Көмірсутекті шикізаттарды пайдаланудың экология-экономикалық мәселелері
КІРІСПЕ
1 ЛАСТАНУДЫ ЕСКЕРТУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұнайды өндіру және өткізу кезінде қалыптасатын қалдықтар
1.2 Мұнай өндіру және қоршаған ортаны қорғау шаралары
1.3 Экологиялық жағдайдың ұшқындауы және оларды шешу жолдары
2 КӨМІРСУТЕКТІ ШИКІЗАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Шикізаттарды өңдеу тереңдігінің экология.экономикалық нәтижеге әсері
2.2 Көмірсутегі шикізатын өндіру мен өңдеудің қоршаған ортаға ықпалын бағалау
2.3 Көмірсутекті ресурстарды өңдеудің экономикалық мәселелері
3 ЭКОЛОГИЯ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Табиғатты қорғау шараларын мемлекет тарапынан басқару
3.2 Қазақстанда мұнай.газ саласының табиғатты қорғау қызметінің экономикалық механизмі
3.3 ТШО.ның қршаған ортаға әсер ету дәрежесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЛАСТАНУДЫ ЕСКЕРТУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұнайды өндіру және өткізу кезінде қалыптасатын қалдықтар
1.2 Мұнай өндіру және қоршаған ортаны қорғау шаралары
1.3 Экологиялық жағдайдың ұшқындауы және оларды шешу жолдары
2 КӨМІРСУТЕКТІ ШИКІЗАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Шикізаттарды өңдеу тереңдігінің экология.экономикалық нәтижеге әсері
2.2 Көмірсутегі шикізатын өндіру мен өңдеудің қоршаған ортаға ықпалын бағалау
2.3 Көмірсутекті ресурстарды өңдеудің экономикалық мәселелері
3 ЭКОЛОГИЯ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Табиғатты қорғау шараларын мемлекет тарапынан басқару
3.2 Қазақстанда мұнай.газ саласының табиғатты қорғау қызметінің экономикалық механизмі
3.3 ТШО.ның қршаған ортаға әсер ету дәрежесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 108 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 108 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
КІРІСПЕ
1 ЛАСТАНУДЫ ЕСКЕРТУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Мұнайды өндіру және өткізу кезінде қалыптасатын қалдықтар
2. Мұнай өндіру және қоршаған ортаны қорғау шаралары
3. Экологиялық жағдайдың ұшқындауы және оларды шешу жолдары
1. КӨМІРСУТЕКТІ ШИКІЗАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Шикізаттарды өңдеу тереңдігінің экология-экономикалық нәтижеге әсері
2.2 Көмірсутегі шикізатын өндіру мен өңдеудің қоршаған ортаға
ықпалын бағалау
3. Көмірсутекті ресурстарды өңдеудің экономикалық мәселелері
3 ЭКОЛОГИЯ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Табиғатты қорғау шараларын мемлекет тарапынан басқару
3.2 Қазақстанда мұнай-газ саласының табиғатты қорғау қызметінің
экономикалық механизмі
3.3 ТШО-ның қршаған ортаға әсер ету дәрежесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда – ластайтын заттар қоршаған ортаға өте көп мөлшерде
келіп түсуде, ал олардың түсуін қадағалау өте төмен деңгейде қалып отыр.
Экологиялық зиянның негізгі түрлеріне: табиғи ресурстарды ластау,
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері – физикалық, химиялық,
биологиялық ластау. Химиялық ластауға мұнай өңдеу жатады. Мұнай өңдеу
барысында жанармай жағылған кезде қоршаған ортаға құрамында физиологиялық
тұрғыдан белсенді азот, күкірт, көміртегі бар газдар шығарылады, ал олар
орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан қысымының түсуіне әкеп
соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық ауа күйіндегі химиялық
өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің өзгеруіне әкеледі.
Қазақстан 2030 жылғы даму стратегиясында мұнайгаз өнеркәсібінің
саласына маңызды рөл бөлініп отыр.
Мұнай химиялық және мұнайгаз өңдеу өндірістерінің дамуын тежеу көп
онжылдықтарға созылып кетті, осының салдарынан республикада өңдеу
объектілері шикізатты тек отын ретінде ғана пайдаланады. Өндірістің
технологиялық жағдайының салдары мынаған әкеп соғады: өңдеуге алып келінген
мұнайдың жартысы ғана өзінің нақты тағайындалуымен пайдаланылады, қалған
бөлігі қазан отыны ретінде кетеді; жол-жөнекей газдардың көбісі кәдеге
асырылмайды., олар алауда жандырылады, бұл таза экономикалық шығынға жатады
және қоршаған ортаға теріс әсерін тигізеді.
Ластануды ескерту қоршаған ортаға ластаушы заттардың түсуін қысқарту
немесе мүлдем тоқтату шаралары жатады. Табиғи қорларды оңтайлы пайдаланудың
экономикалық мақсатқа лайықты әдістерінің бірі ластануды ескерту жатады.
Қазіргі кезде дүние жүзінде көбісі ластанудың салдарын жоюға қарағанда
ластанудың алдын алуға тырысады. Ластаудың қайнары болып келетін өндіріс
салаларының ластанудың алдын алуға тырысуының ең басты себебінің бірі,
қоршаған ортаны ластау тек шығындарға алып келеді және пайданы өсірмейді.
Қазақстандағы көмірсутектерді барлау және өңдеу қарқынының өсуіне
байланысты, ластануды жою әдісімен қатар оның алдын алуға күш салу керек.
Халықаралық практикада ластануды ескерту, табиғи қорғау кепілді
шараларының кешенді бағдарламалары арқылы жетістікке жетеді. Осы
бағдарламалардың артықшылықтары:
• Барлау және өңдеу операцияларының адам денсаулығына және қоршаған
ортаға әсерінің төмендеуі;
• Қалдықтарды қайта өңдеуге және көмуге кететін шығындардың азаюы;
• Экологиялық талаптарға байланысты потенциалдық міндеттемелердің пайда
болуының азаюы, нормативтерды қатал қадағалау;
• Өнімділіктің және экономикалық тиімділіктің өсуі;
• Басқарушылар мен персоналдың арасындағы қарым-қатынастың жақсаруы,
ақпараттылықтың өсуі және персоналдың экологиялық білімділігі.
Ластануды ескертудің табиғи қорғау кепілді шараларының
бағдарламасы – бұл ластанудың алдын алу әдістерін анықтау және оларды
орындаудың икемді жүйесі. Қызметкерлерді үйрету және қоршаған ортаның
ластануын ескертуді тиімді бағалау бағдарламаға кіреді.Бағдарламаны іске
асыру кезінде қоршаған ортаның ластануын ескерту қауіпсіздік техникасы
сияқты өндірістің және оның өндірістік кезеңінің бір бөлігі болуы керек.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күнде экологиялық проблемалар
туындап отыр. Әр түрлі өндірістік ластанулармен қоса жол көліктерінің
экожүйеге зиян келтіруі табиғи, соның ішінде жер қойнауындағы табиғи
қорларды тиімсіз қодануына әсер етуде. Ауаның, топырақтың, судың ластануы,
жердің азуы және оның құрғақтануы, су қорларының азайуы және тағы басқа
мемлекет алдында үлкен экологиялық проблемалар туындап отыр.
Өнеркәсіп орындарының мұнай өндіру, игеруге байланысты
қиыншылықтарымен қатар мұнайға деген сұраныстың өсуімен бірге қоршаған орта
жағдайы да аса маңызды орын алады. Жылдан-жылға өсіп келе жатқан энергия
тұтыну мен жанармайдың экологияға әсер етуі қазіргі кезге тән құбылыс.
Соның өзі экономикалық даму перспективасына байланысты экономистердің
көзқарастарын өзгертті және мұнай өнеркәсібі саласында территорияны
таңдаудан бастап геологиялық іздеуге дейін өзгерістер енгізді.
Соңғы жылдары мұнай өндірудің көлемінің өсуімен қоса Каспий теңізінің
ластануы да жоғарылады. Алдағы 30 жыл ішінде мұнай өндіру көлемі 40-60
млрд. баррельге өспек. Өндіру кезінде, яғни жұмыс барысында 2700-ге жуық
химиялық қосылыстардың түрлері қолданылады. Өндіру операцияларын, жөндеу,
теңіз астындағы платформаларды авариялық жөндеу барысында шламдық массивтер
құрылады, олардың құрамында мұнай, мұнайлы заттар және де химиялық заттар
болады.
Каспий аймағындағы мұнай ресурстарын игерудің қазіргі кездегі алғашқы
бастамасы көптеген күрделі мәселелерді шешуді талап етеді. Аномальді жоғары
температуралар мен қысымды, шикізат құрамындағы күрделі қосылыстарды,
шикізаттардың әрбір құрамының геологиялық ерекшілігін, яғни іс-әрекетін
зерттеу, пластылы қысым әдісін қолдана отырып, оның нәтижесін анықтау.
Бұрғылау процесі кезінде құрал-жабдықтармен нашар дамығандығы, басты
кешенді салалардың шикізат көзі болып саналатын көмірсутекті қосылыстарды
өндіру мен өңдеуге әсер етуін ерекше атап өткен жөн.
1. ЛАСТАНУДЫ ЕСКЕРТУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Мұнайды өндіру және өткізу кезінде қалыптасатын қалдықтар
Халықаралық практикада олардың басымдылығына қарай келесі
тізбектілікпен ластануды ескерту және қалдықтарды басқару жүргізіледі:
• Қалыптасатын қалдықтардың көлемін қысқарту аз қалдықты немесе
қалдықсыз технологияны қолдануды қарастырады. Қалдықтардың құрылуын
тоқтату мүмкін емес, қалдықтар минималды көлемде жиналуы керек.
Персоналды экологиялық программа бойынша оқыту және ақпараттандыру
қалдықтардың көлемін қысқартуда үлкен маңызы бар.
• Қалдықтарды іске асыру. Қалдықтарды қысқарту экономикалық және
техникалық жағынан ылғи мүмкін емес, сондықтан қалдықтардың пайда
болуын тоқтату мүмкін емес жағдайда оларды қайта іске асыру
жағдайларын қарастыру керек. Өндірістің ішінде іске асыру дегеніміз –
ол қай процесс арқасында қалдықтар пайда болды, сол процесте
қалдықтарды іске асыруды қарастырады. Бұған мысал ретінде бұрғылау
сұйықтарды қайтадан пайдалану. Өндірістік кезеңнің соңында іске асыру
дегеніміз – ол қалдық болған материалдарды қайталап қолдануды
қарастырады. Бұл іске асыру технологиялық процеске байланысты
болғандықтан ластануды ескертуге жатпайды.
• Қайта өңдеу қалдықтардың физикалық, химиялық және биологиялық
қасиеттерінің өзгеруіне байланысты барлық әдістер мен процестер
жатады. Өңдеуге түскен қалдықтар қауіпсіз және екінші рет пайдалануға
жарамды болады. Қайта өңдеу қалдықтардың қауіптілігін төмендетеді,
сонымен қатар оларды тасымалдауды, сақтауды және орналастыруын
қауіпсіздендіреді. Қайта өңдеуден кейін қалдықтар екінші шикізат
ретінде қызмет ете алады. Қайта өңдеу қалдықтарды сұрыптауды да
қарастырады.
• Жою немесе орналастыру. Қалдықтарды орналастыру ең артықшылық әдіс
болып табылады. Орналастыру экономикалық қауіпсіз тәсілмен жүргізілуі
тиіс.
Геофизикалық барлау. Мұнай-газ кен орындары ылғи шөгінді жыныста
орналасады және көбінесе нақты геологиялық құрылымдарға ұштасады.
Геофизикалық барлау дегеніміз – осы кен орындарды жер қойнауынан анықтайтын
процесс. Геофизикалық барлауда қолданылатын әдіс дистанциондық алдын ала
тексерудің категориясына жатады. Геофизиктер көмірсутектің құрылымдарын
сейсмикалық толқындарды әр түрлі жыныстың қабаттары әр түрлі өткізуіне және
жұтылуына байланысты іздейді. Сеймикалық толқындар жер бетінде жасанды
түрде тітіркендіріледі, содан кейін шағылысқан толқындар сейсмографтармен
өлшенеді. Сеймикалық толқындар детонаторланған жарылғыш заттарды кішкене
бұрғыланған тесіктерді жару арқылы, немесе ауырлықты жер бетіне тастау
арқылы, немесе жер бетінде тербелу жасайтын арнайы құрал-жабдықтармен
жасалады.
Былай қарағанда геофизикалық барлау қалдықтар қалыптастыратын
операцияға жатпайды. Көлік жолдарын салу кезінде және сейсмикалық профильді
жасау кезінде қалдықтардың көп мөлшері қалыптасады, сонымен қатар
экспедицияның алыс аймақтағы учаскелерде жұмыс істеуі кезінде қалыптасады.
Құрылыс алаңының территориясын тазарту кезінде қалдықтар қалыптасады.
Сейсмикалық профильді жасау кезіндегі қалдықтарға жататындар: жарылғыш
заттардың қалдықтары, белгілеу кезіндегі қалдықтар және тұрмыстық
қалдықтар. Алыс аймақтағы учаскелерде жұмыс істейтін жердегі қалдықтарға
негізінен тұрмыстық қалдықтар және құрылыстық қоқыстар жатады.
Геофизикалық барлау жұмысына техниканы жөндеуге және пайдалануына
байланысты пайда болатын қалдықтар да кіреді. Бұл қалдықтарға жататындар:
майлау майы және фильтрлер, пайдаланылған шиналар, отыннан қалған бос
канистрлер, бояулардың қалдықтары және топырақ пен судың майлау майларымен,
гидравликалық маймен немесе отынмен ластануы.
Бұрғылау жұмыстары. Бұрғылау жұмыстары көмірсутектерді растау үшін
жүргізіледі. Бұрғылау жұмыстарын бұрғылаудан басқа, алаңды дайындау және
жайластыру жұмыстары жатады.
Бұрғылау алаңын дайындауға, алаңды тазарту және түзету жатады.
Дайындауға тағы да резервтік қамба құру, сорғы жүйе құру және ұңғының
орналасатын орны кіреді.
Бұрғылайтын жерді жайластыруға: бұрғылау құрал-жабдықтарға монтажы,
электрмен және сумен қамтамасыз ету үшін қосымша құрал-жабдықтарды
орналастыру және қысымдағы ауаны алып келу, сонымен қатар тұрғын жай мен
қоймалар кешенін салу жатады.
Бұрғылау алаңын дайындау және жайластыру кезінде қалдықтар көп
қалыптаспайды. Қалдықтардың көп көлемі көлік жолдарын және бұрғылау
қондырғысының негізін салған кезде пайда болады. Бұл қалдықтарға жататындар
тазарту кезіндегі құрылыстық қоқыстар, және құрал-жабдықтарды жөндеу және
пайдалану кезінде пайда болатын қалдықтар.
Бұрғылау алаңын дайындау, бұрғылау кезінде пайда болатын қалдықтардың
көлемін азайтуға көмектеседі.
