына еліміздегі және шетел
ғалымдарының еңбектері, Қазақстан Республикасының статистикалық
көрсеткіштері, интернеттен алынған мәліметтер пайдаланылған. Диплом жұмысы
барысында: Я.Корнай, Л.И.Абалкин, В.Папаваның, Есентугелов А, Кежегузин
Е.Б, Елемесов А, Куватов Р.Ю, Болганбаев А.Е, Канатчинова А.К, Додонов В.С,
Жатқанбаев Е.Б еңбектері жұмыс барысында қолданыс тапқан.
Мақсаты: Трансформациялық кезеңнің себептерін, факторларын айқындау
негізінде индустриялықсыздандырудың теориялық аспектілерін анықтау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін шешудің механизмдерін анықтау.
Міндеттері:
1)мақсатқа жету үшін трансформациялық кезеңнің ерекшеліктеріне шолу
жасау;
2)индустриялықсыздандыру үрдісіне сандық және сапалық талдау жасау;
3)отандық және шетел ғалымдарының еңбектері негізінде трансформациялық
кезеңдегі индустриалықсыздандыру мәселесін саралап талдау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін болдырмаудың бірден бір жолы
Индустриалық – инновациялық стратегияның орындалуына сараптамалық талдау
жасалды. Онда көптеген кестелер, суреттер, диаграммаларды қолдану көрініс
тапты. Индустриялық – инновациялық саясатты жүзеге асырудағы шараларды
сандық және сапалық жағына салыстырмалы талдау жасалды.
1 ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ИНДУСТРИАЛЫҚ- СЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық ерекшеліктері мен
сипаттамалары
Дағдарыстан кейінгі қазіргі экономика біз құрамыз деген экономикаға
ұқсас деп айтуға болады өйткені бүкіл рыноктың белгілерімен сипаттамалары
толықтай көрініс таппаған. Экономикалық өсу жағдайында құрылымдық және
терең институционалды либералды экономикалық саясат құру мен реформалаудың
жаңа кезеңін көрсетеді деген үміттеміз.
Әлемдік экономика тәжірибесі көрсетіп отырғандай трансформациалық
кезеңге екі негізгі фактор әсер етеді:
• Өткен экономикалық жүйенің қоғам өміріндегі басымдылық деңгейі.
• Елдің бастапқы реформа алдындағы әлеуметтік-эконмикалық жағдайы.
Өткен жүйемен байланысты Қазақстанның трансформациялық кезеңінің
ерекшеліктері мыналар:
Біріншіден, жаңа тәуелсіз мемлекеттерден басқа К.Маркспен
Ф.Энгелстің және В.Лениннің анықтаған жоспарлы экономиканың таза
классикалық нұсқасында ешқандай мемлекет көп өмір сүрген жоқ. Ал оның
ішінде Қазақстан социолизмге феодализмнен тікелей өтті капитализмді
ескерусіз қалдырып. Соған байланысты Қазақстанға рыноктык экономика туралы
еске түсіру мүмкін болмады. Осыдан келіп рыноктық экономиканы құруды
жаңадан бастау керек болды. Бір жағынан халық рыноктық экономиканы саналы
түрде қабылдауға дайын болмады, ал екінші жағынан оның басқарушы кадрлары-
экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерін түсіне алмады.
Екіншіден, Қазақстанның экономикасына бірегей экономикалық
кеңістіктегі мемлекетаралық шаруашылық байланыстардың бұзылуына әсер етті.
Үшіншіден, Қазақстанда қайта құру үрдісі рынок институттарымен
инфрақұрылымның және сапалы бір біріне қарсы шықпайтын заңдардың тапшы
болуы аясында жүргізілді. Осыларды жүйелік қайта құру мен байланысты
білімнің, тәжірибенің, уақыттың жеткіліксіздігі негізінде байқау мен
қателер әдісімен құрылды.
Төртіншіден, қайта құру үрдісіне дейін рынокқа өту бұрынғы жүйенің
құрылымдық өндірістің қаржылық проблемаларының мұрагерлерінің бірі болып
қалды.
Бесіншіден, Қазақстан екі жыл реформасын рубльдік аймақта жүргізді
бұның өзі Ресейдің ақша несие және қаржылық билігінде болғанын көрсетеді.
Ал Ресей билігінің ұсынған іс шаралары қызыл кеңестің билігінде
болды.[6,18-46бет]
Реформалардың басталуына дейін 1991жылы әлеуметтік-эконмикалық
жағдай сын көтермейтін еді. ЖІӨ-нің 12%-ға төмендеп, ал ақша массасы 3есе
көбейіп ақша ұсынысының шектен тыс артықшылығы орын алды, сонымен қатар
бюджет тапшылығы ЖІӨ-ң 8%-н, ал басқа мәліметтер бойынша 16,5% немес 26,5%-
ды құраған.
Рыноктарда тауар аштығы орын алып, дүкендер бос қала берді. Елдің
сыртқы қарызы 1985жылы 20 млрд.долларды, ал 1991ж 67 млрд.долларды құрап
КСРО-ның алтын-валюта резерві сарқылды. Бір сөзбен айтқанда жағдай өте
қауіпті шекке дейін жетті.
Экономикалық дағдарыс өндірістің құлдырауы тітіркену терапиясымен
байланысты емес , одан бұран болған үрдіс. Баяғы одақтың эконмикасы 70ж.ж
бері дағдарыс сызығында болған 1990ж экономиканың өсуінің қарқыны
өндірістің абсалютті қысқару көлеміне жетті. Жасырын болған инфляция
жарылуға даяр тұрды.
Осы жағдайда Қзақстан реформаларды бастау мен өтпелі экономикаға өту
керек екені айқын болды, өтпелі экономика тек тұрақтандыру мен экономикалық
өсуі шешеді деген венгр эконмисті Я.Корнайдың айтқанына келісе алмаймыз.
Біздің ойымызша ол мынадай мәселелерді шешеді:
• макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы сауықтыру мен жүйелік
дағдарыстан шығару.
• экономиканы реттеудің механизмедрі мен институттарды, рыноктық
қатынастарды жүйелі түрде дамыту мен құру.
• экономиканы өсу траекториясына өзгерту.
Тағы да Я.Корнаймен келіспейтін жер ол тұрақтандыру мен экономикалық
өсу тізбегін дұрыс қоймауында бірінші тұрақтандыру,ал сосын өсу деп,
макроэкономикалық тұрақтандыру мен рыноктық қатынастарды құру бір мезгілде
жүру керек, әйтсе де екінші мәселені шешуге ұзақ уақыт кетеді. Барлық
ойларды ескере отырып біз осы мәселені шешудің үш баламасын атап ашып
көрсетейк:
Бірінші балама – бағаны бірден ырықтандыру, жабық инфляцияны ашу
және инфляцияны ауыздықтауда экономикалық әдістерді қолдану. Бұл халықтың
өмір сүру деңгейін төмендетеді, жұмысссыздықты жоғарлатады және өндірістің
құлдырауын тудырады. Осыған байланысты Я.Корнайдың айтуы бойынша ақша
жүйесі тұрақтанады, экономика сауығады, өндіріске қажетті пропорциялар
туындайды. Экономиканың барлық сферасы мен әлеуметтік сфераны бір мезгілде
реформалауға мүмкіндік туады.
Екінші балама– бағаны бірте-бірте босату, экономиканы инвестициялау
және өндірістің құлдырауын болдырмау. Экономиканы біртіндіп реформалауды
жүзеге асыру. Ол үшін мемлекетке үлкен роль беріледі. Егерде жүзеге асса,
осы әдіс рынокқа өтудің ең жеңіл түрі.
Үшінші балама – бағаның өсуін артық ақша массасын төмендету арқылы,
оны халыққа тапшы импорт тауарларын, тұрғынүй, кіші кәсіпорындарды,
бітпеген обьектілерді сату негізінде жүзеге асырып содан кейін бағаны
ырықтандырып бірте-бірте басқа реформаларды жүргізу қажет. [6,18-46бет]
Азия мен Европа елдерінің тәжірибесінен көріп отырғанымыздай
қоғамдық даму баламалы және әртүрлі нұсқалы тезисі түсінікті бола бастады.
Осыған байланысты елдік ерекшеліктерді ескере отырып шетел тәжірибесін
зерттеген орынды.
Қазіргі кезде рыноктық дамыған елдерде индустриализмнің дағдарысы
байқалып жаңа жүйеге – постиндустриализмге, ақпараттық қоғамға
трансформациялау орын алуда. Осыған байланысты трансформациялық кезең
түсінігінің мәнін түсіндіру мен анықтау қажет және өзекті.
Л.И.Абалкиннің айтуы бойынша трансформациялық кезең ол тек қана
социумның өзгерісін білдірмейтін жаңа шаруашылық жүйе деп қарастырған.
Трансформациялық кезеңді хаостық жағдай деп айтуға болады, өйткені қызмет
етпей тұрған әкімшілік жүйе мен әлі де жұмыс істемейтін рыноктың арасындағы
жағдай.[22,с14-17]
Трансформациялық экономика әкімшілік жүйенің негізгі экономикалық
және саяси институттарының күйреуі, сонымен қатар рыноктық жүйе
идеологиясымен базалық институттарының құрылу кезеңі. Бұл жағдайдың негізгі
сәттері өтпелі жағдайдың мәндік сипаттамасын анықтау, трансформациялық
кезеңнің экономикалық артықшылықтарын көрсету және әлеуметтік өрлеуге
қозғалыстың қарама-қайшы бірегей өзегін анықтау.
Постсоциолистік экономиканың саяси таңдау көзқарасы бойынша
орталықтанған командалық экономикадан әлеуметтік рыноктық экономикаға
жылжуда. Ал экономикалық дүниетаным бойынша мыналарды көрсетуге болады:
• Біріншіден, трансформациялық шаруашылықтың мәселесінің үш негізгі
блогы ерекшеленеді-өтпелі қоғамның гнесеологиялық базисіне баға
беру, нақты экономика жағдайының кемшіліктері мен артықшылықтары,
болашақ даму векторы.
• Екіншіден, одақ экономикасын бағалауда қарама-қайшылық жоқ.
Өндірістің экономикалық тиімсіздігінің өсуі (бәсекелестік
мотивтердің болмауы, тапшы экономика) жоғары әлеуметтік тиімділікте
(жаппай жұмыспен қамтылған, әлеуметтік қамсыздандырудың
кепілдендірілген жүйесі) трансферттік бірақ әлсіз мемлкет болған.
• Үшіншіден, стратегиялық мақсатын анықтап алмай нақты
трансформациялық жағдайға адекватты баға беру мүмкін емес.
Осыған байланысты негізгі тарихи сабақ ретінде өркениетті даму
постулаты өткенсіз қазіргі мен болашақ жоқ десе, ал трансформациялық
кезеңнің негізгі параметрлері алдын ала анықталған мақсатсыз – қазіргі
жоқ. Даму нұсқаларын таңдаумен қатар тарнсформациялық кезең анықталмаған
болады немесе неоклассиктердің айтуы бойынша динамикасының баламалы бағасын
анықтайды. [5, 368-393бет]
Отандық экономиканы трансформациялаудың шеңберінде функциоанлды
тәжірибелік мәселелері мен байланысты өтудің әдістемесі немесе аралық
құралдардың талдауы өзекті және қажет.
Экономикалық өмірдегі болып жатқан үрдістерді түсіну үшін әртүрлі
көзқарастарды ғылыми талдау әдістемесі ұсынады.
Әдістеме – ол зерттеу әдістері білу немесе тану тәсілдерін оқу.
Қоғамдық ғылымдар әдістемесі эксперименттер, лобароториялық зерттеулер
қолданылатын жаратылыстану ғылымдарынан ерекшеленеді. Әлеуметтік организм
өте күрделі, миллиондаған адамдардың әртүрлі қажеттіліктері мен мүдделерін
ескеретіндігі мен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы жас постсоветтік елдермен қатар 90 жж. жаңа
рыноктық өзгертулерді басынан кешті.
Трансформациялық кезең – анықталмаған екені байқалды, өйткені оның
аяқталу мен басталу мерзімін болжау мүмкін емес.
Трансформациялық кезеңде өткеннің қалдықтары сақталады, бірақ олар
таза күйінде көрініс таппайды. Трасформациялық кезеңнің ерекшелігі әртүрлі
меншік формалараның конгломератын білдіріп, биліксіз элементтер көп болады.
Бастапқы нүктеден алға өрлеудің болуы немесе артқа шегінуге болатын
жағдайлар бар, барлығы нақты жағдайларға тәуелді.
Реформалаудың тағдыры әдістемелік таразыға тартылады, қоғам үшін
қандай консепцияны таңдау оңтайлы консептуалды сценарийді таңдаудағы
қателер бағасы.
Жүйелердің ауысуы парадигмалар ауысуына алып келеді. Парагдима даму
векторы ең кең түрде көрсетеді. Мұнда магистралды даму жоды басы болады.
Осы тұрғыдан жаңа экономикалық шындықты қайта құруды тек басқа
концептуалды негіздерге өту ғана емес, жүйелік модефикациялау мен
байланысты әдістемелік жарылысты атап өту керек.
Одақ экономикасының генезисі негізінде қоғамдық формациялық даму
парадигмасы жатты. Тарихи міндетті қажеттілік патшалығына – еркіндік
патшалығына өтуді негіздейді. Идеясы әлеуметтік конценсус таптардың
күресі. Экономикалық еңбектің нәтижелерін капиталға қарсы қойды.
Отандық экономиканың қазіргі жағдайы трансформациялық деп аталады ол
әр түрлі әдістемелік тәсілдерді қамтиды. Тарихи жағынан алғанда экономиканы
трансформациялау әлемдегі өркениетті трансформациялаумен тұспа тұс келді.
Өзгеру векторларын тек ұлттық тұрғыдан емес, әлемдік позициядан қарастыру
қажет.
Әлемдік тенденция белгісіз экономикаға көшуді меңзеп отыр
индустриалды экономикадан кейінгі болатын постиндустриалды экономиканы.
Неоклассикалық экономиканың көзқарасы негіз болатын – индустриалды
парадигманың базалық консепциясынан постиндустриалды парадигмаға өтуді
көздейді. Дезинтеграцияық үрдістердің ерекшеліктеріне байланысты тек
рыноктық механизмдердің және экономикалық субьектілердің мінез құлқына ғана
негізделмейді.
Ұлттық экономикаға постиндустриализм парадигмасы өте өзекті. Әлемдік
кеңістікке кіру үшін ғаламдық даму векторын ескеру қажет.
Экономикалық теория әлемдік әлеуметтік – экономикалық ғылымның бір
бөлігі ретінде байқалып отырған қоғамның өндірістік күштерінің ғаламдық
даму тенденциясын зерттеуі қажет. Халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі
жеке алынған елдің жалпы бағытын анықтау мен болжау, мәселесінің тәжірибесі
мен теориясы үлкен мәнге ие. Болашақ қоғамдық прогреске сәйкес, әлеуметтік
– экономикалық ғылымдар жинақталған ғылыми әлеуетсіз жаңа теориялық
жағдайлардың пайда болуы мүмкін емес. Теориялық постулаттардың барлығы
догма емес, оларды абсалютке айналдыру мүмкін емес. Сондай ақ болашақтарды
болжауда аксиома болып табылмайды.[5, 368-393бет]
Трансформациялық қоғмның көзқарасы бойынша бір консепцияға
қызығушылық өзінің логикасы мен уақытша тартымдылығын иемденеді.
Реформалаудың бірінші кезеңі класссикалық либерализм қағидасын ұстанатын
неоклассикалық идеологиясымен тығыз байланысты болды. Реформалаудың бірінші
қадамы неоклассикалық консепция ұранымен, бірақ мынадай классикалық
постулаттарға көп мән аударылда: бағаны либералдандыру , директивті
басқарудан қол үзу, кәсіпкерлік қызметке еркіндік беру, жеке меншік
институтының құрылуы, көпқырлы экономиканың қалыптасуы. Бұл басымдылықтың
оң нәтижелерін мынадай үрдістер мен құбылыстардан көруге болады:
• Біріншіден, Қазақстанда экономиканы либералдандыру аясында
кәсіпорындарды ауқымды жекешелендіру жүргізілді. Жекешелендіру
механизмі өзіне әртүрлі тәсілдерді пайдаланды олар: ашық аукциондар,
коммерциялық конкурс, инвестициялық конкурс және тағы басқа. Соңғы
жылдары ашық аукцион басымдыққа ие болды.
Қайта реттеу көзқарасы бойынша – монопольданған жалпы
мемлекеттік меншіктен әртүрлі меншік формалары бар көпқырлы
экономикаға көшуге қадам жасалды . Сандық параметрлері бойынша: таза
рынок идеологиясы, еркін бәсекелесуші шаруашылық субьектілер
жеткілікті нық орныққан.
• Екіншіден, әртүрлі шаруашылық субьектілерінің арасында бәсекелестік
қалыптасты. Отандық өндірушілермен қатар біріккен және шетел
кәсіпорындары қызмет етуде.
• Үшіншіден, сақтандыру компанияларын, биржаларды, екінші деңгейлі
банктерді иемденетін бастапқы рынок қалыптасты.
Неоклассикалық консепцияның негізгі нәтижесі рыноктық реттеу
механизмін құру. Бұл үрдістің кері жағы өндірістің әлеуметтік тиімділігінің
құлдырауы, әсіресе одақ экономикасындағы әлеуметтік кепілдендірумен
салыстырғанда. Экономиканы либералдандыру бағаны ырықтандыру қажеттілігін
тудырды, ал ол өз кезегінде бағаны өсірді. Ресми жұмыссыздық пайда болды.
Дәстүрлі рыноктың құлауы трансформациялық кезеңде де көрініс
тапты. Рынокты тұсау қажеттілігі туындады.
Бірінші кезекте ол кейнстік және неокейнстік теорияларға қатысты.
Трансформациялық кезең кейнсиандықты өзіне тартты. Оның айтуы бойынша
теңсіздік жағдайында мемлекеттің араласу қажеттілігін айтады. Жұмыссыздық
жағдайында мемлекеттің араласуын меңзейді – кейнсиандық көзқарастың негізгі
міндеті осы.
Таразыланған кейнсиандық – трансформациялық кезеңнің жететін шегі.
Кейнсиандық қоспалардың негізі ақша массасының өсуіне кері әсер ететін,
іскерлік белсенділік мультипликаторы ретінде, инвестициялың өсуі жиынтық
сұранысты ынталандыру арқылы жүргізіледі. Біздің жағдайымызда өкінішке орай
тек фрагментік құралдары ғана қолданылады. Ол дербес инвестициялардың
өсуіне қатысты. Біздің жағдайда нақты ЖІӨ- ді инвестициялық мультипликатор
есебінен өсіру тек инвестицияны тарту деңгейіне байланысты
пайдаланады.[12,c23-32]
Барлығын қамтитын кейнстік сценарийді қолдану мүмкін емес. Соған
байланысты кейінгі жыдары институтционализм консепциясының басымдылығы
көрінуде. Ол қоғамдық дамудың детерминантары арқылы жүзеге асатынына күмән
келтірді. Біздің әдістеменің ескі индустриадан – жаңа, постиндустриалды
парадигмаға өтуін қамтитын институционализм болып табылады.
Осыған байланысты біз келесі қортындыға кедік. Трансформациялық
кезеңді талдау әлемдік өзгеру үрдістері әсерінен болады:
• экономикалық білімнің құрылымын, оның эволюциясын нақты ғылыми
тәжірибелік қызметін түсіндіретін әдісетеме басым нормативтіден
позитивтікке көшті.
• экономикалық әдістеменің пәндік кеңістігі радикалды кеңейді, ол тек
қана өзіне қатысты әдістемені емес, экономикалық шындық туралы
экономикалық талдауға метағылымдық түсінікті де қосатын болды.
• уақыт ағымына байланысты экономикалық ғылымды бірегей білім ағашы
деп қабыдау өзгерді қарама – қарсы шаруашылық әлем плюралистік
болып, ондағы білім – шектеулі және фрагментарлы болып кетті.
Жоғарыдағылардан көрініп тұрғандай постсоветтік елдерде
трансформациялық кезең әлемдік әдістемелік жарылыспен тұспа тұс келді.
Қазіргі батыс елдерде интелектуалдық климатты анықтайтын тенденцияларды
көрсететін берілген зерттеу саласын модифкациялау сапасымен бейнеленеді.
Трансформациялық ортаны зерттеу мәселесі осы жағдайларға байланысты.
Әліде ТМД – ның кейбір елдерінде рыноктық қағидаларға экономиканы
өзгерту баяу жүруде. Қазақстанға келетін болсақ рыноктық өзгертулер саяси
тұрақтылық жағдайына, табиғи ресурстардың көптігіне, әлемдік рыноктардың оң
коньюнктурасына, шетел инвестицияларын тарту аясының климатына байланысты
жедел қарқынмен жүрді. Жалпы экономикада әдістемелік сілтемелердің
негізінің болмауы қателіктерді тудырды әсіресе аграрлық секторында.
Осыдан неоклассикалық постулаттарды абсалюттеу мен постиндустриалдық
қоғамның институтционалдық құрылымын пайдалану, әлеуметтік стратификацияның
жарылысына алып келді.
Біз әлемдік қауымдастық шегінде дамуда, соған байланысты сыртқы
факторлардың әсеріне тәуелді. Әлемдік рынок коньюнктурасының нашарлауы,
әлемдегі экономикалық өсудің қарқынынының төмендеу тенденциясы, сөзге тиек
етіп кеткен жөн. Осы жағдайда рыноктың тұрақты дамуы ішкі және сыртқы
экономикалық өсім факторларын тиімді пайдалану мен тығыз байланысты. [33,33-
80бет]
Осыған байланысты ұлттық экономиканы реформалау тек тәжірибелі
аспектідегі мәселелер емес әдістемелік аспектідегі мәселелерді айқындайды:
• трансформациялық орта тек мейнстрим әдістемесіне сүйенсе оңтайлы
дами алмайды, мейнстрим – кіші мемлекеттің және бәсекенің
жалпыламалығын көрсететін экономикалық субьектілердің рационалды
неоклассикалық қағидасына негізделген экономикалық талдаудың басты
ағымы.
• отандық базистің тарихи құрылымы мен менталитетін естен шығаратын,
институтционалды постулаттармен біздің экономикамызды көпсалалы ету
өте қиын.
• сыртқы экономикалық факторлардың әсеріне төтеп беру үшін әсіресе
ғаламдық факторына, постиндустриалды елдердің әдістемелік көзқарасын
қолдану керек. [11,127-129бет]
Қазақстан өзінің тәуелсіздік алған жылдарынан бастап
трансформациялық кезеңнің бірінші фазасын бастан кешіріп экономикалық өсуге
қол жеткізді.
Қазіргі уақытта экономикалық білімнің бөлек саласы ретінде рынок
қалыптасқан жоқ. Оның негізгі себебі ғылымның жеткіліксіз деңгейі мен
рыноктық қатынастардың әлсіз дамуы. Рыноктың дамуына Қазақстанның даму
стратегиясында әлдеде жеткіліксіз көңіл бөлінуде, Қазақстан экономикасының
көп бөлігі әлі де болса рынок заңдарының ықпал ету аясынан тыс.
Қазіргі уақыттағы Қазақстандағы жүріп жатқан қайта құруларымен
байлансты рынокты мемлекеттік реттеу механизмдерін зерттеу өзекті болып
тұр. Соған байланысты рынок түсінігін анықтап алу қажет және жалпы мемлекет
пен экономикада мазмұндық үстемеге иелігін көрсету қажет. Жоғарыда аталған
категориялар жалпы мемлекет дамуының әр қыры мен сәттерін көрсетеді.
Қазақстанда рынок мәселесін зерттеу салыстырмалы жақында басталып
оған деген қызығушылық күннен күнге артуда. Кейбір экономистердің тұжырымы
бойынша рынок бұл – тауарлар мен қызметтерді жабдықтаушылар мен сатушылар
және сатып алушының арасындағы мәмілелерді жүзеге асыратын механизм дейді.
Осы анықтама дұрыс деп есептеледі, өйткені рыноктың элементері үйлесімділік
тауып тұр. Осындай рынок туралы басқа да ой пікірлерді атауға болады. Мыс:
ғалым – экономист Я.Корнай рынок – үздіксіз трансформацияланып отыратын
тарихи дамудың өнімі.
Ғылыми әдебиеттерде бұл түсінікке бірегей пікір қалыптаспаған.
Біздің түсінігіміз бойынша рынокты мемлекеттің қатысуынсыз өз дамуын
басқара алатын қоғамның бір бөлігін айтамыз. [5, 368-393бет]
Біздің экономикамыздың қазіргі даму тенденциясын талдауда мынадай
қорытындыға келуге болады, рынок әмбебап сипатты иемденеді ол тек
макроэкономикалық реттеу құралы емес, сонымен қатар әлеуметтік бағытталған
рыноктық экономика құру шарты. Шынында да рыноктық дамумен халық санасы
өсіп және тұтынушылар үшін тауар өндірушілер арасында бәсеке
күшейгендігінің куәсіміз. өзінің еңбек сүйгіштігіне, знергиясына және
қабілетіне байланысты адамға рынок барлық мүмкіншілік береді. Осымен
байланысты рынок тек өзінің спецификалық міндеттерін орындамайды ол
экономикалық өсуге жағдай туызды. Трансформациялық экономика жағдайында
елдің әлеуметтік – экономикалық дамудың нақты жолдарын анықтау үшін
экономикалық дамуда рыноктың маңызын анықтау өте қажет.
Рынок экономикалық жүйе ретінде кез келген формацияға еніп кетеді.
Оның басты кемшілігі – бірегей басқару жүйесінің жоқтығы соған сәйкес
рынокпен мемлекет арасындағы экономикалық байланыс орындалмайды.
Рыноктың обьетивті қажеттілігі мынадай шарттарға байланысты.
Біріншіден, жеке меншік өндірушілерді бөледі десек, рынокты дамытудың
обьективті қажеттілігі жүзеге аспайды. Соған байланысты рынок өнім өндіруші
субьект ретінде көрінеді. Барлық өндірілген өнім тұтынушылар арасында
бөлінеді де, соған байланысты халықтың қажеттіліктерін қанағаттандырады
және жеке тауар өндірушілері жалпы еңбек нәтижесін өзінің мүддесіне сай
пайдалана алмайды сонымен қоса басқалармен салыстырғанда артықшылықтар
иемденбейді. Екіншіден, рынок тауар өндірушілермен тұтынушылардың жаңа
жағдайға бекітілуіне және олардың мүдделерінің сай келуі теңқұқылық пен
еркіндік береді. Рынок өндірушілер арасында жаңа экономикалық қатынастарды
ұйымдастырушы болып табылады соған сәйкес экономикалық дамуға серпін
береді. Үшіншіден, өндірушілер мен тұтынушылар арасында шығарылған өнімді
бөлуге қатысады және ұйымдастырады баға тілінде қарым – қатынас жасауға
көмектеседі не өндіру керек? қалай өндіру керек? деген сұрақтарға жауап
беруді шешеді. Төртіншіден, рынок ауылшаруашылық өнімдерін өндіру
технологиясына өзгерістер еңгізеді. Сыртқы және ішкі рыноктағы тұтынушы
сұранысының өсуі рынок дамуын ынталандырады. Бұл өз кезегінде рыноктық
дақылдарды өндіруді ынталандырады. Бесіншіден, рынок субьектілердің өмір
сүру үшін күрес аренасы. Алтыншыдан, рынок жеке индивидтер мен шаруашылық
етуші субьектілерді іріктейді. Жетіншіден, рынок әлеуметтік факторларға мән
бермейді және рынок механизмі жұмысбастылық пен еңбек ақы мәселесін шеше
алмайды. Рынок шығындарды қысқарту арқылы өндіріс тиімділігін арттырады,
қызметкерлерді қысқартады, күнделікті әлеуметтік және мүліктік теңсіздік
тудырады. Сегізіншіден, рынок әрқашан дұрыс және болашақ өзгерістерді рынок
бағасы компенсациялайды. Тоғызыншы, рынок бір бірінен әр түрлі сипатпен
ерекшеленетін тұтынушылардан құралған. Оныншы, рынок мықтылар өмір сүретін
және бәсеке билейтін қызмет сферасы.
Экономикалық әдебиеттер мен кейбір реформаторлардың арасында ой
қалыптасқан экономикаға мемлекеттің араласуының қажеті жоқ рынок өздігінен
дамиды дейді, ал Қазақстанда болған реформа тәжірибесі бұл тұжырымды жоққа
шығарды. Өндіріс құлдыраған кезде, инфляция қарқыны жылдамдап, шетелге
ағылу көбейіп, бюджет тапшылығы өсті, білім беруге, денсаулық сақтауға,
ғылымға, әлеуметтік қамсыздандыруға шығыстар қысқарды осылардың өзі ақ
мемлекеттің араласу керектігінің дәлелі. Рынокты қалыптастыруда мемлекеттің
ролі мынадай жағдайлармен сипатталады. Біріншіден, экономиканың ғаламдану
жағдайында рынокты нық бекітеді, оны реттеуді жүзеге асырады,
кәсіпорындарға бағыт береді. Мемлекет рыноктың жетіспеушіліктерін белсенді
толықтырады, мемлекеттің табыстарын қайта бөлу құралын пайдалана отырып
халықтың әлсіз әлеуметтік қамтылған табын қорғайды оған мынадай
механизмдерді пайдаланады: заңдар, салықтық, қаржылық, бюджет саясаты.
Соған қоса монопалист – өндірушілердің қызметтері мен тауарларына бағаны
реттейді. Екіншіден, мемлекет өнім өндірісін ынталандырушы бірден бір
субьект болып табылады.
Біздің қоғам өмірінде қалыптасқан рыноктық орта экономикадағы
рыноктың орнын қайта қарауға мәжбүрлейді, оған экономикада рынок
механизмдерінің қызметіне көбірек еркіндік беруді меңзейді. Ол үшін
ұйымдастырушылық және экономикалық жағдайлар қалыптастыру қажет.
Мемлекеттің тәуелсіздік жылдар кезеңінде бұл бағытта аз жұмыстар істелген
жоқ. Дағдарыс құбылыстарын бастан кешіп әлеуметтік және экономикалық дамуды
тұрақтандыруға қол жеткіздік. Қазіргі уақытта рынок үрдістерін басқаратын
жаңа технологияларын, модельдер, формаларды іздеу белсенді жүріп жатыр.
Қазіргі уақыттағы жылдам өзгеріп отырған талаптар тек технологияға ғана
емес, басты рынока да міндеттер жүктейді.
Стратегияны жүзеге асырумен тәжірибе жасау үрдісі жеткілікті қиын
және әр деңгейлі болып табылады. Экономиканың даму бағытын толық анықтайтын
және жаңа модельді құрудағы фундаментальды зерттеулердің болмауына
байланысты біз экономиканы дамыту стратегиясының моделін құрдық.
Қорытындаға мынадай нәтижелер шығаруға болады:
1) Ұсынылған модель барлық меншік иелерінің мүдделеріне сай келіп сату
рыногында толық бәсекені дамытады;
2) Рынокқа өту жағдайында жаңа экономиканы басқару механизмі өндіріс
құрылымы мен ауқымының перспективасын анықтауға, жинақталған салааралық
қарама қайшылықты шешуге, интеграцияланған кәсіпорындар арасында
байланыстың жақсартуына септігін тигізеді;
3) Меншік формаларының көптүрлі жағдайын басқару механизмі
Республикадағы ескірген өндірістік қатынастарды өзгертуге мүмкіндік
береді. [33,33-80бет]
Инфрақұрылым термині латынның infra - төмен structura – құылым
деген сөздерінен шыққан. Ол терминді бірінші рет экономикалық айналымға
американ ғалымы П.Н.Розейнштейн – Родан еңгізген. Содан бастап батыс
экономист – теоретиктері инфрақұрылымды халықтың қажеттілігін
қанағаттандыратын және экономиканың негізгі салаларында жеке капиталдың
айналымына қызмет етуге қажетті, қоғамдық өндірісті дамытуға жалпы
жағдайлар жасаумен түсінген.
Осы жерде орыс тіліне ауарғанда инфрақұрылым деген мағынаны
білдіретін overhedal capital терминін еңгізген Х.Зингерді экономикалық
инфрақұрылым түсінігінің бірінші ашқаны туралы тағы бір ой пікір
қалыптасқан.
Экономикалық категория ретінде инфрақұрылым батыс эконмикалық
әдебиеттерінде XX ғасырдың 40 ж.ж пайда болды.
Батыстың кейбір авторлары инфрақұрылым түсінігіне мынадай әлеуметтік
қызметтердің барлығын еңгізген: заңнамалар, көлік, байланыс, энергетика,
сумен қамтамасыз ету, мелиорация жүйесі. Олардың ойынша инфрақұрылымдық
шығындар болып, қоғамдық игілікке қызмет етсе де, қайтарымы тек болашақта
қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар инфрақұрылымды капиталды, ал инфрақұрылым
эфектісі шығындар эфектісі ретінде қарастырылады.
Трансформациялық кезеңде экономикалық әдебиеттерде рынок
инфрақұрылымы деген термин пайда болды. Е.Б.Муханованың ойы бойынша рынок
инфрақұрылымы тек отандық экомикаға ғана тән, ол Батыста рынок
инфрақұрылымының жоқтығымен емес, оларда бұл үрдіс тарихи түрде жүргенімен
байланысты. Оларда капитализм жүйесінің пайда болуынан бұрын, рыноктық
қатынастардың әртүрлі қызметтеріне қажетті, экономикалық орта қалыптасқан.
Инфрақұрылым дамыған рыноктың жағдайы мен сілтемесі болып табылады. [17,31-
33бет]
Рыноктық қатынастардың дамуымен адекватты рыноктық инфрақұрылым да
қалыптасты. Оның дамуы мен қалыптасуына әр түрлі ұйымдық формалар мен
құрылымдар арқылы қызмет етеді. Батыс экономикасында рынокты бүтін
экономикалық жүйе ретінде қарастырады, соған байланысты рынок
инфрақұрылымын тек инфрақұрылым деп қана атайды. Батыс экономикалық
әдебиеттерінде рынок инфрақұрылымы емес инфрақұрылым деген терминді
қолданады.
Кез келген елдің әлеуметтік – экономикалық жүйенің дамуының кез
келген кезеңінде инфрақұрылым барлық сол кезеңнің қажеттіліктері мен
спецификасына жауап бере алуы керек. Өркениетті рыноктық қатынастарды
қалыптастыруда, рыноктың маңызды институты инфрақұрылымды қалыптастыру
қажет. [33,33-80бет]
Инфрақұрылым – барлық халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын
және экономиканың басты салаларында жеке кәсіпкерліктің дамуын
қалыптастыратын, кешенді жағдайлар жиынтығы.
Рынок инфрақұрылымының ұйымастырушылық негізі – жабдықтау, өткізу,
брокерлік және делдалдық ұйымдар, коммерциялық фирмалар. Материалдық негізі
– көлік жүйесі, қойма және ыдыс, ақпараттық және байланыс жүйелерін.
Несиелік есептеу негізі – банктік және сақтандыру жүйесі , ірі және шағын
несиелік жинақ мекемелері, коммерцялық банктер.
Рынок инфрақұрылымының негізгі элементері:
• несие жүйесі және коммерциялық банктер;
• тауар, қор, валюта биржалары;
• жәрмеңкелер, аукциодар;
• мемлекеттік және мемлекеттік емес еңбек биржалары;
• ақпараттық технологялар және бұқаралық ақпарат құралдары;
• салық жүйесі және салық инспекциясы;
• сақтандыру жүйесі;
• кеден жүйесі;
• коммерциялық – көрме кешендері;
• кеңес беруші және аудиторлық компаниялар;
• қоғамдық және мемлекеттік қорлар;
• еркін арнайы экономикалық аймақтар.
Рыноктың инфрақұрылымы дегеніміз – рыноктағы тауарлар мен
қызметтердің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдар, мекемелер,
институтардың жиынтығы.[7, 107-116бет]
Қазақстанда жалпы рынок қалыптасты деп айтуға болады, бірақ біз
толық рынок қалыптасты деп айта алмаймыз. Өйткені, профессор Жатқанбаев Е.Б
пікірі бойынша құру деген категорияны экономикалық теорияның философиясы
тұрғысынан қалыптасу және оны одан ары дамыту ретінде қарастырады. Ал
Қазақстанда рыноктық қатынастардың, жалпы механизімдердің құрылып ал оның
кейбір элементерінің дамуы кешеуілдеп қалғандығын ескерусіз қалдыруға
болмайтынын айтуымыз қажет. Оының ең басты айғағы ретінде рынктық
экономиканың құрылуындағы басты негіз болатын рынок инфрақұрылымының
қалыптаспағандығы.
Қазіргі кезге дейін осы инфрақұрылымның толық құрылмағанын көреміз.
Қазақстанда экономиканың рыноктық талаптарға сай келетін материалдық -
техникалық базаның құрылмағанын жұмыс барысында байқадық. Ал мұның өзі
трансформациялық кезеңнің белгілі бір қысқа мерзім уақытта өтіп кетті деп
айта алмаймыз ол ұзақ үрдіс. Тек экономиканың сандық көрсеткіштерінің өсуі,
ал сапалық аспектісінің дамымауы рынокты құра алмайды. Сапа қазіргі дамыған
рыноктық экономиканың басты өлшемі. Сол себепті Қазақстанда толық рынок
құрылып біткен жоқ.
1.2 Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні және
маңыздылығы.
Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні индустриалды өнеркәсіп
өндірісінің құлдырауы, ірі өнеркәсіп өдірістік кешендердің тоқырауымен
айқындалады. Қазақстан өзінің дамуында циклдық дамуды бастан кешті. Оның
Қазақстанға тән циклдық сатыларын көретуге болады.
1989-1993 жылдар аралығы дағдарыс сатысы, ұлттық экономиканың барлық
көрсеткіштерінің күрт төмендеуі. Тітіркендіру терапиясы қолданғаннан
кейінгі бағаны ырықтандыру мен шағын жекешелендірудің жүргізілу салдарынан
кейінгі халық әл – ауқатының брынша нашарлауы. Инфляцияның асқынуы,
қайтарымсыз несиелердің етек алуы. Макроэкономикалық саясаттың Ресейге
тәуелділігі. Ірі өнеркәсіп өндірісінің тоқырауымен қатар, экономикалық
шаруашылық байланыстың бұзылуы.
1994 – 1998 жылдар аралығы, дербес макроэкономикалық саясат жүргізу.
Орын алған гиперинфляцияны ауыздықтау үшін қатаң қаржы – несие саясатына
көшу және рыноктық институттардың қалыптаса бастауы өнеркәсіп саясатында
басымдылықтарды анықтау мен салық саясатын реформалау. Оңтүстік – шығыс
Азия елдеріндегі дағдарыстың кері әсері.
1999 – 2000 жылдар аралығы тоқырау, классикалық тоқырауға сай
рыноктық экономика субьекетілерінің жаңа ойын ережелеріне бейімделуі.
Шикізат өндірісінің қарқын ала басталына байланысты ЖҰӨ өсуінің байқалуы.
Банк секторының реформасы.
2000-2004 жылдар аралығы тірілу (жандану) шикізат өндірісі мен
экспортының тиімділігіне байланысты басым түрде сол бағытта инвестициялық
белсенділіктің артуы. Солардың есебінен экономиканың басқа салаларын қолдау
мүмкіндігінің пайда болуы. Банк жүйесінің қарқынды дамуынан туындайтын
қаржылық тұрақтандырудың орнауы. ЖІӨ физикалық көлемінің дағдарысқа дейінгі
1991 жылғы деңгейіне жетуі.
2005-2007 жылдарда жандану, шикізаттық қана бағдар ұстанудан
аластанудың негізін қалау, экономиканы әртараптандыру. Салыстырмалы
макроэкономикалық тұрақтандыруды шынайы дәрежесіне дейін бекіту үшін
экономиканы оптималдандыруға күш салу; құрылымдық реформалардың жалғасуы,
инновациялық – технологиялық бағдарды дамыту, аумақтық диспропорцияларды
түзету сатысы.
Осы циклдық даму сатыларынан көріп отырғанымыздай
индустриялықсыздандыру мәселесінің дағдарыс сатысында көрініс тапқанын
көреміз. Сол себепті елдің индустриялықсыздандыру мәселесі бір мезгілде
өтіп кететін үрдіс емес, өйткені елдің циклдық дамуы үздіксіз үрдіс. Алдағы
мүмкін болатын циклдық дамудың келесі сатысында мемлекет тарапынан осы
мәселені шешу жолдарының кешенді механизмін жасау өте қажет.
Индустриялықсыздандыру мәселесінің экономикалық маңыздылығы алдағы уақытта
егер осы мәселеге тап болсақ оны оңтайлы шешуге жағдай жасау.
Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін идустриялықсыздандыру
мәселесі көпқырлы және бірмағыналы сипатқа ие болмайды.
Идустриялықсыздандыру мәселесі дұрыс бағалау үшін, осы сфераның негізгі
категорияларынан бастап, Қазақстанның өнеркәсіптік секторының жағдайының
құрылымын зерттеу қажет. Түбегейлі көзқарасты пайдалану үшін , қазіргі
өнеркәсіптің жағдайын және оның даму перспективасын дәл диагноздау қолдану
қажет.
Бөлу обьектісі болып табылатын , Қазақстан эконмикасының сол
сферасында жүріп жатқан үрдістер мәнін түсіндіру үшін дәстүрлі терминдер
мен категориялар ( өнеркәсіп, индустрияландыру,
идустриялықсыздандыру) пайдалану әрқашан адекватты түсіндіре алмайды.
Егерде өнеркәсіпті дәстүрлі түсінікте қарастырсақ онда мемлекет
экономикасынадғы жағдай толық қанағаттандырады және соңғы жылдардағы
тенденция оң динамиканы көрсететіндігінің айғағы. [8,88-97бет]
Соңғы жылдардағы өнеркәсіп секторының дамуын сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерінде оң динамиканының айқын кескінін көрсетеді оны - өнеркәсіп
өндіріс көлемінің өсуі, шаруашылық жасаушы субьектілердің кірістері өсуде,
өтімділік жеткілікті деңгейде тұрақтанды, жалақының өсуі көрініп тұр,
инвестициялық белсенділіктің өсуі көрініп жоғары қарқынмен жүріп жатырғаны
сияқты экономикалық құбылыстармен байланыстыруға болады. ЖІӨ - гі өнеркәсіп
үлесінің өсуі осы кезеңде жүрген ең оң көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Нағыз бөлудің зерттеу нысаны болып табылатын – индустриялықсыздандыру және
осы үрдіс тенденциясын ең айқын бейнелейтін индикатор.
Дамушы елдердегі қазіргі даму тенденциясы ЖІӨ өндірісіндегі
өнеркәсіп секторының рөлін төмендетумен бейнеленеді. Барлық аймақтар мен
әртүрлі экономикалық және технологиялық даму деңгейін бейнелейтін, әлемдік
елдер ЖІӨ құрылымында өнеркәсіпті қоса алғанда атуар өндірісінің ЖІӨ - дегі
үлесі ролінің мағынасы мен мәнінің үздіксіз төмендеу байқалып, қызмет
көрсету өндірісінің үлесінің жоғарлауы байқалуда. 90ж.ж дамуы жағынан
ілгері келе жатқан ( Голландия, Дания, Австралия, Австрия, Германия ) тауар
өндіру көлемінің үлесі бойынша Қазақстанның қазіргі жағдайынан да төмен.
Соған байланысты Қазақстан экономикасы әлемдік тенденциялардан тысқары
қалып қойған жоқ, ЖІӨ - ді қалыптастыруда қазіргі өнеркәсіп үлесінің
деңгейі жеткілікті деп саналады.
Идустриялықсыздандыру үрдісі тек жалпылама сандық параметрлермен
бейнеленеді, бірінші кезекте сапасына баға беру қажет, ол бағалауды мынадан
шығаруға болады экономикалық даму саласындағы қазіргі теориялық
консепцияларды пайдалану мен елдің өнеркәсіп секторының дамуына түпкілікті
тауарды қолдану арқылы, Қазақстан экономикасын реформалау кезіндегі,
құрылымдық сипаттағы, терең өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді.
Экономика деңгейлері бойынша өнеркәсіптің негізгі мәселелерін
ірілендіріп топтауға мүмкіндік туды. Бірінші топта басым мәселе ЖІӨ - гі
өндірісті идустриялықсыздандыру (макроэкономикалық деңгейде). Реформа
кезеңдерінде елдің жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіп өндірісінің үлесінің
төмендеуі, Қазақстан экономикасындағы идустриялықсыздандыру тенденциясының
болуының айғағы. Екінші топ – (мезо деңгейде) өнеркәсіп секторының
шегіндегі ішкі салалық диспрапорциялардың өсуімен сипатталады. Тау кен
өніміндегі өндірістің жылдам өсу қарқыны мен өңдеуші өнеркәсіп саласының
үлесінің төмендеуі диспрапорциясы елдің ұлттық мүдделеріне қарама – қайшы.
Жалпы өнеркәсіп өндірісінің көлемінде өңдеуші өнеркәсіптің 44,5 %- ға
төмендеуі елдің экономикасының әлемдік шикізат рыногы конъюнктурасына
тәуелділігі күшейгендігін көрсетеді. Үшінші топ – (микро деңгейде) негізгі
топтық деңгейдегі өте қажет көрсеткіштер - өндіріс көлемі, инвестициялар,
қызметкерлер санының, шығындық өнеркәсіп өндірісінің көбеюімен
бейнеленеді. [8,88-97бет]
Өнеркәсіпте жағымсыз тенденциялардың көрінуі оның жағдайын
сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің төмендеуімен байланысты. Өнеркәсіп
өндірісінің санының төмендеуі рентабельділіктің төмендеуімен осы экономика
секторында жұмыспен қамтудың төмендеуі реформа кезеңінде екі есе
төмендеген. Барлық кезең уақытында зиянды өнеркәсіп өндірісі 50 %- дық
мөлшер аралығында тербеліп тұрған. Қазірдің өзінде жағымсыз жағдай байқалып
тұр. Зиянды кәсіпорындар өнеркәсіп секторында 43,5 % ал соның ішінде
зиянның көп бөлігі өңдеуші өнеркәсіп өндірісінің үлесіне – 2452 млн теңге
қарсы 1830 болса, ал тау кен өндірісі мен электр энергиясы, суды және
газды бөлу де 1412 теңгені құраған. Жалпы экономикалық өсу мен сипатталатын
қазіргі экономика даму кезеңінде өнеркәсіптің өрлеуші секторы - өңдеуші
кәсіпорын саласы күрделі қаржы мәселесін бастан кешіруде.
Әлемдік экономикаға ықпалдасуда негізгі құрылымдық мәселелер
өндірістің жалпы техникалық және технологиялық тозуы болып отыр. Өңдеуші
индустрияда тозу деңгейі негізгі құралдадың 13 бөлігін құрайды, машина
жасау саласында 55%, мұндай деңгейдегі құрал жпбдықтармен өндірілген өнім
әрине, шығынды және сапасыз болады. [10,c38-47]
Қазақстан экономикасының салаларындағы еңбек өнімділігі және ЖІӨ-нің
1$-ын өндірудегі электр энергиясының шығындар деңгейі бойынша Қазақстан
индустрияалды дамыған елдерден 7-10 есе артта қалған. Егер бізде ЖІӨ-нің 1$-
ын өндіруге 2,8 киловатсағат жұмсалса, Ұлыбританияда, Германияда,
Италияда, Жапонияда 0,2-0,3 киловаттсағат жұмсалады. Еңбек және материалды
ресурстарды тиімді пайдалану әлі де белігілі жүйеге қойыла алмауда. Оның
деңгейі мұнай мен газ өндіруде (0,39%), қаржы мекторында (0,48%), темекі
өнімдері өндірісінде (0,58%) жоғары, ал төменгі деңгей ауыл шаруашылығында
(0,91%), химия өнеркәсібінде (0,85%), электр энергиясын өндіру және бөлуде
(0,86), құрылыста (0,85%). Біз ұмтылып отырған әлемнің бәсекеге қабілетті
елдерінде ЖІӨ-нің өсімінде жаңа ғылыми сыйымды өнім өндіру үлесі 50%-ды
құрап отыр, ал өңдеуші өнеркәсіп өнімдері экспартының үлесі 40%, сырттан
әкелінетін өнімдер үлесі 30% дан аспайды.
Негізгі құралдар құны мен тозу деңгейі бойынша елдегі негізгі
құралдардың жай ұдайы өндірісін инвестициялау шамамен 1 трлн. теңгені
құрайды, өңдеуші өнеркәсіп пен энергетикалық салада 300 млрд. теңгеден
жоғары. Бүкіл әлемдік банк мәліметтері бойынша ҒЗТКЖ-ға шығындар тек 0,13%-
ды құрайды, оның ішінде тек 2,2% қазақстандық компаниялар мен кәсіпорындар
инновациялық деп мойындалды. Ресейде бұл көрсеткіш 10%, Венгрияда 30%,
Эстонияда 42%-ды көрсетіп отыр.
Сарапшылардың пікірінше, ҒЗТКЖ бойынша жұмыстар келесі салаларға
бағытталуы тиіс, өйткені бұл салаларда Қазақстан бәсекелік артықшылықтарға
сөзсіз ие болады: мұнайхимия, металлургия, тоқыма және тамақ өнеркәсібі.
Келесі стратегиялық бағыт - жоғары технологиялы салаларда жаңа жобалар
жасау, мысалы, космонавтика, атом энегетикасы, сондай ақ инфрақұрылымды
қалыптастыру, салалық кластерларді дамыту, технопарктер мен инновациялық
орталықтар құру. Шаруашылық жүйені әртараптандыруда анықтаушы басымдықтар
ғылым мен инновация болуы тиіс. [8,88-97бет]
Отандық өнеркәсіптің дамуы инвестицияның өсуімен қамтамасыз етілетін
технологиялық және ақпараттық құрамымен, ағымдық индустриалды даму
стандартына сәйкес келмейді, ол өнеркәсіптің өндіруші саласымен, бірінші
кезекте мұнай секторымен қамтамасыз етіліп отыр. Мұнай және газ кен
орындарын жедел игеру өнеркәсіп өндірісінің құрылымында үлкен
диспропорцияның болуына алып келеді де, қосымша құнның жоғарғы деңгейін
иемденетін ( машинажасау, әскериөнеркәсіптік кешен, электроника және тағы
басқа ) салалардағы құлдыраудың тереңдеуіне алып келді. Өнеркәсіп
басымдылықтарының өзгеру үрдісі динамикасына көңіл бөлу қажет, өнеркәсіп
өндірісінде 1998 ж тау кен және өндіруші өнеркәсіптің жалпы көлемдегі үлесі
24,3 болса ал 2002 ж мәліметтері бойынша қатысты 46,8 пайызға өзгерген.
Қазақстан жағдайында индустриялықсыздандыру түсінігі, өндірілген өнімдегі
қосымша құн деңгейінің жоғары, өңдеуші сфераның технологиялық салаларының
рөлінің төмендеуімен байланысты, тек дәстүрлі идустриялықсыздандыруды
бейнелейді. Өнеркәсіп өндірісіндегі құрылымдық өзгеріспен өдіруші салаға
басымдық беруіміз, экономиканың жалпы тұрақтылық тәуекелін жоғарлатады.
Шикізат секторын тіреу қылып алу, сәйкесінше әлемдік тауар рыногының
сегментерінің коньюнктурасының тербелісінің белгісіздігі тұрақты
экономикалық өсуге күмән келтіреді. Көп жағдайда өнеркәсіп өсімі шикізат
бағасына байланысты. Мысалы, Әлемдік банк вице – президенті Шигео Катцудың
бағалауы бойынша ресей экономикасының 7%- ға өсуінің, 3%- зы мұнай
бағасының өсуімен байланысты. Қазақстан экономикасы, Ресей экономикасына
қарағанда да, мұнай өндіру саласына тәуелді, ол жуықтап 50%- ды құрайды
немесе экономикалық өсім әлемдік мұнай рыногындағы жағымды коньюнктурамен
қамтамсыз етілуде. Бұл мынаны түсіндіреді, мұнай бағасының арқасында соңғы
жылдары ЖІӨ - гі өнеркәсіп үлесі мен өнеркәсіп өндірісінің көлемі өсті, сол
сияқты бағаның төмендеуімен олар тез құлдырап кету мүмкіншілігін жоққа
шығара алмаймыз. Осыған қатысты елдің өнеркәсіптік дамуындағы оң
тенденциясы сипатайтын статистика нашар жағына өзгеруі мүмкін, сонда
болашақтағы оңтайлы тенденцияларды қайта қарауға тура келеді.
Республика экономикасының тәуелділігін әлемдік тауар рыноктарындағы
ЖІӨ - ң динамикасы мен елдің экспорт көлемі арасындағы байланыстан көруге
болады. Осыда көрсетілгендей соңғы жылдардағы ЖІӨ-ң өсуі экспорт көлемінің
өсуімен айқындалады. Сәйкесінше, Қазақстан экономикасының өсуінде экспорт
факторының маңызы өте жоғары екендігін көреміз. Ал өз кезегінде экспорттың
өсуі әлемдік тауар рыногындағы бағалар деңгейі факторымен анықталады.
Отандық өнеркәсіптің жағымды жағдайы бағалық коньюнктураға өте
тәуелді. Бұл байланыс өндіріс көлемінің құндық және физикалық өсу
көрсеткіштерін сәйкестендірген кезде айқын байқалады. Мысалы, мұнай
өсімінің физикалық көлемі 1999 жылмен салыстырғанда 2000 жылы 14,5% - ға
ал, өсудің құндық бейнелейуі (ұлттық валютада) еселеп жүрді (2,1). Өсудің
құндық көлемін жоғарлататын курстық айырмашылыққа ссілтеме жасалады, бұл
толық әділ бола бермейді, көмір өндіруде бұл фактор рөлінің маңыздылығын
көруге болады ( Мысалы: физикалық көлемінің өсуі 28,1 пайызды ал,құндық
көрсеткіш 21,6 пайызды құрады ). Сыртқы рыноктағы коньюнктураның оң
боуымен байланысты мұнай өнімдеріне бағаның жоғары болуы экспорттың көлемін
ұлғайтып экономиканың дамуына оң серпін берді.
Осыған байланысты мынадай тұжырымға келуге болады өнеркәсіп
сферасының өсуінің қазіргі жағдайдағы басты факторы әлемдік тауар
рыноктарындағы оңтайлы коньюнктураның болуы. Бізге белгілі әлемдік тауар
рыноктары бағалардың тұрақсыздығымен белгілі, өнеркәсіп қызметінің құндық
көрсеткіштері, жалы экономика, күшті тербелістерге ұшырайды. Қазақстан
Республикасының жалпы экономикасымен өнеркәсіптің тауар рыноктарының
әлемдік коньюнктурасына тәуелділігінің өсуі ұлттық экономиканың
қауіпсіздігіне нұқсан келтірумен қатар экономиканың тұрақсыздығын
жоғарлатады. Додонов В.С. айтуы бойынша ғаламдану жағдайында көпеген
дамушы елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, экспорттық бағаға
тәуелділік ұлттық экономиканың даму динамикасының тұрақсыздығына алып
келеді және экспортқа тәуелділік пен әлемдік рыноктрағы коньюнктураға
байланысты, ол бағаны төменету арқылы экспортпен өнідрістің табиғи өсімін
бейтараптандырады деген. Макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақты
өсуімен сипатталатын, елдің экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде де,
бағалық коньюнктураның өзгеруі өсу динамикасына кері әсер етеді.
Өз кезегінде экспорт экономика өсуін қамтамассыз етеді. Экономиканың
тұрақты өсуі 1999 жылдан бері экспорттың өсуімен және елдің сауда
балансының оң сальдосынмен бейнеленеді. [10,c38-47]
Осыған байланысты, қазіргі жағдайдағы басым бағыт Қазқстан
өнеркәсібінің дамуын шикізат салаларына тәуелділігін жойып жоғары қосымша
құн деңгейін иемденетін салаларды дамыту. Бағдарламалық құжаттарда да
өнеркәсіп саясатының бағытын өзгерту қажеттілігі айтылған. Әлеуметтік
экономикалық дамудың индикативті жоспарлауында 2003-2015 ж.ж индустриалды –
инновациялық саясатында кіші және орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ИНДУСТРИЯЛЫҚ- СЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық ерекшеліктері
мен
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні және маңыздылығы ... .15
1.3 Индустриялықсыздандыру мәселесін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНДУСТРИЯЛЫҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯНЫ ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ САРАПТАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы Индустриялық – инновациялық
дамуының 2003 - 2015 жылдарға арналған стратегиясын іске
асырудың мәселелері мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .30
2.2 Қазақстан Республикасының Индустриялық – инновациялық
дамуының 2003 - 2015 жылдарға арналған стратегиясын жүзеге
асыруда қолға алынған шаралар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
А) Қазақстан Рспубликасындағы технопарктердің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ...47
Ә) Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің
қызметі ... ... ... ... ... ... ...5 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚЫСҚАРҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...63
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы 64 беттен тұрады, кесте саны 3, диаграмма 4,
пайдаланылған әдебиеттер 35.
Диплом жұмысы: 5 бөлімнен, 2 тараудан тұрады.
Кілтті сөздер: Трансформациялық кезең, индустриялықсыздандыру,
индустрияландыру, инновация, жаңа экономика, постиндустриализм, ақпараттық
қоғам.
Мақсаты: Трансформациялық кезеңнің себептерін, факторларын айқындау
негізінде индустриялықсыздандырудың теориялық аспектілерін анықтау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін шешудің механизмдерін анықтау.
Міндеттері:
1) мақсатқа жету үшін трансформациялық кезеңнің ерекшеліктеріне шолу жасау;
2) индустриялықсыздандыру үрдісіне сандық және сапалық талдау жасау;
3) отандық және шетел ғалымдарының еңбектері негізінде трансформациялық
кезеңдегі индустриялықсыздандыру проблемасы саралап талдау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін болдырмаудың бірден бір жолы
Индустриялық – инновациялық стратегияның орындалуына сараптамалық талдау
жасалды. Онда көптеген кестелер, суреттер, диаграммаларды қолдану көрініс
тапты. Индустриялық – инновациялық саясатты жүзеге асырудағы шараларды
сандық және сапалық жағына салыстырмалы талдау жасалды.
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстанда рыноктық экономиканың қалыптасуына
бағытталған қайта құруларды жүзеге асыруға байланысты, елдің экономикалық
бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселесі кеңейе түсуде. Қазақстан
Республикасының Президентінің 2003 жылғы 15 тамызда Қазақстан-2030 даму
стратегиясын жүзеге асыруға арналған алдағы шаралар туралы Жарлығында
атап өтілгендей, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді мақсаттары
мен стратегиясының бірі - ашық рыноктық экономикаға негізделген бәсекеге
қабілетті экономиканы құру жүзеге асырылуда.
Диплом жұмысының өзектілігі: Тәуелсіздік алған жылдан кейінгі уақытта
Қазақстан экономикасындағы индустриялықсыздандыру үрдісінің болғандығын біз
ескерусіз қалдыра алмаймыз өйткені, ол үрдістің себеп салдарынан әлі құтыла
алмай келеміз.
Қазақстан экономикасы тәуелсіздік алған жылдан кейін өзінің дамуында
циклдық дамуды бастан кешкендігіндігін білеміз. Ал біз білетініміздей
циклдық дамудың төрт сатысы бар олар: шың немесе жарылыс, рецессия немесе
құлдырау, дағдарыс және жандану. Дағдарыстың негізгі көрінісі
индустриялықсыздандыру мәселесі. Циклдық даму экономикалық теорияда
обьективті құбылыс. Қазіргі Қазақстан экономикасы жандану фазасында, одан
кейін обьективті түрде келесі даму сатысына өтеді.
Қазақстан экономикасында қалыптасқан жағдай экономиканың тек бір
бағытта дамуы, шикізат саласының басым болуы, өндіріс құрылымындағы
диспропорцияның белең алуы құлдырауға алып келетін бірден бір жол.
Экономикалық сала мен экономикалық емес сала арасында дамудың тепе
теңдігінің болмауы экономикалық дамудың оңтайлы еместігін көрсетеді. Бұл
дегеніміз рухани ұлттық менталитеттің экономикалық дамуда ескерусіз қалуы,
ал ол халықтың адамгершілік қасиеттерін төмендетеді. Бұл даму тенденциясы
ары қарай жалғаса берсе индустриялықсыздандыруға немес дағдарысқа алып
келеді.
Дамудың келесі сатысында индустриялықсыздандыру проблемасын шешу үшін
өткенді саралап жаңа механизмдерді ойлап табуда индустриялықсыздандыру
проблемасын зерттеп, трансформациялық кезеңдегі мемлекет тарапынан
жіберілген қателерді анықтау қажет.
Қазіргі ғаламдану заманында бәсекеге қабілетті экономика құру үшін және
рыноктық шаруашылығы озық дамыған ел болу үшін экономиканы жедел жаңарту
мен әртараптандыру қажет. Европаның бірқатар елдерінің қолдауымен рыноктық
экономикалы мемлекет деп ресми танылғанымен, әзірге өркениетті рынок
қатынастарының дамуы тұрғысынан буыны бекімеген ел болып табылады.
Сондықтан трансформациялық кезеңнің мәселелерін ескерусіз қалдыруға
болмайды.
Бірінші тарауда – трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық
сипаттамалары мен ерекшеліктеріне барынша түсінікті жан жақты ашылып
көрсетілген. Индустриялықсыздандыру мәселесінің экономикалық мәні мен
маңыздылығы көрсетілген және индустриялықсыздандыру мәселесінің шешу
жолдары анықталған.
Екінші тарауда – Қазақстан Республикасындағы Индустриялық –
инновациялық дамудың іске асыру сараптамалық мәселелері мен келешегі, оны
жүзеге асыруда қолға алынған шаралар жүйесі көрсетіліп, талданған.
Тақырыптың дайындық дыңгейі: Диплом жұмысына еліміздегі және шетел
ғалымдарының еңбектері, Қазақстан Республикасының статистикалық
көрсеткіштері, интернеттен алынған мәліметтер пайдаланылған. Диплом жұмысы
барысында: Я.Корнай, Л.И.Абалкин, В.Папаваның, Есентугелов А, Кежегузин
Е.Б, Елемесов А, Куватов Р.Ю, Болганбаев А.Е, Канатчинова А.К, Додонов В.С,
Жатқанбаев Е.Б еңбектері жұмыс барысында қолданыс тапқан.
Мақсаты: Трансформациялық кезеңнің себептерін, факторларын айқындау
негізінде индустриялықсыздандырудың теориялық аспектілерін анықтау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін шешудің механизмдерін анықтау.
Міндеттері:
1)мақсатқа жету үшін трансформациялық кезеңнің ерекшеліктеріне шолу
жасау;
2)индустриялықсыздандыру үрдісіне сандық және сапалық талдау жасау;
3)отандық және шетел ғалымдарының еңбектері негізінде трансформациялық
кезеңдегі индустриалықсыздандыру мәселесін саралап талдау.
Индустриялықсыздандыру мәселесін болдырмаудың бірден бір жолы
Индустриалық – инновациялық стратегияның орындалуына сараптамалық талдау
жасалды. Онда көптеген кестелер, суреттер, диаграммаларды қолдану көрініс
тапты. Индустриялық – инновациялық саясатты жүзеге асырудағы шараларды
сандық және сапалық жағына салыстырмалы талдау жасалды.
1 ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ИНДУСТРИАЛЫҚ- СЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Трансформациялық кезеңнің негізгі теориялық ерекшеліктері мен
сипаттамалары
Дағдарыстан кейінгі қазіргі экономика біз құрамыз деген экономикаға
ұқсас деп айтуға болады өйткені бүкіл рыноктың белгілерімен сипаттамалары
толықтай көрініс таппаған. Экономикалық өсу жағдайында құрылымдық және
терең институционалды либералды экономикалық саясат құру мен реформалаудың
жаңа кезеңін көрсетеді деген үміттеміз.
Әлемдік экономика тәжірибесі көрсетіп отырғандай трансформациалық
кезеңге екі негізгі фактор әсер етеді:
• Өткен экономикалық жүйенің қоғам өміріндегі басымдылық деңгейі.
• Елдің бастапқы реформа алдындағы әлеуметтік-эконмикалық жағдайы.
Өткен жүйемен байланысты Қазақстанның трансформациялық кезеңінің
ерекшеліктері мыналар:
Біріншіден, жаңа тәуелсіз мемлекеттерден басқа К.Маркспен
Ф.Энгелстің және В.Лениннің анықтаған жоспарлы экономиканың таза
классикалық нұсқасында ешқандай мемлекет көп өмір сүрген жоқ. Ал оның
ішінде Қазақстан социолизмге феодализмнен тікелей өтті капитализмді
ескерусіз қалдырып. Соған байланысты Қазақстанға рыноктык экономика туралы
еске түсіру мүмкін болмады. Осыдан келіп рыноктық экономиканы құруды
жаңадан бастау керек болды. Бір жағынан халық рыноктық экономиканы саналы
түрде қабылдауға дайын болмады, ал екінші жағынан оның басқарушы кадрлары-
экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерін түсіне алмады.
Екіншіден, Қазақстанның экономикасына бірегей экономикалық
кеңістіктегі мемлекетаралық шаруашылық байланыстардың бұзылуына әсер етті.
Үшіншіден, Қазақстанда қайта құру үрдісі рынок институттарымен
инфрақұрылымның және сапалы бір біріне қарсы шықпайтын заңдардың тапшы
болуы аясында жүргізілді. Осыларды жүйелік қайта құру мен байланысты
білімнің, тәжірибенің, уақыттың жеткіліксіздігі негізінде байқау мен
қателер әдісімен құрылды.
Төртіншіден, қайта құру үрдісіне дейін рынокқа өту бұрынғы жүйенің
құрылымдық өндірістің қаржылық проблемаларының мұрагерлерінің бірі болып
қалды.
Бесіншіден, Қазақстан екі жыл реформасын рубльдік аймақта жүргізді
бұның өзі Ресейдің ақша несие және қаржылық билігінде болғанын көрсетеді.
Ал Ресей билігінің ұсынған іс шаралары қызыл кеңестің билігінде
болды.[6,18-46бет]
Реформалардың басталуына дейін 1991жылы әлеуметтік-эконмикалық
жағдай сын көтермейтін еді. ЖІӨ-нің 12%-ға төмендеп, ал ақша массасы 3есе
көбейіп ақша ұсынысының шектен тыс артықшылығы орын алды, сонымен қатар
бюджет тапшылығы ЖІӨ-ң 8%-н, ал басқа мәліметтер бойынша 16,5% немес 26,5%-
ды құраған.
Рыноктарда тауар аштығы орын алып, дүкендер бос қала берді. Елдің
сыртқы қарызы 1985жылы 20 млрд.долларды, ал 1991ж 67 млрд.долларды құрап
КСРО-ның алтын-валюта резерві сарқылды. Бір сөзбен айтқанда жағдай өте
қауіпті шекке дейін жетті.
Экономикалық дағдарыс өндірістің құлдырауы тітіркену терапиясымен
байланысты емес , одан бұран болған үрдіс. Баяғы одақтың эконмикасы 70ж.ж
бері дағдарыс сызығында болған 1990ж экономиканың өсуінің қарқыны
өндірістің абсалютті қысқару көлеміне жетті. Жасырын болған инфляция
жарылуға даяр тұрды.
Осы жағдайда Қзақстан реформаларды бастау мен өтпелі экономикаға өту
керек екені айқын болды, өтпелі экономика тек тұрақтандыру мен экономикалық
өсуі шешеді деген венгр эконмисті Я.Корнайдың айтқанына келісе алмаймыз.
Біздің ойымызша ол мынадай мәселелерді шешеді:
• макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы сауықтыру мен жүйелік
дағдарыстан шығару.
• экономиканы реттеудің механизмедрі мен институттарды, рыноктық
қатынастарды жүйелі түрде дамыту мен құру.
• экономиканы өсу траекториясына өзгерту.
Тағы да Я.Корнаймен келіспейтін жер ол тұрақтандыру мен экономикалық
өсу тізбегін дұрыс қоймауында бірінші тұрақтандыру,ал сосын өсу деп,
макроэкономикалық тұрақтандыру мен рыноктық қатынастарды құру бір мезгілде
жүру керек, әйтсе де екінші мәселені шешуге ұзақ уақыт кетеді. Барлық
ойларды ескере отырып біз осы мәселені шешудің үш баламасын атап ашып
көрсетейк:
Бірінші балама – бағаны бірден ырықтандыру, жабық инфляцияны ашу
және инфляцияны ауыздықтауда экономикалық әдістерді қолдану. Бұл халықтың
өмір сүру деңгейін төмендетеді, жұмысссыздықты жоғарлатады және өндірістің
құлдырауын тудырады. Осыған байланысты Я.Корнайдың айтуы бойынша ақша
жүйесі тұрақтанады, экономика сауығады, өндіріске қажетті пропорциялар
туындайды. Экономиканың барлық сферасы мен әлеуметтік сфераны бір мезгілде
реформалауға мүмкіндік туады.
Екінші балама– бағаны бірте-бірте босату, экономиканы инвестициялау
және өндірістің құлдырауын болдырмау. Экономиканы біртіндіп реформалауды
жүзеге асыру. Ол үшін мемлекетке үлкен роль беріледі. Егерде жүзеге асса,
осы әдіс рынокқа өтудің ең жеңіл түрі.
Үшінші балама – бағаның өсуін артық ақша массасын төмендету арқылы,
оны халыққа тапшы импорт тауарларын, тұрғынүй, кіші кәсіпорындарды,
бітпеген обьектілерді сату негізінде жүзеге асырып содан кейін бағаны
ырықтандырып бірте-бірте басқа реформаларды жүргізу қажет. [6,18-46бет]
Азия мен Европа елдерінің тәжірибесінен көріп отырғанымыздай
қоғамдық даму баламалы және әртүрлі нұсқалы тезисі түсінікті бола бастады.
Осыған байланысты елдік ерекшеліктерді ескере отырып шетел тәжірибесін
зерттеген орынды.
Қазіргі кезде рыноктық дамыған елдерде индустриализмнің дағдарысы
байқалып жаңа жүйеге – постиндустриализмге, ақпараттық қоғамға
трансформациялау орын алуда. Осыған байланысты трансформациялық кезең
түсінігінің мәнін түсіндіру мен анықтау қажет және өзекті.
Л.И.Абалкиннің айтуы бойынша трансформациялық кезең ол тек қана
социумның өзгерісін білдірмейтін жаңа шаруашылық жүйе деп қарастырған.
Трансформациялық кезеңді хаостық жағдай деп айтуға болады, өйткені қызмет
етпей тұрған әкімшілік жүйе мен әлі де жұмыс істемейтін рыноктың арасындағы
жағдай.[22,с14-17]
Трансформациялық экономика әкімшілік жүйенің негізгі экономикалық
және саяси институттарының күйреуі, сонымен қатар рыноктық жүйе
идеологиясымен базалық институттарының құрылу кезеңі. Бұл жағдайдың негізгі
сәттері өтпелі жағдайдың мәндік сипаттамасын анықтау, трансформациялық
кезеңнің экономикалық артықшылықтарын көрсету және әлеуметтік өрлеуге
қозғалыстың қарама-қайшы бірегей өзегін анықтау.
Постсоциолистік экономиканың саяси таңдау көзқарасы бойынша
орталықтанған командалық экономикадан әлеуметтік рыноктық экономикаға
жылжуда. Ал экономикалық дүниетаным бойынша мыналарды көрсетуге болады:
• Біріншіден, трансформациялық шаруашылықтың мәселесінің үш негізгі
блогы ерекшеленеді-өтпелі қоғамның гнесеологиялық базисіне баға
беру, нақты экономика жағдайының кемшіліктері мен артықшылықтары,
болашақ даму векторы.
• Екіншіден, одақ экономикасын бағалауда қарама-қайшылық жоқ.
Өндірістің экономикалық тиімсіздігінің өсуі (бәсекелестік
мотивтердің болмауы, тапшы экономика) жоғары әлеуметтік тиімділікте
(жаппай жұмыспен қамтылған, әлеуметтік қамсыздандырудың
кепілдендірілген жүйесі) трансферттік бірақ әлсіз мемлкет болған.
• Үшіншіден, стратегиялық мақсатын анықтап алмай нақты
трансформациялық жағдайға адекватты баға беру мүмкін емес.
Осыған байланысты негізгі тарихи сабақ ретінде өркениетті даму
постулаты өткенсіз қазіргі мен болашақ жоқ десе, ал трансформациялық
кезеңнің негізгі параметрлері алдын ала анықталған мақсатсыз – қазіргі
жоқ. Даму нұсқаларын таңдаумен қатар тарнсформациялық кезең анықталмаған
болады немесе неоклассиктердің айтуы бойынша динамикасының баламалы бағасын
анықтайды. [5, 368-393бет]
Отандық экономиканы трансформациялаудың шеңберінде функциоанлды
тәжірибелік мәселелері мен байланысты өтудің әдістемесі немесе аралық
құралдардың талдауы өзекті және қажет.
Экономикалық өмірдегі болып жатқан үрдістерді түсіну үшін әртүрлі
көзқарастарды ғылыми талдау әдістемесі ұсынады.
Әдістеме – ол зерттеу әдістері білу немесе тану тәсілдерін оқу.
Қоғамдық ғылымдар әдістемесі эксперименттер, лобароториялық зерттеулер
қолданылатын жаратылыстану ғылымдарынан ерекшеленеді. Әлеуметтік организм
өте күрделі, миллиондаған адамдардың әртүрлі қажеттіліктері мен мүдделерін
ескеретіндігі мен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы жас постсоветтік елдермен қатар 90 жж. жаңа
рыноктық өзгертулерді басынан кешті.
Трансформациялық кезең – анықталмаған екені байқалды, өйткені оның
аяқталу мен басталу мерзімін болжау мүмкін емес.
Трансформациялық кезеңде өткеннің қалдықтары сақталады, бірақ олар
таза күйінде көрініс таппайды. Трасформациялық кезеңнің ерекшелігі әртүрлі
меншік формалараның конгломератын білдіріп, биліксіз элементтер көп болады.
Бастапқы нүктеден алға өрлеудің болуы немесе артқа шегінуге болатын
жағдайлар бар, барлығы нақты жағдайларға тәуелді.
Реформалаудың тағдыры әдістемелік таразыға тартылады, қоғам үшін
қандай консепцияны таңдау оңтайлы консептуалды сценарийді таңдаудағы
қателер бағасы.
Жүйелердің ауысуы парадигмалар ауысуына алып келеді. Парагдима даму
векторы ең кең түрде көрсетеді. Мұнда магистралды даму жоды басы болады.
Осы тұрғыдан жаңа экономикалық шындықты қайта құруды тек басқа
концептуалды негіздерге өту ғана емес, жүйелік модефикациялау мен
байланысты әдістемелік жарылысты атап өту керек.
Одақ экономикасының генезисі негізінде қоғамдық формациялық даму
парадигмасы жатты. Тарихи міндетті қажеттілік патшалығына – еркіндік
патшалығына өтуді негіздейді. Идеясы әлеуметтік конценсус таптардың
күресі. Экономикалық еңбектің нәтижелерін капиталға қарсы қойды.
Отандық экономиканың қазіргі жағдайы трансформациялық деп аталады ол
әр түрлі әдістемелік тәсілдерді қамтиды. Тарихи жағынан алғанда экономиканы
трансформациялау әлемдегі өркениетті трансформациялаумен тұспа тұс келді.
Өзгеру векторларын тек ұлттық тұрғыдан емес, әлемдік позициядан қарастыру
қажет.
Әлемдік тенденция белгісіз экономикаға көшуді меңзеп отыр
индустриалды экономикадан кейінгі болатын постиндустриалды экономиканы.
Неоклассикалық экономиканың көзқарасы негіз болатын – индустриалды
парадигманың базалық консепциясынан постиндустриалды парадигмаға өтуді
көздейді. Дезинтеграцияық үрдістердің ерекшеліктеріне байланысты тек
рыноктық механизмдердің және экономикалық субьектілердің мінез құлқына ғана
негізделмейді.
Ұлттық экономикаға постиндустриализм парадигмасы өте өзекті. Әлемдік
кеңістікке кіру үшін ғаламдық даму векторын ескеру қажет.
Экономикалық теория әлемдік әлеуметтік – экономикалық ғылымның бір
бөлігі ретінде байқалып отырған қоғамның өндірістік күштерінің ғаламдық
даму тенденциясын зерттеуі қажет. Халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі
жеке алынған елдің жалпы бағытын анықтау мен болжау, мәселесінің тәжірибесі
мен теориясы үлкен мәнге ие. Болашақ қоғамдық прогреске сәйкес, әлеуметтік
– экономикалық ғылымдар жинақталған ғылыми әлеуетсіз жаңа теориялық
жағдайлардың пайда болуы мүмкін емес. Теориялық постулаттардың барлығы
догма емес, оларды абсалютке айналдыру мүмкін емес. Сондай ақ болашақтарды
болжауда аксиома болып табылмайды.[5, 368-393бет]
Трансформациялық қоғмның көзқарасы бойынша бір консепцияға
қызығушылық өзінің логикасы мен уақытша тартымдылығын иемденеді.
Реформалаудың бірінші кезеңі класссикалық либерализм қағидасын ұстанатын
неоклассикалық идеологиясымен тығыз байланысты болды. Реформалаудың бірінші
қадамы неоклассикалық консепция ұранымен, бірақ мынадай классикалық
постулаттарға көп мән аударылда: бағаны либералдандыру , директивті
басқарудан қол үзу, кәсіпкерлік қызметке еркіндік беру, жеке меншік
институтының құрылуы, көпқырлы экономиканың қалыптасуы. Бұл басымдылықтың
оң нәтижелерін мынадай үрдістер мен құбылыстардан көруге болады:
• Біріншіден, Қазақстанда экономиканы либералдандыру аясында
кәсіпорындарды ауқымды жекешелендіру жүргізілді. Жекешелендіру
механизмі өзіне әртүрлі тәсілдерді пайдаланды олар: ашық аукциондар,
коммерциялық конкурс, инвестициялық конкурс және тағы басқа. Соңғы
жылдары ашық аукцион басымдыққа ие болды.
Қайта реттеу көзқарасы бойынша – монопольданған жалпы
мемлекеттік меншіктен әртүрлі меншік формалары бар көпқырлы
экономикаға көшуге қадам жасалды . Сандық параметрлері бойынша: таза
рынок идеологиясы, еркін бәсекелесуші шаруашылық субьектілер
жеткілікті нық орныққан.
• Екіншіден, әртүрлі шаруашылық субьектілерінің арасында бәсекелестік
қалыптасты. Отандық өндірушілермен қатар біріккен және шетел
кәсіпорындары қызмет етуде.
• Үшіншіден, сақтандыру компанияларын, биржаларды, екінші деңгейлі
банктерді иемденетін бастапқы рынок қалыптасты.
Неоклассикалық консепцияның негізгі нәтижесі рыноктық реттеу
механизмін құру. Бұл үрдістің кері жағы өндірістің әлеуметтік тиімділігінің
құлдырауы, әсіресе одақ экономикасындағы әлеуметтік кепілдендірумен
салыстырғанда. Экономиканы либералдандыру бағаны ырықтандыру қажеттілігін
тудырды, ал ол өз кезегінде бағаны өсірді. Ресми жұмыссыздық пайда болды.
Дәстүрлі рыноктың құлауы трансформациялық кезеңде де көрініс
тапты. Рынокты тұсау қажеттілігі туындады.
Бірінші кезекте ол кейнстік және неокейнстік теорияларға қатысты.
Трансформациялық кезең кейнсиандықты өзіне тартты. Оның айтуы бойынша
теңсіздік жағдайында мемлекеттің араласу қажеттілігін айтады. Жұмыссыздық
жағдайында мемлекеттің араласуын меңзейді – кейнсиандық көзқарастың негізгі
міндеті осы.
Таразыланған кейнсиандық – трансформациялық кезеңнің жететін шегі.
Кейнсиандық қоспалардың негізі ақша массасының өсуіне кері әсер ететін,
іскерлік белсенділік мультипликаторы ретінде, инвестициялың өсуі жиынтық
сұранысты ынталандыру арқылы жүргізіледі. Біздің жағдайымызда өкінішке орай
тек фрагментік құралдары ғана қолданылады. Ол дербес инвестициялардың
өсуіне қатысты. Біздің жағдайда нақты ЖІӨ- ді инвестициялық мультипликатор
есебінен өсіру тек инвестицияны тарту деңгейіне байланысты
пайдаланады.[12,c23-32]
Барлығын қамтитын кейнстік сценарийді қолдану мүмкін емес. Соған
байланысты кейінгі жыдары институтционализм консепциясының басымдылығы
көрінуде. Ол қоғамдық дамудың детерминантары арқылы жүзеге асатынына күмән
келтірді. Біздің әдістеменің ескі индустриадан – жаңа, постиндустриалды
парадигмаға өтуін қамтитын институционализм болып табылады.
Осыған байланысты біз келесі қортындыға кедік. Трансформациялық
кезеңді талдау әлемдік өзгеру үрдістері әсерінен болады:
• экономикалық білімнің құрылымын, оның эволюциясын нақты ғылыми
тәжірибелік қызметін түсіндіретін әдісетеме басым нормативтіден
позитивтікке көшті.
• экономикалық әдістеменің пәндік кеңістігі радикалды кеңейді, ол тек
қана өзіне қатысты әдістемені емес, экономикалық шындық туралы
экономикалық талдауға метағылымдық түсінікті де қосатын болды.
• уақыт ағымына байланысты экономикалық ғылымды бірегей білім ағашы
деп қабыдау өзгерді қарама – қарсы шаруашылық әлем плюралистік
болып, ондағы білім – шектеулі және фрагментарлы болып кетті.
Жоғарыдағылардан көрініп тұрғандай постсоветтік елдерде
трансформациялық кезең әлемдік әдістемелік жарылыспен тұспа тұс келді.
Қазіргі батыс елдерде интелектуалдық климатты анықтайтын тенденцияларды
көрсететін берілген зерттеу саласын модифкациялау сапасымен бейнеленеді.
Трансформациялық ортаны зерттеу мәселесі осы жағдайларға байланысты.
Әліде ТМД – ның кейбір елдерінде рыноктық қағидаларға экономиканы
өзгерту баяу жүруде. Қазақстанға келетін болсақ рыноктық өзгертулер саяси
тұрақтылық жағдайына, табиғи ресурстардың көптігіне, әлемдік рыноктардың оң
коньюнктурасына, шетел инвестицияларын тарту аясының климатына байланысты
жедел қарқынмен жүрді. Жалпы экономикада әдістемелік сілтемелердің
негізінің болмауы қателіктерді тудырды әсіресе аграрлық секторында.
Осыдан неоклассикалық постулаттарды абсалюттеу мен постиндустриалдық
қоғамның институтционалдық құрылымын пайдалану, әлеуметтік стратификацияның
жарылысына алып келді.
Біз әлемдік қауымдастық шегінде дамуда, соған байланысты сыртқы
факторлардың әсеріне тәуелді. Әлемдік рынок коньюнктурасының нашарлауы,
әлемдегі экономикалық өсудің қарқынынының төмендеу тенденциясы, сөзге тиек
етіп кеткен жөн. Осы жағдайда рыноктың тұрақты дамуы ішкі және сыртқы
экономикалық өсім факторларын тиімді пайдалану мен тығыз байланысты. [33,33-
80бет]
Осыған байланысты ұлттық экономиканы реформалау тек тәжірибелі
аспектідегі мәселелер емес әдістемелік аспектідегі мәселелерді айқындайды:
• трансформациялық орта тек мейнстрим әдістемесіне сүйенсе оңтайлы
дами алмайды, мейнстрим – кіші мемлекеттің және бәсекенің
жалпыламалығын көрсететін экономикалық субьектілердің рационалды
неоклассикалық қағидасына негізделген экономикалық талдаудың басты
ағымы.
• отандық базистің тарихи құрылымы мен менталитетін естен шығаратын,
институтционалды постулаттармен біздің экономикамызды көпсалалы ету
өте қиын.
• сыртқы экономикалық факторлардың әсеріне төтеп беру үшін әсіресе
ғаламдық факторына, постиндустриалды елдердің әдістемелік көзқарасын
қолдану керек. [11,127-129бет]
Қазақстан өзінің тәуелсіздік алған жылдарынан бастап
трансформациялық кезеңнің бірінші фазасын бастан кешіріп экономикалық өсуге
қол жеткізді.
Қазіргі уақытта экономикалық білімнің бөлек саласы ретінде рынок
қалыптасқан жоқ. Оның негізгі себебі ғылымның жеткіліксіз деңгейі мен
рыноктық қатынастардың әлсіз дамуы. Рыноктың дамуына Қазақстанның даму
стратегиясында әлдеде жеткіліксіз көңіл бөлінуде, Қазақстан экономикасының
көп бөлігі әлі де болса рынок заңдарының ықпал ету аясынан тыс.
Қазіргі уақыттағы Қазақстандағы жүріп жатқан қайта құруларымен
байлансты рынокты мемлекеттік реттеу механизмдерін зерттеу өзекті болып
тұр. Соған байланысты рынок түсінігін анықтап алу қажет және жалпы мемлекет
пен экономикада мазмұндық үстемеге иелігін көрсету қажет. Жоғарыда аталған
категориялар жалпы мемлекет дамуының әр қыры мен сәттерін көрсетеді.
Қазақстанда рынок мәселесін зерттеу салыстырмалы жақында басталып
оған деген қызығушылық күннен күнге артуда. Кейбір экономистердің тұжырымы
бойынша рынок бұл – тауарлар мен қызметтерді жабдықтаушылар мен сатушылар
және сатып алушының арасындағы мәмілелерді жүзеге асыратын механизм дейді.
Осы анықтама дұрыс деп есептеледі, өйткені рыноктың элементері үйлесімділік
тауып тұр. Осындай рынок туралы басқа да ой пікірлерді атауға болады. Мыс:
ғалым – экономист Я.Корнай рынок – үздіксіз трансформацияланып отыратын
тарихи дамудың өнімі.
Ғылыми әдебиеттерде бұл түсінікке бірегей пікір қалыптаспаған.
Біздің түсінігіміз бойынша рынокты мемлекеттің қатысуынсыз өз дамуын
басқара алатын қоғамның бір бөлігін айтамыз. [5, 368-393бет]
Біздің экономикамыздың қазіргі даму тенденциясын талдауда мынадай
қорытындыға келуге болады, рынок әмбебап сипатты иемденеді ол тек
макроэкономикалық реттеу құралы емес, сонымен қатар әлеуметтік бағытталған
рыноктық экономика құру шарты. Шынында да рыноктық дамумен халық санасы
өсіп және тұтынушылар үшін тауар өндірушілер арасында бәсеке
күшейгендігінің куәсіміз. өзінің еңбек сүйгіштігіне, знергиясына және
қабілетіне байланысты адамға рынок барлық мүмкіншілік береді. Осымен
байланысты рынок тек өзінің спецификалық міндеттерін орындамайды ол
экономикалық өсуге жағдай туызды. Трансформациялық экономика жағдайында
елдің әлеуметтік – экономикалық дамудың нақты жолдарын анықтау үшін
экономикалық дамуда рыноктың маңызын анықтау өте қажет.
Рынок экономикалық жүйе ретінде кез келген формацияға еніп кетеді.
Оның басты кемшілігі – бірегей басқару жүйесінің жоқтығы соған сәйкес
рынокпен мемлекет арасындағы экономикалық байланыс орындалмайды.
Рыноктың обьетивті қажеттілігі мынадай шарттарға байланысты.
Біріншіден, жеке меншік өндірушілерді бөледі десек, рынокты дамытудың
обьективті қажеттілігі жүзеге аспайды. Соған байланысты рынок өнім өндіруші
субьект ретінде көрінеді. Барлық өндірілген өнім тұтынушылар арасында
бөлінеді де, соған байланысты халықтың қажеттіліктерін қанағаттандырады
және жеке тауар өндірушілері жалпы еңбек нәтижесін өзінің мүддесіне сай
пайдалана алмайды сонымен қоса басқалармен салыстырғанда артықшылықтар
иемденбейді. Екіншіден, рынок тауар өндірушілермен тұтынушылардың жаңа
жағдайға бекітілуіне және олардың мүдделерінің сай келуі теңқұқылық пен
еркіндік береді. Рынок өндірушілер арасында жаңа экономикалық қатынастарды
ұйымдастырушы болып табылады соған сәйкес экономикалық дамуға серпін
береді. Үшіншіден, өндірушілер мен тұтынушылар арасында шығарылған өнімді
бөлуге қатысады және ұйымдастырады баға тілінде қарым – қатынас жасауға
көмектеседі не өндіру керек? қалай өндіру керек? деген сұрақтарға жауап
беруді шешеді. Төртіншіден, рынок ауылшаруашылық өнімдерін өндіру
технологиясына өзгерістер еңгізеді. Сыртқы және ішкі рыноктағы тұтынушы
сұранысының өсуі рынок дамуын ынталандырады. Бұл өз кезегінде рыноктық
дақылдарды өндіруді ынталандырады. Бесіншіден, рынок субьектілердің өмір
сүру үшін күрес аренасы. Алтыншыдан, рынок жеке индивидтер мен шаруашылық
етуші субьектілерді іріктейді. Жетіншіден, рынок әлеуметтік факторларға мән
бермейді және рынок механизмі жұмысбастылық пен еңбек ақы мәселесін шеше
алмайды. Рынок шығындарды қысқарту арқылы өндіріс тиімділігін арттырады,
қызметкерлерді қысқартады, күнделікті әлеуметтік және мүліктік теңсіздік
тудырады. Сегізіншіден, рынок әрқашан дұрыс және болашақ өзгерістерді рынок
бағасы компенсациялайды. Тоғызыншы, рынок бір бірінен әр түрлі сипатпен
ерекшеленетін тұтынушылардан құралған. Оныншы, рынок мықтылар өмір сүретін
және бәсеке билейтін қызмет сферасы.
Экономикалық әдебиеттер мен кейбір реформаторлардың арасында ой
қалыптасқан экономикаға мемлекеттің араласуының қажеті жоқ рынок өздігінен
дамиды дейді, ал Қазақстанда болған реформа тәжірибесі бұл тұжырымды жоққа
шығарды. Өндіріс құлдыраған кезде, инфляция қарқыны жылдамдап, шетелге
ағылу көбейіп, бюджет тапшылығы өсті, білім беруге, денсаулық сақтауға,
ғылымға, әлеуметтік қамсыздандыруға шығыстар қысқарды осылардың өзі ақ
мемлекеттің араласу керектігінің дәлелі. Рынокты қалыптастыруда мемлекеттің
ролі мынадай жағдайлармен сипатталады. Біріншіден, экономиканың ғаламдану
жағдайында рынокты нық бекітеді, оны реттеуді жүзеге асырады,
кәсіпорындарға бағыт береді. Мемлекет рыноктың жетіспеушіліктерін белсенді
толықтырады, мемлекеттің табыстарын қайта бөлу құралын пайдалана отырып
халықтың әлсіз әлеуметтік қамтылған табын қорғайды оған мынадай
механизмдерді пайдаланады: заңдар, салықтық, қаржылық, бюджет саясаты.
Соған қоса монопалист – өндірушілердің қызметтері мен тауарларына бағаны
реттейді. Екіншіден, мемлекет өнім өндірісін ынталандырушы бірден бір
субьект болып табылады.
Біздің қоғам өмірінде қалыптасқан рыноктық орта экономикадағы
рыноктың орнын қайта қарауға мәжбүрлейді, оған экономикада рынок
механизмдерінің қызметіне көбірек еркіндік беруді меңзейді. Ол үшін
ұйымдастырушылық және экономикалық жағдайлар қалыптастыру қажет.
Мемлекеттің тәуелсіздік жылдар кезеңінде бұл бағытта аз жұмыстар істелген
жоқ. Дағдарыс құбылыстарын бастан кешіп әлеуметтік және экономикалық дамуды
тұрақтандыруға қол жеткіздік. Қазіргі уақытта рынок үрдістерін басқаратын
жаңа технологияларын, модельдер, формаларды іздеу белсенді жүріп жатыр.
Қазіргі уақыттағы жылдам өзгеріп отырған талаптар тек технологияға ғана
емес, басты рынока да міндеттер жүктейді.
Стратегияны жүзеге асырумен тәжірибе жасау үрдісі жеткілікті қиын
және әр деңгейлі болып табылады. Экономиканың даму бағытын толық анықтайтын
және жаңа модельді құрудағы фундаментальды зерттеулердің болмауына
байланысты біз экономиканы дамыту стратегиясының моделін құрдық.
Қорытындаға мынадай нәтижелер шығаруға болады:
1) Ұсынылған модель барлық меншік иелерінің мүдделеріне сай келіп сату
рыногында толық бәсекені дамытады;
2) Рынокқа өту жағдайында жаңа экономиканы басқару механизмі өндіріс
құрылымы мен ауқымының перспективасын анықтауға, жинақталған салааралық
қарама қайшылықты шешуге, интеграцияланған кәсіпорындар арасында
байланыстың жақсартуына септігін тигізеді;
3) Меншік формаларының көптүрлі жағдайын басқару механизмі
Республикадағы ескірген өндірістік қатынастарды өзгертуге мүмкіндік
береді. [33,33-80бет]
Инфрақұрылым термині латынның infra - төмен structura – құылым
деген сөздерінен шыққан. Ол терминді бірінші рет экономикалық айналымға
американ ғалымы П.Н.Розейнштейн – Родан еңгізген. Содан бастап батыс
экономист – теоретиктері инфрақұрылымды халықтың қажеттілігін
қанағаттандыратын және экономиканың негізгі салаларында жеке капиталдың
айналымына қызмет етуге қажетті, қоғамдық өндірісті дамытуға жалпы
жағдайлар жасаумен түсінген.
Осы жерде орыс тіліне ауарғанда инфрақұрылым деген мағынаны
білдіретін overhedal capital терминін еңгізген Х.Зингерді экономикалық
инфрақұрылым түсінігінің бірінші ашқаны туралы тағы бір ой пікір
қалыптасқан.
Экономикалық категория ретінде инфрақұрылым батыс эконмикалық
әдебиеттерінде XX ғасырдың 40 ж.ж пайда болды.
Батыстың кейбір авторлары инфрақұрылым түсінігіне мынадай әлеуметтік
қызметтердің барлығын еңгізген: заңнамалар, көлік, байланыс, энергетика,
сумен қамтамасыз ету, мелиорация жүйесі. Олардың ойынша инфрақұрылымдық
шығындар болып, қоғамдық игілікке қызмет етсе де, қайтарымы тек болашақта
қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар инфрақұрылымды капиталды, ал инфрақұрылым
эфектісі шығындар эфектісі ретінде қарастырылады.
Трансформациялық кезеңде экономикалық әдебиеттерде рынок
инфрақұрылымы деген термин пайда болды. Е.Б.Муханованың ойы бойынша рынок
инфрақұрылымы тек отандық экомикаға ғана тән, ол Батыста рынок
инфрақұрылымының жоқтығымен емес, оларда бұл үрдіс тарихи түрде жүргенімен
байланысты. Оларда капитализм жүйесінің пайда болуынан бұрын, рыноктық
қатынастардың әртүрлі қызметтеріне қажетті, экономикалық орта қалыптасқан.
Инфрақұрылым дамыған рыноктың жағдайы мен сілтемесі болып табылады. [17,31-
33бет]
Рыноктық қатынастардың дамуымен адекватты рыноктық инфрақұрылым да
қалыптасты. Оның дамуы мен қалыптасуына әр түрлі ұйымдық формалар мен
құрылымдар арқылы қызмет етеді. Батыс экономикасында рынокты бүтін
экономикалық жүйе ретінде қарастырады, соған байланысты рынок
инфрақұрылымын тек инфрақұрылым деп қана атайды. Батыс экономикалық
әдебиеттерінде рынок инфрақұрылымы емес инфрақұрылым деген терминді
қолданады.
Кез келген елдің әлеуметтік – экономикалық жүйенің дамуының кез
келген кезеңінде инфрақұрылым барлық сол кезеңнің қажеттіліктері мен
спецификасына жауап бере алуы керек. Өркениетті рыноктық қатынастарды
қалыптастыруда, рыноктың маңызды институты инфрақұрылымды қалыптастыру
қажет. [33,33-80бет]
Инфрақұрылым – барлық халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын
және экономиканың басты салаларында жеке кәсіпкерліктің дамуын
қалыптастыратын, кешенді жағдайлар жиынтығы.
Рынок инфрақұрылымының ұйымастырушылық негізі – жабдықтау, өткізу,
брокерлік және делдалдық ұйымдар, коммерциялық фирмалар. Материалдық негізі
– көлік жүйесі, қойма және ыдыс, ақпараттық және байланыс жүйелерін.
Несиелік есептеу негізі – банктік және сақтандыру жүйесі , ірі және шағын
несиелік жинақ мекемелері, коммерцялық банктер.
Рынок инфрақұрылымының негізгі элементері:
• несие жүйесі және коммерциялық банктер;
• тауар, қор, валюта биржалары;
• жәрмеңкелер, аукциодар;
• мемлекеттік және мемлекеттік емес еңбек биржалары;
• ақпараттық технологялар және бұқаралық ақпарат құралдары;
• салық жүйесі және салық инспекциясы;
• сақтандыру жүйесі;
• кеден жүйесі;
• коммерциялық – көрме кешендері;
• кеңес беруші және аудиторлық компаниялар;
• қоғамдық және мемлекеттік қорлар;
• еркін арнайы экономикалық аймақтар.
Рыноктың инфрақұрылымы дегеніміз – рыноктағы тауарлар мен
қызметтердің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдар, мекемелер,
институтардың жиынтығы.[7, 107-116бет]
Қазақстанда жалпы рынок қалыптасты деп айтуға болады, бірақ біз
толық рынок қалыптасты деп айта алмаймыз. Өйткені, профессор Жатқанбаев Е.Б
пікірі бойынша құру деген категорияны экономикалық теорияның философиясы
тұрғысынан қалыптасу және оны одан ары дамыту ретінде қарастырады. Ал
Қазақстанда рыноктық қатынастардың, жалпы механизімдердің құрылып ал оның
кейбір элементерінің дамуы кешеуілдеп қалғандығын ескерусіз қалдыруға
болмайтынын айтуымыз қажет. Оының ең басты айғағы ретінде рынктық
экономиканың құрылуындағы басты негіз болатын рынок инфрақұрылымының
қалыптаспағандығы.
Қазіргі кезге дейін осы инфрақұрылымның толық құрылмағанын көреміз.
Қазақстанда экономиканың рыноктық талаптарға сай келетін материалдық -
техникалық базаның құрылмағанын жұмыс барысында байқадық. Ал мұның өзі
трансформациялық кезеңнің белгілі бір қысқа мерзім уақытта өтіп кетті деп
айта алмаймыз ол ұзақ үрдіс. Тек экономиканың сандық көрсеткіштерінің өсуі,
ал сапалық аспектісінің дамымауы рынокты құра алмайды. Сапа қазіргі дамыған
рыноктық экономиканың басты өлшемі. Сол себепті Қазақстанда толық рынок
құрылып біткен жоқ.
1.2 Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні және
маңыздылығы.
Индустриялықсыздандырудың экономикалық мәні индустриалды өнеркәсіп
өндірісінің құлдырауы, ірі өнеркәсіп өдірістік кешендердің тоқырауымен
айқындалады. Қазақстан өзінің дамуында циклдық дамуды бастан кешті. Оның
Қазақстанға тән циклдық сатыларын көретуге болады.
1989-1993 жылдар аралығы дағдарыс сатысы, ұлттық экономиканың барлық
көрсеткіштерінің күрт төмендеуі. Тітіркендіру терапиясы қолданғаннан
кейінгі бағаны ырықтандыру мен шағын жекешелендірудің жүргізілу салдарынан
кейінгі халық әл – ауқатының брынша нашарлауы. Инфляцияның асқынуы,
қайтарымсыз несиелердің етек алуы. Макроэкономикалық саясаттың Ресейге
тәуелділігі. Ірі өнеркәсіп өндірісінің тоқырауымен қатар, экономикалық
шаруашылық байланыстың бұзылуы.
1994 – 1998 жылдар аралығы, дербес макроэкономикалық саясат жүргізу.
Орын алған гиперинфляцияны ауыздықтау үшін қатаң қаржы – несие саясатына
көшу және рыноктық институттардың қалыптаса бастауы өнеркәсіп саясатында
басымдылықтарды анықтау мен салық саясатын реформалау. Оңтүстік – шығыс
Азия елдеріндегі дағдарыстың кері әсері.
1999 – 2000 жылдар аралығы тоқырау, классикалық тоқырауға сай
рыноктық экономика субьекетілерінің жаңа ойын ережелеріне бейімделуі.
Шикізат өндірісінің қарқын ала басталына байланысты ЖҰӨ өсуінің байқалуы.
Банк секторының реформасы.
2000-2004 жылдар аралығы тірілу (жандану) шикізат өндірісі мен
экспортының тиімділігіне байланысты басым түрде сол бағытта инвестициялық
белсенділіктің артуы. Солардың есебінен экономиканың басқа салаларын қолдау
мүмкіндігінің пайда болуы. Банк жүйесінің қарқынды дамуынан туындайтын
қаржылық тұрақтандырудың орнауы. ЖІӨ физикалық көлемінің дағдарысқа дейінгі
1991 жылғы деңгейіне жетуі.
2005-2007 жылдарда жандану, шикізаттық қана бағдар ұстанудан
аластанудың негізін қалау, экономиканы әртараптандыру. Салыстырмалы
макроэкономикалық тұрақтандыруды шынайы дәрежесіне дейін бекіту үшін
экономиканы оптималдандыруға күш салу; құрылымдық реформалардың жалғасуы,
инновациялық – технологиялық бағдарды дамыту, аумақтық диспропорцияларды
түзету сатысы.
Осы циклдық даму сатыларынан көріп отырғанымыздай
индустриялықсыздандыру мәселесінің дағдарыс сатысында көрініс тапқанын
көреміз. Сол себепті елдің индустриялықсыздандыру мәселесі бір мезгілде
өтіп кететін үрдіс емес, өйткені елдің циклдық дамуы үздіксіз үрдіс. Алдағы
мүмкін болатын циклдық дамудың келесі сатысында мемлекет тарапынан осы
мәселені шешу жолдарының кешенді механизмін жасау өте қажет.
Индустриялықсыздандыру мәселесінің экономикалық маңыздылығы алдағы уақытта
егер осы мәселеге тап болсақ оны оңтайлы шешуге жағдай жасау.
Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін идустриялықсыздандыру
мәселесі көпқырлы және бірмағыналы сипатқа ие болмайды.
Идустриялықсыздандыру мәселесі дұрыс бағалау үшін, осы сфераның негізгі
категорияларынан бастап, Қазақстанның өнеркәсіптік секторының жағдайының
құрылымын зерттеу қажет. Түбегейлі көзқарасты пайдалану үшін , қазіргі
өнеркәсіптің жағдайын және оның даму перспективасын дәл диагноздау қолдану
қажет.
Бөлу обьектісі болып табылатын , Қазақстан эконмикасының сол
сферасында жүріп жатқан үрдістер мәнін түсіндіру үшін дәстүрлі терминдер
мен категориялар ( өнеркәсіп, индустрияландыру,
идустриялықсыздандыру) пайдалану әрқашан адекватты түсіндіре алмайды.
Егерде өнеркәсіпті дәстүрлі түсінікте қарастырсақ онда мемлекет
экономикасынадғы жағдай толық қанағаттандырады және соңғы жылдардағы
тенденция оң динамиканы көрсететіндігінің айғағы. [8,88-97бет]
Соңғы жылдардағы өнеркәсіп секторының дамуын сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерінде оң динамиканының айқын кескінін көрсетеді оны - өнеркәсіп
өндіріс көлемінің өсуі, шаруашылық жасаушы субьектілердің кірістері өсуде,
өтімділік жеткілікті деңгейде тұрақтанды, жалақының өсуі көрініп тұр,
инвестициялық белсенділіктің өсуі көрініп жоғары қарқынмен жүріп жатырғаны
сияқты экономикалық құбылыстармен байланыстыруға болады. ЖІӨ - гі өнеркәсіп
үлесінің өсуі осы кезеңде жүрген ең оң көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Нағыз бөлудің зерттеу нысаны болып табылатын – индустриялықсыздандыру және
осы үрдіс тенденциясын ең айқын бейнелейтін индикатор.
Дамушы елдердегі қазіргі даму тенденциясы ЖІӨ өндірісіндегі
өнеркәсіп секторының рөлін төмендетумен бейнеленеді. Барлық аймақтар мен
әртүрлі экономикалық және технологиялық даму деңгейін бейнелейтін, әлемдік
елдер ЖІӨ құрылымында өнеркәсіпті қоса алғанда атуар өндірісінің ЖІӨ - дегі
үлесі ролінің мағынасы мен мәнінің үздіксіз төмендеу байқалып, қызмет
көрсету өндірісінің үлесінің жоғарлауы байқалуда. 90ж.ж дамуы жағынан
ілгері келе жатқан ( Голландия, Дания, Австралия, Австрия, Германия ) тауар
өндіру көлемінің үлесі бойынша Қазақстанның қазіргі жағдайынан да төмен.
Соған байланысты Қазақстан экономикасы әлемдік тенденциялардан тысқары
қалып қойған жоқ, ЖІӨ - ді қалыптастыруда қазіргі өнеркәсіп үлесінің
деңгейі жеткілікті деп саналады.
Идустриялықсыздандыру үрдісі тек жалпылама сандық параметрлермен
бейнеленеді, бірінші кезекте сапасына баға беру қажет, ол бағалауды мынадан
шығаруға болады экономикалық даму саласындағы қазіргі теориялық
консепцияларды пайдалану мен елдің өнеркәсіп секторының дамуына түпкілікті
тауарды қолдану арқылы, Қазақстан экономикасын реформалау кезіндегі,
құрылымдық сипаттағы, терең өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді.
Экономика деңгейлері бойынша өнеркәсіптің негізгі мәселелерін
ірілендіріп топтауға мүмкіндік туды. Бірінші топта басым мәселе ЖІӨ - гі
өндірісті идустриялықсыздандыру (макроэкономикалық деңгейде). Реформа
кезеңдерінде елдің жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіп өндірісінің үлесінің
төмендеуі, Қазақстан экономикасындағы идустриялықсыздандыру тенденциясының
болуының айғағы. Екінші топ – (мезо деңгейде) өнеркәсіп секторының
шегіндегі ішкі салалық диспрапорциялардың өсуімен сипатталады. Тау кен
өніміндегі өндірістің жылдам өсу қарқыны мен өңдеуші өнеркәсіп саласының
үлесінің төмендеуі диспрапорциясы елдің ұлттық мүдделеріне қарама – қайшы.
Жалпы өнеркәсіп өндірісінің көлемінде өңдеуші өнеркәсіптің 44,5 %- ға
төмендеуі елдің экономикасының әлемдік шикізат рыногы конъюнктурасына
тәуелділігі күшейгендігін көрсетеді. Үшінші топ – (микро деңгейде) негізгі
топтық деңгейдегі өте қажет көрсеткіштер - өндіріс көлемі, инвестициялар,
қызметкерлер санының, шығындық өнеркәсіп өндірісінің көбеюімен
бейнеленеді. [8,88-97бет]
Өнеркәсіпте жағымсыз тенденциялардың көрінуі оның жағдайын
сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің төмендеуімен байланысты. Өнеркәсіп
өндірісінің санының төмендеуі рентабельділіктің төмендеуімен осы экономика
секторында жұмыспен қамтудың төмендеуі реформа кезеңінде екі есе
төмендеген. Барлық кезең уақытында зиянды өнеркәсіп өндірісі 50 %- дық
мөлшер аралығында тербеліп тұрған. Қазірдің өзінде жағымсыз жағдай байқалып
тұр. Зиянды кәсіпорындар өнеркәсіп секторында 43,5 % ал соның ішінде
зиянның көп бөлігі өңдеуші өнеркәсіп өндірісінің үлесіне – 2452 млн теңге
қарсы 1830 болса, ал тау кен өндірісі мен электр энергиясы, суды және
газды бөлу де 1412 теңгені құраған. Жалпы экономикалық өсу мен сипатталатын
қазіргі экономика даму кезеңінде өнеркәсіптің өрлеуші секторы - өңдеуші
кәсіпорын саласы күрделі қаржы мәселесін бастан кешіруде.
Әлемдік экономикаға ықпалдасуда негізгі құрылымдық мәселелер
өндірістің жалпы техникалық және технологиялық тозуы болып отыр. Өңдеуші
индустрияда тозу деңгейі негізгі құралдадың 13 бөлігін құрайды, машина
жасау саласында 55%, мұндай деңгейдегі құрал жпбдықтармен өндірілген өнім
әрине, шығынды және сапасыз болады. [10,c38-47]
Қазақстан экономикасының салаларындағы еңбек өнімділігі және ЖІӨ-нің
1$-ын өндірудегі электр энергиясының шығындар деңгейі бойынша Қазақстан
индустрияалды дамыған елдерден 7-10 есе артта қалған. Егер бізде ЖІӨ-нің 1$-
ын өндіруге 2,8 киловатсағат жұмсалса, Ұлыбританияда, Германияда,
Италияда, Жапонияда 0,2-0,3 киловаттсағат жұмсалады. Еңбек және материалды
ресурстарды тиімді пайдалану әлі де белігілі жүйеге қойыла алмауда. Оның
деңгейі мұнай мен газ өндіруде (0,39%), қаржы мекторында (0,48%), темекі
өнімдері өндірісінде (0,58%) жоғары, ал төменгі деңгей ауыл шаруашылығында
(0,91%), химия өнеркәсібінде (0,85%), электр энергиясын өндіру және бөлуде
(0,86), құрылыста (0,85%). Біз ұмтылып отырған әлемнің бәсекеге қабілетті
елдерінде ЖІӨ-нің өсімінде жаңа ғылыми сыйымды өнім өндіру үлесі 50%-ды
құрап отыр, ал өңдеуші өнеркәсіп өнімдері экспартының үлесі 40%, сырттан
әкелінетін өнімдер үлесі 30% дан аспайды.
Негізгі құралдар құны мен тозу деңгейі бойынша елдегі негізгі
құралдардың жай ұдайы өндірісін инвестициялау шамамен 1 трлн. теңгені
құрайды, өңдеуші өнеркәсіп пен энергетикалық салада 300 млрд. теңгеден
жоғары. Бүкіл әлемдік банк мәліметтері бойынша ҒЗТКЖ-ға шығындар тек 0,13%-
ды құрайды, оның ішінде тек 2,2% қазақстандық компаниялар мен кәсіпорындар
инновациялық деп мойындалды. Ресейде бұл көрсеткіш 10%, Венгрияда 30%,
Эстонияда 42%-ды көрсетіп отыр.
Сарапшылардың пікірінше, ҒЗТКЖ бойынша жұмыстар келесі салаларға
бағытталуы тиіс, өйткені бұл салаларда Қазақстан бәсекелік артықшылықтарға
сөзсіз ие болады: мұнайхимия, металлургия, тоқыма және тамақ өнеркәсібі.
Келесі стратегиялық бағыт - жоғары технологиялы салаларда жаңа жобалар
жасау, мысалы, космонавтика, атом энегетикасы, сондай ақ инфрақұрылымды
қалыптастыру, салалық кластерларді дамыту, технопарктер мен инновациялық
орталықтар құру. Шаруашылық жүйені әртараптандыруда анықтаушы басымдықтар
ғылым мен инновация болуы тиіс. [8,88-97бет]
Отандық өнеркәсіптің дамуы инвестицияның өсуімен қамтамасыз етілетін
технологиялық және ақпараттық құрамымен, ағымдық индустриалды даму
стандартына сәйкес келмейді, ол өнеркәсіптің өндіруші саласымен, бірінші
кезекте мұнай секторымен қамтамасыз етіліп отыр. Мұнай және газ кен
орындарын жедел игеру өнеркәсіп өндірісінің құрылымында үлкен
диспропорцияның болуына алып келеді де, қосымша құнның жоғарғы деңгейін
иемденетін ( машинажасау, әскериөнеркәсіптік кешен, электроника және тағы
басқа ) салалардағы құлдыраудың тереңдеуіне алып келді. Өнеркәсіп
басымдылықтарының өзгеру үрдісі динамикасына көңіл бөлу қажет, өнеркәсіп
өндірісінде 1998 ж тау кен және өндіруші өнеркәсіптің жалпы көлемдегі үлесі
24,3 болса ал 2002 ж мәліметтері бойынша қатысты 46,8 пайызға өзгерген.
Қазақстан жағдайында индустриялықсыздандыру түсінігі, өндірілген өнімдегі
қосымша құн деңгейінің жоғары, өңдеуші сфераның технологиялық салаларының
рөлінің төмендеуімен байланысты, тек дәстүрлі идустриялықсыздандыруды
бейнелейді. Өнеркәсіп өндірісіндегі құрылымдық өзгеріспен өдіруші салаға
басымдық беруіміз, экономиканың жалпы тұрақтылық тәуекелін жоғарлатады.
Шикізат секторын тіреу қылып алу, сәйкесінше әлемдік тауар рыногының
сегментерінің коньюнктурасының тербелісінің белгісіздігі тұрақты
экономикалық өсуге күмән келтіреді. Көп жағдайда өнеркәсіп өсімі шикізат
бағасына байланысты. Мысалы, Әлемдік банк вице – президенті Шигео Катцудың
бағалауы бойынша ресей экономикасының 7%- ға өсуінің, 3%- зы мұнай
бағасының өсуімен байланысты. Қазақстан экономикасы, Ресей экономикасына
қарағанда да, мұнай өндіру саласына тәуелді, ол жуықтап 50%- ды құрайды
немесе экономикалық өсім әлемдік мұнай рыногындағы жағымды коньюнктурамен
қамтамсыз етілуде. Бұл мынаны түсіндіреді, мұнай бағасының арқасында соңғы
жылдары ЖІӨ - гі өнеркәсіп үлесі мен өнеркәсіп өндірісінің көлемі өсті, сол
сияқты бағаның төмендеуімен олар тез құлдырап кету мүмкіншілігін жоққа
шығара алмаймыз. Осыған қатысты елдің өнеркәсіптік дамуындағы оң
тенденциясы сипатайтын статистика нашар жағына өзгеруі мүмкін, сонда
болашақтағы оңтайлы тенденцияларды қайта қарауға тура келеді.
Республика экономикасының тәуелділігін әлемдік тауар рыноктарындағы
ЖІӨ - ң динамикасы мен елдің экспорт көлемі арасындағы байланыстан көруге
болады. Осыда көрсетілгендей соңғы жылдардағы ЖІӨ-ң өсуі экспорт көлемінің
өсуімен айқындалады. Сәйкесінше, Қазақстан экономикасының өсуінде экспорт
факторының маңызы өте жоғары екендігін көреміз. Ал өз кезегінде экспорттың
өсуі әлемдік тауар рыногындағы бағалар деңгейі факторымен анықталады.
Отандық өнеркәсіптің жағымды жағдайы бағалық коньюнктураға өте
тәуелді. Бұл байланыс өндіріс көлемінің құндық және физикалық өсу
көрсеткіштерін сәйкестендірген кезде айқын байқалады. Мысалы, мұнай
өсімінің физикалық көлемі 1999 жылмен салыстырғанда 2000 жылы 14,5% - ға
ал, өсудің құндық бейнелейуі (ұлттық валютада) еселеп жүрді (2,1). Өсудің
құндық көлемін жоғарлататын курстық айырмашылыққа ссілтеме жасалады, бұл
толық әділ бола бермейді, көмір өндіруде бұл фактор рөлінің маңыздылығын
көруге болады ( Мысалы: физикалық көлемінің өсуі 28,1 пайызды ал,құндық
көрсеткіш 21,6 пайызды құрады ). Сыртқы рыноктағы коньюнктураның оң
боуымен байланысты мұнай өнімдеріне бағаның жоғары болуы экспорттың көлемін
ұлғайтып экономиканың дамуына оң серпін берді.
Осыған байланысты мынадай тұжырымға келуге болады өнеркәсіп
сферасының өсуінің қазіргі жағдайдағы басты факторы әлемдік тауар
рыноктарындағы оңтайлы коньюнктураның болуы. Бізге белгілі әлемдік тауар
рыноктары бағалардың тұрақсыздығымен белгілі, өнеркәсіп қызметінің құндық
көрсеткіштері, жалы экономика, күшті тербелістерге ұшырайды. Қазақстан
Республикасының жалпы экономикасымен өнеркәсіптің тауар рыноктарының
әлемдік коньюнктурасына тәуелділігінің өсуі ұлттық экономиканың
қауіпсіздігіне нұқсан келтірумен қатар экономиканың тұрақсыздығын
жоғарлатады. Додонов В.С. айтуы бойынша ғаламдану жағдайында көпеген
дамушы елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, экспорттық бағаға
тәуелділік ұлттық экономиканың даму динамикасының тұрақсыздығына алып
келеді және экспортқа тәуелділік пен әлемдік рыноктрағы коньюнктураға
байланысты, ол бағаны төменету арқылы экспортпен өнідрістің табиғи өсімін
бейтараптандырады деген. Макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақты
өсуімен сипатталатын, елдің экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде де,
бағалық коньюнктураның өзгеруі өсу динамикасына кері әсер етеді.
Өз кезегінде экспорт экономика өсуін қамтамассыз етеді. Экономиканың
тұрақты өсуі 1999 жылдан бері экспорттың өсуімен және елдің сауда
балансының оң сальдосынмен бейнеленеді. [10,c38-47]
Осыған байланысты, қазіргі жағдайдағы басым бағыт Қазқстан
өнеркәсібінің дамуын шикізат салаларына тәуелділігін жойып жоғары қосымша
құн деңгейін иемденетін салаларды дамыту. Бағдарламалық құжаттарда да
өнеркәсіп саясатының бағытын өзгерту қажеттілігі айтылған. Әлеуметтік
экономикалық дамудың индикативті жоспарлауында 2003-2015 ж.ж индустриалды –
инновациялық саясатында кіші және орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz