«Қарғалы» акционерлік қоғамының ақша қаржаттарының аудиті
КІРІСПЕ
1.БӨЛІМ ҰЙЫМНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1.1.«Қарғалы» акционерлік қоғамының ұйымдық құрлымы және экономикалық сипаттамасы
1.2 «Қарғалы» акционерлік қоғамының қаржылық жағдайын талдау
2.БӨЛІМ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Қолма қол.колма колсыз есеп айырысу.
2.2. Кассалық операциялардың есебі.
2.3.Ағымдағы және арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі.
2.4.Ақша қаражаттарын жетілдіру жолдары
3.БӨЛІМ «ҚАРҒАЛЫ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ АҚША ҚАРЖАТТАРЫНЫҢ АУДИТІ
3.1. Ақша қаражаттарының аудитінің мақсаты мен міндеттері
3.2. Кассалық опнрациялардың аудиті
3.3 Банкте ашылған шоттардағы ақша қаражаттарының аудиті
Қорытынды пікірлер мен ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.БӨЛІМ ҰЙЫМНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1.1.«Қарғалы» акционерлік қоғамының ұйымдық құрлымы және экономикалық сипаттамасы
1.2 «Қарғалы» акционерлік қоғамының қаржылық жағдайын талдау
2.БӨЛІМ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Қолма қол.колма колсыз есеп айырысу.
2.2. Кассалық операциялардың есебі.
2.3.Ағымдағы және арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі.
2.4.Ақша қаражаттарын жетілдіру жолдары
3.БӨЛІМ «ҚАРҒАЛЫ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ АҚША ҚАРЖАТТАРЫНЫҢ АУДИТІ
3.1. Ақша қаражаттарының аудитінің мақсаты мен міндеттері
3.2. Кассалық опнрациялардың аудиті
3.3 Банкте ашылған шоттардағы ақша қаражаттарының аудиті
Қорытынды пікірлер мен ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастары жағдайында әрбір бәсекеге қабілетті
кәсіпорынның негізгі шаруашылық қызметі ақша қаражжттарымен мен тікелей
байланыста болады. Ақша қаражаттары кәсіпорынның қаржылық жағдайында
маңызды рөл атқарады және өтімділігі ең жоғарғы болып табылады.
Қазақста Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды
жүзеге асыруда келесі әдіс терді: қолма- қол ақшаны аударуды; төлем
тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың
индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей
дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма- талап төлемдерін ұсынуды;
инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен бергіленген
басқа да әдістерін пайдаланады
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік
шоттар, біріқ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды
тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын
есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы
мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін
валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс)
кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын
оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша
есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен
шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және
қолданылып жүрген заңдарда кезделген басқа жағдайларда ғана жол
берілуі мүмкін.
Айналым қаражаттары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану
және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін
авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні-
ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық
рөлімен анықталады. Айналым қаражаттарының өндірістік процеске бірнеше рет
қатысатын негізгі қорларға қарғандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана
өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз
өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады. Қандай болмасын бизнес қолма
–қол ақша бар болғанда басталады. Олар ресурстарға айналып өнім өндіруге
немесе тауарды қайта сақтауға пайдаланады.
Ақша қаражаттарына аудит жүргізудің мақсаты аудиторлық қызметі
реттейтін нормативтік жүйе және аудитор мен клиент арасындағы келісім
шарттың міндеттемелерінің заңдылығымен анықталған нақты мәселені шешу болып
табылады. Аудит бақылау ретінде қаржылық есептілік өз алдына активтердің,
міндеттемелердің, меншік құралдардың қаржылық нәтиженің сенімділігін,
толықтығын, нақтылығын бейнелеу үшін есепті жылы ұйымның белгілі бір
әкімшілігінің және оны иеленушінің қызығушылығы жатыр.
Ал, осы жоғарыда айтылып кеткен барлық процестерді жүзеге асырып, оның
жүйелі түрде реттеу үшін міндетті түрде ақша қаржаттарының есебі мен аудиті
жүргізілуі керек.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге, оның сапасын
көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақатуға мүдделі. Бұл
орайда кәсіпорындардың материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және
басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға, тонауға қарсы күресте
бухгалтерлік есеп пен аудиттің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға
болмайды[1]
Диплом жұмысының зертеу объектісі ұйымның қаржылық жағдайы,
қаншалықты салынған қаражат активтерге жылдам ақша қаражатына айналады,
соған байланысты.
Диплом жұмысы кіріспеден , үш негізгі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады және осы зерттеліп отырған
кәсіпорынның құжаттары тіркелді.
Нақты ақшаның жоғарыда аталған сақталу орындары бойынша есебі
төмендегі тарауларда толық ашылып көрсетіледі:
- кәсіпорының ұйымдық құрлымы мен экономикалық сипаттамасы;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайы;
- қолма кол қолма қолсыз есеп айырысу;
- кассалық операцияларының есебі;
Дипломдық жұмыстың мақсаты: осы жоғарыда айтылған мәселелерге
байланысты банктерде есеп айырысудың тәсілдері мен түрлерін және есеп
айырысудағы қолданбалы құжаттар, тиісті шоттардың корреспонденциялануын;
- банктердегі арнайы шоттардағы операциялар жүргізу жолдарын,
типтік банктік құжаттар бойынша есеп айырысу;
- дипозиттік шоттарды қолдану, жолдағы ақша қаражаттарының
есебін жүргізу мәселелерін жіктеп баяндау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объктісі ретінде: Алматы облысында Жамбыл
ауданында орналасқан Қарғалы акционерлік қоғамы алынған.
1-БӨЛІМ ҰЙЫМНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1.1.Қарғалы акционерлік қоғамының ұйымдық құрлымы және экономикалық
сипаттамасы.
Акционерлік қоғам Қарғалы 19.06.1995ж. Акционерлік қоғам туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, бірлесіп қызметін жүргізу
мақсатында құрылған.
Акционерлік қоғам тіркеуден өткен соң заңды тұлға құқығына иеленеді.
Қоғам қаржылық және өндірістік қызметті шаруашылық дербестіктің
негізінде жүзеге асады.
Акционерлік қоғамның балансы, мемлекеттік және орыс тілдерінде толық
фирмалық атау көрсетілген мөрі, банктік шоттары бар. Есеп айырысу шоттары –
Центркредит банкте ашылған.
Қоғамның қызмет мақсаты ҚР және серіктестікке қатысушылармен мүдделері
үшін шаруашылық, кәсіпкерлік қызметтері біріктіре отырып жүзеге асыру болып
табылады.
Акционерлік қоғамның өз мақсатт арына сәйкес өз қызметінің түрлері
мынандай бағыттарда жүзеге асырады:
• Халық тұтынатын тауарларды өндіру және өткізу;
• Комерциялық және делдалдық қызмет;
• Сауда- саттық операцияларын және делдалдық қызметін жүргізу
құқығымен ауыл шаруашылық өнімдерін, қалдықтарын дайындау,
өндіру және өңдеу;
ҚР-ның заңына қайшы келмейтін өзгеде қызметтерді атқару.
Қоғамның қатысушысы оның міндеттемелеріне жауап бермейді және қоғамның
әрекетімен байланысты шығынын қауып – қатерін өздері салған салым құнын
шегінде көтереді.
Қоғамның қатысушысы құқылы:
1) Осы жарғымен белгіленген тәртіпке қоғамның істерін басқаруға
қатысуға;
2) Қоғамның әрекеті туралы ақпарат алуға және оның бухгалтерлік
және өзге құжаттарымен танысуға;
3) Қоғамның әрекетінен табыс табуға;
4) Қоғамның таратылған жағдайда несие алушылармен есептескеннен
кейін қалған мүлікті алуға;
5) Жеке шешімі бойынша қоғамды тоқтатуға.
Қоғамның қатысушысы міндетті:
1) Осы жарғының талаптарын сақтауға;
2) Осы жарғымен қарастырылған тәртіпте, мөлшерде, әдіс пен мерзімде
серіктестіктің жарғылық капиталына салым салуға;
3) Қоғамның коммерциялық құпия деп мәлімдеген мәліметтерді жария етпеуге.
Қоғамның қатыспаушылары заңдармен қарастырылған басқада құқықтарға
(міндеттерге) ие атқара алады.
Қоғамның жарғылық капиталы 177500 ( жүз жетпіс жеті мың бес жүз) теңге
құрайды. Қоғамның жарлық капиталы оны қатысушыларымен қоғамның тіркеу
сәтіне дейін төленген.
Қоғамның жарғылық капиталына салым ақша, құнды қағаздар, заттар,
мүліктік құқықтар, сондай-ақ, жер пайдалану құқығы мен жеке әрекет
қорытындыларының құқығы және өзге мүлік бола алады.