Бұрғылау қондырғысы, бұрғылау ұңғысына керекті электр-энергиямен және
құрал-жабдықтарды қамтамасыз етеді. Бұрғылау мұнарасы – бұрғылау бағанасын
(бұрғылау құбыры, екпінді штанга және қашау) бұруға (ротор арқылы) және
көтеріп түсіруге (көтергіш арқылы) көмектесетін негізгі элемент болып
табылады. Бұрғылау мұнарасы бұрғылау қашауына әсер ететін қысымның тепе-
теңдігін қамтамасыз етеді. Көтергіш жабдық бұрғылау құбырын ұңғыдан шыққан
кезде басқарады және бекіткіш құбырды енгізу үшін пайдаланады.
Бұрғылау сұйықтары бұрғылау құбырымен төмен қозғалады және бұрғылау
қашаудан шығады. Олар бұрғылау бағанасы мен ұңғының қабырғасының немесе
бекіткіш құбырдың арасындағы кеңістікпен қайта үстіге оралады. Бұрғылау
сұйықтары бұрғылау қашауын суытуға және майлап тұруға, бұрғыланған жыныстың
кесектерін алып тастауға, қабат қысымын теңдестіруге керек. Бұрғылау
сұйықтары үш категорияға бөлінеді: су негізінде, көмірсутек негізінде және
синтетикалық. Бұлардың үшеуі де саздан және қоспалардан тұрады.
Ұңғыны бекіту үшін және құламауын қамтамасыз ету үшін оған бекіткіш
бағана орнатылады. Бекіткіш бағананың үш түрі қолданылады: кондукторлық,
аралық және пайдалану бағаналары. Кондукторлық бекіткіш бағана
айналасындағы су таситын шегін көмірсутектермен немесе қабат суларымен
ластануынан қорғайды. Аралық бекіткіш бағана бұрғылау ұңғысын құлаудан
қорғайды және құрал-жабдықтардың ұңғы ішіндегі қозғалысын жеңілдетеді.
Пайдалану бекіткіш бағанасы ұңғының бүкіл ұзындығында орналасады және оны
ұңғыны бітер кезде орналастырады.
Бұрғылау кезіндегі пайда болатын қалдықтарға бұрғылау сұйықтары,
қабат сулары, көмірсутектері, артық бекіткіш құбырлар, артық цементтер
жатады. Бұрғылау жұмысын жүргізу кезінде сонымен қатар материалдардың және
құрал-жабдықтардың орамасынан қалған қағаз және пластмассалық қалдықтар көп
көлемде болады.
Бұрғылау қондырғысында қалдықтар негізінен бұрғылау құрал-жабдықтарын
пайдалануға бергенде немесе жөндеген кезде пайда болады. Сонымен қатар
басқа да қалдықтар пайда болады: пайдаланылған бұрғылау қашауы және
құбырлар, бұрғылау арқанының кескіндері, бояулар және бояулардың қалдықтары
және тағы басқа.
Ұңғыны бітіру және күрделі жөндеу. Қабаттарда алынып жатқан
көмірсутектердің жеткілікті көлемде екенін растау үшін және ұңғыны бітіру
үшін және бұрғылауды бітіргеннен кейін өндіруді бастау үшін ұңғының сынауы
жүргізіледі. Егер де сынау ұңғының жоғарғы өндімділігін көрсетсе, онда ұңғы
бітіріледі. Басқа жағдайларда ұңғы жойылады.
Ең алдымен ұңғыда пайдалану бекіткіш мұнарасы қойылады. Бекіткіш
мұнара мен ұңғы қабырғасының арасындағы кеңістікті цементпен бітейді.
Ұңғыға қабаттағы сұйықтар түсу үшін бекіткіш мұнарада перфорация жасайды.
Перфорация өнімділік аймақ тереңдігінде үлкен емес бағытталған зарядтарды
жару арқылы жүргізіледі. Сынау жүргізген кезде кейбір мұнайы көп көлемде
болатын қабаттар кішкене кемшіліктері болуы мүмкін. Бұл өнімділік аймағына
өтімділік нашар болуы немесе бұрғылау жұмыстарын жүргізген кезде қабат
зақымдануы немесе бітеліп қалуымен байланысты болуы мүмкін. Бұл жағдайларда
ұңғыны гидравликалық үзіліммен, тотығу немесе қышқылдық үзілімдермен
ынталандырады. Гидравликалық үзілім дегеніміз қабатқа үлкен қысыммен сұйық
енгізіледі, ол қабаттың шытынауына алып келеді. Содан кейін үзілім ашық
болуы үшін оған құм енгізіледі. Тотығу дегеніміз қабатқа қышқылды енгізуді
айтамыз, көп жағдайда тұзды қышқыл енгізіледі. Қышқыл еритін материалдарды
ерітіп қабаттың тесіктері ашылады. Осы тесіктер арқылы сұйық ұңғыға тез
құйылады. Қышқылдық үзілім дегеніміз – бұл гидравликалық үзілім мен
тотығудың қосылымдары.
Сорғыш-компрессорлық құбыр (СКҚ) ұңғыда қабат сұйықтары мен газды жер
бетіне шығару үшін орнатылады. Ұңғыдан сұйық ағындары мен газды бақылау
үшін жер бетінде клапандар тобы орналастырылады. Қабат сұйығын жоғарыға
итеру үшін көп қолданылатын қарнақ сорғышы қолданылады. Қарнақ сорғышы
қарнақ сорғышының мұнарасына ілінеді.
Ұңғыны бітірер кездегі жұмыстарда қалыптасатын қалдықтарға
жататындар: көмірсутектері, қабат сулары, жол-жөнекей құм, тазартуға
арналған химреагенттер, үзілімдерде пайдаланатын сұйықтар, еріткіштер,
бояулар және бояу қалдықтары, жол-жөнекей сумен және көмірсутектерімен
ластанған табан және құрал-жабдықтарды пайдалану және жөндеу кезіндегі
қалдықтар.
Пайдалану ұңғылары кезең сайын жөндеуді қажет етеді, оны күрделі
жөндеу дейді. Күрделі жөндеуге СКҚ орнату, тотығу немесе қабат үзілімдері,
СКҚ немесе сорғы құралдарын ауыстыру, жаңа коллекторды қайта бітіру,
сонымен қатар цемент көпірін орнату жатады. Күрделі жөндеуге тағы, құрал-
жабдықтарды бояу және тазалау жатады. Күрделі жөндеу кезінде пайдаланылатын
сұйықтар – бұл негізінен су негізіндегі сұйықтар болып табылады.
Өндіру. Мұнай өндіруде негізгі технологиялық процестер жүрісінде
сұйықтар жер бетіне шығарылады және сұйықтарды және газдарды құрайтын
бөліктер бір-бірінен ажыратылады. Ұңғыдағы сұйықтар сұйық көмірсутектердің
күрделі қосылысы болып табылады: су, газ және қатты бөлшектер. Алғашында
газ құрамдары бөлінеді, содан кейін қатты бөлшектер мен су алынады, ең
соңында сулы мұнай эмульсиясының деэмульсиялануы жүреді.
Газ ұңғы сұйықтарының бір немесе бірнеше қысым камераларынан өту
арқылы алынады. Әрбір қысым камерасы алдыңғы қысым камерасына қарағанда аз
қысыммен жұмыс істейді. Қысым төмендеген сайын сұйықтықта ерімеген газ азая
береді. Екі фазалық айырғыш алынатын сұйықтықты газдан оқшаулайды, үш
фазалық айырғыштар алынған сұйықтықтардан жол-жөнекей судан, сонымен қатар
газдан бөледі. Осы этапта айырылған табиғи газ өткізу үшін өңделеді немесе
отында жандырылады.
Газды өңдеу дегидратациядан және тазалаудан тұрады. Дегидратация
газдың су жұтқыш сусыздану құралымен қосылу арқылы жүргізіледі.
Сусызданудың ең жақсы құралы гликоль болып табылады. Қолданылған гликоль
дегидратацияланып қайтадан қолданылуы мүмкін. Гликольдің дегидратациясы
кезінде су және басқа да ұшқыш органикалық қосылыстар қалыптасады.
Кейбірде алынған газ құрамында күкірт сутегі болады. Күкірт сутегі
уытты және адамға қауіпті, сонымен қатар күкірт сутегі құбырларды
коррозияға ұшыратады. Күкірт сутегін көп технологиялық процестер арқасында
алынған газ құрамынан алады, оны күкірт сутегін алу деп атайды.
Газды айырып алған соң көмірсутек сұйықтарының қосындысы, жол-жөнекей
су және қатты бөлшектер қалады. Су мен сұйық көмірсутектер араласпайды,
бірақта регенерация процесі қатты жүруіне байланысты сұйық
көмірсутектерінен және жол-жөнекей судың бөлігінен эмульсия құрылуына әкеп
соғуы мүмкін. Эмульсиядан жол-жөнекей суды бөлу үшін бос суды итергіш
пайдаланылады.
Ақыр аяғында эмульсия сұйықтықты қыздыру-деэмульгаторында қыздыру
арқылы немесе химиялық деэмульгаторлар арқылы деэмульсияланады. Эмульсияны
химиялық деэмульгатормен өңдеуге қарағанда қыздыру өңдеуі көп қолданылады.
Қыздыру-деэмульгаторлар бірнеше жүйелерден тұруы мүмкін, сонымен қатар газ
айырғыш, бос суды итергіш, құм бөлгіштер және сүзгіден тұрады. Сүзілу жол-
жөнекей судың және көмірсутектің сапасын жақсартады. Құм бөлгіштер артық
құмды және басқа да қатты бөлшектерді алып тастайды.
Алаулар жинау жүйесінің бойында, әр түрлі жерлерде орналасуы мүмкін,
не өндірілетін газды жағу мақсатымен немесе қауіпті жағдайларда пайдалану
үшін. Алаудағы жанбай қалған материалдар мұнай газын жағу үшін шурфқа
жиналады.
Өңдеу процесі кезінде қалыптасатын алғашқы қалдық жол-жөнекей су
болып табылады. Өңдеу процесі кезінде қалыптасатын басқа да қалдықтар –
олар құм, көмірсутегімен немесе жол-жөнекей сумен ластанған кен, химикаттар
артықшылығы, пайдаланылған сүзгілер, сүзгіш материалдар және ұшқыш газ
тектес қалдықтар, сонымен қатар пайдаланумен және құралды жөндеумен
байланысты қалдықтар. Жол-жөнекей құмдарда табиғи радиоактивті материалдар
(ТРМ) мөлшері болуы мүмкін.
Парафинді ұңғыдан механикалық алу немесе ыстық мұнайды айдаумен, ал
құбырдан құбыр тазалағыш қырғышпен немесе қыздыру көмегімен алынады. Осы
жолмен алынған парафин қалдықтар қатарына қосылады.
Қоршаған ортаны ластанудан ескертудің тиімді операцияларына
кіретіндер келесілер:
• Алдын-ала жоспарлау. Алдын-ала жоспарлау іс-әрекеттің барлық кезеңінде
қолданылады: концептуалды жобаны дайындау кезінде, операцияны іске
асыру процесінде және объектіні пайдаланудан шығару кезінде. Алдын-ала
жоспарлау қалдықтарды басқарудағы талаптарды өзгертуіне әсерін тигізуі
мүмкін.
2. Мұнай өндіру және қоршаған ортаны қорғау шаралары
Қазақстан Республикасында бүгінгі күнде экологиялық мәселелер туындап
отыр. Әр түрлі өндірістік ластанулармен қоса жол көліктерінің экожүйеге
зиян келтіруі табиғи, соның ішінде әсер қойнауындағы табиғи қорларды
тиімсіз қолдануына әсер етуде. Ауаның, топырақтың, судың ластануы, жердің
азуы және оның құрғақтануы, су қорларының азайуы және тағы басқалары
мемлекет алдында үлкен экологиялық мәселелер туғызады.
Табиғи қорларды тиімсіз пайдалану салдарынан әр жылда жалпы ұлттық
өнімнің 20% жоғалып отыр. Яғни бұдан көретініміз экономиканың дамуы үшін,
экологиялық қауіпсіз, экономикалық тиімді жаңа технологияларды әзірлеп,
ендіру керек. Бүгінгі күні биосфераның шектеулі мүмкіндіктерімен және
қоғамның өсіп келе жатқан талаптары арасында үлкен қайшылықтар туындауда.
Қазіргі кезде Батыс Қазақстан аймағы ресми түрде экологиялық қауіпті
аймақ деп саналмаса да, аймақтың экономикалық даму дәрежесі экологиялық
салдарына қарамастан отын-энергетикалық қорларды игеруге байланысты. Бірақ
мұнай мен газ қорларын игеру көлемі өскендіктен, тіптен қазіргі кезде
экологиялық қиындықтар туындауда, яғни Каспий теңізінің көлемінің
көтерілгендігі белгілі болды. Бірнеше кен көздері бар жерлерді су басу
қаупі бар, бұл дегеніміз егер алдағы жылдарда көрсеткіш минус 26 м болса,
онда олар су астында қалады. Барлық аймақтар мен теңіз үшін экологиялық
зардаптарды елестету қиын емес. Бұндай жағдай ондаған тұрғын үйлерді және
бірнеше балық шаруашылығын, ауыл шаруашылық жерлерінде болуы мүмкін. Барлық
аталғандар бойынша экономика мен экологияға ықпал ететін өте қажетті
объектілерді қорғау үшін шұғыл шараларды қолдану керек.
Теңіз көлемінің көрсеткіші минус 26 м болғанда тек Батыс Қазақстан
аймағындағы шаруашылық объектілеріне нұқсан келмейді, бұл кезде Каспий
аймағында орналасқан Ресей Федерациясы, Азербайжан, Түркмен мемлекеттерінің
жерлері де су астында қалмақ.
МОН ҚР экономикалық институтында жүргізілген зерттеулер Каспий
аймағына келетін нұқсанның бағалық санын көрсетті. Жалпы экономикалық
кешеннің барлық салаларын қосқанда шығын көлемі 770 миллиард теңгеге жуық.
Бұдан бір ғана қорытынды шығаруға болады. Өндірістік күштердің дамуы,
әсіресе жаңа игеріліп жатқан ірі қорлары бар аймақтар минералды-шикізаттың
және отын-энергетикалық ресурстар, сонымен қатар жаңа өндірістерді салу
экономикалық өсу дәрежесімен тығыз байланысты болу керек, бұл (қазір бар)
бүгінгі күнде бар және әрекет етуде. Мұндай байланыстылық жақсы
көрсеткіштерді беру мүмкін, себебі, негізге келтірілген қорлардың қажетті
түрінің теңгерімділігі аймақтың оңтайлы шаруашылық құрылымын анықтай алады.
(Өндіретін және өңдейтін салалардың қарым-қатынасы, кешендендіргіш, нақты
өңдейтін салаларға қосалқы өндірістің керектігін анықтау, алғашқы қорлардың
тереңдігі мен кешендігін қолдану, жеке өнімдерді тасымалдау бағыттары). Бұл
өз кезегінде транспорттық мәселелердің маусымдық шешілуін қажет етеді, яғни
құрылыс артериялары (мұнай-газ құбыр жолдары, темір жол және автомобильді
магистральдар) арқылы қорлар пайдалану мақсатында өзге де жерлерге
тасымалданып отырады.
Каспий аймағының отын-энергетиканы игеру дәрежесі біріншіден шикізат
қорларын шаруашылықтарға бағыттаса, екіншіден экономиканы әр
тараптандыратын орталық құрады. Отын-энергетикалық орталықтың құрылуы
айналым процесінің дамуына ықпал етеді. Шаруашылық қолданыстарға бұрын
соңды қолданылмаған аймақтар тартылады. Сонымен қатар өндірістік
инфрақұрылым жоғары қарқынмен дамиды, ең алдымен транспорттық
магистральдар, мұнай-газ кен орындарына өндірістік қызметтермен және
шикізаттарды жеткізу қамтамасыз етіледі. Бұл процесте қорларды игеру
интенсивтілігі аймақтың қоршаған ортасына өте тез әсер етеді. Каспий аймағы
үшін анықталған экологиялық мәселелер мұнай-газ өндірісінің салдарынан
келуде. Ең алдымен өсімдік топырағы қабатының бұзылуы және антропогенді
құрғақшылықтың даму үрдісі, су ресурстарының бұзылуына және олардың
мұнаймен ластануы; мұнай өнімдері және басқа да заттармен ластануы;
құрамында мұнай бар заттардың Каспий теңізіне түсуі өте қауіпті, егер
географиялық ерекшеліктерін есепке алсақ, судың мұнаймен ластану қаупі бар,
нәтижесінде қоршаған ортаның ластануының салдарынан тұрғындардың
денсаулығына зиян келеді.
Жағымсыз ауа-райы жағдайына (күн радиациясының көтерілуі, жауын-
шашынның аздығы, температураның жоғарылығы, қатты желдер) қарсы табиғатты
қорғау іс-шаралар жиынтығының аздығынан 500 мың гектарға жуық жер көлемі
құрғақшылыққа тап болды. 200 мың гектарға жуық жердің шөлді жерге айналу
қаупі бар.
Қоршаған ортаның ластануы санитарлық-эпидемиологиялық ахуалдың
нашарлығы, денсаулық сақтау органдарының профилактикалық жұмыстарының
нашарлығы және басқа да факторларға байланысты тұрғындардың денсаулығының
төмендеуі күрт өсіп кетті. Аймақта ішек органдарына инфекция түсуі және
жұқпалы гепатит, тыныс органдарының ауыруы, түбіркүлез және басқа да
аурулар көп тараған.
Соңғы жылдары мұнай өндірудің көлемінің өсуімен қоса Каспий теңізінің
ластануы да жоғарылады. Алдағы 30 жыл ішінде мұнай өндіру көлемі 40-60
миллиард баррельге өспек. Өндіру кезінде, яғни жұмыс барысында 2700
гектарға жуық химиялық қосылыстардың түрлері қолданылады. Өндіру
операцияларын, жөндеу, теңіз астындағы платформаларды авариялық жөндеу
барысында шламдық массивтер құрылады, олардың құрамында мұнай, мұнайлы
заттар және де химиялық заттар болады.
Мұнайлы ластанулар флора мен фаунаға судың физика-химиялық құрамының
өзгеруіне әсер етеді. Теңіздің көптеген бөліктері мұнаймен ластанған.
Ластану барысында мұнайлы заттар судың үлкен көлеміне жайылып, таралып
кетеді. Сонымен қатар еріткіш және ауыр компоненттер басқа минералды
заттарды жойып судың сапасын төмендетеді, жоғарғы қабатының атмосферамен
байланысын бұзады.
Соңғы 15 жылда балдырлардың гүлденуі өсті, органикалық заттардың
түзілуіне себепші болды, яғни құрамында бактериясы бар ауаны жұтуда. Бұның
барлығы теңізде барлық тірі организмдерді жоятын оттегісіз ортаның
түзілуіне әкеледі. Егер азербайжан ғалымдарының зерттеулері бойынша 1978 ж.
996 м тереңдікте 2,5 мгл оттегі болса, ал 1998 ж. 800 тереңдікте оттегі
мүлдем болмаған.
Каспий суының ластанғандығының жоғары дәрежеде екендігін атап өткен
жөн. Мысалға феномен 9 есе ластану белгілі мөлшерден көп. Қауіп тудырып
отырғаны, мұндағы аймақтың үлкен бөлігі қорық болып табылады, яғни онда
өсімдіктердің, құстардың, балықтардың және жан-жануарлардың мыңдаған
түрлері қорғалады. Каспидің экономикалық потенциалын оның табиғатының әр
алуандығымен түсіндіруге болады.Теңіздегі балықтардың әр алуандығы (соның
ішінде бірінші орын алып отырған бекіре) каспий итбалығының өзі бұл су
қоймасының байлығының дәлелі.
Каспий теңізінің жоғарғы дәрежесі сақталып қана қоймай, өндірістердің
және ауыл-шаруашылық кәсіпорындарының зияндылығын азайтуға, табиғи қорларды
тиімді қолдануға бағытталған жұмыстарды атқару арқылы көбейту керек.
Каспий теңізінің шельфілік қорында және оның айналасындағы
аудандарындағы мұнай және газ кен көздерін зерттемей игеру, экологиялық
қауіп қатерлерге әкелуі мүмкін, нәтижесінде теңіздің табиғи қорына кері
әсерін тигізуі мүмкін.
Экологиялық жағдайдың төмендеуі, мұнай және газ қорларын қоршаған
ортаны қорғау шараларын орындамастан игеру, соңғы жылдары Каспий аймағында
мыңдаған суда мекендеуші құстардың жойылуына әкеп соқтырды. Маңғыстау
облысы мен Үстірт қорығының аймағында мұнайды барлау жұмыстары жүргізіліп
жатыр. Бұл жерлерге мұнай және газ құбырларын салу жобасы құстардың көшіп
келуіне кері әсерін тигізеді.
Мұнай кешенінің экологиялық мәселелері әдебиеттерде кеңінен таралған.
Олардың құрылу көздері, зиянды қалдықтардың таралу жолдары, олардың
қоршаған ортаға және адамзатқа тигізетін әсері, қоршаған ортаны қорғау
шаралары мен ластанудың алдын алу туралы мәліметтер берілген.
Каспий аймағында мұнай кешенінің құрылуының өз ерекшеліктері бар,
техногенді әсердің интенсивті күшеюімен қоршаған ортаның ластануы. Оларға
мыналар жатады:
- көмірсутекті шикізаттардың агрессивті қасиеті (Теңіз кен орнында
күкіртқышқылының мөлшері 25%);
- өндірілетін флюиданың аномальді жоғары қысымы (550-900 атм.);
- мықты бұрғылау және құрылыс техникаларының қажеттілігі алуан түрлі
үлкен жүк көтергіш құралдарының ортаға әсер етуі;
- аймақтық салаға әсер етуін ұлғайтатын көмірсутекті шикізаттарды
тасымалдауға арналған арнайы үлкен көліктік жүйені құру;
- техникалық құралдар мен кәсіптік жабдықтарға табиғи қиын
жағдайларда сенімділіктің төмендігі.
Кен орындарын игеру және барлық технологиялық процестердің дайындығы
табиғи ортаның бұзылуының себебі бола алады. Ластанудың негізгі көздері
болып: мұнайлы және бұрғылау шламы, тұрып қалған сулар, көмірсутектер,
күкірт пен азот қышқылдары, газ конденсаты және тағы басқалары табылады.
Ластанудың негізгі себептеріне жататындар: мұнай барлау кезіндегі
ұңғылардың атқылауы, көліктік құралдардың істен шығуы, мұнай-газ
құбырларының бұзылуы, ұңғы жабдықтарының, көліктік жүйенің және газ
сақтаудың, мұнай мен мұнай өнімдерінің бұзылуы; тазартылмаған суларды
жерге, су қоймалары мен ағынды суларға төгу.
Мұнай-газ өнеркәсіптерінің табиғи ортаға тигізетін экологиялық
зардаптары әр қилы. Мұнда өсімдік топырағы қабатын сақтау басты мәселе
болып табылады. Мұнай мен газды кен орындарында өндіру кезінде ауыл-
шаруашылық жерлерге үлкен зиян келеді. Бұрғылау ортасынан радиусы 500-800 м
болатын жерлерде өсімдіктердің 70-80% жойылады, ал радиусы 100 м болатын
жерлерде өсімдіктер мүлдем өспейді. Бұрғылау құралдары мен құбыр жолдары
салынған жерлерде де өсімдіктердің өсуі мүмкін емес. Бұрғылау белгілерін
ашық күйінде жүргізген кезде, жер қабатының жүздеген гектары бұзылып,
шөгінді жерлерде көшпелі құмды төбелер пайда болады. Топырақтың ластануының
салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып микроорганизмдердің құрамы
бұзылады. Топырақтың мұнаймен ластануының салдарынан адам мен жан-
жануарларға тағам арқылы кері әсерін тигізуі мүмкін. Егер өсімдіктердің көп
мөлшері газды алаңдардан радиусы 2-3 км қашықтықта орналасса олар қатты
зақымданып, ал радиусы 200-250 м қашықтықта болса олар толығымен жойылып
кетеді.
Ластанған сулар жер бетіндегі және жер астындағы суларға орасан зор
нұқсан келтіруі мүмкін. Мұнай нұқсандардың келу қаупі әсіресе барлау
жұмыстарын Каспий теңізі шельфтерінде жүргізгенде және кейбір кен орындарын
су басу кезінде байқалады. Теңіз суының мұнай және мұнай заттарымен, улы
газдармен ластануы планктондар мен теңіз флорасы мен фаунасының жойылуына
әкеледі. Аз мөлшердегі мұнай тірі организмдердің нерв жүйесін бұзып, теңіз
жануарларында әр түрлі потологиялық өзгерістер болып, балдырлардың өсуі мен
дамуын төмендетіп, оларды жойып жіберетіндігі дәлелденген. Мұнай
ластануының шоғыры, 800 мгм3 болғанда, фитопланктондардың өмір сүруі
нашарлап, балдырлардың оттегін сіңіру қабілеті төмендейді. Жинақталған
мұнай жәндіктердің әр түрлеріне кері әсерін тигізеді.
Мұнай мен газды өндіру көлемінің ұлғайуы аймақта айтылған процестердің
күшеюіне, қосалқы жағдайлардың, яғни тамақтандыру орталығының нашарлануына
әкеледі. Бекіре балықтарының жаппай ауруға шалдығуын зерттеу нәтижесі
бойынша бұлшықет ағуыздарының құрылымының бұзылуы және бұлшықет терілерінің
азғындауы, бауырдың, ағуыздардың алмасуының бұзылуы, ұрық қабығының
нашарлауы және тағы басқалары белгілі болады.
Табиғи ортаның бұзылуына орасан зор нұқсан келтіретін мұнай мен газды
өңдейтін өнеркәсіптер. Ауаға зиянды заттардың 70% мұнай-газ өндіру
кешендері жібереді. АҚ Ембімұнайгаз және Теңізмұнайгаз өнеркәсіптері
200 миллион м3 жуық мұнайға серік газдарды жағады. Ауа бассейні мен
аймақтың қоршаған ортасына қауіпті технологиялық процестер мен газ
өнеркәсібі құрылғыларын құру тудырады, ал пайдалану барысында талап етілген
абсолютті орындамау – қоршаған ортаның ластануының бір себебі. Атмосфераға
ұңғыларды тазалау, тәжірибе жүргізу уақытында көптеген мөлшерде зиянды
химиялық қалдықтар түседі. Адам үшін бұл химиялық қоспалар ішінде ең
қауіптісі және әртүрлі ауруларды туғызатыны күкірт пен мыс қоспасы. Одан да
қатерлі атмосфераға алдын-ала шығарып тасталған, заттардың трансформациясы
нәтижесінде пайда болған қоспалар.
Тенізмұнайгаз АҚ-ң субъектілеріндегі атмосфераны негізгі
ластаушылар күкіртсутегі, көміртегі оксиді, күкірт диоксиді және
көмірсутегі, азот оксиді, меркаптандар, күкірт тозаңы (2-кесте). Атап
өтілген заттар өсімдіктер, жануарлар дүниесі мен адамдарға, сондай-ақ
құрылыс конструкциялары, мекемелер және құрылымдарға зиянын тигізетіні
сөзсіз.
Кесте 1 – Тенізшевройл объектілерін құру кезіндегі зиянды заттардың
шоғырлануының шекті-рұқсат етілген лақтырысы
Заттың аты Аймағының Халық тұратын жердегі
ауасында ауада
Максимум Орта
бірлік тәуліктік
Күкірт сутегі 3,0 0,008 0,008
Күкірт диоксиді 10,0 0,5 0,05
Азот диоксиді 2,0 0,085 0,04
Көміртек оксиді 20,0 5,0
Көмірстуек (бутан бойынша) 300 200
Меркаптандар 0,8 9 10-6
Күкірт тозаңы (органикалық емес)0,6 0,5
Қарашығанақ мұнай газ конденсаттау орнында қоршаған ортаға қауіп
тудыратын құбылыстар жиі орын алуда. Құрылыс және пайдалану уақытында
атмосфераны күкірт сутегімен (құрамы 4% дейін) күкірт ангидридімен, азот
диоксидімен, көмірсутектермен ластау, су көпірлерін құру арқылы балық
шаруашылығына зиян келтіру, сонымен қатар құбырлардың су арқылы өтуі
тұрғындарды алаңдатпай қоймайды.
Атмосфераны ластаудың негізгі көзі болып қыздыру ұңғылары алаулар
және газ дайындауда қолданылатын қыздырғыштар. Атмосфераны күнделікті
ластайтын көздерінен басқа әрбір ұңғыда жөндеу-түзету жұмыстары
жүргізілетін кезде қолданылатын алаулар мен қоймалар бар. Солардың ішінде
Қарашығанақ мұнай газ өндіру ауа бассейнін бүлдіруде шешуші рөл атқаратын
және ауаға 97% азот диоксидін бөліп шығаратын бұл – тазаланған газды
қабатқа қайта толтыратын компрессор болып табылады. Атап өтілген
жағдайлардың барлығы экономикалық жағдай параметрлеріне қауіп тудыратын
болғандықтан олардың алдын алудың жедел шараларын қарастыру керек.
Атап өтілген факторлардан басқа аймақтың экологиялық жағдайын
қиындата түсетін соңғы онжылдық ішінде Каспий теңізінің деңгейінің
көтерілуі тек қана экономикалық емес, сондай-ақ экологиялық қауіпті
туғызады. Теңіз деңгейінің көтерілуі тек қана Батыс Қазақстандағы
шаруашылық объектілеріне зиян келтірмейді.
Шаруашылық объектілерге, территорияға келген зиянды анықтау ірі
әлеуметтік-экономикалық және техникалық мәселелерден тұратын көп жоспарлы
жұмыс. Қабылданған әдістеме бойынша ақырғы нәтижені анықтау үшін экономика,
жер ресурстары, пайдалы қазыналардың негізгі қорынан зиянның жалпы көлемін
алып тастайды. Соның ішіне қосымша шығындар – біруақыттық және ағымдағы
жаңа өндіріс, жаңа тұрғын қорын әлеуметтік-тұрмыстық және мәдени-
ағартушылық объектілерін, денсаулық сақтау, сауда бөлімдерін қайта тіркеуге
кеткен шығындар.
Пайда болған шығын қайта тіркеуге кеткен шығын көлеміне дейін
көбейтілуі керек. Мысалы егер су алған аймақта пайдалы қазыналардың орны
бар болса және ол жерден көп мөлшерде нақты бір өнім алынуы тиіс болған
болса, онда ол шығын орнын жабу үшін сондай көлемдегі өнімді басқа аймақтан
импорттау немесе геологиялық зерттеулер жүргізу арқылы шығын орнын
жабатындай сондай қазылма байлықтың орнын табу керек.
Шығындарды экономикалық тұрғыдан бағалау критериі ретінде авторлар
шығындарды толтыруға кететін қосымша шығындар көлемі, яғни шаруашылық
айналыстан табиғи ресурстардың шығуы, өндіріс объектілерін құру, әлеуметтік
сала, көлік және байланыс салаларына кеткен шығындарды жатқызды.
Шығындардың жалпы көлемі әр түрлі қорғаныс объектілері, соның ішінде
мұнай өндірілетін жерлерді су алудан сақтау үшін кеткен шығындар есебінен
артады.
Қазіргі уақытта аймақты су алудан пайда болатын әлеуметтік-
экономикалық нәтижелердің өз контуры бар, себебі көпшілік шаруашылық
объектілер, тұрғын пунктері бұдан да бұл процестен өткен.
Осыған байланысты шығындарды анықтау процесі жағдайға байланысты
шеккен зияндар мен қайта тіктеуге шығындарды қосу нәтижесіндегі
мәліметтерге негізделеді. Соған қоса мұндай мәліметтерге су алған аймақтар,
ол жердегі тұрғындар, өндірістік, су және ауыл шаруашылық объектілер, әр
түрлі байланыстар, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым объектілері жайлы
мәліметтер кіреді.
Шаруашышық объектілері мен аймақтарға келтірілген жиынтық шығын
төмендегі принциптерге сәйкес анықталады:
- көмексіз қалған және басқа жерге жағдайға байланысты көшіру
мүмкіндігіне ие емес (әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымының
құрамына кіретін өнеркәсіптік және ауылшаруашылық объектілер, т.б.)
негізгі қорлардың өзіндік құнын шығару. Есеп жүйесінде бұл
көрсеткіштер жаңа орындарда кәсіпорындардың құрылысының әлеуметтік-
тұрмыстық инфрақұрылымның 20%-ын және транспорт, энергетика
саласының 30%-ын құрайды;
- қалпына келтірілмейтін негізгі қорлардың орнын жабуға кеткен
шығындар анықталған;
- жеке шаруашылық объектілерін қорғауды іске асыруға керекті капитал
салымдарының көлемі есептелген: (өнеркәсіптік кәсіпорын,
ауылшаруашылық объектілер, қалалар мен ауылдар, байланыс және
т.б.);
- жоғалтқан заттардың орнын толтыру үшін шығарылған өнімдердің шығару
қуатын арттыру үшін кеткен шығындар есептелген;
- қосымша шығындар көлемі есептелген (жаңа қазба орындарын құру,
импорт және т.б.), яғни жоғалтқан табиғи ресурстар орнын толтыру
(мұнай газ және химиялық шикізат, құрылыс материалдары, қара және
түсті металдар, т.б.).
Атап көрсетілген шығындар мен қосымша шығындарды қосу жалпы шығын
көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Каспий теңізі аймағындағы жағдайға
байланысты шығындар мен аймақтың өнеркәсіп саласындағы қосымша шығындар
келесі 3-кестеде көрсетілген.
Кесте 2 – шаруашылық объектілер мен тұрғын бекеттерінің сомалық зияны,
млн. тенге
теріс белгісі 26 м теріс белгісі 25 м
зиян қос. барлы- зиян қос. бар
шығын-дарғы шығын-дарлығы
өнеркәсіп 0,04 1,6 1,64 0,04 1,6 1,64
мұнай өндіру 21,5 3770,0 3791,5 21,5 3770,0 3791,5
энергетика 0,1 1,19 1,29 0,1 1,19 1,29
көлік 0,2 0,2 0,4 0,3 0,3 0,6
байланыс 0,01 0,01 0,02 0,02 0,02 0,04
ауыл шаруашылығы 0,06 - 0,06 0,04 - 0,04
балық шаруашылығы 16,5 - 16,5 16,5 - 16,5
әлеуметтік инфрақұрылым - 1,17 1,17 - 1,17 1.17
барлығы 38,41 3774,41 3812,6 38,5 3774,3 3812.8
Есептелген шаруашылық объектілері мен тұрғын пунктеріне келтіріліген
шығындар оларды қайта тіркеуге кететін шығындармен салыстырылады.
Нәтижесінде салыстыру арқылы шығындардың жалпы көлемі алынады.
Көмірсутегі ресурстарына қызығушылық нақты мақсаттар мен мәселелердің
жиынтық көлеміне қарай басқа мемлекеттер мен шетел компаниялардың сыртқы
экономикалық іс-әрекетіне байланысты құрамдас мерзімді іздеу-зерттеуге
рұқсат алу, тесуге, өндіруге, шикізатты тасу, технологиялық құрал-
жабдықтарды, аппаратураны жеткізу үшін қажетті келісімдер жасау.
Ресей, АҚШ, Турция, Иран, Грузия және басқа да мемлекеттер, сондай-ақ
дүние жүзінің ірі компанияларының (Шеврон, Бритиш Петролеум, Мобил,
Аджип, Эльф Акитен және тағы басқа) қызығуы тегін емес - өз қол астына
мұнай өндіру мен оны экспорттауды басқарудың ең көп бөлігін кім алғысы
келмейді. Сонымен қатар олар әр түрлі коммерциялық пайда табудың жолдарын,
яғни қазба байлықтарды іздеуде немесе өндіруде өз үлесін қосса, жаңа мұнай
өндіру орындарын құру немесе оны кеңейту, әрі қарай дамыту, мұнай
тасымалдау көлігін құру және танкерлі флот құру арқылы коммерциялық
табыстарға жетеді.
Сонымен бір уақытта Каспий көмірсутек ресурстарын және соған жататын
аймақты игерудегі мәселенің негізгі аспектісі бұл мұнай өндіруде және оны
пайдалануда қатысушы барлық субъектілердің байлықты іздестірумен бірге
қоршаған ортада экологиялық тепе-теңдік сақтау.
Экологиялық тепе-теңдікті бұзатын және экологиялық апатқа алып
келетін ең үлкен қателік, ешбір қадағалаусыз. Каспий теңізі жағалауының
оңтүстік батыс, солтүстік және шығысында шельфтік аймақты тесу және
көмірсутек шикізаттарын шексіз мөлшерде сорып алу. Ал көпшілік жерлерде
мұнай өндіруде болашақ дивиденд алу үшін шетел инвестицияларының ізінен
қуалау бассейннің экологиялық тұрақтылығын сақтауға кепілдік бермейді.
Мұндай деуімізге дәлел болатыны шетел компанияларын мұнай
операцияларымен байланысты үлкен масштабтағы жұмыстарға тарту. Ал оларда
келісімдердің өзінде аймақтың экологиялық қауіпсіздігі жайлы бөлімдері бола
тұра, сол кездің өзінде қауіпсіздік шараларынан ауытқыған жағдайлар болған.
Ал мұның өзі эколого-экономикалық жағдайға әкеп соқтырады.
Келтірілген мәселелер – Каспий теңізі жағалауындағы қайраңдарды игеру
жұмыстары. АҚШ-та да кездескен. Экологиялық тұрақтылықты сақтау мақсатында
президент және конгресс тарапынан қазу және федералды аймақтарды қайраңды
игеру бойынша моратормен (тексеру) жүргізу туралы шешімдер қабылданды. Бұл
тексерулер техникалардың тозуымен пайда болып жатқан экологиялық аймақтың
бүлінуі тоқтағанға дейін.
Тескеру аймақтарына жер асты байлықтары шамамен 5 миллиард тонна
мұнайға жететін 1,4 миллион км2 федералды территориялар кіреді. Айтып
өтетін жәйт АҚШ-тың жалпы дәлелденген мұнай қоры 3,6 миллиард тонна, ал
әржылдық импорт көлемі 300-310 млн. т. шамасында.
Бір қараудан АҚШ көмірсутек потенциалы жағынан алда келеді. Сонымен
бірге, мұнайды сырттан импорттау шығындары өзі өндірсе азаятын еді.
Соған қарамастан, қайраңды зоналардағы көмірсутек қорларын өндіру
қанша млн. т. пайда келтірсе де, Мексика шығанақ, Калифорния, Аляска
жерлеріндегі мораторийлер экологиялық тұрақтылықты сақтауға арналған
болашаққа бағытталған саясат.
Қазіргі күні Каспий жағалауындағы, теңіз астындағы мұнайды игеруде
басқарудың көп бөлігін алу үшін мемлекеттер арасындағы сайыста мұнай өндіру
мен одан пайда алуға өте жедел шешім қабылдау керек. Қабылданған шешімдер
барлық қатысушылардың қызығушылығына қайшы келмейтіндей етіп жоғары
мемлекеттік деңгейде меморандум, конвенция (келісім) құжаттар түріндегі
шешімдер.
Мұндай шешімдердің маңыздылығы кейбір жағдайларда келісім түзілгеннен
кейін қағидасын бұзушылық та болып тұрады. Мысалы, Азербайжан мен Ресей
арасындағы 1997 жылы шілдеде мұнай игеру жайлы келісім жасалған болатын.
Келісімде көрсетілген кейбір құрылыстар Түркменістан жерлерінде
болғандықтан, ол келісім орындалмады.
Бірінші келіспеушіліктердің келіп шығуы мемлекеттер арасында заңды
келіспеушіліктердің Каспий теңізі аймағына байланысты келіп шығуы мүмкін.
Осы сияқты басты мәселелердің шешілмеуі сол қоймалар мен мұнай өндіруші
жерлердің иелерінің жеке меншігіне тиісу сияқты себептен: олар арасындағы
қатынасты шиеленістіреді.
Атап өту керек мұндай келіспеушіліктер Кеңес дәуірінде болған емес.
Қазіргі уақытта Каспий теңізі мәртебесі анықталғандықтан мұнайды өндіретін
орындарды іздеп табу, оны өндіру және игеруге байланысты шығындарға және
пайдаға қатынас өзгерді. Себебі әрбір тәуелсіз мемлекеттің қазіргі күні
Каспий жағалауындағы мемлекеттердің шекаралары құжаттарға сәйкес
анықталған.
Кеңес өкіметі құлағаннан кейін Каспий бассейнімен байланысты саяси-
экономикалық жағдай шиеленісе түсті, себебі жоғары мемлекеттік деңгейдегі
(1921-1944 жж.) түзілген келісім тек қана Иран мен кеңес өкіметіне тиісті
болған. Ал 5 мемлекет сол уақыттары тез шешім қабылдап, мұнай өндіру,
өңдеу, импорттау, жасанды аралдар жасаумен айналысуға бет бұрды.
Көпке созылған тартыстар бара-бара Каспийді теңіз деп, әлде көл деп
санауға тоқталды. Көрсетілген бірінші және екінші жағдайларды дүние жүзілік
заңдарға қарасақ өзінің шешу жолдары бар. Бірақ мәселенің шешілмеуінің
себебі мемлекеттердің ешқайсысы мәселені шешудің концепсиясын әр
мемлекеттің пікіріне қайшы келмейтіндей етіп алға қоюға ұмтылмағандықтан.
Соған қарамастан, Азербайжан қазіргі күнге дейін теңіз асты
байланыстардың барлығын иеленуімен бірге оны игеруге ірі мұнай
компанияларының капиталын тарту арқылы жаңа мұнай өндіру жерлерін ашу
саясатын жүргізуде.
Кавказ мемлекеттерінің – Азербайжан, Грузия, Турция елдерінің қызығуы
және Каспийдегі мұнай өндіруді қарқындандырудағы қатысуы тегін емес, себебі
1995-1997 жж. келісімдерге сәйкес бірінші алынған көмірсутек шикізаттары
сол Кавказ елдерінен соңынан Турциядан өтуі керек. Бір ғана транзит әр
мемлекетке қаншадан-қанша пайда алып келеді. Ал транзитпен бірге қойылатын
шарттар мен тарифті айтпасақ та болады.
Ешнәрсеге қарамастан егеменді Қазақстан өз саясатын ұстанып Каспий
жағалауында өз шекарасын анықтау шараларын көріп жатыр. Осы мақсатпен ҚР
және РФ арасындағы екі жақты келісім түзіліп, Каспий теңізін бөлу бойынша
келесі жағдайлар шешілді: Каспий түбі жағасынан бастап тең нүктелер
принципі бойынша бөлінеді, ал үсті жалпы қолдануға қалады.
Каспий теңізіндегі критикалық және жалпы жағдайды есепке ала отырып,
Каспийдің климаттық жағдайын, ондағы тірі табиғатты есепке ала отырып оны
бүлдірудің алдын алу керек емес пе деген ойға келесің. Және бұл мәселені
Каспий жағалауы мемлекеттері де шешуі керек сияқты.
Маңызды аспектілерді іске асыруды аймақтық кешенді бағдарлама жасап,
оның негізі табиғатты дұрыс пайдалану және қоршаған ортаны қорғау болып
табылады.
Аймақтық бағдарлама айналысында төмендегі мәселелерді шешуге болар
еді:
- мемлекеттердің бірігуі арқылы минералды-шикізаттарды өндіру мен
іздеуге арнайы тексерулерден өту арқылы лицензия берілсе;
- құбырларды орнату (су асты) және пайдаланудың құқықтық режимін
жасау, қайраңдық аймақтарда геофизикалық, геологиялық іздеу
жұмыстарын жүргізу;
- Каспий теңізінің биологиялық көптүрлілігін сақтау, қоршаған ортаны
қорғау және мұнай өндіруде аймақтық мемлекеттердің бірігіп жұмыс
атқаруы.
Каспий аймағындағы мемлекеттердің бірігіп қатынас жасауының дамуы сол
аймақтың экологиялық жағдайын, құнарлы жерді пайда етуге және ортаны жедел
және жоспарлы жақсартуға өз жерін тигізер еді.
Аймақтық мәселелердің маңыздылығынан келіп шығып, тек қана Қазақстан
үшін емес басқа да елдерге стратегиялық маңызды болғандықтан барлығы
жабылып шаруашылықтың кешенді және экологиялық қауіпсіздігін дамытуға
басымдылық беру керек.
Соған байланысты шешілетін мәселер өте көп: пайдалы қазылма
байлықтарды экологиялық және экономикалық шектік мөлшерде жылдық өндіру
көлемін анықтау, игерудің тереңдігі, өнеркәсіп саласында құрылымдық өзгеріс
жасау
3. Экологиялық жағдайдың ұшқындауы және оларды шешу жолдары
Өнеркәсіп орындарының мұнай өндіру, игеруге байланысты
қиыншылықтарымен қатар мұнайға деген сұраныстың өсуімен бірге қоршаған орта
жағдайы да аса маңызды орын алады. Жылдан-жылға өсіп келе жатқан энергия
тұтыну мен жанармайдың экологияға әсер етуі қазіргі кезге тән құбылыс.
Соның өзі экономикалық даму перспективасына байланысты экономистердің
көзқарастарын өзгертті және мұнай өнеркәсібі саласында территорияны
таңдаудан бастап геологиялық іздеуге дейін өзгерістер енгізді.
Көпшілік жағдайларда экологиялық апат бұл кәсіпорын иелеріне
мемлекет, өкімет алуында мұнай өндіру объектілерін басқа жерге көшіртпеудің
бір себебі. Ғылыми, экономикалық моральдық аспектілердің қосылып кетуі
өнеркәсіптердің қоршаған ортаны қорғауға байланысты жауапкершілігін
анықтауды қиындастырады. Шамасы теңіз сулары мен атмосфера мұнай өндіру
арқылы, іштен жану двигательдерінде мұнайда пайдаланудан бүлініп жатқаны
үшін сол мұнайды өндірушілер жауапкершілік тартуы керек.
Мұнай саласындағы қоршаған ортамен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ЛАСТАНУДЫ ЕСКЕРТУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Мұнайды өндіру және өткізу кезінде қалыптасатын қалдықтар
2. Мұнай өндіру және қоршаған ортаны қорғау шаралары
3. Экологиялық жағдайдың ұшқындауы және оларды шешу жолдары
1. КӨМІРСУТЕКТІ ШИКІЗАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Шикізаттарды өңдеу тереңдігінің экология-экономикалық нәтижеге әсері
2.2 Көмірсутегі шикізатын өндіру мен өңдеудің қоршаған ортаға
ықпалын бағалау
3. Көмірсутекті ресурстарды өңдеудің экономикалық мәселелері
3 ЭКОЛОГИЯ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Табиғатты қорғау шараларын мемлекет тарапынан басқару
3.2 Қазақстанда мұнай-газ саласының табиғатты қорғау қызметінің
экономикалық механизмі
3.3 ТШО-ның қршаған ортаға әсер ету дәрежесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда – ластайтын заттар қоршаған ортаға өте көп мөлшерде
келіп түсуде, ал олардың түсуін қадағалау өте төмен деңгейде қалып отыр.
Экологиялық зиянның негізгі түрлеріне: табиғи ресурстарды ластау,
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері – физикалық, химиялық,
биологиялық ластау. Химиялық ластауға мұнай өңдеу жатады. Мұнай өңдеу
барысында жанармай жағылған кезде қоршаған ортаға құрамында физиологиялық
тұрғыдан белсенді азот, күкірт, көміртегі бар газдар шығарылады, ал олар
орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан қысымының түсуіне әкеп
соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық ауа күйіндегі химиялық
өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің өзгеруіне әкеледі.
Қазақстан 2030 жылғы даму стратегиясында мұнайгаз өнеркәсібінің
саласына маңызды рөл бөлініп отыр.
Мұнай химиялық және мұнайгаз өңдеу өндірістерінің дамуын тежеу көп
онжылдықтарға созылып кетті, осының салдарынан республикада өңдеу
объектілері шикізатты тек отын ретінде ғана пайдаланады. Өндірістің
технологиялық жағдайының салдары мынаған әкеп соғады: өңдеуге алып келінген
мұнайдың жартысы ғана өзінің нақты тағайындалуымен пайдаланылады, қалған
бөлігі қазан отыны ретінде кетеді; жол-жөнекей газдардың көбісі кәдеге
асырылмайды., олар алауда жандырылады, бұл таза экономикалық шығынға жатады
және қоршаған ортаға теріс әсерін тигізеді.
Ластануды ескерту қоршаған ортаға ластаушы заттардың түсуін қысқарту
немесе мүлдем тоқтату шаралары жатады. Табиғи қорларды оңтайлы пайдаланудың
экономикалық мақсатқа лайықты әдістерінің бірі ластануды ескерту жатады.
Қазіргі кезде дүние жүзінде көбісі ластанудың салдарын жоюға қарағанда
ластанудың алдын алуға тырысады. Ластаудың қайнары болып келетін өндіріс
салаларының ластанудың алдын алуға тырысуының ең басты себебінің бірі,
қоршаған ортаны ластау тек шығындарға алып келеді және пайданы өсірмейді.
Қазақстандағы көмірсутектерді барлау және өңдеу қарқынының өсуіне
байланысты, ластануды жою әдісімен қатар оның алдын алуға күш салу керек.
Халықаралық практикада ластануды ескерту, табиғи қорғау кепілді
шараларының кешенді бағдарламалары арқылы жетістікке жетеді. Осы
бағдарламалардың артықшылықтары:
• Барлау және өңдеу операцияларының адам денсаулығына және қоршаған
ортаға әсерінің төмендеуі;
• Қалдықтарды қайта өңдеуге және көмуге кететін шығындардың азаюы;
• Экологиялық талаптарға байланысты потенциалдық міндеттемелердің пайда
болуының азаюы, нормативтерды қатал қадағалау;
• Өнімділіктің және экономикалық тиімділіктің өсуі;
• Басқарушылар мен персоналдың арасындағы қарым-қатынастың жақсаруы,
ақпараттылықтың өсуі және персоналдың экологиялық білімділігі.
Ластануды ескертудің табиғи қорғау кепілді шараларының
бағдарламасы – бұл ластанудың алдын алу әдістерін анықтау және оларды
орындаудың икемді жүйесі. Қызметкерлерді үйрету және қоршаған ортаның
ластануын ескертуді тиімді бағалау бағдарламаға кіреді.Бағдарламаны іске
асыру кезінде қоршаған ортаның ластануын ескерту қауіпсіздік техникасы
сияқты өндірістің және оның өндірістік кезеңінің бір бөлігі болуы керек.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күнде экологиялық проблемалар
туындап отыр. Әр түрлі өндірістік ластанулармен қоса жол көліктерінің
экожүйеге зиян келтіруі табиғи, соның ішінде жер қойнауындағы табиғи
қорларды тиімсіз қодануына әсер етуде. Ауаның, топырақтың, судың ластануы,
жердің азуы және оның құрғақтануы, су қорларының азайуы және тағы басқа
мемлекет алдында үлкен экологиялық проблемалар туындап отыр.
Өнеркәсіп орындарының мұнай өндіру, игеруге байланысты
қиыншылықтарымен қатар мұнайға деген сұраныстың өсуімен бірге қоршаған орта
жағдайы да аса маңызды орын алады. Жылдан-жылға өсіп келе жатқан энергия
тұтыну мен жанармайдың экологияға әсер етуі қазіргі кезге тән құбылыс.
Соның өзі экономикалық даму перспективасына байланысты экономистердің
көзқарастарын өзгертті және мұнай өнеркәсібі саласында территорияны
таңдаудан бастап геологиялық іздеуге дейін өзгерістер енгізді.
Соңғы жылдары мұнай өндірудің көлемінің өсуімен қоса Каспий теңізінің
ластануы да жоғарылады. Алдағы 30 жыл ішінде мұнай өндіру көлемі 40-60
млрд. баррельге өспек. Өндіру кезінде, яғни жұмыс барысында 2700-ге жуық
химиялық қосылыстардың түрлері қолданылады. Өндіру операцияларын, жөндеу,
теңіз астындағы платформаларды авариялық жөндеу барысында шламдық массивтер
құрылады, олардың құрамында мұнай, мұнайлы заттар және де химиялық заттар
болады.
Каспий аймағындағы мұнай ресурстарын игерудің қазіргі кездегі алғашқы
бастамасы көптеген күрделі мәселелерді шешуді талап етеді. Аномальді жоғары
температуралар мен қысымды, шикізат құрамындағы күрделі қосылыстарды,
шикізаттардың әрбір құрамының геологиялық ерекшілігін, яғни іс-әрекетін
зерттеу, пластылы қысым әдісін қолдана отырып, оның нәтижесін анықтау.
Бұрғылау процесі кезінде құрал-жабдықтармен нашар дамығандығы, басты
кешенді салалардың шикізат көзі болып саналатын көмірсутекті қосылыстарды
өндіру мен өңдеуге әсер етуін ерекше атап өткен жөн.
1. ЛАСТАНУДЫ ЕСКЕРТУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Мұнайды өндіру және өткізу кезінде қалыптасатын қалдықтар
Халықаралық практикада олардың басымдылығына қарай келесі
тізбектілікпен ластануды ескерту және қалдықтарды басқару жүргізіледі:
• Қалыптасатын қалдықтардың көлемін қысқарту аз қалдықты немесе
қалдықсыз технологияны қолдануды қарастырады. Қалдықтардың құрылуын
тоқтату мүмкін емес, қалдықтар минималды көлемде жиналуы керек.
Персоналды экологиялық программа бойынша оқыту және ақпараттандыру
қалдықтардың көлемін қысқартуда үлкен маңызы бар.
• Қалдықтарды іске асыру. Қалдықтарды қысқарту экономикалық және
техникалық жағынан ылғи мүмкін емес, сондықтан қалдықтардың пайда
болуын тоқтату мүмкін емес жағдайда оларды қайта іске асыру
жағдайларын қарастыру керек. Өндірістің ішінде іске асыру дегеніміз –
ол қай процесс арқасында қалдықтар пайда болды, сол процесте
қалдықтарды іске асыруды қарастырады. Бұған мысал ретінде бұрғылау
сұйықтарды қайтадан пайдалану. Өндірістік кезеңнің соңында іске асыру
дегеніміз – ол қалдық болған материалдарды қайталап қолдануды
қарастырады. Бұл іске асыру технологиялық процеске байланысты
болғандықтан ластануды ескертуге жатпайды.
• Қайта өңдеу қалдықтардың физикалық, химиялық және биологиялық
қасиеттерінің өзгеруіне байланысты барлық әдістер мен процестер
жатады. Өңдеуге түскен қалдықтар қауіпсіз және екінші рет пайдалануға
жарамды болады. Қайта өңдеу қалдықтардың қауіптілігін төмендетеді,
сонымен қатар оларды тасымалдауды, сақтауды және орналастыруын
қауіпсіздендіреді. Қайта өңдеуден кейін қалдықтар екінші шикізат
ретінде қызмет ете алады. Қайта өңдеу қалдықтарды сұрыптауды да
қарастырады.
• Жою немесе орналастыру. Қалдықтарды орналастыру ең артықшылық әдіс
болып табылады. Орналастыру экономикалық қауіпсіз тәсілмен жүргізілуі
тиіс.
Геофизикалық барлау. Мұнай-газ кен орындары ылғи шөгінді жыныста
орналасады және көбінесе нақты геологиялық құрылымдарға ұштасады.
Геофизикалық барлау дегеніміз – осы кен орындарды жер қойнауынан анықтайтын
процесс. Геофизикалық барлауда қолданылатын әдіс дистанциондық алдын ала
тексерудің категориясына жатады. Геофизиктер көмірсутектің құрылымдарын
сейсмикалық толқындарды әр түрлі жыныстың қабаттары әр түрлі өткізуіне және
жұтылуына байланысты іздейді. Сеймикалық толқындар жер бетінде жасанды
түрде тітіркендіріледі, содан кейін шағылысқан толқындар сейсмографтармен
өлшенеді. Сеймикалық толқындар детонаторланған жарылғыш заттарды кішкене
бұрғыланған тесіктерді жару арқылы, немесе ауырлықты жер бетіне тастау
арқылы, немесе жер бетінде тербелу жасайтын арнайы құрал-жабдықтармен
жасалады.
Былай қарағанда геофизикалық барлау қалдықтар қалыптастыратын
операцияға жатпайды. Көлік жолдарын салу кезінде және сейсмикалық профильді
жасау кезінде қалдықтардың көп мөлшері қалыптасады, сонымен қатар
экспедицияның алыс аймақтағы учаскелерде жұмыс істеуі кезінде қалыптасады.
Құрылыс алаңының территориясын тазарту кезінде қалдықтар қалыптасады.
Сейсмикалық профильді жасау кезіндегі қалдықтарға жататындар: жарылғыш
заттардың қалдықтары, белгілеу кезіндегі қалдықтар және тұрмыстық
қалдықтар. Алыс аймақтағы учаскелерде жұмыс істейтін жердегі қалдықтарға
негізінен тұрмыстық қалдықтар және құрылыстық қоқыстар жатады.
Геофизикалық барлау жұмысына техниканы жөндеуге және пайдалануына
байланысты пайда болатын қалдықтар да кіреді. Бұл қалдықтарға жататындар:
майлау майы және фильтрлер, пайдаланылған шиналар, отыннан қалған бос
канистрлер, бояулардың қалдықтары және топырақ пен судың майлау майларымен,
гидравликалық маймен немесе отынмен ластануы.
Бұрғылау жұмыстары. Бұрғылау жұмыстары көмірсутектерді растау үшін
жүргізіледі. Бұрғылау жұмыстарын бұрғылаудан басқа, алаңды дайындау және
жайластыру жұмыстары жатады.
Бұрғылау алаңын дайындауға, алаңды тазарту және түзету жатады.
Дайындауға тағы да резервтік қамба құру, сорғы жүйе құру және ұңғының
орналасатын орны кіреді.
Бұрғылайтын жерді жайластыруға: бұрғылау құрал-жабдықтарға монтажы,
электрмен және сумен қамтамасыз ету үшін қосымша құрал-жабдықтарды
орналастыру және қысымдағы ауаны алып келу, сонымен қатар тұрғын жай мен
қоймалар кешенін салу жатады.
Бұрғылау алаңын дайындау және жайластыру кезінде қалдықтар көп
қалыптаспайды. Қалдықтардың көп көлемі көлік жолдарын және бұрғылау
қондырғысының негізін салған кезде пайда болады. Бұл қалдықтарға жататындар
тазарту кезіндегі құрылыстық қоқыстар, және құрал-жабдықтарды жөндеу және
пайдалану кезінде пайда болатын қалдықтар.
Бұрғылау алаңын дайындау, бұрғылау кезінде пайда болатын қалдықтардың
көлемін азайтуға көмектеседі.
Бұрғылау қондырғысы, бұрғылау ұңғысына керекті электр-энергиямен және
құрал-жабдықтарды қамтамасыз етеді. Бұрғылау мұнарасы – бұрғылау бағанасын
(бұрғылау құбыры, екпінді штанга және қашау) бұруға (ротор арқылы) және
көтеріп түсіруге (көтергіш арқылы) көмектесетін негізгі элемент болып
табылады. Бұрғылау мұнарасы бұрғылау қашауына әсер ететін қысымның тепе-
теңдігін қамтамасыз етеді. Көтергіш жабдық бұрғылау құбырын ұңғыдан шыққан
кезде басқарады және бекіткіш құбырды енгізу үшін пайдаланады.
Бұрғылау сұйықтары бұрғылау құбырымен төмен қозғалады және бұрғылау
қашаудан шығады. Олар бұрғылау бағанасы мен ұңғының қабырғасының немесе
бекіткіш құбырдың арасындағы кеңістікпен қайта үстіге оралады. Бұрғылау
сұйықтары бұрғылау қашауын суытуға және майлап тұруға, бұрғыланған жыныстың
кесектерін алып тастауға, қабат қысымын теңдестіруге керек. Бұрғылау
сұйықтары үш категорияға бөлінеді: су негізінде, көмірсутек негізінде және
синтетикалық. Бұлардың үшеуі де саздан және қоспалардан тұрады.
Ұңғыны бекіту үшін және құламауын қамтамасыз ету үшін оған бекіткіш
бағана орнатылады. Бекіткіш бағананың үш түрі қолданылады: кондукторлық,
аралық және пайдалану бағаналары. Кондукторлық бекіткіш бағана
айналасындағы су таситын шегін көмірсутектермен немесе қабат суларымен
ластануынан қорғайды. Аралық бекіткіш бағана бұрғылау ұңғысын құлаудан
қорғайды және құрал-жабдықтардың ұңғы ішіндегі қозғалысын жеңілдетеді.
Пайдалану бекіткіш бағанасы ұңғының бүкіл ұзындығында орналасады және оны
ұңғыны бітер кезде орналастырады.
Бұрғылау кезіндегі пайда болатын қалдықтарға бұрғылау сұйықтары,
қабат сулары, көмірсутектері, артық бекіткіш құбырлар, артық цементтер
жатады. Бұрғылау жұмысын жүргізу кезінде сонымен қатар материалдардың және
құрал-жабдықтардың орамасынан қалған қағаз және пластмассалық қалдықтар көп
көлемде болады.
Бұрғылау қондырғысында қалдықтар негізінен бұрғылау құрал-жабдықтарын
пайдалануға бергенде немесе жөндеген кезде пайда болады. Сонымен қатар
басқа да қалдықтар пайда болады: пайдаланылған бұрғылау қашауы және
құбырлар, бұрғылау арқанының кескіндері, бояулар және бояулардың қалдықтары
және тағы басқа.
Ұңғыны бітіру және күрделі жөндеу. Қабаттарда алынып жатқан
көмірсутектердің жеткілікті көлемде екенін растау үшін және ұңғыны бітіру
үшін және бұрғылауды бітіргеннен кейін өндіруді бастау үшін ұңғының сынауы
жүргізіледі. Егер де сынау ұңғының жоғарғы өндімділігін көрсетсе, онда ұңғы
бітіріледі. Басқа жағдайларда ұңғы жойылады.
Ең алдымен ұңғыда пайдалану бекіткіш мұнарасы қойылады. Бекіткіш
мұнара мен ұңғы қабырғасының арасындағы кеңістікті цементпен бітейді.
Ұңғыға қабаттағы сұйықтар түсу үшін бекіткіш мұнарада перфорация жасайды.
Перфорация өнімділік аймақ тереңдігінде үлкен емес бағытталған зарядтарды
жару арқылы жүргізіледі. Сынау жүргізген кезде кейбір мұнайы көп көлемде
болатын қабаттар кішкене кемшіліктері болуы мүмкін. Бұл өнімділік аймағына
өтімділік нашар болуы немесе бұрғылау жұмыстарын жүргізген кезде қабат
зақымдануы немесе бітеліп қалуымен байланысты болуы мүмкін. Бұл жағдайларда
ұңғыны гидравликалық үзіліммен, тотығу немесе қышқылдық үзілімдермен
ынталандырады. Гидравликалық үзілім дегеніміз қабатқа үлкен қысыммен сұйық
енгізіледі, ол қабаттың шытынауына алып келеді. Содан кейін үзілім ашық
болуы үшін оған құм енгізіледі. Тотығу дегеніміз қабатқа қышқылды енгізуді
айтамыз, көп жағдайда тұзды қышқыл енгізіледі. Қышқыл еритін материалдарды
ерітіп қабаттың тесіктері ашылады. Осы тесіктер арқылы сұйық ұңғыға тез
құйылады. Қышқылдық үзілім дегеніміз – бұл гидравликалық үзілім мен
тотығудың қосылымдары.
Сорғыш-компрессорлық құбыр (СКҚ) ұңғыда қабат сұйықтары мен газды жер
бетіне шығару үшін орнатылады. Ұңғыдан сұйық ағындары мен газды бақылау
үшін жер бетінде клапандар тобы орналастырылады. Қабат сұйығын жоғарыға
итеру үшін көп қолданылатын қарнақ сорғышы қолданылады. Қарнақ сорғышы
қарнақ сорғышының мұнарасына ілінеді.
Ұңғыны бітірер кездегі жұмыстарда қалыптасатын қалдықтарға
жататындар: көмірсутектері, қабат сулары, жол-жөнекей құм, тазартуға
арналған химреагенттер, үзілімдерде пайдаланатын сұйықтар, еріткіштер,
бояулар және бояу қалдықтары, жол-жөнекей сумен және көмірсутектерімен
ластанған табан және құрал-жабдықтарды пайдалану және жөндеу кезіндегі
қалдықтар.
Пайдалану ұңғылары кезең сайын жөндеуді қажет етеді, оны күрделі
жөндеу дейді. Күрделі жөндеуге СКҚ орнату, тотығу немесе қабат үзілімдері,
СКҚ немесе сорғы құралдарын ауыстыру, жаңа коллекторды қайта бітіру,
сонымен қатар цемент көпірін орнату жатады. Күрделі жөндеуге тағы, құрал-
жабдықтарды бояу және тазалау жатады. Күрделі жөндеу кезінде пайдаланылатын
сұйықтар – бұл негізінен су негізіндегі сұйықтар болып табылады.
Өндіру. Мұнай өндіруде негізгі технологиялық процестер жүрісінде
сұйықтар жер бетіне шығарылады және сұйықтарды және газдарды құрайтын
бөліктер бір-бірінен ажыратылады. Ұңғыдағы сұйықтар сұйық көмірсутектердің
күрделі қосылысы болып табылады: су, газ және қатты бөлшектер. Алғашында
газ құрамдары бөлінеді, содан кейін қатты бөлшектер мен су алынады, ең
соңында сулы мұнай эмульсиясының деэмульсиялануы жүреді.
Газ ұңғы сұйықтарының бір немесе бірнеше қысым камераларынан өту
арқылы алынады. Әрбір қысым камерасы алдыңғы қысым камерасына қарағанда аз
қысыммен жұмыс істейді. Қысым төмендеген сайын сұйықтықта ерімеген газ азая
береді. Екі фазалық айырғыш алынатын сұйықтықты газдан оқшаулайды, үш
фазалық айырғыштар алынған сұйықтықтардан жол-жөнекей судан, сонымен қатар
газдан бөледі. Осы этапта айырылған табиғи газ өткізу үшін өңделеді немесе
отында жандырылады.
Газды өңдеу дегидратациядан және тазалаудан тұрады. Дегидратация
газдың су жұтқыш сусыздану құралымен қосылу арқылы жүргізіледі.
Сусызданудың ең жақсы құралы гликоль болып табылады. Қолданылған гликоль
дегидратацияланып қайтадан қолданылуы мүмкін. Гликольдің дегидратациясы
кезінде су және басқа да ұшқыш органикалық қосылыстар қалыптасады.
Кейбірде алынған газ құрамында күкірт сутегі болады. Күкірт сутегі
уытты және адамға қауіпті, сонымен қатар күкірт сутегі құбырларды
коррозияға ұшыратады. Күкірт сутегін көп технологиялық процестер арқасында
алынған газ құрамынан алады, оны күкірт сутегін алу деп атайды.
Газды айырып алған соң көмірсутек сұйықтарының қосындысы, жол-жөнекей
су және қатты бөлшектер қалады. Су мен сұйық көмірсутектер араласпайды,
бірақта регенерация процесі қатты жүруіне байланысты сұйық
көмірсутектерінен және жол-жөнекей судың бөлігінен эмульсия құрылуына әкеп
соғуы мүмкін. Эмульсиядан жол-жөнекей суды бөлу үшін бос суды итергіш
пайдаланылады.
Ақыр аяғында эмульсия сұйықтықты қыздыру-деэмульгаторында қыздыру
арқылы немесе химиялық деэмульгаторлар арқылы деэмульсияланады. Эмульсияны
химиялық деэмульгатормен өңдеуге қарағанда қыздыру өңдеуі көп қолданылады.
Қыздыру-деэмульгаторлар бірнеше жүйелерден тұруы мүмкін, сонымен қатар газ
айырғыш, бос суды итергіш, құм бөлгіштер және сүзгіден тұрады. Сүзілу жол-
жөнекей судың және көмірсутектің сапасын жақсартады. Құм бөлгіштер артық
құмды және басқа да қатты бөлшектерді алып тастайды.
Алаулар жинау жүйесінің бойында, әр түрлі жерлерде орналасуы мүмкін,
не өндірілетін газды жағу мақсатымен немесе қауіпті жағдайларда пайдалану
үшін. Алаудағы жанбай қалған материалдар мұнай газын жағу үшін шурфқа
жиналады.
Өңдеу процесі кезінде қалыптасатын алғашқы қалдық жол-жөнекей су
болып табылады. Өңдеу процесі кезінде қалыптасатын басқа да қалдықтар –
олар құм, көмірсутегімен немесе жол-жөнекей сумен ластанған кен, химикаттар
артықшылығы, пайдаланылған сүзгілер, сүзгіш материалдар және ұшқыш газ
тектес қалдықтар, сонымен қатар пайдаланумен және құралды жөндеумен
байланысты қалдықтар. Жол-жөнекей құмдарда табиғи радиоактивті материалдар
(ТРМ) мөлшері болуы мүмкін.
Парафинді ұңғыдан механикалық алу немесе ыстық мұнайды айдаумен, ал
құбырдан құбыр тазалағыш қырғышпен немесе қыздыру көмегімен алынады. Осы
жолмен алынған парафин қалдықтар қатарына қосылады.
Қоршаған ортаны ластанудан ескертудің тиімді операцияларына
кіретіндер келесілер:
• Алдын-ала жоспарлау. Алдын-ала жоспарлау іс-әрекеттің барлық кезеңінде
қолданылады: концептуалды жобаны дайындау кезінде, операцияны іске
асыру процесінде және объектіні пайдаланудан шығару кезінде. Алдын-ала
жоспарлау қалдықтарды басқарудағы талаптарды өзгертуіне әсерін тигізуі
мүмкін.
2. Мұнай өндіру және қоршаған ортаны қорғау шаралары
Қазақстан Республикасында бүгінгі күнде экологиялық мәселелер туындап
отыр. Әр түрлі өндірістік ластанулармен қоса жол көліктерінің экожүйеге
зиян келтіруі табиғи, соның ішінде әсер қойнауындағы табиғи қорларды
тиімсіз қолдануына әсер етуде. Ауаның, топырақтың, судың ластануы, жердің
азуы және оның құрғақтануы, су қорларының азайуы және тағы басқалары
мемлекет алдында үлкен экологиялық мәселелер туғызады.
Табиғи қорларды тиімсіз пайдалану салдарынан әр жылда жалпы ұлттық
өнімнің 20% жоғалып отыр. Яғни бұдан көретініміз экономиканың дамуы үшін,
экологиялық қауіпсіз, экономикалық тиімді жаңа технологияларды әзірлеп,
ендіру керек. Бүгінгі күні биосфераның шектеулі мүмкіндіктерімен және
қоғамның өсіп келе жатқан талаптары арасында үлкен қайшылықтар туындауда.
Қазіргі кезде Батыс Қазақстан аймағы ресми түрде экологиялық қауіпті
аймақ деп саналмаса да, аймақтың экономикалық даму дәрежесі экологиялық
салдарына қарамастан отын-энергетикалық қорларды игеруге байланысты. Бірақ
мұнай мен газ қорларын игеру көлемі өскендіктен, тіптен қазіргі кезде
экологиялық қиындықтар туындауда, яғни Каспий теңізінің көлемінің
көтерілгендігі белгілі болды. Бірнеше кен көздері бар жерлерді су басу
қаупі бар, бұл дегеніміз егер алдағы жылдарда көрсеткіш минус 26 м болса,
онда олар су астында қалады. Барлық аймақтар мен теңіз үшін экологиялық
зардаптарды елестету қиын емес. Бұндай жағдай ондаған тұрғын үйлерді және
бірнеше балық шаруашылығын, ауыл шаруашылық жерлерінде болуы мүмкін. Барлық
аталғандар бойынша экономика мен экологияға ықпал ететін өте қажетті
объектілерді қорғау үшін шұғыл шараларды қолдану керек.
Теңіз көлемінің көрсеткіші минус 26 м болғанда тек Батыс Қазақстан
аймағындағы шаруашылық объектілеріне нұқсан келмейді, бұл кезде Каспий
аймағында орналасқан Ресей Федерациясы, Азербайжан, Түркмен мемлекеттерінің
жерлері де су астында қалмақ.
МОН ҚР экономикалық институтында жүргізілген зерттеулер Каспий
аймағына келетін нұқсанның бағалық санын көрсетті. Жалпы экономикалық
кешеннің барлық салаларын қосқанда шығын көлемі 770 миллиард теңгеге жуық.
Бұдан бір ғана қорытынды шығаруға болады. Өндірістік күштердің дамуы,
әсіресе жаңа игеріліп жатқан ірі қорлары бар аймақтар минералды-шикізаттың
және отын-энергетикалық ресурстар, сонымен қатар жаңа өндірістерді салу
экономикалық өсу дәрежесімен тығыз байланысты болу керек, бұл (қазір бар)
бүгінгі күнде бар және әрекет етуде. Мұндай байланыстылық жақсы
көрсеткіштерді беру мүмкін, себебі, негізге келтірілген қорлардың қажетті
түрінің теңгерімділігі аймақтың оңтайлы шаруашылық құрылымын анықтай алады.
(Өндіретін және өңдейтін салалардың қарым-қатынасы, кешендендіргіш, нақты
өңдейтін салаларға қосалқы өндірістің керектігін анықтау, алғашқы қорлардың
тереңдігі мен кешендігін қолдану, жеке өнімдерді тасымалдау бағыттары). Бұл
өз кезегінде транспорттық мәселелердің маусымдық шешілуін қажет етеді, яғни
құрылыс артериялары (мұнай-газ құбыр жолдары, темір жол және автомобильді
магистральдар) арқылы қорлар пайдалану мақсатында өзге де жерлерге
тасымалданып отырады.
Каспий аймағының отын-энергетиканы игеру дәрежесі біріншіден шикізат
қорларын шаруашылықтарға бағыттаса, екіншіден экономиканы әр
тараптандыратын орталық құрады. Отын-энергетикалық орталықтың құрылуы
айналым процесінің дамуына ықпал етеді. Шаруашылық қолданыстарға бұрын
соңды қолданылмаған аймақтар тартылады. Сонымен қатар өндірістік
инфрақұрылым жоғары қарқынмен дамиды, ең алдымен транспорттық
магистральдар, мұнай-газ кен орындарына өндірістік қызметтермен және
шикізаттарды жеткізу қамтамасыз етіледі. Бұл процесте қорларды игеру
интенсивтілігі аймақтың қоршаған ортасына өте тез әсер етеді. Каспий аймағы
үшін анықталған экологиялық мәселелер мұнай-газ өндірісінің салдарынан
келуде. Ең алдымен өсімдік топырағы қабатының бұзылуы және антропогенді
құрғақшылықтың даму үрдісі, су ресурстарының бұзылуына және олардың
мұнаймен ластануы; мұнай өнімдері және басқа да заттармен ластануы;
құрамында мұнай бар заттардың Каспий теңізіне түсуі өте қауіпті, егер
географиялық ерекшеліктерін есепке алсақ, судың мұнаймен ластану қаупі бар,
нәтижесінде қоршаған ортаның ластануының салдарынан тұрғындардың
денсаулығына зиян келеді.
Жағымсыз ауа-райы жағдайына (күн радиациясының көтерілуі, жауын-
шашынның аздығы, температураның жоғарылығы, қатты желдер) қарсы табиғатты
қорғау іс-шаралар жиынтығының аздығынан 500 мың гектарға жуық жер көлемі
құрғақшылыққа тап болды. 200 мың гектарға жуық жердің шөлді жерге айналу
қаупі бар.
Қоршаған ортаның ластануы санитарлық-эпидемиологиялық ахуалдың
нашарлығы, денсаулық сақтау органдарының профилактикалық жұмыстарының
нашарлығы және басқа да факторларға байланысты тұрғындардың денсаулығының
төмендеуі күрт өсіп кетті. Аймақта ішек органдарына инфекция түсуі және
жұқпалы гепатит, тыныс органдарының ауыруы, түбіркүлез және басқа да
аурулар көп тараған.
Соңғы жылдары мұнай өндірудің көлемінің өсуімен қоса Каспий теңізінің
ластануы да жоғарылады. Алдағы 30 жыл ішінде мұнай өндіру көлемі 40-60
миллиард баррельге өспек. Өндіру кезінде, яғни жұмыс барысында 2700
гектарға жуық химиялық қосылыстардың түрлері қолданылады. Өндіру
операцияларын, жөндеу, теңіз астындағы платформаларды авариялық жөндеу
барысында шламдық массивтер құрылады, олардың құрамында мұнай, мұнайлы
заттар және де химиялық заттар болады.
Мұнайлы ластанулар флора мен фаунаға судың физика-химиялық құрамының
өзгеруіне әсер етеді. Теңіздің көптеген бөліктері мұнаймен ластанған.
Ластану барысында мұнайлы заттар судың үлкен көлеміне жайылып, таралып
кетеді. Сонымен қатар еріткіш және ауыр компоненттер басқа минералды
заттарды жойып судың сапасын төмендетеді, жоғарғы қабатының атмосферамен
байланысын бұзады.
Соңғы 15 жылда балдырлардың гүлденуі өсті, органикалық заттардың
түзілуіне себепші болды, яғни құрамында бактериясы бар ауаны жұтуда. Бұның
барлығы теңізде барлық тірі организмдерді жоятын оттегісіз ортаның
түзілуіне әкеледі. Егер азербайжан ғалымдарының зерттеулері бойынша 1978 ж.
996 м тереңдікте 2,5 мгл оттегі болса, ал 1998 ж. 800 тереңдікте оттегі
мүлдем болмаған.
Каспий суының ластанғандығының жоғары дәрежеде екендігін атап өткен
жөн. Мысалға феномен 9 есе ластану белгілі мөлшерден көп. Қауіп тудырып
отырғаны, мұндағы аймақтың үлкен бөлігі қорық болып табылады, яғни онда
өсімдіктердің, құстардың, балықтардың және жан-жануарлардың мыңдаған
түрлері қорғалады. Каспидің экономикалық потенциалын оның табиғатының әр
алуандығымен түсіндіруге болады.Теңіздегі балықтардың әр алуандығы (соның
ішінде бірінші орын алып отырған бекіре) каспий итбалығының өзі бұл су
қоймасының байлығының дәлелі.
Каспий теңізінің жоғарғы дәрежесі сақталып қана қоймай, өндірістердің
және ауыл-шаруашылық кәсіпорындарының зияндылығын азайтуға, табиғи қорларды
тиімді қолдануға бағытталған жұмыстарды атқару арқылы көбейту керек.
Каспий теңізінің шельфілік қорында және оның айналасындағы
аудандарындағы мұнай және газ кен көздерін зерттемей игеру, экологиялық
қауіп қатерлерге әкелуі мүмкін, нәтижесінде теңіздің табиғи қорына кері
әсерін тигізуі мүмкін.
Экологиялық жағдайдың төмендеуі, мұнай және газ қорларын қоршаған
ортаны қорғау шараларын орындамастан игеру, соңғы жылдары Каспий аймағында
мыңдаған суда мекендеуші құстардың жойылуына әкеп соқтырды. Маңғыстау
облысы мен Үстірт қорығының аймағында мұнайды барлау жұмыстары жүргізіліп
жатыр. Бұл жерлерге мұнай және газ құбырларын салу жобасы құстардың көшіп
келуіне кері әсерін тигізеді.
Мұнай кешенінің экологиялық мәселелері әдебиеттерде кеңінен таралған.
Олардың құрылу көздері, зиянды қалдықтардың таралу жолдары, олардың
қоршаған ортаға және адамзатқа тигізетін әсері, қоршаған ортаны қорғау
шаралары мен ластанудың алдын алу туралы мәліметтер берілген.
Каспий аймағында мұнай кешенінің құрылуының өз ерекшеліктері бар,
техногенді әсердің интенсивті күшеюімен қоршаған ортаның ластануы. Оларға
мыналар жатады:
- көмірсутекті шикізаттардың агрессивті қасиеті (Теңіз кен орнында
күкіртқышқылының мөлшері 25%);
- өндірілетін флюиданың аномальді жоғары қысымы (550-900 атм.);
- мықты бұрғылау және құрылыс техникаларының қажеттілігі алуан түрлі
үлкен жүк көтергіш құралдарының ортаға әсер етуі;
- аймақтық салаға әсер етуін ұлғайтатын көмірсутекті шикізаттарды
тасымалдауға арналған арнайы үлкен көліктік жүйені құру;
- техникалық құралдар мен кәсіптік жабдықтарға табиғи қиын
жағдайларда сенімділіктің төмендігі.
Кен орындарын игеру және барлық технологиялық процестердің дайындығы
табиғи ортаның бұзылуының себебі бола алады. Ластанудың негізгі көздері
болып: мұнайлы және бұрғылау шламы, тұрып қалған сулар, көмірсутектер,
күкірт пен азот қышқылдары, газ конденсаты және тағы басқалары табылады.
Ластанудың негізгі себептеріне жататындар: мұнай барлау кезіндегі
ұңғылардың атқылауы, көліктік құралдардың істен шығуы, мұнай-газ
құбырларының бұзылуы, ұңғы жабдықтарының, көліктік жүйенің және газ
сақтаудың, мұнай мен мұнай өнімдерінің бұзылуы; тазартылмаған суларды
жерге, су қоймалары мен ағынды суларға төгу.
Мұнай-газ өнеркәсіптерінің табиғи ортаға тигізетін экологиялық
зардаптары әр қилы. Мұнда өсімдік топырағы қабатын сақтау басты мәселе
болып табылады. Мұнай мен газды кен орындарында өндіру кезінде ауыл-
шаруашылық жерлерге үлкен зиян келеді. Бұрғылау ортасынан радиусы 500-800 м
болатын жерлерде өсімдіктердің 70-80% жойылады, ал радиусы 100 м болатын
жерлерде өсімдіктер мүлдем өспейді. Бұрғылау құралдары мен құбыр жолдары
салынған жерлерде де өсімдіктердің өсуі мүмкін емес. Бұрғылау белгілерін
ашық күйінде жүргізген кезде, жер қабатының жүздеген гектары бұзылып,
шөгінді жерлерде көшпелі құмды төбелер пайда болады. Топырақтың ластануының
салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып микроорганизмдердің құрамы
бұзылады. Топырақтың мұнаймен ластануының салдарынан адам мен жан-
жануарларға тағам арқылы кері әсерін тигізуі мүмкін. Егер өсімдіктердің көп
мөлшері газды алаңдардан радиусы 2-3 км қашықтықта орналасса олар қатты
зақымданып, ал радиусы 200-250 м қашықтықта болса олар толығымен жойылып
кетеді.
Ластанған сулар жер бетіндегі және жер астындағы суларға орасан зор
нұқсан келтіруі мүмкін. Мұнай нұқсандардың келу қаупі әсіресе барлау
жұмыстарын Каспий теңізі шельфтерінде жүргізгенде және кейбір кен орындарын
су басу кезінде байқалады. Теңіз суының мұнай және мұнай заттарымен, улы
газдармен ластануы планктондар мен теңіз флорасы мен фаунасының жойылуына
әкеледі. Аз мөлшердегі мұнай тірі организмдердің нерв жүйесін бұзып, теңіз
жануарларында әр түрлі потологиялық өзгерістер болып, балдырлардың өсуі мен
дамуын төмендетіп, оларды жойып жіберетіндігі дәлелденген. Мұнай
ластануының шоғыры, 800 мгм3 болғанда, фитопланктондардың өмір сүруі
нашарлап, балдырлардың оттегін сіңіру қабілеті төмендейді. Жинақталған
мұнай жәндіктердің әр түрлеріне кері әсерін тигізеді.
Мұнай мен газды өндіру көлемінің ұлғайуы аймақта айтылған процестердің
күшеюіне, қосалқы жағдайлардың, яғни тамақтандыру орталығының нашарлануына
әкеледі. Бекіре балықтарының жаппай ауруға шалдығуын зерттеу нәтижесі
бойынша бұлшықет ағуыздарының құрылымының бұзылуы және бұлшықет терілерінің
азғындауы, бауырдың, ағуыздардың алмасуының бұзылуы, ұрық қабығының
нашарлауы және тағы басқалары белгілі болады.
Табиғи ортаның бұзылуына орасан зор нұқсан келтіретін мұнай мен газды
өңдейтін өнеркәсіптер. Ауаға зиянды заттардың 70% мұнай-газ өндіру
кешендері жібереді. АҚ Ембімұнайгаз және Теңізмұнайгаз өнеркәсіптері
200 миллион м3 жуық мұнайға серік газдарды жағады. Ауа бассейні мен
аймақтың қоршаған ортасына қауіпті технологиялық процестер мен газ
өнеркәсібі құрылғыларын құру тудырады, ал пайдалану барысында талап етілген
абсолютті орындамау – қоршаған ортаның ластануының бір себебі. Атмосфераға
ұңғыларды тазалау, тәжірибе жүргізу уақытында көптеген мөлшерде зиянды
химиялық қалдықтар түседі. Адам үшін бұл химиялық қоспалар ішінде ең
қауіптісі және әртүрлі ауруларды туғызатыны күкірт пен мыс қоспасы. Одан да
қатерлі атмосфераға алдын-ала шығарып тасталған, заттардың трансформациясы
нәтижесінде пайда болған қоспалар.
Тенізмұнайгаз АҚ-ң субъектілеріндегі атмосфераны негізгі
ластаушылар күкіртсутегі, көміртегі оксиді, күкірт диоксиді және
көмірсутегі, азот оксиді, меркаптандар, күкірт тозаңы (2-кесте). Атап
өтілген заттар өсімдіктер, жануарлар дүниесі мен адамдарға, сондай-ақ
құрылыс конструкциялары, мекемелер және құрылымдарға зиянын тигізетіні
сөзсіз.
Кесте 1 – Тенізшевройл объектілерін құру кезіндегі зиянды заттардың
шоғырлануының шекті-рұқсат етілген лақтырысы
Заттың аты Аймағының Халық тұратын жердегі
ауасында ауада
Максимум Орта
бірлік тәуліктік
Күкірт сутегі 3,0 0,008 0,008
Күкірт диоксиді 10,0 0,5 0,05
Азот диоксиді 2,0 0,085 0,04
Көміртек оксиді 20,0 5,0
Көмірстуек (бутан бойынша) 300 200
Меркаптандар 0,8 9 10-6
Күкірт тозаңы (органикалық емес)0,6 0,5
Қарашығанақ мұнай газ конденсаттау орнында қоршаған ортаға қауіп
тудыратын құбылыстар жиі орын алуда. Құрылыс және пайдалану уақытында
атмосфераны күкірт сутегімен (құрамы 4% дейін) күкірт ангидридімен, азот
диоксидімен, көмірсутектермен ластау, су көпірлерін құру арқылы балық
шаруашылығына зиян келтіру, сонымен қатар құбырлардың су арқылы өтуі
тұрғындарды алаңдатпай қоймайды.
Атмосфераны ластаудың негізгі көзі болып қыздыру ұңғылары алаулар
және газ дайындауда қолданылатын қыздырғыштар. Атмосфераны күнделікті
ластайтын көздерінен басқа әрбір ұңғыда жөндеу-түзету жұмыстары
жүргізілетін кезде қолданылатын алаулар мен қоймалар бар. Солардың ішінде
Қарашығанақ мұнай газ өндіру ауа бассейнін бүлдіруде шешуші рөл атқаратын
және ауаға 97% азот диоксидін бөліп шығаратын бұл – тазаланған газды
қабатқа қайта толтыратын компрессор болып табылады. Атап өтілген
жағдайлардың барлығы экономикалық жағдай параметрлеріне қауіп тудыратын
болғандықтан олардың алдын алудың жедел шараларын қарастыру керек.
Атап өтілген факторлардан басқа аймақтың экологиялық жағдайын
қиындата түсетін соңғы онжылдық ішінде Каспий теңізінің деңгейінің
көтерілуі тек қана экономикалық емес, сондай-ақ экологиялық қауіпті
туғызады. Теңіз деңгейінің көтерілуі тек қана Батыс Қазақстандағы
шаруашылық объектілеріне зиян келтірмейді.
Шаруашылық объектілерге, территорияға келген зиянды анықтау ірі
әлеуметтік-экономикалық және техникалық мәселелерден тұратын көп жоспарлы
жұмыс. Қабылданған әдістеме бойынша ақырғы нәтижені анықтау үшін экономика,
жер ресурстары, пайдалы қазыналардың негізгі қорынан зиянның жалпы көлемін
алып тастайды. Соның ішіне қосымша шығындар – біруақыттық және ағымдағы
жаңа өндіріс, жаңа тұрғын қорын әлеуметтік-тұрмыстық және мәдени-
ағартушылық объектілерін, денсаулық сақтау, сауда бөлімдерін қайта тіркеуге
кеткен шығындар.
Пайда болған шығын қайта тіркеуге кеткен шығын көлеміне дейін
көбейтілуі керек. Мысалы егер су алған аймақта пайдалы қазыналардың орны
бар болса және ол жерден көп мөлшерде нақты бір өнім алынуы тиіс болған
болса, онда ол шығын орнын жабу үшін сондай көлемдегі өнімді басқа аймақтан
импорттау немесе геологиялық зерттеулер жүргізу арқылы шығын орнын
жабатындай сондай қазылма байлықтың орнын табу керек.
Шығындарды экономикалық тұрғыдан бағалау критериі ретінде авторлар
шығындарды толтыруға кететін қосымша шығындар көлемі, яғни шаруашылық
айналыстан табиғи ресурстардың шығуы, өндіріс объектілерін құру, әлеуметтік
сала, көлік және байланыс салаларына кеткен шығындарды жатқызды.
Шығындардың жалпы көлемі әр түрлі қорғаныс объектілері, соның ішінде
мұнай өндірілетін жерлерді су алудан сақтау үшін кеткен шығындар есебінен
артады.
Қазіргі уақытта аймақты су алудан пайда болатын әлеуметтік-
экономикалық нәтижелердің өз контуры бар, себебі көпшілік шаруашылық
объектілер, тұрғын пунктері бұдан да бұл процестен өткен.
Осыған байланысты шығындарды анықтау процесі жағдайға байланысты
шеккен зияндар мен қайта тіктеуге шығындарды қосу нәтижесіндегі
мәліметтерге негізделеді. Соған қоса мұндай мәліметтерге су алған аймақтар,
ол жердегі тұрғындар, өндірістік, су және ауыл шаруашылық объектілер, әр
түрлі байланыстар, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым объектілері жайлы
мәліметтер кіреді.
Шаруашышық объектілері мен аймақтарға келтірілген жиынтық шығын
төмендегі принциптерге сәйкес анықталады:
- көмексіз қалған және басқа жерге жағдайға байланысты көшіру
мүмкіндігіне ие емес (әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымының
құрамына кіретін өнеркәсіптік және ауылшаруашылық объектілер, т.б.)
негізгі қорлардың өзіндік құнын шығару. Есеп жүйесінде бұл
көрсеткіштер жаңа орындарда кәсіпорындардың құрылысының әлеуметтік-
тұрмыстық инфрақұрылымның 20%-ын және транспорт, энергетика
саласының 30%-ын құрайды;
- қалпына келтірілмейтін негізгі қорлардың орнын жабуға кеткен
шығындар анықталған;
- жеке шаруашылық объектілерін қорғауды іске асыруға керекті капитал
салымдарының көлемі есептелген: (өнеркәсіптік кәсіпорын,
ауылшаруашылық объектілер, қалалар мен ауылдар, байланыс және
т.б.);
- жоғалтқан заттардың орнын толтыру үшін шығарылған өнімдердің шығару
қуатын арттыру үшін кеткен шығындар есептелген;
- қосымша шығындар көлемі есептелген (жаңа қазба орындарын құру,
импорт және т.б.), яғни жоғалтқан табиғи ресурстар орнын толтыру
(мұнай газ және химиялық шикізат, құрылыс материалдары, қара және
түсті металдар, т.б.).
Атап көрсетілген шығындар мен қосымша шығындарды қосу жалпы шығын
көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Каспий теңізі аймағындағы жағдайға
байланысты шығындар мен аймақтың өнеркәсіп саласындағы қосымша шығындар
келесі 3-кестеде көрсетілген.
Кесте 2 – шаруашылық объектілер мен тұрғын бекеттерінің сомалық зияны,
млн. тенге
теріс белгісі 26 м теріс белгісі 25 м
зиян қос. барлы- зиян қос. бар
шығын-дарғы шығын-дарлығы
өнеркәсіп 0,04 1,6 1,64 0,04 1,6 1,64
мұнай өндіру 21,5 3770,0 3791,5 21,5 3770,0 3791,5
энергетика 0,1 1,19 1,29 0,1 1,19 1,29
көлік 0,2 0,2 0,4 0,3 0,3 0,6
байланыс 0,01 0,01 0,02 0,02 0,02 0,04
ауыл шаруашылығы 0,06 - 0,06 0,04 - 0,04
балық шаруашылығы 16,5 - 16,5 16,5 - 16,5
әлеуметтік инфрақұрылым - 1,17 1,17 - 1,17 1.17
барлығы 38,41 3774,41 3812,6 38,5 3774,3 3812.8
Есептелген шаруашылық объектілері мен тұрғын пунктеріне келтіріліген
шығындар оларды қайта тіркеуге кететін шығындармен салыстырылады.
Нәтижесінде салыстыру арқылы шығындардың жалпы көлемі алынады.
Көмірсутегі ресурстарына қызығушылық нақты мақсаттар мен мәселелердің
жиынтық көлеміне қарай басқа мемлекеттер мен шетел компаниялардың сыртқы
экономикалық іс-әрекетіне байланысты құрамдас мерзімді іздеу-зерттеуге
рұқсат алу, тесуге, өндіруге, шикізатты тасу, технологиялық құрал-
жабдықтарды, аппаратураны жеткізу үшін қажетті келісімдер жасау.
Ресей, АҚШ, Турция, Иран, Грузия және басқа да мемлекеттер, сондай-ақ
дүние жүзінің ірі компанияларының (Шеврон, Бритиш Петролеум, Мобил,
Аджип, Эльф Акитен және тағы басқа) қызығуы тегін емес - өз қол астына
мұнай өндіру мен оны экспорттауды басқарудың ең көп бөлігін кім алғысы
келмейді. Сонымен қатар олар әр түрлі коммерциялық пайда табудың жолдарын,
яғни қазба байлықтарды іздеуде немесе өндіруде өз үлесін қосса, жаңа мұнай
өндіру орындарын құру немесе оны кеңейту, әрі қарай дамыту, мұнай
тасымалдау көлігін құру және танкерлі флот құру арқылы коммерциялық
табыстарға жетеді.
Сонымен бір уақытта Каспий көмірсутек ресурстарын және соған жататын
аймақты игерудегі мәселенің негізгі аспектісі бұл мұнай өндіруде және оны
пайдалануда қатысушы барлық субъектілердің байлықты іздестірумен бірге
қоршаған ортада экологиялық тепе-теңдік сақтау.
Экологиялық тепе-теңдікті бұзатын және экологиялық апатқа алып
келетін ең үлкен қателік, ешбір қадағалаусыз. Каспий теңізі жағалауының
оңтүстік батыс, солтүстік және шығысында шельфтік аймақты тесу және
көмірсутек шикізаттарын шексіз мөлшерде сорып алу. Ал көпшілік жерлерде
мұнай өндіруде болашақ дивиденд алу үшін шетел инвестицияларының ізінен
қуалау бассейннің экологиялық тұрақтылығын сақтауға кепілдік бермейді.
Мұндай деуімізге дәлел болатыны шетел компанияларын мұнай
операцияларымен байланысты үлкен масштабтағы жұмыстарға тарту. Ал оларда
келісімдердің өзінде аймақтың экологиялық қауіпсіздігі жайлы бөлімдері бола
тұра, сол кездің өзінде қауіпсіздік шараларынан ауытқыған жағдайлар болған.
Ал мұның өзі эколого-экономикалық жағдайға әкеп соқтырады.
Келтірілген мәселелер – Каспий теңізі жағалауындағы қайраңдарды игеру
жұмыстары. АҚШ-та да кездескен. Экологиялық тұрақтылықты сақтау мақсатында
президент және конгресс тарапынан қазу және федералды аймақтарды қайраңды
игеру бойынша моратормен (тексеру) жүргізу туралы шешімдер қабылданды. Бұл
тексерулер техникалардың тозуымен пайда болып жатқан экологиялық аймақтың
бүлінуі тоқтағанға дейін.
Тескеру аймақтарына жер асты байлықтары шамамен 5 миллиард тонна
мұнайға жететін 1,4 миллион км2 федералды территориялар кіреді. Айтып
өтетін жәйт АҚШ-тың жалпы дәлелденген мұнай қоры 3,6 миллиард тонна, ал
әржылдық импорт көлемі 300-310 млн. т. шамасында.
Бір қараудан АҚШ көмірсутек потенциалы жағынан алда келеді. Сонымен
бірге, мұнайды сырттан импорттау шығындары өзі өндірсе азаятын еді.
Соған қарамастан, қайраңды зоналардағы көмірсутек қорларын өндіру
қанша млн. т. пайда келтірсе де, Мексика шығанақ, Калифорния, Аляска
жерлеріндегі мораторийлер экологиялық тұрақтылықты сақтауға арналған
болашаққа бағытталған саясат.
Қазіргі күні Каспий жағалауындағы, теңіз астындағы мұнайды игеруде
басқарудың көп бөлігін алу үшін мемлекеттер арасындағы сайыста мұнай өндіру
мен одан пайда алуға өте жедел шешім қабылдау керек. Қабылданған шешімдер
барлық қатысушылардың қызығушылығына қайшы келмейтіндей етіп жоғары
мемлекеттік деңгейде меморандум, конвенция (келісім) құжаттар түріндегі
шешімдер.
Мұндай шешімдердің маңыздылығы кейбір жағдайларда келісім түзілгеннен
кейін қағидасын бұзушылық та болып тұрады. Мысалы, Азербайжан мен Ресей
арасындағы 1997 жылы шілдеде мұнай игеру жайлы келісім жасалған болатын.
Келісімде көрсетілген кейбір құрылыстар Түркменістан жерлерінде
болғандықтан, ол келісім орындалмады.
Бірінші келіспеушіліктердің келіп шығуы мемлекеттер арасында заңды
келіспеушіліктердің Каспий теңізі аймағына байланысты келіп шығуы мүмкін.
Осы сияқты басты мәселелердің шешілмеуі сол қоймалар мен мұнай өндіруші
жерлердің иелерінің жеке меншігіне тиісу сияқты себептен: олар арасындағы
қатынасты шиеленістіреді.
Атап өту керек мұндай келіспеушіліктер Кеңес дәуірінде болған емес.
Қазіргі уақытта Каспий теңізі мәртебесі анықталғандықтан мұнайды өндіретін
орындарды іздеп табу, оны өндіру және игеруге байланысты шығындарға және
пайдаға қатынас өзгерді. Себебі әрбір тәуелсіз мемлекеттің қазіргі күні
Каспий жағалауындағы мемлекеттердің шекаралары құжаттарға сәйкес
анықталған.
Кеңес өкіметі құлағаннан кейін Каспий бассейнімен байланысты саяси-
экономикалық жағдай шиеленісе түсті, себебі жоғары мемлекеттік деңгейдегі
(1921-1944 жж.) түзілген келісім тек қана Иран мен кеңес өкіметіне тиісті
болған. Ал 5 мемлекет сол уақыттары тез шешім қабылдап, мұнай өндіру,
өңдеу, импорттау, жасанды аралдар жасаумен айналысуға бет бұрды.
Көпке созылған тартыстар бара-бара Каспийді теңіз деп, әлде көл деп
санауға тоқталды. Көрсетілген бірінші және екінші жағдайларды дүние жүзілік
заңдарға қарасақ өзінің шешу жолдары бар. Бірақ мәселенің шешілмеуінің
себебі мемлекеттердің ешқайсысы мәселені шешудің концепсиясын әр
мемлекеттің пікіріне қайшы келмейтіндей етіп алға қоюға ұмтылмағандықтан.
Соған қарамастан, Азербайжан қазіргі күнге дейін теңіз асты
байланыстардың барлығын иеленуімен бірге оны игеруге ірі мұнай
компанияларының капиталын тарту арқылы жаңа мұнай өндіру жерлерін ашу
саясатын жүргізуде.
Кавказ мемлекеттерінің – Азербайжан, Грузия, Турция елдерінің қызығуы
және Каспийдегі мұнай өндіруді қарқындандырудағы қатысуы тегін емес, себебі
1995-1997 жж. келісімдерге сәйкес бірінші алынған көмірсутек шикізаттары
сол Кавказ елдерінен соңынан Турциядан өтуі керек. Бір ғана транзит әр
мемлекетке қаншадан-қанша пайда алып келеді. Ал транзитпен бірге қойылатын
шарттар мен тарифті айтпасақ та болады.
Ешнәрсеге қарамастан егеменді Қазақстан өз саясатын ұстанып Каспий
жағалауында өз шекарасын анықтау шараларын көріп жатыр. Осы мақсатпен ҚР
және РФ арасындағы екі жақты келісім түзіліп, Каспий теңізін бөлу бойынша
келесі жағдайлар шешілді: Каспий түбі жағасынан бастап тең нүктелер
принципі бойынша бөлінеді, ал үсті жалпы қолдануға қалады.
Каспий теңізіндегі критикалық және жалпы жағдайды есепке ала отырып,
Каспийдің климаттық жағдайын, ондағы тірі табиғатты есепке ала отырып оны
бүлдірудің алдын алу керек емес пе деген ойға келесің. Және бұл мәселені
Каспий жағалауы мемлекеттері де шешуі керек сияқты.
Маңызды аспектілерді іске асыруды аймақтық кешенді бағдарлама жасап,
оның негізі табиғатты дұрыс пайдалану және қоршаған ортаны қорғау болып
табылады.
Аймақтық бағдарлама айналысында төмендегі мәселелерді шешуге болар
еді:
- мемлекеттердің бірігуі арқылы минералды-шикізаттарды өндіру мен
іздеуге арнайы тексерулерден өту арқылы лицензия берілсе;
- құбырларды орнату (су асты) және пайдаланудың құқықтық режимін
жасау, қайраңдық аймақтарда геофизикалық, геологиялық іздеу
жұмыстарын жүргізу;
- Каспий теңізінің биологиялық көптүрлілігін сақтау, қоршаған ортаны
қорғау және мұнай өндіруде аймақтық мемлекеттердің бірігіп жұмыс
атқаруы.
Каспий аймағындағы мемлекеттердің бірігіп қатынас жасауының дамуы сол
аймақтың экологиялық жағдайын, құнарлы жерді пайда етуге және ортаны жедел
және жоспарлы жақсартуға өз жерін тигізер еді.
Аймақтық мәселелердің маңыздылығынан келіп шығып, тек қана Қазақстан
үшін емес басқа да елдерге стратегиялық маңызды болғандықтан барлығы
жабылып шаруашылықтың кешенді және экологиялық қауіпсіздігін дамытуға
басымдылық беру керек.
Соған байланысты шешілетін мәселер өте көп: пайдалы қазылма
байлықтарды экологиялық және экономикалық шектік мөлшерде жылдық өндіру
көлемін анықтау, игерудің тереңдігі, өнеркәсіп саласында құрылымдық өзгеріс
жасау
3. Экологиялық жағдайдың ұшқындауы және оларды шешу жолдары
Өнеркәсіп орындарының мұнай өндіру, игеруге байланысты
қиыншылықтарымен қатар мұнайға деген сұраныстың өсуімен бірге қоршаған орта
жағдайы да аса маңызды орын алады. Жылдан-жылға өсіп келе жатқан энергия
тұтыну мен жанармайдың экологияға әсер етуі қазіргі кезге тән құбылыс.
Соның өзі экономикалық даму перспективасына байланысты экономистердің
көзқарастарын өзгертті және мұнай өнеркәсібі саласында территорияны
таңдаудан бастап геологиялық іздеуге дейін өзгерістер енгізді.
Көпшілік жағдайларда экологиялық апат бұл кәсіпорын иелеріне
мемлекет, өкімет алуында мұнай өндіру объектілерін басқа жерге көшіртпеудің
бір себебі. Ғылыми, экономикалық моральдық аспектілердің қосылып кетуі
өнеркәсіптердің қоршаған ортаны қорғауға байланысты жауапкершілігін
анықтауды қиындастырады. Шамасы теңіз сулары мен атмосфера мұнай өндіру
арқылы, іштен жану двигательдерінде мұнайда пайдаланудан бүлініп жатқаны
үшін сол мұнайды өндірушілер жауапкершілік тартуы керек.
Мұнай саласындағы қоршаған ортамен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz