Қазақстан Республикасында ұлттық компаниялардың дамуын басқару

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мемлекеттік меншіктің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық формасы ретінде ... ..12
1.3. Мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... .15

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1. Мемлекеттік меншікті басқарудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... 21
2.2. «ҚазТрансОйл» акционерлік қоғамының қызметін талдау ... ... ... ...32
2.3. Ұлттық компаниялар қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

3. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Мемлекеттік меншікті басқаруды жетілдірудің мәселелері ... ... ... ... 63
3.2.Ұлттық компанияларды дамытудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ..65
3.3. «ҚазТрансОйл» ұлттық компаниясының басқаруын жетілдіру ... ...71

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...82

Пән: Менеджмент
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасында ұлттық компаниялардың дамуын басқару

Орындаған

4-ші курс студенті
Берікбаев Ғ.

Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент
Жұмамбаев С.К.

Нормабақылаушы
аға оқытушы
Заурбеков М.С.

Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
Кубаев К.Е.

Алматы, 2006

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. Мемлекеттік меншіктің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.2. Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық формасы

ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3. Мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... .15

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ

2.1. Мемлекеттік меншікті басқарудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... 21
2.2. ҚазТрансОйл акционерлік қоғамының қызметін талдау ... ... ... ...32
2.3. Ұлттық компаниялар қызметін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

3. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

3.1. Мемлекеттік меншікті басқаруды жетілдірудің мәселелері ... ... ... ...
63
3.2.Ұлттық компанияларды дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ..65
3.3. ҚазТрансОйл ұлттық компаниясының басқаруын жетілдіру ... ...71

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .80

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..82

КІРІСПЕ

Ғаламдану процесі кең көлемде жүріп жатқан әлемдік экономиканың
дамуында ерекше рольді ірі трансұлттық корпорациялар ойнайды. Олар
халықаралық еңбек бөлінісінің маңызды құралы болып табылады.
Мұндай жағдайда нарықтық экономикасы бар елдердің үкіметтері дұрыс
ойластырылған және икемді макроэкономикалық саясатты жүргізуі тиіс. Ұлттық
экономикалық құрылымдар әлсіз, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмен және
басқару кадрларының біліктілігі жеткіліксіз болған жағдайда бұл елдер үшін
ғаламдану процесінен ұтылғандардың санатына қосылу қаупі жоғарылай түседі.
Қазақстан әлемдік шаруашылық байланыстарға тиімді қосылу мәселелерін
шеше отырып, трансұлттық экономикалық қызмет жүйесінің барлық күрделілігін
ескеруі керек. Бұл жерде Қазақстан әлемдік экономикада қандай орынды
иемденгісі келетіндігі туралы орынды сұрақ пайда болады.
Мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа сәтті интеграциялануы оның барлық
элементтерімен, және де ең алдымен оның негізгі субъектілері-трансұлттық
корпорацияларының оңтайлы өзара байланыс механизмінің қалыптасуын болжайды.
Ол үшін елдің ішкі рыноктарында сол трансұлттық корпорациялардың тарапынан
болатын шетелдік бәсекеге төзе алатын ғана емес, сонымен қатар сыртқы
рыноктарда да бекіне алатын мықты отандық экономикалық құрылымдарды жасау
қажет болып тұр. Басқаша айтқанда, ірі қазақстандық корпорацияларды, соның
ішінде трансұлттық бағыттағы корпорацияларды құру ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шешуші факторы бола алады.
Үкіметке мемлекеттік активтерді басқарудың анық жүйесін жасау қажет.
Мемлекеттік меншіктің инвентаризациясын жүргізіп, жалпы мемлекеттке бірегей
мәліметтер базасын жасау керек. Мемлекеттік кәсіпорындардың банкроттығы
немесе реабилитациялау туралы шешім қабылдағанда бірдей критерийлер
қолданылу керек 1
Келешекте мемлекеттік активтерді басқару саласындағы саясат шағын және
орта бизнесті дамыту үшін экономиканың бәсекелестік секторларында
мемлекеттің қатысуын азайтуға, мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімділігін
арттыруға және халыққа ұсынылатын қызметтердің сапасын жақсартуға
бағытталады 2
Халық саны аз Қазақстан секілді елдердің отандық компаниялары
трансұлттық компанияларға төтеп бере алуы үшін ұлттық экономика масштабына
бара бар көлемге ие болуы керек. Яғни ұлттық мүддені жүзеге асырушы
компаниялар мемлекеттің бақылауында болуы тиіс.
Міне осындай мемлекеттік компаниялардың тиімді ұйымдық формасының бірі -
ұлттық компаниялар. Олар арқылы мемлекет экономиканың жекелеген маңызды
салаларында қызмет ете алады.
Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен
интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан
әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика
қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу
мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа
деңгейде дамуы үшін жағымда жағдайлар жасауға бағытталған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты- мемлекеттік
меншіктің объектісі ретіндегі ұлттық компаниялардың қалыптасуының,
қызметінің теориялық және практикалық қажеттіліктерінің негізі және
Қазақстан Республикасындағы қазіргі рыноктық экономикада мемлекеттік
меншікті, оның ішінде ұлттық компанияларды мемлекеттік реттеу жолдары мен
құралдарын анықтау.
Бұл мақсат келесідей міндеттерді көздейді:
-мемлекеттік меншік, ұлттық компания категорияларының және олардың
республика экономикасын реформалаудағы маңыздылығын ашу;
-мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесіне жүгіну;
-стратегиялық маңызы бар салаларда қызмет ететін ұлттық компаниялардың
бірқатарының қызметін қарастыру;
-мемлекеттік меншікті, сонымен қатар ұлттық компанияларды басқарудың
тиімділігін арттыру жолдарын көрсету.
Бітіру жұмысының негізгі мазмұны.
Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады.
Бірінші бөлімде - мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері.
Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын
қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық
компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси
құрылыста мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі
болып табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды
орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Екінші бөлім - Қазақстан Республикасындағы ұлттық компаниялардың
дамуын талдау. Қазіргі таңдағы мемлекеттік мүлікті, сонымен қатар ұлттық
компанияларды басқарудың жағдайы талданып, бірнеше ұлттық компаниялар
қызметіне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мұнай-газ саласында қызмет
ететін ҚазТрансОйл ұлттық компаниясының қызметін талдауға баса назар
аударылған.
Үшінші бөлімінде - Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін
арттыру жолдары, мемлекеттік меншікті басқаруда мемлекеттің ролін анықтау,
мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының қажеттілігі,
сонымен қатар ұлттық компаниялар қызметіндегі кемшіліктер, оларды жою
жолдары және де ҚазТрансОйл ұлттық компаниясының негізгі қаржылық
көрсеткіштері бойынша талдау жасалып, жетілдіру жолдары көрсетілген.
Мәселенің зерттелу жағдайы.Қазақстан Республикасының экономикалық
әдебиеттерінде мемлекеттік меншік, әсіресе мемлекеттік кәсіпкерлік
мәселелеріне жуырда ғана назар аударыла бастады және әзірше мемлекеттік
меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының негізі әлі жетік
қалыптаспаған. Бұл оның ролі мен мәнінің әсер ету объектісі мен
субъектісінің, сондай-ақ басқарудың негізгі принциптерінің мәнін жете
түсінбеушілікке негізделеді.
Жұмыс барысында негізінен келесідей авторлардың еңбегіне сүйендім: Дж.
М. Кейнс И.В. Дойников, В.И. Кошкин, А.К. Қошанов, Е.Б. Жатқанбаев. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының заң және нормативті актілері, республиканың
статистикалық органдарының, министрліктердің және ведомстволардың
материалдары қолданылды.

1. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Мемлекеттік меншіктің мәні

Меншік экономикалық категория ретінде адам қоғамының дамуында шешуші
рөл атқарады. Қоғамдық экономикалық формация бір-бірінен не өндіріледі
дегенмен емес, қалай өндіріледі, қандай өндіріс құралдарымен, кімнің
қолымен және бұл өндіріс құралдары кімнің меншігінде дегенмен
айрықшаланады. Әкімшілік-әміршілік жүйеден нарықтық экономикаға өту
кезеңінде нарықтық қатынастардың барлық әлеуметтік-экономикалық жүйесінің
басты негізі экономикадағы меншіктің әртүрлі пішіндері болып
табылады3,28б
Рыноктық экономика бұл, ең алдымен рыноктық, экономикалық, өндірістік
қатынастар. Мұндағы басты мәселе – меншіктілік. Меншіктіліктің әрбір қоғам
мүшесінің, тауар өндірушінің қолында болуы экономика тұрақтылығының
кепілдігі.
Меншік деген терминнің экономикалық мағынасы – адамдар арасындағы
барлық мүлікті, шаруашылықты пайдалану және иемдену жөніндегі қатынастар.
Меншіктің экономикалық мазмұны иемдену-шектетілу қатынастарын
көрсетеді4,31б
Меншіктің субъектілері: жеке тұлға, отбасы, әлеуметтік топ, өндірістік
ұжым, халық, басқару органдары. Меншіктің объектілері болып өндіріс
құралдары, мүлік, құнды қағаздар, ақпарат, жұмыс күші табылады.
Тарихта меншіктің екі үлгісі белгілі, олар – жеке меншік пен
қоғамдық, мемлекеттік меншік. Бұл үлгілердің әрқайсысы әртүрлі формаларда
өмір сүреді. Тарихи тұрғыда мемлекеттік меншіктің формалары мемлекеттің
қоғам үстінде тұрған және қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық құрылымды
қорғаудың спецификалық қызметін атқаратын ерекше аппарат ретіндегі
қажеттілігінен туындайды. Мұндай қызметтерді атқару үшін мемлекет
мемлекеттік билік органдарын, полиция, әскер, соттарды және т.б.
материалдық қамтамасыз ету үшін қажетті табыстар мен мүлікке ие болуы
керек. Бұл басты орынды қазынаның ақшалай құрамы мен мемлекеттік бюджеттің
ақшалай құралы басты орынды алатын мемлекеттің меншіктің қарапайым және
таза түрі болып табылады.
Бүгінгі күні экономиканың мемлекеттік секторы қандай да бір тауар
және қызмет өндіруші түрлі кәсіпорындарды қамтиды .Сондықтан да саяси жүйе
және меншік субъектісі ретіндегі мемлекетті және экономикалық қызмет
субъектісі ретіндегі суперкәсіпкер мемлекетті ажырата білген абзал.
Мемлекет заң шығарушы, атқарушы және сот органдары қызметінің саласы
болып табылады. Мемлекет материалды ешнәрсе жасамайды, ол билік және
басқару аппараты болып табылады.
Ал экономиканың мемлекеттік секторына келсек, ол тек тұтынбайды,
сонымен қатар өнім өндіріп, табыс әкеледі. Мазмұны бойынша ол халық
шаруашылығының өзге секторларының кәсіпорындары секілді шаруашылық өмірдің
қатысушысы болып табылады.
Жеке меншік мемлекеттік меншікпен салыстарғанда қарапайымдау
категория. Ол меншік объектісіне тек бір адам ғана билік етуін білдіреді.
Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі оның әскер, полиция және т.б.
қолдайтын саяси билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты. Ең алдымен осы
себепке байланысты қоғамның саяси жүйесін реформаламай меншікті мемлекет
иелігінен алуды қандай да бір кең көлемде жүргізуге болмайды.
Бір жағынан, мемлекеттің тікелей мәжбүрлеуінсіз оның меншігі үстем
болмас па еді, екінші жағынан-бұл форма оның бөліну және қайта бөліну
процесінде мемлекеттің тұрақты араласуынсыз бірнеше онжылдықтар бойы
тіршілік етпес еді. Осы тұрғыдан мемлекеттік меншікті тоталитарлық саяси
жүйенің басты ерекшеліктерінің бірі ретінде қарастыру қажет.
Мемлекеттік меншік иерархиялық принцип бойынша құрылған алуан түрлі
және өзара байланысты қарым-қатынастарды қамтиды. Біріншіден, бұл мемлекет
иелігіндегі меншіктің иемдену, пайдалану және билік етумен, мемлекеттік
бюджетті бекіту және толтырумен байланысты мемлекеттік билік және басқару
органдарының ішіндегі қатынастар; екіншіден, билік пен басқарудың орталық
және жергілікті (аймақтық) органдар арасындағы, үшіншіден, мемлекет
аппараты және нақты тауар өндіруші және шынайы кәсіпкерлер ретіндегі
мемлекеттік кәсіпорындар арасындағы қатынастар.
Мемлекеттік меншікке оның субъектілерінің және иемдену, пайдалану,
билік ету қатынастарының иерархиялық құрылымы тән. Батыс елдерінде
мемлекеттік меншікті жеке меншіктің бір түрі ретінде бейнелеуі дұрыс емес.
Мемлекеттік меншік әрдайым жеке меншікке қарама-қарсы қойылады және оның әр
түрлі елдердегі ерекшеліктері ең алдымен оның нақты тарихи формасының
ерекшеліктеріне әкеліп тіреледі.
Мысалы, Батыс елдеріндегі мемлекеттік кәсіпорындар КСРО-дағымен
салыстырғанда тарихтың кез келген кезеңінде дербестеу болды. Тек соңғы
жылдары ғана Ресейлік мемлекеттік кәсіпорындар өз формалары бойынша
батыстық типке жақындай бастады. Бірақ олардың ауылы жеке меншіктен тек
бүкіл халық мүддесі үшін қызмет етуден секілді алыс, өйткені меншігі бар
мемлекетте өзге меншік иелерінің мүддесінен айрықша мүдделері қалыптаспауы
мүмкін емес.
Кеңестік ғылыми әдебиетте және заңнамада мемлекеттік меншікті жеке
меншіктің бір түрі ретінде саналатын буржуазиялық мемлекеттердің
меншіктерінен айырмашылығы бүкіл халықтық деп түсіндірілуінде. Бірақ
саяси декларацияларға қарамастан ешбір мемлекет барша халықтың ерігі мен
мүддесін білдіре алмайды. Халық ең алдымен экономикалық өмір жағдайының
айырмашылығының нәтижесінде әр түрлі әлеуметтік кластарға, топтарға,
ұлттарға және т.б. дифференциацияланған. Олар бір бірінен қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі алатын орны бойынша ерекшеленеді. Сонымен қатар, мемлекеттің
өзі халықтың үстінде тұрған және ерекше мүддесі бар айрықша аппарат болып
табылады. Сондықтан мемлекеттің саясатыда, оның ішінде меншікке қатысты
саясаты да тең дәрежеде баршаның мүддесіне сай келе бермейді. Яғни,
қоғамның әлеуметтік құрылымы тұрғысынан да, мемлекеттің мәні тұрғысынан да
мемлекеттік меншік жалпы халықтық сипатта бола алмайды. Ол қатысушылары
мемлекет меншігінің объектілерін қамтитын мүлікті нақты пайдалану
нәтижесінде теңсіздік жағдайында болатын және өз қажеттіліктерін әр түрлі
дәрежеде қанағаттандыратын қатынастарды білдіреді.5,26-32б
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси
құрылыста мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі
болып табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Рыноктық шаруашылық белгілі бір жағдайларда инфрақұрылымды дамыту,
өнеркәсіптің кейбір салаларын реконструкциялау, халық шаруашылығын арзан
электр энергиясымен және шикізатпен қамтамасыз ету, жалпымемлекеттік
деңгейдегі ғылыми-зерттеу, экспериментальдық және тәжірибелік-
конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру және ұйымдастыру мәселелерін шеше
алмайды. Аталмыш мәселелерді мемлекеттік сектор өз мойнына алуға мәжбүр.
Жалпы, мемлекеттік секторға тек кәсіпорындар ғана кірмейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар қор рыногының бір секторын құрайды, ал
мемлекеттік акциялар пакеті-унитарлы кәсіпорындар секілді басқару объектісі
болып табылады. Бұл мәселе мемлекеттік несиелерге де, табиғи қазба
байлықтардың барланған қорына және өзге де ресурстарға қатысты. Бірақ,
әдетте мемлекеттік сектор туралы айтқанда мемлекеттік кәсіпорындарды меңзеп
тұрады.
Көптеген елдерде орталық үкіметке тиесілі халықтық меншік және
жергілікті басқару органдарының меншігіндегі коммуналды меншікті
ажыратады.5,49б
Мемлекеттік сектор көптеген елдерде капитализмнің дамуынан көп бұрын
болған. Оған мемлекет иелігіндегі жер массивтері, ормандар, жылжымайтын
мүлік, провианттық және отын қоймалары, қару қоймасы, әскери базалар және
өзге де әскери шаруашылық, пошта, көлік қызметінің бір бөлігі, кейбір
зауыттар, ең алдымен әскери зауыттар кіреді.
Капитализмнің дамуы барысында мемлекет құрылыс жүргізді, жеке меншік
иелерінен шаруашылық объектілерін сатып алды, бірінші кезекте инфрақұрылым,
ауыр өнеркәсіп саласында. Бұлардың қызмет етуі ел экономикасы үшін қажетті,
бірақ жеке меншік капиталы тұрғысынан әрдайым тиімді бола бермейді.
Қандай да көлемде болмасын кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және Еуропаның, Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдерінде,
дамушы елдерде мемлекеттік секторға маңызды орын беріледі. Қазіргі таңда
Еуропалық қауымдастықта мемлекеттің шаруашылық объектілерінде 8 млн адам
жұмыспен қамтылған, бұл жалданып жұмыс істеушілердің 11%-і.ЖІӨ-гі
мемлекеттік сектордың үлесі максималды ел Греция-23,2 %, минималдысы
Нидерландыда-8,3%. Мемлекеттік кәсіпорындар энергетикада (Еуропалық
қауымдастықта осы салада жұмыс істеушілердің шамамен 70%-і ), көлік және
байланыста (шамамен 60%); қаржы секторында (30%) басым. Мемлекеттік
сектордың әсері әсіресе Францияда, Италияда, Австрияда, Испанияда,
Португалияда металлургия, кеме және машина жасау, химия, тамақ өнеркәсібі,
көлік жасау,атом энергетикасы, ғарышты зерттеу секілді маңызды салаларда
жоғары болып келеді.
Италияда мемлекет меншігіндегі акциялар пакетін басқару жөніндегі
арнайы министрлік бар.6,34б
Мемлекеттік секторда отын, шикізат және азық-түліктің мемлекеттік
резервтері елеулі орын алады. Олар елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және экономикалық тұрақтылыққа себеп болады. Әлемдік
саудада АҚШ-тың түсті және сирек металдарының стратегиялық қорының ролі
белгілі. Әлемдік бағалар көтерілген кезде АҚШ үкіметі осы қордың бір
бөлігін сатады. Энергетикалық дағдарыс дүмпуінен кейін көптеген Батыс
Еуропа елдерінде және Жапонияда ұлттық шаруашылықты болуы мүмкін мұнай
эмбаргосы немесе бағалардың бірден көтерілуінен қорғау үшін сұйық отынның
мемлекеттік резервтері құрылды.7,61б
Мемлекеттік сектордың басым бөлігі - бұл инфрақұрылым объектілері,
көбінесе рентабельді емес, келесі бөлігі - үлкен инвестицияларды қажет
ететін және капитал айналымдылығы баяу шикізат және энергетикалық саладағы
мемлекеттік кәсіпорындар. Мемлекеттік фирмалардың рентабельділігі жеке
меншік фирмалардыкінен төмендеу болады (көбінесе). Мемлекеттік сектордың
енді бір бөлігі - аралас компаниялардың акциялары.
Мемлекеттік сектор көлемі, оның ұлттық экономикадағы үлесі тек жаңа
құрылыс нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге рентабельді, қайта құрылған
мемлекеттік меншік объектілерін жеке меншік капиталға сату нәтижесінде де
өзгереді.8,22б
Мемлекеттік сектор өзге құралдармен бірге жобамен барлық әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін реттеу құралы ретінде
қолданылады.
Мемлекеттік сектордың үлесі қомақты болып келетін елдерде ол
экономикалық циклді тегістеу және жұмыспен қамтылуды қолдау үшін қазық
ретінде қызмет етеді. Конъюктураның нашарлауы, депрессия және дағдарыс
жағдайында мемлекеттік объектілер өндірісті қысқартпайды. Және де
мемлекеттік темір жолдардағы негізгі капиталдың жаңартылуы, пошта және
телеграфтың қымбат жабдықтарды сатып алуы, автомобиль жолдарын салудағы
бум, порттар мен әуежайлар реконструкциясы әдетте дағдарыстық кезеңдерге
келеді. Осылайша, мемлекеттік шаруашылық объектілері реттеу органдарының
инициативасы бойынша өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздықтың өсуіне қарсы
тұруға ұмтылады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жеке секторда жаппай кәсіпорындар
жабылып, жұмыстан босатулар байқалғанда мемлекеттік объектілер мен
фирмаларда мұндай жағдай болмаған. Керісінше, Солтүстік Швеция мен
Финляндияда инфрақұрылым және энергетика объектілері құрылысының өсуі
конъюктураның нашарлауы жағдайында жүрген. ХХ ғасырдың ең үлкен екі
құрылысы Батыс Еуропадағы - Ла-Манш астындағы тоннельдің және Германия
территориясындағы Рейн-Майн-Дунай каналының құрылысы осы елдердегі
экономикалық өсімінің төменгі қарқыны байқалған жылдары жүрген болатын.
Мемлекеттік сектор мемлекеттік құрылымдық саясатта елеулі роль
ойнайды. Мемлекет жаңа объектілерді салады, кеңейтеді, жеке меншік
иелерінен сатып алады және ескілерін реконструкциялайды. Ағылшынның көмір
өнеркәсібі мен қара металлургиясын 40-шы жылдардың соңы мен 50-ші жылдардың
басында лейбористік үкімет бұл салаларды ұлттандыру процесін жүргізбегенде
құлдырап кетер еді.9,41б
Мемлекеттік сектор қаржы рыногында бірқатар маңызды қызметтерді
атқарады:
-ақша қаражаттарын аккумуляциялайды және оларды дамуына елдің халық
шаруашылығының экономикалық конъюктурасы мен құрылымы байланысты салаларға
бағыттайды;
-қарыз капиталы рыноктарында проценттік ставкаларды анықтайды,
осылайша экономиканың өсу қарқынына әсер етеді;
-бағалы қағаздар рыногында қызмет ете отырып, экономикадағы өтімді
құралдардың болуын реттейді және бюджетке қосымша қаражаттардың түсуін
қамтамасыз етеді.
Қаржылық рыноктардың жағдайы шешуші түрде елдің даму жағдайы мен
перспективаларына әсер ететіндіктен дамыған елдердің қаржылық
рыноктарындағы мемлекеттік сектордың үлесі өте қомақты: Франция мен
Италияда-50%, Германияда -13 бөлігі.10,23б
Мемлекеттік сектор ғылыми зерттеу тәжірибелік конструкторлық жұмыстар
(ҒЗТКЖ) –да үлкен роль атқарады, әсіресе университеттік ғылымда, кадрларды
қайта даярлауда. Мемлекеттік сектордың мекемелері көптеген елдерде
мемлекеттік қаржыландыру есебінен жүзеге асырылатын ғылыми-зерттеу
жұмыстарының басты орындаушылары және экономиканың барлық салаларына ҒЗТКЖ-
ң нәтижелерін жеткізуші болып табылады.
Мемлекеттік фирмалар сыртқы саудамен, әрі капиталды шетелге шығарумен
айналысады, көбіне ұлттық капиталды қандай да бір елге енгізудің пионерлері
болып келеді. Оған неміс инвестициялары мен толықтырушы бұйымдарына АҚШ,
Латын Америкасына жол салған Фольксваген концерні мысал бола алады. Соңғы
уақытта ол Чехия мен Латвияда да автомобиль өнеркәсібін сатып алды.11,18б

Экономиканы мемлекеттік реттеу аралас компаниялар саясатына ықпал ету
арқылы да жүзеге асырылады. Оларда мемлекетке бақылау пакеті немесе
акциялардың едәуір пакеті тиесілі болып келеді. Мемлекеттік органдар
акциялар пакетін басқара отырып, инвестициялар ағымын реттейді,
экономиканың дамуы үшін ірі кәсіпорындардың инвестициялық және техникалық
саясатты жүргізуге ынталандырады, оның ішінде өзіндік даму бағдарламаларын
қаржыландыруға бағытталатын қаражаттар көлемін арттыру және осы кезде
негізінен отандық кәсіпорындардың өнімін пайдалану.
Жекелеген елдерде мемлекеттік сектор ұлттық экономикалық және саяси
мүддені шетелдік экспанциядан қорғаудың спецификалық ролін атқарады. Егер
ұлттық капитал әлсіз, әрі бұл мәселені шеше алмаса, мемлекеттік сектор
алғашқы индустриализацияда кейбір салаларды, өндіріс түрлерінің, аймақтарды
шетел капиталының басып алуынан қорғаудың маңызды қызметін атқарады: олар
жай ғана мемлекеттік секторға қосылады.
Мемлекеттік меншік құрылымы өзгеріссіз болып қала бермейді.
Мемлекеттік сектор рентабельді емес, бірақ халық шаруашылығы тұрғысынан
қажетті объектілерді құрғаннан немесе қайта ұйымдастырып, қайта
жабдықтағаннан кейін жеке меншік капиталдың белсенділігі жеткіліксіз жаңа
салалар мен объектілерге ауысады немесе дағдарыстағы салалар мен
объектілерді санациялау үшін немесе өтелмейтін шығындарды көтеруші ретінде
қажет болғанша дейін артқа шегіне тұрады.8,23б
Монопольді пайда, жалпы пайданың өзі инфрақұрылым, энергетика,
шикізаттық салалар, ғылыми зерттеулер саласы, кадрларды даярлау, қоршаған
ортаны қорғау салаларындағы мемлекеттік сектордың бірінші кезекті мақсаты
болып табылмайды, өйткені одан ешкім жоғары пайданы талап етпейді, ал
шығындар бюджет есебінен жабылып отырады. Сондықтан мемлекеттік сектор
арзан қызметті жеткізуші болды, оның ішінде көлік, пошта-телеграф, электр
энергиясы мен шикізат жеткізу бойынша. Ол осы арқылы жеке сектордың
шығындарын төмендетеді.
Рыноктық шаруашылық жағдайында өз қызметінде өзге принциптерді
басшылыққа алатын сектордың болуы жалпы мемлекеттік экономикалық
мәселелерді шешуге, жеке шаруашылықтың рентабельділігін арттыруға
көмектеседі.
Мемлекеттік сектор арқылы мемлекеттік реттеудің басты артықшылығы: ол
бюджеттен қаржыландырылатын шаралардан арзанырақ түседі. Мемлекеттік
фирмалардың рентабельділігі қаншалықты төмен болса да олардың өзіндік қайта
өндіру қорлары бар, бағалы қағаздар шығарады, банкілік несиені пайдаланады,
сондықтан олардың капитал салымдары толығымен немесе бір бөлігі олардың өз
қаражаты есебінен қаржыландырылады. Кейбір кәсіпорындар бюджетке табыс
әкеледі, сол арқылы мемлекеттік сектордың өзге объектілерінің шығындарын
жабады.

1.2. Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық формасы
ретінде

Рынокқа көшу шартындағы мемлекеттік меншіктің дамуы мен қызметі туралы
өзекті сұрақтардың бірі - оны басқарудың пайдалылығын қамтамасыз ету,
сонымен бірге рационалды және эффективті ұйымдық формаларының қызметі мен
мемлекеттік меншікті басқару.
Өндіріс саласындағы өзіне тиесілі кәсіпорындар жиынтығы түріндегі
мемлеккеттің экономикалық қызметінің мәселелері бүгінгі күні қазақстандық
экономика үшін өзекті болып табылады. Қазақстанда мемлекектітк
кәсіпкерліктің ұйымдық экономикалық нысандарының тізімі Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексімен бекітілген. Мемлекеттік секторға
қатысты келесілер бөліп көрсетілген12,15б:
1. Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар
(медикаменттерді, емдеу препараттарын, өндіру және өткізу саласы,
мемлекеттің монополияға жатқызылған салалар, энергия мен сумен қамтамасыз
ету жүйелері және т.б.)
2. Жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, оларға
жататындар: транспорт және инфрақұрылымның өзге де обьектілері, байланыс,
білім беру, ғылым, мәдениет, табиғатты қорғау т.б.
3. Мемлекеттік акциялар пакеті 51% және одан да жоғары акционерлік
компаниялар, сонымен қатар 51%-тен төмен, бірақ өндірістік қызметті
бақылауды қамтамасыз ететін компаниялар.
4. Мемлекеттік акциялар пакетінсіз, бірақ алтын акциясы бар акционерлік
компаниялар.
Қазақстан Республикасының үкіметі мемлекеттік меншікті басқару
тиімділігін арттыру мақсатында Республикалық меншіктегі акционерлік
қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер тізімін бекітті.13 Республикалық
меншікке барлығы 54 акционерлік қоғамдар жатқызылды. Мемлекеттік меншіктің
негізі болып ұлттық компаниялар табылады. Олар арқылы мемлекет экономиканы
жекелеген стратегиялық салаларында қызмет ете алады.
Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен
интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан
әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика
қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу
мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа
деңгейде дамуы үшін жағымда жағдайлар жасауға бағытталған.
Мемлекет рыноктық экономикаға көшердің алдында-ақ көптеген шешім
қабылдады және рыноктық экономикаға көшкенде қалыптасуы мен құрамындағы
этаптарға реалды көрініс беретін, оптималды және эффективті форманы іздеуде
әртүрлі организациялық формалар қарастырылды. Алғашқыда салалық әкімшілік
сияқты формалар қолданылды: концерндер, ал ликвидацияланған салалық
әкімшілік базасында мемлекеттік акционерлік және холдингтік компаниялар,
т.б. құрылды. Соңғы жылдары мемлекеттік меншіктер объектілерін басқару мен
қызмет жүргізудің негізгі организациялық формасы ұлттық банктер. 1999-2000
жылдардағы мемлекеттік мүлікті жекешелендіру және басқару бағдарламасында
ұлттық банктерге қатысты мемлекет республиканың жеке маңызды стратегиялық
салаларына қатысу керек делінген. Оған мұнайды алу, дайындау, тасымалдау,
темір жол және әуе транспорты, электр энергиясын бөлу, уран шикізаты мен
материалдарын өңдеу жатады.
Қазақстандағы ірі ұлттық компаниялар мұнай-газ, электр энегетикасы
және көлік салаларында көрінеді.
Әр ұлттық компания бойынша қарыз алудың инвестициялық жоспарларын,
өндірістік қуаттарды жаңартудың көрсеткіштерін, тарифтік саясат әдістері
(табиғи монополиялар үшін), өнімділіктің өсуінің, шығарылатын өнімнің
артуының, өнімнің (қызметтің) өзіндік құнының төмендеуінің көрсеткіштерін,
табысты, оны пайдаланудың негізгі бағыттарын, өзіндік капиталды арттырудың
көздерін болжауды қамтитын дамудың орта мерзімді индикативтік жоспарлары
бекіледі.
Ұлттық компаниялардың мемлекеттік акциялар пакетін пайдалану және
иелену құқығы салалық министрліктерге берілген. Мемлекеттік акциялар
пакетіне билік ету бойынша шешім қабылдау құқығы тек үкіметтің құзырында.
Ұлттық компанияларды эффективті басқару критериі ретінде алғашқы рет
Қазақстандық қор биржасында компаниялық меншікті алуды қарастырып жатыр.
Үкімет ұлттық компанияларды басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін
бірінші басқарушылардың (топ менеджерлердің) сайлануын енгізеді. Мұнда екі
әдіс қолданылады: сәйкес білімі, іскерлік репутациясы, бизнесте немесе
мемлекеттік қызметте жақсы қызмет тәжірибесі бар жеке тұлғалар арасынан топ
менеджерлерді конкурстық таңдау; заңды тұлғалар арасында бірнеше топ
менеджерлерді тағайындау құқығына белгілі бір қаржылық және өндірістік
көрсеткіштерге қол жеткізу кепілдігі бойынша конкурс, Мұндай конкурсқа
отандық, сонымен қатар шетел компаниялары да қатыстырылатын болады.14,71б
Қазақстан Республикасында ұлттық компаниялар мемлекеттік меншіктің
организациялық формасы болып табылады. Ұлттық компаниялар акционерлі қоғам
ретінде қалыптасқан, оның 100% акциясы мемлекет меншігінде, ал акционерлік
қоғамдардың өз кезегінде бірнеше компанияларды мемлекеттік холдингтің құру
процесін өз бастауын алады.
Осы жұмыста келесі ұлттық компаниялардың қызметі қарастырылған:
ҚазМұнайГазҰК, оның құрамындағы ҚазТрансОйл АҚ, Қазатомпром ҰК АҚ,
Қазақтелеком АҚ, Қазақстан темір жолы ҰК АҚ, Қазақстандағы электр
желілерін басқару компаниясы.
Ұлттық компаниялар өз мақсатын өндіріс қуатының жаңа көрсеткішерін,
өнімділік бөлімін, өндірілетін продукцияның жоғары сапалылығын, продукция
құнының түсуін, кірістің дәлелі мен болжамын, оны қолданудың негізгі
бағыттары, меншік капиталының бастауының өсуі деп түсінеді. Ұлттық
компаниялардың эффективті критерийлері:
- Қазақстан қор биржасының листинг алуы;
- индикативті орта мерзімді жоспарды, ұлттық компанияның жылдық кәсіпкерлік
жоспарын реализациялау;
- есеп беру кезеңіне дейін ұлттық компания қызметінің қаржылық нәтижелері;
- ұлттық компанияның экономика және оған сай секторының дамуына әсер ету.
Әлі де болса ұлттық компанияларды, осы жерде қызмет ететін мемлекеттік
активтерді басқару мәселелері әлі толық шешілген жоқ.Олар таза коммерциялық
кәсіпорындарға айналмай, ең алдымен мемлекет мүддесін қамтамасыз етуі
қажет. Қазіргі күні ұлттық компаниялардың табыстары мен шығыстары көбінесі
формальді түрде бақыланады, олардың үкімет және сәйкес құзіретті органдар
алдындағы қызметі жиі регламенттелмеген, транспарентті емес болып келеді.
Мемлекеттің бюджеттегі және жалпы ішкі өнімдегі үлесін анықтайтын
мемлекеттік кәсіпкерліктің негізі ретіндегі ұлттық компаниялардың басқару
мәселесін қолға алу қажеттілігі пісіп жетілді. Ұлттық компаниялардың
қызметін реттейтін ноормативті заң актілерінің пакетін бекітуді кейінге
қалдыруға болмайды.
Олардың заңнамалық базасын қамтамасыз ету үшін ұлттық компаниялардың
статусы, қызмет ету режимі, оларды қолдау және дамыту бойынша шаралар
бекітілетін Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниялар туралы заңын
қабылдауымыз қажет. Ұлттық компаниялар негізінде шикізаттық бағыттан дайын
өнім өндірісіне қарай өз қызметін кеңейтетін жалпы ұлттық компанияларды
қалыптастыру қажет.

1.3. Мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі

Мемлекеттік және аралас меншік нысанындағы кәсіпорындарды басқару
жүйесін зерттегенде түрлі елдерде қолданылатын терминологиядағы
айырмашылықтарды ескеру керек. Мәселен, АҚШ-та осы зерттеу мәселесі
төңірегінде басты назар федералдық меншік мәселесіне аударылады, Францияда
алдыңғы орынға қоғамдық кәсіпорындар мен қоғамдық сектор шығады. Бұл жерде
жалпы қолданыстық сипатына қарамастан қоғамдық кәсіпорын категориясының
нақты заңи сипаттамасы жоқ. Қоғамдық кәсіпорын ретінде әдетте аралас,
мемлекеттік және ұлттандырылған кәсіпорындарды, т.б. түсінеді. Мемлекеттік
кәсіпорындарды жалғыз ресми тізімі ретінде жыл сайын жасалатын мемлекеттің
қатысуы 30%-тен асатын ұлттық кәсіпорындардың номенклатурасын санауға
болады.
Мемлекеттік меншік субъектісінің өкілеттілігін жүзеге асыру шегінде
үкімет барлық қоғамдық, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындарда болатын
әкімшілік кеңес тағайындайды, ал жекелеген жағдайларда-бақылау кеңесін
тағайындайды. Бұл кеңестер мүдделер өкілдігі жүйесіне сәйкес құрылады. Олар
мемлекет, жұмыскерлер, тұтынушылар мен біліктілігі жоғары тұлғалардың
мүддесін білдіретін 3 немесе 4 басқарушылар тобынан тұрады.
Мемлекет өкілдерін үкімет тағайындайды; жұмыскерлердің өкілдерін
кәсіподақ таңдайды; тұтынушылардың өкілдерін Сауда палатасы секілді
өкілетті органдармен сайлануы мүмкін, бірақ әдетте оларды үкімет
тағайындайды. Біліктілігі жоғары тұлғалар - мемлекеттік және жеке сектордың
ірі өкілдері, олар өздерінің ірі кәсіпорындарды басқару саласындағы
жетістіктері арқылы танымал адамдар. Оларды жоғарыда тұрған министрлік
тағайындайды.15,612б
Францияда 1953 жылдан бастап мемлекет кәсіпорынды басқаруға үкімет
тағайындаған өкілдерді енгізетін жүйе қызмет етеді. Бұл жерде сонымен қатар
олардың экономикалық және қаржылық біліктілігі ескеріледі.
Мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін бақылау тек олардың басшыларын
тағайындау және алып тастау арқылы ғана жүзеге аспайды. Мемлекеттік
кәсіпорындар қызметін реттейтін заңнамаға сәйкес белгілі бір шешімдерді
қабылдау үкімет пен жекелеген министрліктердің алдын ала келісімін қажет
етеді. Мұндай шешімдерге стратегиялық сипаттағы, қаржылық қызметті
бейнелейтін және оның техникалық аспектілерін бейнелейтін шешімдер жатады.
Үкімет қаржылық мәселелерге келгенде өте сезімтал келеді, сондықтан
экономика және қаржы министрлігінің өкілдері автоматты түрде барлық
мемлекеттік кәсіпорындардың қамқоршысы болып табылады. Сонымен қатар
әрбір кәсіпорын қандай да бір салалық министрлікке тіркелген: Эр Франс
және Темір жолдың ұлттық компаниысы - көлік министрлігіне, Франция
электрик және Рено - өнеркәсіп министрлігіне қарайды.
1948-1976 жылдар арлығында қоғамдық кәсіпорындардың қаржылық бақылауы
Есеп палатасы жанындағы қоғамдық кәсіпорындар есебін тексеру жөніндегі
комиссияға жүктелді. 1976 жылы оның өкілеттілігі Есеп палатасына берілді.
Реформа екі маңызды сәтке тіреледі. Біріншіден, Есеп палатасы заң шығарушы
және атқарушы билік органдарынан тәуелсіз болып табылады, ал комиссия жай
ғана экономика және қаржы министрлігі жанындағы консультативті орган
болған. Екіншіден, Есеп палатасының бақылау өкілеттілігі кәсіпорындардың
көбісіне таралады, өйткені оған мемлекеттік капитал қатысушы барлық
кәсіпорындардың қаржылық бақылауы жүктеледі.
Мемлекеттік бақылау дәрежесі кәсіпорынның қаржылық жағдайына
байланысты болады. Қоғамдық кәсіпорындарды үш топқа біріктіруге болады.
Біріншісіне жақсы қызмет ететіндері кіреді, бұл олардың өндіріс қарқынының
өсуінде, өнімділік пен рентабельділігінің артуында т.б. көрінеді;
екіншісіне-жиі жақсы нәтижеге қол жеткізетін, бірақ кезеңдік дағдарыстарға
ұшырайтын, сондықтан мемлекеттің көмегін қажет ететін кәсіпорындар;
үшіншісіне-шығынды қызмет жүргізуші кәсіпорындар кіреді.
Бірінші топтағы кәсіпорындардағы мемлекеттік бақылау тек дербес
коммерциялық және ағымдағы саястты жүргізу кезінде ең маңызды деген
инвестицияларды алдын ала бекітумен шектеледі. Екінші топқа кіретін
кәсіпорындар үшін ең алдымен, ағымдағы өндірістік қызмет және инвестициялар
саласындағы кейбір қаржылық шектеулер тән. Бірақ, жалпы даму стратегиясын
айқындау кәсіпорын құзырында болады. Үшінші топтың кәсіпорындары дамуының
стратегиялық бағыттарын анықтайтын мемлекеттің толық араласуы жағдайында
қызмет етеді (мысалы, пошта және байланыс).
Жеке кәсіпорындармен салыстырғанда қоғамдық, ең алдымен мемлекеттік
кәсіпорындар жиі өздеріне оларға тән емес, бірақ оларды қарастыруға,
орындауға мемлекет қоғамдық мүдде үшін мәжбүрлейтін міндеттерді алуына тура
келеді. Бұл міндеттер кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының көлеміне
елеулі ықпал етеді; оларды екі топқа біріктіруге болады. Бірінші топқа
табыстарды жоғалтумен байланысты міндеттер кіреді. Оның көрнекті мысалы
ретінде тұтынушылардың кейбір категорияларына: көп балалы отбасыларға,
әскери қызметкерлерге, қарттарға, зейнеткерлерге және т.б. ұсынылатын
бағалар мен тарифтердің төмендетілуі немесе олардан мүлде босату. Екінші
топ шығындардың мәжбүрлі түрдегі салыстырмалы өсуіне қатысты. Оған әртүрлі
залалды линиялар мен жабдықтарды пайдалануды жатқызуға болады.
Францияда жобамен барлық қоғамдық кәсіпорындарды басқарудың
мемлекеттік қызметін мемлекеттік билік және басқарудың орталық органдары,
сонымен қатар ресми сипаттағы түрлі ассоциациялар мен қорлар атқарады.
Осыған қарамастан орталық мемлекеттік меншікті басқару мен оның дамуына
жергілікті, ең алдымен аймақтық басқару органдары белгілі бір (көбінесе
жанама) ықпал етеді.
Мемлекет бірінші кезекте жергілікті органдарды оларға келісімді
негізде қандай да бір басқарушылық қызметтерін табыстау, мемлекеттік
кәсіпорындарды жалға беру, әкімшілік кеңес қызметіне аймақтық және
жергілікті басқару органдарының қызметкерлерін тарту арқылы мемлекеттік
кәсіпорындарды басқаруға қатыстыра алады.
Жергілікті басқару органдарының қоғамдық кәсіпорындарға әсер етуінің
негізгі формасының бірі болып фискалды әдістер табылады. Қалыптасқан жүйе
шегінде жергілікті басқару органдарын жалпыұлттық сипаттағы төрт негізгі
салықтардың ставкасын өздері бекітуге, кей жағдайларда салықтық
жеңілдіктерді және де арнайы, таза жергілікті алым-салықтарды енгізуге
құқылы. Мемлекеттік меншіктің дамуына аймақтардың әсер етуінің өзге формасы
бастамашылдық сипатта болады.7,35б
Батыстың дамыған елдерінде соңғы он жылдықта экономикаға кеңінен
араласатын өнеркәсіптің белгілі бір салаларын мемлекеттік тұрғыда қатты
қолдайтын орталықтандырылған мемлекеттік саясат әдістерінің орнына әлсіз
реттеу, деұлттандыру, салық реформасын, сонымен қатар негізінен ғылым
сыйымдылығы жоғары технологиялармен байланысты салалар тобына, және де
әлеуметтік маңызы жоғары салаларға таңдамалы негізде көмек көрсетуді
қамтитын рынокқа бағдар алған саясат келді. Оған әкімшілік мақсаттағы
шектен тыс бюджеттік шығындарды азайту; тіршілік етіп болған әкімшілік
құрылымдарды ликвидациялау негізінде тиімділік пен ынталандыруды
жоғарылату, өнеркәсіптік ұйымдардың жаңа формаларының –жаңа бизнес
типіндегі құрылымдардың дамуына мемлекеттік қызметтердің бақылауы түріндегі
кедергілерді жою; ақпараттық кешеннің жаңа сапалық типін қалыптастыру; осы
негізде экономиканың жалпы жандануын қамтамасыз ету қажеттілігі түрткі
болды.
АҚШ-та мемлекеттік меншіктің құрамдас бөлігі болып 774 млн. акр
мемлекеттік жер қоры, пошта қызметінің, ирригация және сумен қамтамасыз ету
жүйесінің мүлкі, каналдар, жолдар, автожолдар және порттық шаруашылық,
электр станцияларының желісі және т.б. табылады. АҚШ-та мемлеткеттік
сектордың дамуы мемлекеттік инвестициялар есебінен жүзеге асырылды.
Мәселен, екінші дүние жүзілік соғыс жылдары бюджет қаражаты есебінен 2600
ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар, көбінесе әскери зауыттар салынды. Сонымен
қатар машина жасау, химиялық, металлургиялық, кеме жасау
кәсіпорындары,электр станциялары , синтетикалық каучук өндіретін зауыттар
құрылды. Соғыстан кейінгі кезеңде бұл зауыттардың едәуір бөлігі жеке
компанияларға сатылды.
АҚШ-та мемлекеттік меншік елдің ұлттық байлығы шамамен 20%-ін
құрайды, бұл Франциядағыдан төмен, бірақ Германия мен Ұлыбританиядағыдан
жоғары болып табылады. Мемлекет капиталды көп қажет ететін объектілер
құрылысын қаржыландыруды өз мойнына алады, жеке капитал үшін коммерциялық
қызығушылық тудырмайтын шаруашылық салаларына инвестициялар салады. Сонымен
қатар мемлекеттік қаражат есебінен жаңа жоғары технологиялық салалардың-
атом өнеркәсібі, электроника, лазерлік және ғарыштық өнеркәсіптің дамуы
қаржыландырлады. Мемлекет қаражаты есебінен құрылған кәсіпорындар кейіннен
жеке корпорацияларға басқаруға беріледі. Мемлекеттің реттеуші ролі оларды
жеңілдікті негіздегі несиелермен, субсидиялармен , пайдалы тапсырыстармен
қамтамасыз етуде және т.б. көруге болады.
Бұл елде мемлекеттік меншікке ғылыми-зерттеу мекемелері,
лабораториялар, университеттер, колледждер кіреді. Ғылыми зерттеулер
мемлекеттің капитал салымдарының өте маңызды объектісі болып табылады.
Мемлекеттік қаражаттар авиациялық өнеркәсіпке және ракета жасауға
жұмсалатын қаржының 90%-тен астамын,электроника мен электр техникасына
жұмсалатын қаржының 13 бөлігін жабады.
АҚШ-та мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруды сәйкес министрліктер мен
Конгресс шешімімен құрылатын арнайы тұрақты қызмет етуші комиссиялар жүзеге
асырады. Мәселен, энергетикалық сектордың кәсіпорындары ауылдық аудандарды
электрлендіру әкімшілігі, Теннеси жазығының басқармасы, табиғи ресурстарды
игеру бюросы секілді т.б. ұйымдармен басқарылады .Атом өнеркәсібіндегі
мемлекеттік кәсіпорындар атом энергиясының федералды комиссиясына, игеруші
өнеркәсіп кәсіпорындары АҚШ-тың шахталар бюросына бағынады.15,9б
Мемлекеттік секторды басқарудың американдық моделінің өзіне тән
ерекшелігі болып мемлекеттік пакеттерді әкімшіліктердің басқаруына беру
табылады. Кәсіпорынның меншік иесі ретінде мемлекет оның өнімін өткізуді өз
қамқорлығына алады, сәйкес тапсырыстармен қамтамасыз етеді.
Италияда мемлекеттік меншіктің үлесі өте жоғары - 39-42 %, оның ішінде
өнеркәсіпте -30 %, бұл экономикасын Батыстың өзге елдерінің экономикасымен
салыстырғанда әлсіз болуына байланысты. Италия үшін жеке компанияларды
банкроттықтан құтқару жөніндегі мемлекеттің ауқымды операциялары, жаңа
мемлекеттік кәсіпорындарды құру, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін
мемлекеттік сектордың тұрақты дамуы тән болды. Осы уақытқа дейін
мемлекеттік сектор аталмыш елдің халық шаруашылығының ажырамас бөлігі болып
табылады және рыноктық қағидалармен дамиды. Ол негізгі өнім және қызмет
түрдерін өндіруші және жеткізуші, рыноктық қатынастардың белсенді реттеуіші
ретінде қолданады.
Басқару сипатына қарай мемлекеттің тікелей бақылауындағы, үкіметтің
және парламенттің ұзақ мерзімді қаулылары негізінде қызмет ететін
министрліктер мен ведомстволарға қарасты акционерлік емес кәсіпорындар
(мемлекеттік кәсіпорындардың 30-35 %-і); сәйкес органдар мен мекемелер
арқылы мемлекетпен жанама түрде бақыланатын аралас мемлекеттік –жеке
капиталы бар акционерлік қоғамдар, холдингтер және де автономды
кәсіпорындар ( мемлекеттік кәсіпорындардың 65-70%-і ).
Федералды, аймақтық және муниципалды меншік объектілерін және түрлі
деңгейлердегі мемлекеттік меншкті басқару механизмдерін ажырату мәселесі
принципиалды маңызға ие.Федералды меншіктегі кәсіпорындар федералды бюджет
қаржысына құрылады немесе федералды үкіметтің жеке меншік объектілерін
ұлттандыру нәтижесінде құрылады. Сәйкесінше бұл кәсіпорындардың қызметін
басқару және бақылау осы кәсіпорын тікелей мемлекеттік басқару объектісіне
жатады ма немесе жанама реттеуге жататындығына байланысты белгілі бір
федералды басқару органдары, министрліктер, ведомстволар, комитеттер және
комиссиялармен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік меншік көлемі мен үлесі, оның экономика салаларын қамту
дәрежесі әрбір елде әлеуметтік-экономикалық жөнділігімен, оның әлемдік
шаруашылық байланыстардағы орнымен, экономиканы бәсекеге қабілеттілігімен,
сонымен бірге тарихи-мәдени дәстүрлермен, халық шаруашылығын
қалыптастырудың ерекшеліктерімен анықталады.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындарын тікелей мемлекеттік басқару,
қоғамдық корпорациялар қызметін жанама реттеу, аралас мемлекеттік-жеке
құрылымдарда мемлекеттің өз пакетін, соның ішінде бақылау пакетін басқаруы,
жеке сектордың жекелеген қызметтерін мемлекеттік құқықтық нормалар,
қаржылық, ақша-несие, өнеркәсіптік саясаттар арқылы реттеу әдістерін
үйлестіру мемлекетке меншік иесі және кәсіпкер, сонымен қатар әлеуметтік-
экономикалық процестердің реттеуші , соның ішінде рыноктық механизмнің
әлеуетін белсенді түрде жүзеге асыруға жағдай жасау ретінде өз қызметтерін
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындар үшін ережелердің әртүрлілігіне
қарамастан, оларға істі ашу және жабу, оның мазмұны мен дамуы бір
ведомствомен емес, биліктің тұтас иерархиясымен (парламент, қаржы
министрлігі, арнайы және салалық ведомстволар) қатаң регламенттеліп,
тексерілуі ортақ болып келеді. Мұндай регламентация дербес шешімдерді
болдырмайды, тәуекелге орын қалдырмайды және де теориялық тұрғыда теріс
пайдалануды болдырмауды мақсат етеді. Оның негізі болып халық ақшаларын
пайдалануды тексерудің толық заңды демократиялық талаптары табылады.
Осылайша, мемлекеттік секторда қатаң тәртіп орнайды, ал оның қоғамдық
бақылау қоғам мүддесін саналы түрде қорғау ретінде шығады.6,49б
70 жылдардың соңында Батыс елдерінде қоғамның мемлекеттік секторға
деген сенімі ауытқи бастады. Көптеген елдердің үкіметі өз алдына оның
масштабтарын, жұмыстың әкімшілік шығындарын қайта бағалау, регламентация
сипатын қайта қарау, тиімсіз кәсіпорындарды жеке меншікке сату мақсатын
қойды. Кәсіпкерлік тиімсіздіктің жалпы себебі әкімшілік басқарудың
жарамсыздығы формуласына келіп саяды. Мемлекеттік кәсіпорындардың не
заңдардың сапасына, не әкімшіліктің сапасына тәуелсіз бір ақауы бар.
Белгілі венгер экономисі Я.Корнаидің пікірінше, бұл –олардың мінез –құлқын
жұмсақ бюджеттік шектеулер. Әкімшілік бақылаудың барынша қатаңдығында
мемлекеттік кәсіпорындар өз шығындарын өз табыстары есебінен өтей алмайды.
Банкроттықтың мүмкін еместігі басқарушылардың жауапкершілігінің болмауына
әкеледі. Бірде бір мемлекеттік фирма акцияларының қор рыногына шығармайды.
Жеке инвесторлар оған ақша салуға және оның басқарылуын қайта құруға
(қажетті болса) мүдделі емес. Әрине, фирма жұтылу тәуекеліне қорғалған,
бірақ сонымен бірге ол қор рыногы орнататын тәртіптен шеттетілген. Рыноктық
тәртіптің болмауының келесі бір жағы бар, ол –фирма шығынға ұшырағанда
шығынды барлық салық төлеушілер көтереді. Қазыналық кәсіпорын мен қоғамдық
корпорацияның таза табысын иемдену құқығы бюджетпен бекітілген кез келген
мемлекеттік фирманың мүлігін шеттету (сату, жалға беру, т.б.) құқығы, және
де шешім қабылдау, бақылау құқығы ведомстволарға бөлінген. Бюрократия
бекіткен менеджерлер тұтынушылар сұранысына, қаржылық рыноктарға
бейімделмейді, олар билік иерархиясына бейімделеді. Мемлекеттік кәсіпорын
мүліктік құқықтарды бере (сата) алмайды және қаржы, сонымен қатар тауар
рыноктарының сыртқы бақылауынан қорғалған. Бұған кінәлі әкімшілік
бақылау. Бақыланушы фирманы қадағалап тұру үшін заңдар оған мәжбүрлі
мамандануды бекітеді және қаражаттарды қызметінің өзге де түрлеріне салуға
құқық бермейді. Бұл басқару тиімділігінің төмендеуіне әкеледі.

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ

2.1. Мемлекеттік меншікті басқарудың қазіргі жағдайы

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары С.М.Мыңбаевтың
2004 жылғы 13 сәуірдегі № 17-816582 тапсырмасына сәйкес, 2004 жылғы екінші
жартыжылдық ішінде Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде 2003 жылға
республикалық мемлекеттік меншік объектілерін басқару жөніндегі мемлекеттік
органдары мен оларға ведомстволық бағыныстағы ұйымдар басшыларының есептері
тыңдалды. Белгіленген кестеге сәйкес ұлттық компанияларды қоспағанда, 17
орталық мемлекеттік органдар басшыларының және оларға 119 ведомстволық
бағыныстағы ұйым басшыларының есептері тыңдалды. Тыңдау қорытындысы бойынша
Үкіметке егжей-тегжейлі есеп беріледі.16,2б
2005 жылы Экономикалық стратегиялық маңызы бар салаларындағы
меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 4 қарашадағы Заңын іске асыру тетіктерін әзірлеу жөнінде жұмыс
жүргізілді, Үкіметтің мынадай қаулылары әзірленіп, қабылданды:
Экономикалық стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің
мемлекеттік мониторингі мәселелері туралы 2004 жылғы 2 шілдедегі № 730
қаулы, онда стратегиялық маңызы бар экономикалық салалардағы меншіктің
мемлекеттік мониторингін өткізуге уәкілетті мемлекеттік орган деп Комитет
анықталды және Меншіктің мемлекеттік мониторингі ақпаратына қол жеткізу
ережесі бекітілді;
Экономикалық стратегиялық маңызы бар салаларының өздеріне қатысты
меншіктің мемлекеттік мониторингі жүзеге асырылатын объектілерінің тізбесін
бекіту туралы 2004 жылғы 30 шілдедегі № 810 қаулы; тізбеге 42 кәсіпорын
енгізілді.
Комитеттің 2004 жылғы 13 тамыздағы № 227 бұйрығымен Стратегиялық
маңызы бар экономика саласында меншіктің мемлекеттік мониторингін жүзеге
асыру жөніндегі әдіснамалық кепілдеме бекітілді.
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының Заңын iске
асыру жөнiндегi шаралар туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің
2003 жылғы 29 тамыздағы № 194-љ үкімін орындау үшін Комитет мынадай:
Ұлттық компаниялардың тiзбесiн бекiту туралы 2004 жылғы 16 ақпандағы
№ 182 қаулыны;
Жекешелендiруге жатпайтын мүлiктi ұлттық компанияларға беру ережесiн
бекiту туралы 2004 жылғы 31 желтоқсандағы № 1454 қаулыны әзірленіп, оны
Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Мемлекеттiк кәсiпорын туралы
1995 жылғы 19 маусымдағы № 2335 заң күшi бар Жарлығына толықтыру енгiзу
туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы әзірленіп, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қаңтардағы № 93 қаулысымен Қазақстан
Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізілді. Қазақстан Республикасының
Президенті 2004 жылы 11 маусымда қол қойды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiне (Жалпы бөлiм) толықтыру
енгiзу туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы әзірленіп, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 20 тамыздағы № 871 қаулысымен Қазақстан
Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізілді. Қазіргі уақытта осы заң
жобасын Парламент Мәжілісінің депутаттары 2004 жылғы 22 желтоқсандағы жалпы
отырыста бірінші оқылымда мақұлдады.
Жарғылық капиталда қатысудың басым мемлекеттік үлесi бар акционерлiк
қоғамның атқарушы органының басшысымен жасалатын үлгілiк келiсiм-шартқа
акционерлік қоғамның бірінші басшысының акциялардың мемлекеттiк пакетiне
дивидендтердің уақытылы аударылуына жауапкершілігін күшейту бөлігінде
өзгерістер мен толықтырулар енгізуді көздейтін Қазақстан Республикасы
Yкіметiнiң 1999 жылғы 1 шiлдедегi № 909 қаулысына өзгерiстер мен
толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 25
маусымдағы № 702 қаулысы қабылданды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 7 наурыздағы № 336
қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2004 жылғы 14 қазандағы № 963 қаулысымен Мемлекеттiк
республикалық кәсiпорындардың шаруашылық жүргiзуiндегі немесе жедел
басқаруындағы мүлiктi, оның ішiнде жекешелендiруге жатпайтын мемлекеттiк
меншiк объектiлерiн мүлiктiк жалға беру ережесiне мемлекеттік сатып алу
заңнамасына сәйкес мемлекеттік мекемелер өткізетін мүліктік жалдау бойынша
қызметтерді сатып алуға конкурстарға қатысуға республикалық мемлекеттік
кәсіпорындарға рұқсат бөлігінде толықтыру енгізілді.
2003-2006 жылдарға арналған Үкіметтің бағдарламасы мен Қазақстанның
Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
стратегиясына сәйкес өңірлік электр желілері компанияларын жекешелендіруді
аяқтау және электр энергиясы салаларын одан әрі реформалау мақсатында
Кейбір өңірлік электр желілері компаниялары акцияларының мемлекеттік
пакетін жекешелендіру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы
10 маусымдағы № 640 қаулысы қабылданды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен АЕӘ корпорациясы арасында 1999
жылғы 17 маусымда қол қойылған Өзара түсiнiстiк туралы меморандумды, Шығыс
Қазақстан облысының AЭК-тарын басқаруға арналған 2000 жылғы 6 қарашадағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.