Мүлік және мүлік емес құқықтар және басқа материалдық емес игіліктер
түрінде салуға құқсат берілмейді.
Қоғамның мүлігі қатысушылардың жарғылық капиталға салған алғашқы
жарнасы, қосымша жарна, кәсіпкерлік әрекеттен түскен пайда, сондай – ақ,
заем қаражаттары және басқа серіктестік белгіленген тәртіпте сатып алған
немесе тапқан өзге мүлік арқылы құрылады.
Қатысушылардың шешімі бойынша қоғамның жарғылық капиталының мөлшері
өзгере алады.
Қоғамның жарғылық капиталының көбеюінің қатысушысымен енгізілген
қосымша салымдар, қоғамның жеке капиталы, нақты құны баланс құнынан асатын
таза активтерді қайта бағалау, қоғамның құрамына жаңа қатысушылар алу
арқылы жүзеге асырылады.
Қоғамның жарғылық капиталының заңдармен белгіленген ең аз мемлекеттік
тіркеу сәтінде азаюына рұқсат берілмейді.
Қоғамның жоғарғы органы қатысушысы жалпы жиналысы болып табылады.
Қоғамның қатысушысының жалпы жиналысының айрықша құзырына келесілер жатады.
1) қоғамның жарғысының өзгеруі, оның жарғылық капиталының мөлшерінің,
орналасқан мекен – жайы мен фирмалық атауыынң өзгеруі, немесе қоғамның
жарғының жаңа басылымда бекітілуін қоса;
2) қоғамның атқарушы органынан құрылуы және оның өкілеттіктерінің
мерзімінен бұрын тоқтатылуы сондай – ақ, қоғамның беру туралы немесе оның
мүлігінің сенімді басқаруға берілуі туралы шешім қабылдау және осындай
берілудің шарттарын анықтау;
3) Қоғамның тексеру коммисиясының өкілеттерін сайлау және мерзімінен
бұрын тоқтату, сондай-ақ, қоғамның тексеру коммисиясының есептері мен
қорытындыларын бекіту;
4) Жылдық қаржылық есепті бекіту және таза пайданы тарату;
5) Ішкі ережелерді, оларды бекіту және таза пайданы тарату;
6) Қоғамның басқа шаруашылық қоғамдарға, сондай – ақ, коммерциялық
емес ұйымдарға қатысуы туралы шешім;
7) Қоғамның қайта құру немесе жою туралы шешім;
8) Тарату коммисиясын тағайындау және тарату балансын бекіту;
9) Қоғамның барлық мүлігінің кепілі туралы шешім;
10) Қоғамның мүлігінің осымша жарна енгізу туралы шешім;
Қоғамның атқарушы органы жалпы жиналыста сайланатын директор болып
табылады, ол қатысушылардың жалпы жиналысына есеп береді және оның
шешімдерінің орындалуын ұйымдастырады, оның анық құрылтайшысын дайындау
барысында еңбек қарым – қатынастары еңбек заңдарына сәйкес ретке
келтіріледі.
Директор қатысушының айрықша құзырына жатпайтын барлық мәселерде
құзырлы, соның ішінде:
- ағымдағы және болашақ жұмыс бағдарламаларының орындалуын
қамтамасыз етеді;
- қатысушының шешімдерінің дайындалуы мен орындалуын
ұйымдастастырады;
- қоғамның мүлігіне, оның ақша қаражаттарына қатысушымен
берілген шетке билік етеді;
- ұйымдармен, сол сияқты мемлекеттік органдармен, соттармен
қарым – қатынаста қатысушымен берілген және осы жарғымен
берілгеннен өкілеттіктер шегінде серіктестіктің әрекетінің
жөніндегі мәсілелер бойынша қоғам ұсынады;
- өз құзыры шегінде басқа да қызметтерді атқарады;
Қоғамның директорының өкілеттіктері:
- Қоғамның атынан сенімхатсыз іс - әрекет етеді;
- Қоғамды таныс ету құқығына сенімхат береді, сол сияқты, қайта сенім
білдіру құқығымен сенімхататр береді.
- Қоғамның жұмысшыларына қатысты оларды қызметке тағайындау, ауыстыру
немесе орнынан босату туралы бұйрық шығарады, еңбек ақысын төлеу жуықтайды,
лауазымды еңбекақының және жеке үстеме ақы мөлшерін белгілейді, сыйлық беру
мәселелерін шешеді, ақы төлеу шараларын қабылдайды және тәртіптік айып
төлемдер салады;
Қоғамның директорына тиым салынады:
1) қатысушының келісімісіз қоғамның мүліктік пайда табуға бағытталған
мәміле жасауға (сыйға тарту, қарызға беру, қайтарусыз пайдалану, сауда –
саттық келісім шарттарын қоса);
2) қоғамның өзінен сияқты үшінші тұлғалардан қоғамның үшінші
тұлғалармен мәміле жасалғаны үшін коммиссиондық сыйлық алу;
3) олардың қоғаммен қатынасында үшінші тұлғалардың атынан немесе
мүддесіне әрекет етуге;
4) қоғамның әрекетімен бәсекелесетін кәсіпкерлік әрекетті жүзеге
асыруға;
Қоғамның заңдарға сәйкес есеп және есеп беру шынайылығы мен тәртібі
сақталмағаны үшін жауапкершілік артады.
Қоғамның директорының қаржылық – шаруашылық әрекетіне бақылауды жүзеге
асыру үшін қатысушы тексеру коммисиясын құра алады.
Тексеруді жүргізу үшін сыртқы аудитор жұмысқа кірісе алады. Тексеру
коммисиясының (ревизор) жұмыс тәртібі серіктестіктің ішкі әрекетін ретке
келтіретін ережелер мен өзге құжаттармен белгіленеді.
Қоғаммен оның әрекетінің қорытындылары бойынша бір жыл ішінде
табылған таза пайдасы қатысушының жеке шешіміне сәйкес таратылады.
Әр жұмысшының еңбек кірістері ең көп мөлшермен шектелмейді және
белгіленген ережелерге сәйкес салық салынады.
Қоғам еңбек ақыны төлеу формасы мен жүйесін жеке анықтайды,
мемлекеттік тарифті жұмысшылар мен сәйкес мамандардың еңбек ақысының
төлеуінің ең аз мөлшердегі кепілі ретінде қарастыра отырып, еңбек келісім –
шарттарында тарифтік қойылым мен еңбек ақысының мөлшерін қарайды. Қоамның
жұмысшылары заңдарға сәйкес пенсия және әлеуметтік қамтамасыз етілуге
құқығы бар.
Қарғалы акционерлік қоғамның есеп саясаты Қазақстан Республикасының
қаржылық есептін Ұлттық стандарттарына (НСФО №2) Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп стандарттарын мен әдістемелік ұсынымдарына
сәйкестендіріліп жасалынған.
Есеп саясатының келесі бөлімі ұйымның заңды статусы мен ұйымдастырылу
құрылымын қарастырады. Қоғам жекеменшіктік заңды тұлға болып табылады.
Есеп саясатының келесі бөлімінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
мен ішкі бақылау жүйесі келтіріледі. Ұйымдастыру негізіне қарай:
қабылданған – есеп саясатын есепті мерзім бойы бақылау;
- қаржылық міндеттемелер мен мүліктерді түгелдеу нәтижелерін сондай – ақ
барлық шаруашылық операцияларын түгелдей есепте қамтылғанын;
- еспті мерзімге шығындар мен табыстардың дұрыс жатқызылғанын;
- аналитиклық және синтетикалық есеп нәтижелерін дұрыстығын қамтамасыз
етеді.
Бухгалтерлік есеп принциптеріне кәсіпорын өзінің саясатын құруы
барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті тізімін бекітуі керек
екендігі көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
• бухгалтерлік есептің уақтылығы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
• бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық
және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
• алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
• ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат
нысандары;
• актив пен міндеттемелерді түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу
тәртібі (реті);
• актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
• құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу
технологиясы;
• шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
• бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізге факторлар
әсер етеді:
• меншік нысан мен құқықтық – ұйымдастырушылық нысаны
(жауапкершілігі шектеулі серіктестік,
• ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам, өндірістік
кооператив және тағы басқа);
• салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
• шаруашылығы және тағы басқа);
• қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа
тізімдік саны және тағы басқа;
• салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және
тағы басқа);
• қаржы – шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның
экономикалық дамудың ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары
мен міндеттері, инвестициялардың жұмсалу бағыты, перспективалы
мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
• ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
• материалдық базасының болуы (компьютерлік техника мен басқа да
оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық -
әдістемелік қамсыздандыру және тағы басқалар);
• кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың экономикалық
батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі;
Барлық бухгалтерлік жазбалар бухгалтерлік есеп жүйесіндегі Типтік
жоспар шоттарына сәйкес жасалынған Жұмыс шоттар жоспары жіктемесіне қарай
жасалынып қоғамның қызмет ерекшелігіне байланысты құрылады.
Жалпы бухгалтерлік жазбалар келесідей тәртіппен жасалады:
1. Бухгалтерлік жазбалар шаруашылық операцияларының мазмұнына қарай
алғашқы құжаттарға жазылады.
2. Алғашқы құжаттардағы мәліметтер екі жақты жазумен
корреспонденцияланып, журнал – ордерлер, ведомостерге жазылады.
3. Осы құжаттардың негізінде қаржылық есеп құрылады.
Қарғалы акционерлік қоғамның шаруашылық операцияларының құжатталу
тәртібі, құжаттардың айналымы, бухгалтерияға немесе архивке түсу уақыты,
өңделуі ішкі есеп ақпаратының құжат айналымына сәйкес жүргізіледі. Қоғамда
бухгалтерлік есептің келесідей әдістері қолданылады:
- аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлары мен қаржылық есеп
беру үшін дербес компьютерлер беріліп – есеп жартылай автоматтандырылған
немесе журнал – ордерлік нысанда жүргізіледі яғни екі нысанда да жүргізіліп
отыруға болады;
- барлық жасалынған құжаттардағы мәліметтер қызметінің коммерциялық
құпиясына жатады;
- құжаттардағы мәліметтермен танысуға басшысының рұқсатын коммерциялық
құпиясына жатады;
- қоғамнда келесідей ішкі ұйымдық құжаттар жасалынады: ережелері,
қызметкерлердің қызметтік нұсқаулары, іс және іс – жүргіу нұсқаулары,
мүліктерге инвентаризация жүргізу нәтижелерін рәсімдеу мен талаптар,
материалдық емес активтер, тауарлы – материалдық қорлар, негізгі құралдар,
есеп айырысу құжаттары, инвестициялар, қатаң есеп берудегі құжаттар т.б.
туралы инвентаризациялық жеке құжаттар.
- қаржылық есеп нәтижелеріне аудиторлық тексеру жүргізіп отыру;
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы
бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шруашылық (жарғылық және басқа)
қызметінің фактілерін жинақтап қорытындылау есеп принциптерін мұқият
орындау керек:
1. Үздіксіз қызмет. Субъект үздіксіз қозғалушы ретінде есептеледі,
яғни функцияланған болашақта көзделіп жалғастырушы.
2. Аударым. Кірістер мен шығыстар бухгалтерлік есепте бекітіледі және
субъектінің қаржылық есеп беруінде байқалады және пайда бола бастағанда,
қажеттілікті төлеу және қолма –қол түрінде емес.
3. Анықтылық. Ақпарат, шаруашылықтағы субъектінің қаржылық есеп беру
ұсынымы барлық қолданушыларға түсінікті болуы керек.
4. Мағыналық. Қаржылық ақпарат үлкен және аса мағыналы болуы керек,
қолданушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және оларға дұрыс шешім
қабылдауға көмек көрсету.
5. Маңыздылық. Есеп саясаты қаржылық есеп беру ақпаратын ашып көрсету
үшін бағытталған және ол өте маңызды болуы керек, оның дұрыс болмай және
қате кетуі қаржылық есеп беру пайдаланушыларының экономикалық шешімдеріне
кері әсер тигізу мүмкін.
6. Сенімді анықтылық. Ақпарат анық болып табылады, егер онда маңызды
қателіктер кетпесе оған пайдаланушылар сенім артуға болады.
7. Бейтараптылық. Ақпарат, ұсынылып отырған қаржылық есеп беру еркін
бейтарапта болуы өте маңызды.
8. Байқаушылық. Шаруашылық шешім беру кезінде мұқияттылық, активтермен
кірістер аса бағаланып, ал міндеттеме мен шығындар байқалмай қалуын
қадағалау қажет.
9. Аяқтау. Қаржылық есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында ақпарат
сенімді толық болу керек.
10. Салыстыру.Қаржылық ақпарат қажетті және мағыналы болу үшін, ол
бірінші кезеңнен екіншіге өту үшін салыстырмалы болуы керек.
11. Бір ізділік. Есеп саясаты, субъектпен таңдалған, есеп берудің бір
кезеңнен келесіге өту үшін қолданылады.
12. Шындық ұсыным. Қаржылық есеп беру қолданушыларға қаржылық қалып
туралы шындық ұсыным қалдыру керек, субъектінің ақша қозғалысының, қаржы –
шаруашылық іскерлігінің қорытындысы.
13. Өз нақты уақытындылығы. Ақпарат өз уақытында қалыптасып ұсынылуы
керек.
14. Түсім мен ұстаным арасындағы баланс. Берілген ақпараттан түскен
түсім, өзінің алған бағасынан жоғары болуы керек. Басқа сөзбен айтқанда
керек ақпаратты аз мөлшердегі шығынмен алу керек.
15. Принциптер балансы. Жоғарыда көрсетілгендердің оптималды
үйлесімділігі болу керек, мақсаттар мен тапсырмаға есеп беру.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация есептеу әдістері, табысты есептеу әдістері және тағы сол
сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері;
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын
есептеу және оларды есептен шығару жолдары;
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу әдістері;
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі;
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында
тарату әдісі;
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
Қарғалы акционерлік қоғамның есеп саясатының анықтылығы. Жылдық
амортизациялық шегерімдері түзу бірқалыпты әдіс бойынша анықталады.
Материал игеру тәртібі сатылған жұмыс арқылы орташа өлшемді құнмен
шегеріледі.
Басқарушылық есебіне кірістіру мақсаты серіктестіктін басшысымен жедел
толық және нақты ақпартпен анықталады, қажетті басқарушылық шешім қабылдау
үшін.
Тауар – материал қорын қайта өңдеу шығындары (жұмыс, қызмет) өзіне
өндірісте шикізат, мұнай, энергия, еңбек ресурстары және т.б. шығындарды
жасады.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен
бөліп көрсету тиіс (яғни мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша),
кәсіпорынның көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды
көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөніндегі ниетінің жоқтығын
білдірсе, онда үздіксіз қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі
таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргіздің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек
тиімді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелі қағидасын сақтағаны,
ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне
жатқызылатын болса, онда мерзімділігі анықталған қағидасын үстағаны болып
табылады.
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы орындылық
талаптарына сай болу қажет.
1.2 Қарғалы акционерлік қоғамының қаржылық жағдайын талдау
Қарғалы акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын және қаржы –
шаруашылық қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау үшін оның негізгі
ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік баланс қарастырылады.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының өсіңкілігін таладу
қоғамның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрінің абсальютті және
салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қоғамның бухгалтерлік балансында біртекті қаржы ресурстары яғни
активтер және олардың құралу көздері, яғни меншікті капитал, міндеттемелер
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштерін баптар деп атайды.
Баланстың активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай – күйлерін
бейнелейді. Меншікті капитал және міндеттемелер бөлімдерінің баптары
серіктестік активтерінің құралу көздерін мінездейді.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға сәйкес белгілі
жүйемен орналастырылған. Активтердің жекелеген баптары баланста мүліктердің
қозғалу деңгейіне байланысты, басқаша айтқанда өтімділік деңгейі бойынша,
яғни мүліктің осы бөлігі серіктестіктің айналымында қандай жылдамдықпен
ақша нысанына айналатындығына байланысты орналастырылған. Қоғамдағы
қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер талданады. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын таладу, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Қоғамның жалпы табысы-өнімді (жұмысты, қызметті) сатып өткізудің
қаржылық нәтижесі болып табылады және оны өнімді (жұмысты, қызметті) сатып
өткізуден түскен табыстан сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнынан алып тастап анықтайды.
Осыған сәйкес баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың
таратылуына талдау жасау үшін келесі аналитикалық кесте құралады (1.1.
кесте)
Ағымдағы активтердің ішінде есепті жылда жоғарғы үлестік салмақ алып
тұрған дебиторлық қарыз. Ақша қаражаттары жылдың басында 22708456 теңге
болып, үлестік салмағы 89.4%-і құрады, ал аяғында оның мөлшері
54770960теңге немесе 91.9% болды. Ақша қаражаттары есепті жылдың басына
қарағанда 2.5 % өскен, яғни жылдың басындағы мөлшері 22708456 теңгеден
54770960 теңгеге дейін өскен.
1.1.кесте
Қарғалы акционерлік қоғамның 2009 жылдың басы мен соңындағы жағдайы
негізінде баланс активтерінің құрамы мен құрылымы.
Құрыл
№ Көрсет Жыл басында Жыл соңында Жыл ым
кіштер бойындағы оның
өзгеріс (+, -) пайыз
дық
өзгер
уі(4
-2
гр)
cомасы пайыз сомасы пайыз
дық үлесі дық үлесі
сомаспай сомасыпайыз
ы ыз , дық
мың.тдық мың.тгүлесі
г үлесі
+,- %
1 Өнімді (жұмысты, қызметті) 44746,0 40133,0 -4613,0 10,3
сатып - өткізуден түскен табыс,
мың.тг
2 Сатып -өткізілген өнімнің 42175,0 38075,0 -4100 9,7
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны, мың.тг
3 Жалпы пайда, мың.тг 2571,0 2058,0 -513,0 1,9
4 Әкімшілік шығыстар, мың.тг 2085,0 1672,0 -413 19,8
5 Салық салынғанға дейінгі пайда 486.0 386,0 -100 -20,6
(зиян), мың.тг
6 Корпоративтік табыс салығы, 156.0 121,0 35 22,4
мың.тг
7 Салық салынғаннан кейінгі 330.0 265.0 65 19,7
кәдімгі қызметтен алынған пайда
(зиян), мың.тг
8 Таза пайда (зиян), мың.тг 330,0 265.0 65 19,7
Осы 1.3. кестенің мәліметтері бойынша 2009 жылы өнімді (қызметті,
жұмысты) сатып - өткізуден түскен табыс 40133 мың теңгеге тең болуың, яғни
алдыңғы жылмен салыстырғанда 46130,0 мың теңгеге немесе 10,3% - ға
азайғанын көруге болады (қосымша2).
Сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын 2009
жылды 2008 жылмен салыстырғанда 4100,0 мың теңгеге немесе 9,7%-ға кеміп
отыр. Жалпы пайда 2009 жылы 2058,0 мың теңге болса, оны 2008 жылмен
салыстырғанда 513,0 мың теңгеге немесе 1,9% - ға кеміп отыр. Оның себебі
соңғы жылы өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден түскен табыстың
кемуіне, сатып -өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнының аө
мөлшерде болса да өсуіне байланысты болып отыр. Осыған сәйкес әкімшілік
шығыстары да 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда 143,0 мың теңгеге немесе
19,8%-ға кеміп отыр. Салық салынғанға дейінгі пайда (зиян) 2009 жылды 2008
жылмен салыстырғанда 100,0 мың теңгеге немесе 20,6% -ға азайып отыр.
Корпоративтік табыс салығы 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда 35.0 мың
теңгеге немесе 22,4% -ға төмендеп отыр. Салық салынғаннан кейінгі кәдімгі
қызметтен алынған пайда (зиян) 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда 65,0
мың теңгеге немесе 19,7% -ға кеміп отыр.Қоғамның таза пайдасы салық
салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған пайдадан (зиян) қалыптасып
отыр.
Қарғалы акционрелік қоғамның шаруашылық қызметіне баға беру үшін
2008-2009 жылдардағы экономикалық көрсеткіштерінің өсіңкілігін талдау
қажет. (1.4. кесте)
1.4.кесте
Қарғалы акционрелік қоғамның 2008-2009 жылдардағы экономикалық
көрсеткіштерінің өсіңкілігі.
№ Көрсеткіштер 2008 2009 өзгеру(+
немесе -)
1 Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып -44746,0 40133,0 -4613.0
өткізуден түскен табыс, мың.тг
2 Сатып - өткізілген өнімнің 42175,0 38075,0 -4100.0
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны, мың. Теңге
3 Жалпы пайда, мың теңге 2571,0 2058,0 -513.0
4 Таза пайда, мың теңге 330,0 265,0 -65.0
5 Негізгі құралдардың орташа құны, 38860,0 61384,0 22524
мың теңге
6 Активтердің орташа құны 25393,0 59549,00 34155.0
(мүліктердің), мың теңге
7 Меншікті капиталдың орташа құны, 51887.0 20753.0 -31133,0
мың теңге
8 Өндіріс рентебельділігі, % 11.54 11.33 -0.21
9 Меншікті капиталдың 6,35 12,7 6,35
рентабельділігі, %
10 өнімді (жұмысты, қызметті) сату 5,74 5.12 -0.62
көлемінің рентабельділігі, %
Осы 1.4. кестенің мәліметтері бойынша өнімді (жұмысты, қызметті) сатып-
өткізуден түскен табыс талдап отырған жылдары 4613.0 мың теңгеге азайып
отыр(қосымша2). Сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны да 4100,0 мың теңгеге азайып отыр. Осы көрсеткіштерге байланысты жалпы
пайда талдап отырған жылдары 513,0 мың теңгеге азайып отыр. Негізгі
құралдардың орташа құны соңғы жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда 22524 мың
теңге өсті. Активтердің орташа құны соңғы жылды, алдыңғы жылмен
салыстырғанда 34155.0 мың теңгеге өседі. Меншікті капиталдың орташа құны
соңғы жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда 31133 мың тенге кеміді. Өндіріс
рентабельділігі салық салынғанға дейінгі пайданың негізгі құралдардың
орташа құнына қатынасы ретінде есептелетін мәні соңғы жылды алдыңғы жылмен
салыстырғанда 11.54% дан 11.33 %-ға дейін 0,21%-ға төмендеді.
Меншікті капиталдың рентабельділігі – бір теңге меншікті капиталға
шаққанда келетін таза пайданы көрсетеді және таза пайданың меншікті
капиталға қатынасы ретінде есептеледі. Бұл көрсеткіштің мәні соңғы жылды
алдыңғы жылмен салыстырғанда 6,35% - дан 12,7%- ға дейін яғни 6,35,0%-ға
немесе бір теңге меншікті капиталға шаққандағы таза пайда 6,35 тиынға өсіп
отыр. Өнімді (жұмысты, қызметті) сату көлемінің рентабельділігін
мінездейтін көрсеткіш – бухгалтерлік пайданың, өнімді (жұмысты, қызметті)
сатудан түскен таза табысқа қатынасы ретінде есептелінеді. Бұл көрсеткіштің
мәні соңғы жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда 5,74% дан 5.12%-ға дейін,
яғни 0,62%-ға төмендеп отыр.
Қарғалы акционрелік қоғамның қаржылық жағдайын қорытындылайтын
болса қаржылық жағдайы міндеттемелерге өте тәуелді екенін көруге болады.
Сонымен қатар 2009 жылы іскерлік белсенділігі 23% - ға өз қаражатымен
қаржыланып отыр. Ол меншікті капиталдың орташа жылдағы құнының төмендеуіне
байланысты болып отыр.[2]
2-БӨЛІМ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Қолма қол-колма колсыз есеп айырысу.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көр
сеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір
мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де
контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз
тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің
сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары — бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік
валютаменде жүргізіледі және ол ағымдық, жинактық және корреспонденттік
болып бөлінеді.
Корреспонденток шоттар — банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары - бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы каражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін
субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы
экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін иалютағасататын субъект
үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және
басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
шоттың мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
айларда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер зандарда өзгеше көзделмесе,
субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы
ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын
ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін
пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель;
тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде
анықтайды, сондай-ақ, олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетка да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк-
алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды етеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмалары пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын
басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген
күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды).
Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
* төлем тапсырмасының нөмірі;
* төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды
(ЖТК немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
бенефициардың коды (БК немесе КБе) жәпе жіберушілердің коды (ЖК немесе КОд)
— бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі -резиденттік
белгісін, ал екіншісі — экономиканың секторын көрсетеді;
* бенефициар — аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
банк алушы — банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы кһрсетіледі;
бенефициар банкісі — бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын
қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) — филиаларалық айналымдарының коды (ФАК
немесе МФО);
Төлем айналымының коды — ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
бейнеленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
бюджеттік классификациясының (жікшемесінің) коды — салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
бөлектелген күні — ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік шотына
ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушынын ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық
төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар
үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара
төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы,
іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардын. атына;
жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын, оның
нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға каражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық, аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудын бір тәсілі болып
табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен
жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін
орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да.
Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана
болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі -
депозиттермен қамтылған, ал екіншісі — қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк
пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
берушіге (занды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін
өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін сақтауы міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы
чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотынын төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрі таңбасы болуы керек. Чектер
жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қиғашынан бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.[3]
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні кабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
егер де жазу мен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі онын талабына сай келмесе (қорғалу денгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
* чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
* чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі — банкте қалса;
екіншісі - көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі — Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі— чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, кұжат кай тілде
толтырылса, онда сол тілде "вексель" деп жазылған атауды, белгілі бір ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы — тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем жасалатын
орнын көрсетеді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын,
сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын көрсетеді және онда
вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек төмендегі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін вексель
ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған жерде
немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа орында
төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелген күні көрсетілмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол өзінің
индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде "Бұйрыққа емес" немесе осыған ұқсас
мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына векселді
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім-шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларынын бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған косылған параққа (аллонажға) қол
қойылуы тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелік етеді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті
өз атына немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде
вексельді банк арқылы немесе басқа бір адамнын атына табыстай алады; бланк
толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар индоссамент
жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік болғанымен, заңды
аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп есептелінеді.
Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы немесе
қолыңда вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу үшін
тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе қол
қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз келісімінің
шартына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін аваль арқылы
қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам немесе типті
вексельге қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық қатынастары жағдайында әрбір бәсекеге қабілетті
кәсіпорынның негізгі шаруашылық қызметі ақша қаражжттарымен мен тікелей
байланыста болады. Ақша қаражаттары кәсіпорынның қаржылық жағдайында
маңызды рөл атқарады және өтімділігі ең жоғарғы болып табылады.
Қазақста Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды
жүзеге асыруда келесі әдіс терді: қолма- қол ақшаны аударуды; төлем
тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың
индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей
дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма- талап төлемдерін ұсынуды;
инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен бергіленген
басқа да әдістерін пайдаланады
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік
шоттар, біріқ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды
тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын
есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы
мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін
валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс)
кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын
оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша
есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен
шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және
қолданылып жүрген заңдарда кезделген басқа жағдайларда ғана жол
берілуі мүмкін.
Айналым қаражаттары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану
және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін
авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні-
ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық
рөлімен анықталады. Айналым қаражаттарының өндірістік процеске бірнеше рет
қатысатын негізгі қорларға қарғандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана
өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз
өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады. Қандай болмасын бизнес қолма
–қол ақша бар болғанда басталады. Олар ресурстарға айналып өнім өндіруге
немесе тауарды қайта сақтауға пайдаланады.
Ақша қаражаттарына аудит жүргізудің мақсаты аудиторлық қызметі
реттейтін нормативтік жүйе және аудитор мен клиент арасындағы келісім
шарттың міндеттемелерінің заңдылығымен анықталған нақты мәселені шешу болып
табылады. Аудит бақылау ретінде қаржылық есептілік өз алдына активтердің,
міндеттемелердің, меншік құралдардың қаржылық нәтиженің сенімділігін,
толықтығын, нақтылығын бейнелеу үшін есепті жылы ұйымның белгілі бір
әкімшілігінің және оны иеленушінің қызығушылығы жатыр.
Ал, осы жоғарыда айтылып кеткен барлық процестерді жүзеге асырып, оның
жүйелі түрде реттеу үшін міндетті түрде ақша қаржаттарының есебі мен аудиті
жүргізілуі керек.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге, оның сапасын
көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақатуға мүдделі. Бұл
орайда кәсіпорындардың материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және
басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға, тонауға қарсы күресте
бухгалтерлік есеп пен аудиттің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға
болмайды[1]
Диплом жұмысының зертеу объектісі ұйымның қаржылық жағдайы,
қаншалықты салынған қаражат активтерге жылдам ақша қаражатына айналады,
соған байланысты.
Диплом жұмысы кіріспеден , үш негізгі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады және осы зерттеліп отырған
кәсіпорынның құжаттары тіркелді.
Нақты ақшаның жоғарыда аталған сақталу орындары бойынша есебі
төмендегі тарауларда толық ашылып көрсетіледі:
- кәсіпорының ұйымдық құрлымы мен экономикалық сипаттамасы;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайы;
- қолма кол қолма қолсыз есеп айырысу;
- кассалық операцияларының есебі;
Дипломдық жұмыстың мақсаты: осы жоғарыда айтылған мәселелерге
байланысты банктерде есеп айырысудың тәсілдері мен түрлерін және есеп
айырысудағы қолданбалы құжаттар, тиісті шоттардың корреспонденциялануын;
- банктердегі арнайы шоттардағы операциялар жүргізу жолдарын,
типтік банктік құжаттар бойынша есеп айырысу;
- дипозиттік шоттарды қолдану, жолдағы ақша қаражаттарының
есебін жүргізу мәселелерін жіктеп баяндау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объктісі ретінде: Алматы облысында Жамбыл
ауданында орналасқан Қарғалы акционерлік қоғамы алынған.
1-БӨЛІМ ҰЙЫМНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1.1.Қарғалы акционерлік қоғамының ұйымдық құрлымы және экономикалық
сипаттамасы.
Акционерлік қоғам Қарғалы 19.06.1995ж. Акционерлік қоғам туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, бірлесіп қызметін жүргізу
мақсатында құрылған.
Акционерлік қоғам тіркеуден өткен соң заңды тұлға құқығына иеленеді.
Қоғам қаржылық және өндірістік қызметті шаруашылық дербестіктің
негізінде жүзеге асады.
Акционерлік қоғамның балансы, мемлекеттік және орыс тілдерінде толық
фирмалық атау көрсетілген мөрі, банктік шоттары бар. Есеп айырысу шоттары –
Центркредит банкте ашылған.
Қоғамның қызмет мақсаты ҚР және серіктестікке қатысушылармен мүдделері
үшін шаруашылық, кәсіпкерлік қызметтері біріктіре отырып жүзеге асыру болып
табылады.
Акционерлік қоғамның өз мақсатт арына сәйкес өз қызметінің түрлері
мынандай бағыттарда жүзеге асырады:
• Халық тұтынатын тауарларды өндіру және өткізу;
• Комерциялық және делдалдық қызмет;
• Сауда- саттық операцияларын және делдалдық қызметін жүргізу
құқығымен ауыл шаруашылық өнімдерін, қалдықтарын дайындау,
өндіру және өңдеу;
ҚР-ның заңына қайшы келмейтін өзгеде қызметтерді атқару.
Қоғамның қатысушысы оның міндеттемелеріне жауап бермейді және қоғамның
әрекетімен байланысты шығынын қауып – қатерін өздері салған салым құнын
шегінде көтереді.
Қоғамның қатысушысы құқылы:
1) Осы жарғымен белгіленген тәртіпке қоғамның істерін басқаруға
қатысуға;
2) Қоғамның әрекеті туралы ақпарат алуға және оның бухгалтерлік
және өзге құжаттарымен танысуға;
3) Қоғамның әрекетінен табыс табуға;
4) Қоғамның таратылған жағдайда несие алушылармен есептескеннен
кейін қалған мүлікті алуға;
5) Жеке шешімі бойынша қоғамды тоқтатуға.
Қоғамның қатысушысы міндетті:
1) Осы жарғының талаптарын сақтауға;
2) Осы жарғымен қарастырылған тәртіпте, мөлшерде, әдіс пен мерзімде
серіктестіктің жарғылық капиталына салым салуға;
3) Қоғамның коммерциялық құпия деп мәлімдеген мәліметтерді жария етпеуге.
Қоғамның қатыспаушылары заңдармен қарастырылған басқада құқықтарға
(міндеттерге) ие атқара алады.
Қоғамның жарғылық капиталы 177500 ( жүз жетпіс жеті мың бес жүз) теңге
құрайды. Қоғамның жарлық капиталы оны қатысушыларымен қоғамның тіркеу
сәтіне дейін төленген.
Қоғамның жарғылық капиталына салым ақша, құнды қағаздар, заттар,
мүліктік құқықтар, сондай-ақ, жер пайдалану құқығы мен жеке әрекет
қорытындыларының құқығы және өзге мүлік бола алады.
Мүлік және мүлік емес құқықтар және басқа материалдық емес игіліктер
түрінде салуға құқсат берілмейді.
Қоғамның мүлігі қатысушылардың жарғылық капиталға салған алғашқы
жарнасы, қосымша жарна, кәсіпкерлік әрекеттен түскен пайда, сондай – ақ,
заем қаражаттары және басқа серіктестік белгіленген тәртіпте сатып алған
немесе тапқан өзге мүлік арқылы құрылады.
Қатысушылардың шешімі бойынша қоғамның жарғылық капиталының мөлшері
өзгере алады.
Қоғамның жарғылық капиталының көбеюінің қатысушысымен енгізілген
қосымша салымдар, қоғамның жеке капиталы, нақты құны баланс құнынан асатын
таза активтерді қайта бағалау, қоғамның құрамына жаңа қатысушылар алу
арқылы жүзеге асырылады.
Қоғамның жарғылық капиталының заңдармен белгіленген ең аз мемлекеттік
тіркеу сәтінде азаюына рұқсат берілмейді.
Қоғамның жоғарғы органы қатысушысы жалпы жиналысы болып табылады.
Қоғамның қатысушысының жалпы жиналысының айрықша құзырына келесілер жатады.
1) қоғамның жарғысының өзгеруі, оның жарғылық капиталының мөлшерінің,
орналасқан мекен – жайы мен фирмалық атауыынң өзгеруі, немесе қоғамның
жарғының жаңа басылымда бекітілуін қоса;
2) қоғамның атқарушы органынан құрылуы және оның өкілеттіктерінің
мерзімінен бұрын тоқтатылуы сондай – ақ, қоғамның беру туралы немесе оның
мүлігінің сенімді басқаруға берілуі туралы шешім қабылдау және осындай
берілудің шарттарын анықтау;
3) Қоғамның тексеру коммисиясының өкілеттерін сайлау және мерзімінен
бұрын тоқтату, сондай-ақ, қоғамның тексеру коммисиясының есептері мен
қорытындыларын бекіту;
4) Жылдық қаржылық есепті бекіту және таза пайданы тарату;
5) Ішкі ережелерді, оларды бекіту және таза пайданы тарату;
6) Қоғамның басқа шаруашылық қоғамдарға, сондай – ақ, коммерциялық
емес ұйымдарға қатысуы туралы шешім;
7) Қоғамның қайта құру немесе жою туралы шешім;
8) Тарату коммисиясын тағайындау және тарату балансын бекіту;
9) Қоғамның барлық мүлігінің кепілі туралы шешім;
10) Қоғамның мүлігінің осымша жарна енгізу туралы шешім;
Қоғамның атқарушы органы жалпы жиналыста сайланатын директор болып
табылады, ол қатысушылардың жалпы жиналысына есеп береді және оның
шешімдерінің орындалуын ұйымдастырады, оның анық құрылтайшысын дайындау
барысында еңбек қарым – қатынастары еңбек заңдарына сәйкес ретке
келтіріледі.
Директор қатысушының айрықша құзырына жатпайтын барлық мәселерде
құзырлы, соның ішінде:
- ағымдағы және болашақ жұмыс бағдарламаларының орындалуын
қамтамасыз етеді;
- қатысушының шешімдерінің дайындалуы мен орындалуын
ұйымдастастырады;
- қоғамның мүлігіне, оның ақша қаражаттарына қатысушымен
берілген шетке билік етеді;
- ұйымдармен, сол сияқты мемлекеттік органдармен, соттармен
қарым – қатынаста қатысушымен берілген және осы жарғымен
берілгеннен өкілеттіктер шегінде серіктестіктің әрекетінің
жөніндегі мәсілелер бойынша қоғам ұсынады;
- өз құзыры шегінде басқа да қызметтерді атқарады;
Қоғамның директорының өкілеттіктері:
- Қоғамның атынан сенімхатсыз іс - әрекет етеді;
- Қоғамды таныс ету құқығына сенімхат береді, сол сияқты, қайта сенім
білдіру құқығымен сенімхататр береді.
- Қоғамның жұмысшыларына қатысты оларды қызметке тағайындау, ауыстыру
немесе орнынан босату туралы бұйрық шығарады, еңбек ақысын төлеу жуықтайды,
лауазымды еңбекақының және жеке үстеме ақы мөлшерін белгілейді, сыйлық беру
мәселелерін шешеді, ақы төлеу шараларын қабылдайды және тәртіптік айып
төлемдер салады;
Қоғамның директорына тиым салынады:
1) қатысушының келісімісіз қоғамның мүліктік пайда табуға бағытталған
мәміле жасауға (сыйға тарту, қарызға беру, қайтарусыз пайдалану, сауда –
саттық келісім шарттарын қоса);
2) қоғамның өзінен сияқты үшінші тұлғалардан қоғамның үшінші
тұлғалармен мәміле жасалғаны үшін коммиссиондық сыйлық алу;
3) олардың қоғаммен қатынасында үшінші тұлғалардың атынан немесе
мүддесіне әрекет етуге;
4) қоғамның әрекетімен бәсекелесетін кәсіпкерлік әрекетті жүзеге
асыруға;
Қоғамның заңдарға сәйкес есеп және есеп беру шынайылығы мен тәртібі
сақталмағаны үшін жауапкершілік артады.
Қоғамның директорының қаржылық – шаруашылық әрекетіне бақылауды жүзеге
асыру үшін қатысушы тексеру коммисиясын құра алады.
Тексеруді жүргізу үшін сыртқы аудитор жұмысқа кірісе алады. Тексеру
коммисиясының (ревизор) жұмыс тәртібі серіктестіктің ішкі әрекетін ретке
келтіретін ережелер мен өзге құжаттармен белгіленеді.
Қоғаммен оның әрекетінің қорытындылары бойынша бір жыл ішінде
табылған таза пайдасы қатысушының жеке шешіміне сәйкес таратылады.
Әр жұмысшының еңбек кірістері ең көп мөлшермен шектелмейді және
белгіленген ережелерге сәйкес салық салынады.
Қоғам еңбек ақыны төлеу формасы мен жүйесін жеке анықтайды,
мемлекеттік тарифті жұмысшылар мен сәйкес мамандардың еңбек ақысының
төлеуінің ең аз мөлшердегі кепілі ретінде қарастыра отырып, еңбек келісім –
шарттарында тарифтік қойылым мен еңбек ақысының мөлшерін қарайды. Қоамның
жұмысшылары заңдарға сәйкес пенсия және әлеуметтік қамтамасыз етілуге
құқығы бар.
Қарғалы акционерлік қоғамның есеп саясаты Қазақстан Республикасының
қаржылық есептін Ұлттық стандарттарына (НСФО №2) Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп стандарттарын мен әдістемелік ұсынымдарына
сәйкестендіріліп жасалынған.
Есеп саясатының келесі бөлімі ұйымның заңды статусы мен ұйымдастырылу
құрылымын қарастырады. Қоғам жекеменшіктік заңды тұлға болып табылады.
Есеп саясатының келесі бөлімінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
мен ішкі бақылау жүйесі келтіріледі. Ұйымдастыру негізіне қарай:
қабылданған – есеп саясатын есепті мерзім бойы бақылау;
- қаржылық міндеттемелер мен мүліктерді түгелдеу нәтижелерін сондай – ақ
барлық шаруашылық операцияларын түгелдей есепте қамтылғанын;
- еспті мерзімге шығындар мен табыстардың дұрыс жатқызылғанын;
- аналитиклық және синтетикалық есеп нәтижелерін дұрыстығын қамтамасыз
етеді.
Бухгалтерлік есеп принциптеріне кәсіпорын өзінің саясатын құруы
барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті тізімін бекітуі керек
екендігі көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
• бухгалтерлік есептің уақтылығы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
• бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық
және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
• алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
• ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат
нысандары;
• актив пен міндеттемелерді түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу
тәртібі (реті);
• актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
• құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу
технологиясы;
• шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
• бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізге факторлар
әсер етеді:
• меншік нысан мен құқықтық – ұйымдастырушылық нысаны
(жауапкершілігі шектеулі серіктестік,
• ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам, өндірістік
кооператив және тағы басқа);
• салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
• шаруашылығы және тағы басқа);
• қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа
тізімдік саны және тағы басқа;
• салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және
тағы басқа);
• қаржы – шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның
экономикалық дамудың ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары
мен міндеттері, инвестициялардың жұмсалу бағыты, перспективалы
мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
• ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
• материалдық базасының болуы (компьютерлік техника мен басқа да
оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық -
әдістемелік қамсыздандыру және тағы басқалар);
• кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың экономикалық
батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі;
Барлық бухгалтерлік жазбалар бухгалтерлік есеп жүйесіндегі Типтік
жоспар шоттарына сәйкес жасалынған Жұмыс шоттар жоспары жіктемесіне қарай
жасалынып қоғамның қызмет ерекшелігіне байланысты құрылады.
Жалпы бухгалтерлік жазбалар келесідей тәртіппен жасалады:
1. Бухгалтерлік жазбалар шаруашылық операцияларының мазмұнына қарай
алғашқы құжаттарға жазылады.
2. Алғашқы құжаттардағы мәліметтер екі жақты жазумен
корреспонденцияланып, журнал – ордерлер, ведомостерге жазылады.
3. Осы құжаттардың негізінде қаржылық есеп құрылады.
Қарғалы акционерлік қоғамның шаруашылық операцияларының құжатталу
тәртібі, құжаттардың айналымы, бухгалтерияға немесе архивке түсу уақыты,
өңделуі ішкі есеп ақпаратының құжат айналымына сәйкес жүргізіледі. Қоғамда
бухгалтерлік есептің келесідей әдістері қолданылады:
- аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлары мен қаржылық есеп
беру үшін дербес компьютерлер беріліп – есеп жартылай автоматтандырылған
немесе журнал – ордерлік нысанда жүргізіледі яғни екі нысанда да жүргізіліп
отыруға болады;
- барлық жасалынған құжаттардағы мәліметтер қызметінің коммерциялық
құпиясына жатады;
- құжаттардағы мәліметтермен танысуға басшысының рұқсатын коммерциялық
құпиясына жатады;
- қоғамнда келесідей ішкі ұйымдық құжаттар жасалынады: ережелері,
қызметкерлердің қызметтік нұсқаулары, іс және іс – жүргіу нұсқаулары,
мүліктерге инвентаризация жүргізу нәтижелерін рәсімдеу мен талаптар,
материалдық емес активтер, тауарлы – материалдық қорлар, негізгі құралдар,
есеп айырысу құжаттары, инвестициялар, қатаң есеп берудегі құжаттар т.б.
туралы инвентаризациялық жеке құжаттар.
- қаржылық есеп нәтижелеріне аудиторлық тексеру жүргізіп отыру;
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы
бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шруашылық (жарғылық және басқа)
қызметінің фактілерін жинақтап қорытындылау есеп принциптерін мұқият
орындау керек:
1. Үздіксіз қызмет. Субъект үздіксіз қозғалушы ретінде есептеледі,
яғни функцияланған болашақта көзделіп жалғастырушы.
2. Аударым. Кірістер мен шығыстар бухгалтерлік есепте бекітіледі және
субъектінің қаржылық есеп беруінде байқалады және пайда бола бастағанда,
қажеттілікті төлеу және қолма –қол түрінде емес.
3. Анықтылық. Ақпарат, шаруашылықтағы субъектінің қаржылық есеп беру
ұсынымы барлық қолданушыларға түсінікті болуы керек.
4. Мағыналық. Қаржылық ақпарат үлкен және аса мағыналы болуы керек,
қолданушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және оларға дұрыс шешім
қабылдауға көмек көрсету.
5. Маңыздылық. Есеп саясаты қаржылық есеп беру ақпаратын ашып көрсету
үшін бағытталған және ол өте маңызды болуы керек, оның дұрыс болмай және
қате кетуі қаржылық есеп беру пайдаланушыларының экономикалық шешімдеріне
кері әсер тигізу мүмкін.
6. Сенімді анықтылық. Ақпарат анық болып табылады, егер онда маңызды
қателіктер кетпесе оған пайдаланушылар сенім артуға болады.
7. Бейтараптылық. Ақпарат, ұсынылып отырған қаржылық есеп беру еркін
бейтарапта болуы өте маңызды.
8. Байқаушылық. Шаруашылық шешім беру кезінде мұқияттылық, активтермен
кірістер аса бағаланып, ал міндеттеме мен шығындар байқалмай қалуын
қадағалау қажет.
9. Аяқтау. Қаржылық есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында ақпарат
сенімді толық болу керек.
10. Салыстыру.Қаржылық ақпарат қажетті және мағыналы болу үшін, ол
бірінші кезеңнен екіншіге өту үшін салыстырмалы болуы керек.
11. Бір ізділік. Есеп саясаты, субъектпен таңдалған, есеп берудің бір
кезеңнен келесіге өту үшін қолданылады.
12. Шындық ұсыным. Қаржылық есеп беру қолданушыларға қаржылық қалып
туралы шындық ұсыным қалдыру керек, субъектінің ақша қозғалысының, қаржы –
шаруашылық іскерлігінің қорытындысы.
13. Өз нақты уақытындылығы. Ақпарат өз уақытында қалыптасып ұсынылуы
керек.
14. Түсім мен ұстаным арасындағы баланс. Берілген ақпараттан түскен
түсім, өзінің алған бағасынан жоғары болуы керек. Басқа сөзбен айтқанда
керек ақпаратты аз мөлшердегі шығынмен алу керек.
15. Принциптер балансы. Жоғарыда көрсетілгендердің оптималды
үйлесімділігі болу керек, мақсаттар мен тапсырмаға есеп беру.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация есептеу әдістері, табысты есептеу әдістері және тағы сол
сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері;
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын
есептеу және оларды есептен шығару жолдары;
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу әдістері;
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі;
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында
тарату әдісі;
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
Қарғалы акционерлік қоғамның есеп саясатының анықтылығы. Жылдық
амортизациялық шегерімдері түзу бірқалыпты әдіс бойынша анықталады.
Материал игеру тәртібі сатылған жұмыс арқылы орташа өлшемді құнмен
шегеріледі.
Басқарушылық есебіне кірістіру мақсаты серіктестіктін басшысымен жедел
толық және нақты ақпартпен анықталады, қажетті басқарушылық шешім қабылдау
үшін.
Тауар – материал қорын қайта өңдеу шығындары (жұмыс, қызмет) өзіне
өндірісте шикізат, мұнай, энергия, еңбек ресурстары және т.б. шығындарды
жасады.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен
бөліп көрсету тиіс (яғни мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша),
кәсіпорынның көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды
көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөніндегі ниетінің жоқтығын
білдірсе, онда үздіксіз қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі
таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргіздің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек
тиімді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелі қағидасын сақтағаны,
ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне
жатқызылатын болса, онда мерзімділігі анықталған қағидасын үстағаны болып
табылады.
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы орындылық
талаптарына сай болу қажет.
1.2 Қарғалы акционерлік қоғамының қаржылық жағдайын талдау
Қарғалы акционерлік қоғамның қаржылық жағдайын және қаржы –
шаруашылық қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау үшін оның негізгі
ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік баланс қарастырылады.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының өсіңкілігін таладу
қоғамның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрінің абсальютті және
салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қоғамның бухгалтерлік балансында біртекті қаржы ресурстары яғни
активтер және олардың құралу көздері, яғни меншікті капитал, міндеттемелер
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштерін баптар деп атайды.
Баланстың активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай – күйлерін
бейнелейді. Меншікті капитал және міндеттемелер бөлімдерінің баптары
серіктестік активтерінің құралу көздерін мінездейді.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға сәйкес белгілі
жүйемен орналастырылған. Активтердің жекелеген баптары баланста мүліктердің
қозғалу деңгейіне байланысты, басқаша айтқанда өтімділік деңгейі бойынша,
яғни мүліктің осы бөлігі серіктестіктің айналымында қандай жылдамдықпен
ақша нысанына айналатындығына байланысты орналастырылған. Қоғамдағы
қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер талданады. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын таладу, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Қоғамның жалпы табысы-өнімді (жұмысты, қызметті) сатып өткізудің
қаржылық нәтижесі болып табылады және оны өнімді (жұмысты, қызметті) сатып
өткізуден түскен табыстан сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнынан алып тастап анықтайды.
Осыған сәйкес баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың
таратылуына талдау жасау үшін келесі аналитикалық кесте құралады (1.1.
кесте)
Ағымдағы активтердің ішінде есепті жылда жоғарғы үлестік салмақ алып
тұрған дебиторлық қарыз. Ақша қаражаттары жылдың басында 22708456 теңге
болып, үлестік салмағы 89.4%-і құрады, ал аяғында оның мөлшері
54770960теңге немесе 91.9% болды. Ақша қаражаттары есепті жылдың басына
қарағанда 2.5 % өскен, яғни жылдың басындағы мөлшері 22708456 теңгеден
54770960 теңгеге дейін өскен.
1.1.кесте
Қарғалы акционерлік қоғамның 2009 жылдың басы мен соңындағы жағдайы
негізінде баланс активтерінің құрамы мен құрылымы.
Құрыл
№ Көрсет Жыл басында Жыл соңында Жыл ым
кіштер бойындағы оның
өзгеріс (+, -) пайыз
дық
өзгер
уі(4
-2
гр)
cомасы пайыз сомасы пайыз
дық үлесі дық үлесі
сомаспай сомасыпайыз
ы ыз , дық
мың.тдық мың.тгүлесі
г үлесі
+,- %
1 Өнімді (жұмысты, қызметті) 44746,0 40133,0 -4613,0 10,3
сатып - өткізуден түскен табыс,
мың.тг
2 Сатып -өткізілген өнімнің 42175,0 38075,0 -4100 9,7
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны, мың.тг
3 Жалпы пайда, мың.тг 2571,0 2058,0 -513,0 1,9
4 Әкімшілік шығыстар, мың.тг 2085,0 1672,0 -413 19,8
5 Салық салынғанға дейінгі пайда 486.0 386,0 -100 -20,6
(зиян), мың.тг
6 Корпоративтік табыс салығы, 156.0 121,0 35 22,4
мың.тг
7 Салық салынғаннан кейінгі 330.0 265.0 65 19,7
кәдімгі қызметтен алынған пайда
(зиян), мың.тг
8 Таза пайда (зиян), мың.тг 330,0 265.0 65 19,7
Осы 1.3. кестенің мәліметтері бойынша 2009 жылы өнімді (қызметті,
жұмысты) сатып - өткізуден түскен табыс 40133 мың теңгеге тең болуың, яғни
алдыңғы жылмен салыстырғанда 46130,0 мың теңгеге немесе 10,3% - ға
азайғанын көруге болады (қосымша2).
Сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын 2009
жылды 2008 жылмен салыстырғанда 4100,0 мың теңгеге немесе 9,7%-ға кеміп
отыр. Жалпы пайда 2009 жылы 2058,0 мың теңге болса, оны 2008 жылмен
салыстырғанда 513,0 мың теңгеге немесе 1,9% - ға кеміп отыр. Оның себебі
соңғы жылы өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден түскен табыстың
кемуіне, сатып -өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнының аө
мөлшерде болса да өсуіне байланысты болып отыр. Осыған сәйкес әкімшілік
шығыстары да 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда 143,0 мың теңгеге немесе
19,8%-ға кеміп отыр. Салық салынғанға дейінгі пайда (зиян) 2009 жылды 2008
жылмен салыстырғанда 100,0 мың теңгеге немесе 20,6% -ға азайып отыр.
Корпоративтік табыс салығы 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда 35.0 мың
теңгеге немесе 22,4% -ға төмендеп отыр. Салық салынғаннан кейінгі кәдімгі
қызметтен алынған пайда (зиян) 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда 65,0
мың теңгеге немесе 19,7% -ға кеміп отыр.Қоғамның таза пайдасы салық
салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған пайдадан (зиян) қалыптасып
отыр.
Қарғалы акционрелік қоғамның шаруашылық қызметіне баға беру үшін
2008-2009 жылдардағы экономикалық көрсеткіштерінің өсіңкілігін талдау
қажет. (1.4. кесте)
1.4.кесте
Қарғалы акционрелік қоғамның 2008-2009 жылдардағы экономикалық
көрсеткіштерінің өсіңкілігі.
№ Көрсеткіштер 2008 2009 өзгеру(+
немесе -)
1 Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып -44746,0 40133,0 -4613.0
өткізуден түскен табыс, мың.тг
2 Сатып - өткізілген өнімнің 42175,0 38075,0 -4100.0
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны, мың. Теңге
3 Жалпы пайда, мың теңге 2571,0 2058,0 -513.0
4 Таза пайда, мың теңге 330,0 265,0 -65.0
5 Негізгі құралдардың орташа құны, 38860,0 61384,0 22524
мың теңге
6 Активтердің орташа құны 25393,0 59549,00 34155.0
(мүліктердің), мың теңге
7 Меншікті капиталдың орташа құны, 51887.0 20753.0 -31133,0
мың теңге
8 Өндіріс рентебельділігі, % 11.54 11.33 -0.21
9 Меншікті капиталдың 6,35 12,7 6,35
рентабельділігі, %
10 өнімді (жұмысты, қызметті) сату 5,74 5.12 -0.62
көлемінің рентабельділігі, %
Осы 1.4. кестенің мәліметтері бойынша өнімді (жұмысты, қызметті) сатып-
өткізуден түскен табыс талдап отырған жылдары 4613.0 мың теңгеге азайып
отыр(қосымша2). Сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны да 4100,0 мың теңгеге азайып отыр. Осы көрсеткіштерге байланысты жалпы
пайда талдап отырған жылдары 513,0 мың теңгеге азайып отыр. Негізгі
құралдардың орташа құны соңғы жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда 22524 мың
теңге өсті. Активтердің орташа құны соңғы жылды, алдыңғы жылмен
салыстырғанда 34155.0 мың теңгеге өседі. Меншікті капиталдың орташа құны
соңғы жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда 31133 мың тенге кеміді. Өндіріс
рентабельділігі салық салынғанға дейінгі пайданың негізгі құралдардың
орташа құнына қатынасы ретінде есептелетін мәні соңғы жылды алдыңғы жылмен
салыстырғанда 11.54% дан 11.33 %-ға дейін 0,21%-ға төмендеді.
Меншікті капиталдың рентабельділігі – бір теңге меншікті капиталға
шаққанда келетін таза пайданы көрсетеді және таза пайданың меншікті
капиталға қатынасы ретінде есептеледі. Бұл көрсеткіштің мәні соңғы жылды
алдыңғы жылмен салыстырғанда 6,35% - дан 12,7%- ға дейін яғни 6,35,0%-ға
немесе бір теңге меншікті капиталға шаққандағы таза пайда 6,35 тиынға өсіп
отыр. Өнімді (жұмысты, қызметті) сату көлемінің рентабельділігін
мінездейтін көрсеткіш – бухгалтерлік пайданың, өнімді (жұмысты, қызметті)
сатудан түскен таза табысқа қатынасы ретінде есептелінеді. Бұл көрсеткіштің
мәні соңғы жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда 5,74% дан 5.12%-ға дейін,
яғни 0,62%-ға төмендеп отыр.
Қарғалы акционрелік қоғамның қаржылық жағдайын қорытындылайтын
болса қаржылық жағдайы міндеттемелерге өте тәуелді екенін көруге болады.
Сонымен қатар 2009 жылы іскерлік белсенділігі 23% - ға өз қаражатымен
қаржыланып отыр. Ол меншікті капиталдың орташа жылдағы құнының төмендеуіне
байланысты болып отыр.[2]
2-БӨЛІМ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Қолма қол-колма колсыз есеп айырысу.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көр
сеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір
мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де
контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз
тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің
сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары — бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік
валютаменде жүргізіледі және ол ағымдық, жинактық және корреспонденттік
болып бөлінеді.
Корреспонденток шоттар — банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары - бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы каражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін
субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы
экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін иалютағасататын субъект
үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және
басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
шоттың мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
айларда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер зандарда өзгеше көзделмесе,
субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы
ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын
ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін
пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель;
тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде
анықтайды, сондай-ақ, олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетка да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк-
алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды етеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмалары пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын
басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген
күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды).
Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
* төлем тапсырмасының нөмірі;
* төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды
(ЖТК немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
бенефициардың коды (БК немесе КБе) жәпе жіберушілердің коды (ЖК немесе КОд)
— бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі -резиденттік
белгісін, ал екіншісі — экономиканың секторын көрсетеді;
* бенефициар — аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
банк алушы — банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы кһрсетіледі;
бенефициар банкісі — бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын
қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) — филиаларалық айналымдарының коды (ФАК
немесе МФО);
Төлем айналымының коды — ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
бейнеленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
бюджеттік классификациясының (жікшемесінің) коды — салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
бөлектелген күні — ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік шотына
ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушынын ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық
төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар
үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара
төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы,
іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардын. атына;
жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын, оның
нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға каражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық, аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудын бір тәсілі болып
табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен
жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін
орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да.
Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана
болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі -
депозиттермен қамтылған, ал екіншісі — қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк
пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
берушіге (занды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін
өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін сақтауы міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы
чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотынын төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрі таңбасы болуы керек. Чектер
жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қиғашынан бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.[3]
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні кабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
егер де жазу мен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі онын талабына сай келмесе (қорғалу денгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
* чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
* чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі — банкте қалса;
екіншісі - көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі — Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі— чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, кұжат кай тілде
толтырылса, онда сол тілде "вексель" деп жазылған атауды, белгілі бір ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы — тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем жасалатын
орнын көрсетеді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын,
сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын көрсетеді және онда
вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек төмендегі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін вексель
ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған жерде
немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа орында
төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелген күні көрсетілмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол өзінің
индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде "Бұйрыққа емес" немесе осыған ұқсас
мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына векселді
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім-шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларынын бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған косылған параққа (аллонажға) қол
қойылуы тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелік етеді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті
өз атына немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде
вексельді банк арқылы немесе басқа бір адамнын атына табыстай алады; бланк
толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар индоссамент
жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік болғанымен, заңды
аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп есептелінеді.
Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы немесе
қолыңда вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу үшін
тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе қол
қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз келісімінің
шартына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін аваль арқылы
қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам немесе типті
вексельге қол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz