Әскер, әлеуметтік таптар, саяси ұйымдар және шіркеу Чилидегі модернизациялану процесінде
Кіріспе
I тарау. Чилиде әскери жүйенің орнауы. Генерал Пиночет мемлекеттік билік жүйесінде
II тарау. Әскер, әлеуметтік таптар, саяси ұйымдар және шіркеу Чилидегі модернизациялану процесінде
ІІІ тарау. Жүйенің сипаты мен эволюциясының кезеңдері. Оның жойылуындағы сыртқы факторлардың алатын орны
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I тарау. Чилиде әскери жүйенің орнауы. Генерал Пиночет мемлекеттік билік жүйесінде
II тарау. Әскер, әлеуметтік таптар, саяси ұйымдар және шіркеу Чилидегі модернизациялану процесінде
ІІІ тарау. Жүйенің сипаты мен эволюциясының кезеңдері. Оның жойылуындағы сыртқы факторлардың алатын орны
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның дүние жүзі тарихына
байланысты тарих ғылымындағы жаңаша көзқарастары шынайы тарих жасау
ұстанымдарын қажет етеді. Қазақстанның екі бірдей Қытай және Ресей секілді
әлемдік саясатта белсенді мемлекеттердің арасында орналасқан геосаяси
тарихи болмысы кез-келген халықаралық тұрпаттағы мәселеде ұтқыр болуға
бейімдетеді. Осындай тарихи ұстанымдардан қаралар қазіргі заман мәселелері
ауқымында көлденең болған тарихи құбылыстар, әсіресе ІІ дүние жүзілік
соғыстан кейінгі әлемдік дамудың қарама-қайшылықтағы екі полюсінің
қалыптасуы өркениетті даму жолына қадам басқан мемлекеттер тағдырына қатаң
әсер қалдырды.
ХХ ғасыр адам баласының тарихындағы қарама-қайшылыққа тола
ғасырлардың бірі болғаны белгілі. Бүгінгі дүние жүзі елдерінің ара салмағы
анықтар геосаяси құрылмдар да осы ғасыр ауқымындағы тарихи оқиғалар
желісінде түзілді. Сол сияқты Латын Америкасы елдерінің ХІХ және ХХ
ғасырлар тоғысындағы әлем картасында пайда болған бұрынғы Ибериялық
мемлекеттер, яғни испан, португал билеушілерінің отарында болған елдердің
тәуелсіздікке қол жеткізулерінің өзі батыс жарты шардағы АҚШ төрелігінде
жүзеге асып, оған жер шарының сол бөлігінде “полицай функциясын” орындау
мүмкіндігін тудырды. Монро доктринасы аясында еуропалық мемлекеттерді осы
мемлекеттер ісіне араластырмау саясатын ұстанған АҚШ үшін осы кезеңнен
бастап өз тәуелсіздігіне қол жеткізе батсаған Латын Америкасы елдеріне
қолдау көмегін созудың президенті Тафттың есімімен байланысты болған
“доллар дипломатиясы” әрекет ете бастағаны белгілі.
Қазіргі заман кезеңіндегі де демократиялық түзілімдерге аяқ баса
бастаған Латын Америкасы еледерінің бірі Чилидің ішкі саяси ісіне араласа
ықпалды саясат жүргізген АҚШ оған А. Пиночет басқарған жаңа мемлекеттік
жүйені жасап берді. Бұл жүйенің орнығуы бүгінгі әлемдік саясат мінберінде
әлі күн тәртібінен түспеген және қазіргі заман тарихының ақтандақтар
ақиқаты беттерінен орын алған Пиночеттік диктаторлық кезең деген атаудың
қалыптасуына негіз жасаған еді.
Осындай тарихи мәселенің ғылыми талдаудан өтуінің бітіру жұмысына
арқау болуы “тірі тарих” айтудың міндеттерін жүктеп бірқатар саяси-
әлеуметтік, экономикалық қоғамдық мәселелерді мемлекеттік құрылымдар
негізінде талдаудың тұжырымдарын қалыптастырды. Сондықтан да бітіру жұмысы
тақырыбына арқау болып отырған және ХХ ғасырдың әлемдік саясатындағы теке-
тірестіктің нәтижесінде қалыптасқан Латын Америкасы елдеріндегі кейбір
мемлекеттік құрылымдардың, әсіресе Чилидің тарихи өткелдері мен
тәжірбиесінде қадағаланған елдердің диктаторлық тұрпаттағы болмысын
саралау өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық мүддедегі тарих жазудың әлемдік
тарихи синтездеу мектептері қалыптастырған тарихты салалы қарастырудың
методологиялық ұстанымдарын негізге ала отырып, дүние оның зерттелуін
анықтар ғылыми еңбектер мен монографиялық зерттеулердің маңызы зор болды.
Чилидегі Пиночет төңкерісінің басталуы, оның сипаты мен мазмұны, тұрпаты
әлем елдері тарихшыларының, саясаткерлерінің зерттеу нысанасынан тыс
қалған емес.
Чилидегі мемлекеттік жүйе тарихының саяси билік келбетімен астасқан
және халықаралық мәнге ие болған әртүрлі жақты сипатты мәселелерін
саралауда бітіру жұмысын жазуға сілтеме болған зертттеулер, орыс тіліндегі
еңбектер тұрғысында негізге алынды. Жалпы қаралар тақырып ауқымының тарихи
кезеңі, кеңестік уақыт ауқымына сәйкес келгендіктен осы уақыт өлшемінде
қарайтын тарихшылар көзқарасын жеке алып қарау және бүгінгі демократиялық
қайта құрулар, яғни кеңестік кезеңнен кейінгі тарихи кеңістік тұғырында
зерттелген еңбектерді дара қарау жұмыстың тарихнамалық өлшемін жасайды.
Кеңес дәуіріндегі зерттеушілерге келетін болсақ, онда Ф.М. Сергеев,
С.С.Черникова, Ю.Н.Королев, М.Ф.Кудачкин, Г.Э Лабарка, Б.И.Коваль
секілді зерттеушілерді атап өтуге болады. Бұл авторлардың барлығын маркстік-
лениндік методология тұрғысынан жазды деуге болмайды. Дегенменде кейбір
тұстарда авторлардың асыра сілтей жазуы байқалып тұрады.
Ф.М. Сергеев Пиночетті тарихтағы фашизм қалыптастырған Гестаполық
мекеме секілді жаңаша жүйені жасағаны үшін айыптай отырып, өз еңбегінде
Халық бірлігі коалициялық үкіметі социалистік мақсатқа жету үшін
антиимпериялық, антиолигархиялық іс-шараларын жүзеге асырғандығын, сондай-
ақ 1973 жылы 11 қыркүйекте чилилік реакциялық әскери топтары тікелей
империалистік күштердің қолдауымен Халық бірлігі үкіметін күшпен құлатып
өзінің әскери-фашастік диктатурасын орнатқандығын саралайды [1].
Сондай-ақ Ю.Н. Королев 1973 жылғы Чилидегі демократиялық сайлау
нәтижесінде билікке келген Халық бірлігі коалициялық үкіметінің американдық
империализм көмегімен құлатылуы, АҚШ тарихындағы ыңғайсыз жәйіттердің бірі
екеніндігін өз зерттеуінде тікелей мысалдар келтіру арқылы ашуға тырысады
[2]. Осындай ұстанымдағы кеңестік саясат бағдарында зерттеу жүргізген
тарихшылар М.Ф Кудачкин [3], Г.Э Лабарка [4], Б.И. Коваль [5] еңбектері
бұл төңіректе ой жиынтықтайды.
Кеңестік кезеңнен кейінгі уақытта тақырып мәселесін арқау еткен
әлемдік тарихты зерттеушілер С.С.Черникова [6], Д.В.Белов [7], М.А.
Пилипенко [8], А.Тарасов [9], Д.Травин [10], А. Медведенко [11], М. Шнайдер
[12], О.П.Проселкова [13], Е.Ю.Кудрявцева [14], В.А. Царегородцев [15],
В.П. Сличенко [16], Л. Велехов [17], О. Пидлуцкий [18], И.А.Строганов
[19], еңбектері бірқатар тың бағдарда зерттеу мәселелерін жан-жақты саралау
ұстанымында жұмыс жүргізген. Олар өз зерттеулерінде неғұрлым шынайы ақпарат
және тарихи оқиғаға неғұрлым әділ бағасын беруге тырысады. Жалпы бұл
зерттеушілер еңбектерінен түйген ортақ тұжырым, Пиночетті бір ғана
айыптаушы тұрғысынан қарау емес, сонымен бірге оны социализм лаңынан халқын
сақтап қалған генерал ретінде де тану, ол құрған жүйенін ілгерлеуіне негіз
болған факторлардың Чили мемлекетінің дамуына сілтемелілігі және “темірдей
тәртіп” ұғымының саясаттағы қолданыстық ретін Чилиге де мысалдаудың үрдісі
қолдалынады.
Еуропалық тарихшылар қатарында Олекса Пидлуцкийдің мақаласы да осы тұрғыда
қаралар нысаны аша түсуге тырысқандай. Елін социализмнің құрылымынан бөле-
жарған Пиночет әрекеті бұл мақалада кремльдік марқасқалардың көңілін су
сепкендей басқан еді, содан бастап кеңестік үгіт-насихатшылар Пиночетті
қарапайым халық алдында “әлемдік зұлымдықтың қайнар көзі” ретінде
көрсететіндігі айтылады. Сондай-ақ Марио Шнайдердің Чилидегі демократияға
өту бағыттары мен авторитарлық мұраларды саралауға негізделеген еңбегі де
бұл жолдағы чилиліктердің күресі, олардың авторитарлық жүйе қалдықтарынан
қалай құтылғандығы жайлы баяндайды. Сонымен қатар, ол Чили әскерінің
Альенде тұсында да, Пиночет тұсында да маңызды саяси күш болғандығын
айтады.
Диплом жұмысының деректік негізіне алынған Чили Компартиясы
мүшелерінің жасаған баяндамалары, тарихи оқиға мен кезеңге қатысты
чилиліктердің өздерінің “Латинская Америка” журналына берген сұхбаттары
бітіру жұмысы мазмұнын толықтыра түскен еді. Испан тіліндегі деректердің
негізгі дені “Латинская Америка” журналында орыс тілінде аударылып
берілгендіктен деректік құжаттардың осы тілдегі мәтіні айналысқа енді.
Деректік жиынтықты құрайтын 1977 жылы тамыз айында өткен Чили
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің пленумында жасалған баяндамалардың
жинағын айтуға болады [20]. Бұл жинақтың ішінде Чили Коммунистік
партиясының Бас хатшысы Луис Корваланның, партияның басқа да Хорхе Монтеса,
Хульета Компусано секілді жиырмаға жуық беделді мүшелерінің баяндамаларының
мәтіні берілген. Жинақ материалдарында чилилік социалистердің билікке келуі
үлкен жетістік ретінде бағаланып, оның хунтадан жеңілісі талданады. Чили
Компартиясының Бас хатшысы Л. Корвалан өз баяндамасында Пиночетті халыққа
қарсы оқ атушы фашист деп айыптайды. Пиночет билігінің артында капиталистік
елдердің , ірі қаржылық топтардың тұрғандығын айта кетеді. Сол пленумда
Хорхе Монтеса да Пиночет жүйесін ірі капиталистік елдердің, ірі қаржылық
топтардың жақтаушысы, марксизм-ленинизм теориясына қарсы шығушы фашист деп
айыптап, жүйеге қарсы күресте чилилік коммунистердің еңбегін ерен атап
өтеді. Ал Хульета Компусано өзінің бяандамасында Куба революциясын және
КСРО Коммунстік партиясының әрекеттерін мақтан тұтатынын, басқа да
социалистік елдердің ынтымақтастық танытқаны үшін алғысын білдіреді.
Сонымен қатар Хульета Компусано өзінің баяндамасында Чили халқының
Пиночеттің фашистік жүйесін құлататындығына, кедейшілік пен аштықты
жоятындығына, социализмге өту үшін Чили жаңа демократиялық жолға
түсетіндігін айтады.
Баспасөздің де дерек көзі екендігін негізге ала отырып, жарияланым
беттеріндегі саясаткерлердің баяндамалары, қарапайым чилиліктердің газет-
журналдарға берген сұхбаттарының да маңызы зор болғандығын айта кетуге
болады. Сондай сұхбаттардың бірі “Латинская Америка” журналында “Қылмыс
куәгерлері” деген атпен басылып шығады [21]. Онда қарапайым дәрігер Рут
Криес пен дәрігер Альберто Энрике Неуманның берген сұхбаттары жарияланған.
Куәгерлер Пиночет жүйесінің шамадан тыс қатал болғандығын, көптеген
адамдардың жазықсыз мерт болғандығын айтады. Пиночет жүйесінің бірінші
кезекте коммунистерге қырғидай тигендігін ескерген жөн. Рут Криес те өзінің
күйеуінің 1971 жылдан бастап коммунистер қатарында болғандығын айтса,
дәрігер Альберто Энрике Неуманда 1965 жылдан бастап өзінің Компартия мүшесі
екендігін айтады. Рут Криес сұхбат барысында өзінің күйеуінің карабинерлер
қолынан қаза тапқандығын айтса, дәрігер Альберто Неуман өзінің өлім аузынан
қалғандығын айтады [21]. Жоғарыдағы келтірілген деректер бізге Чилидің
қырғи-қабақ соғысының құрбаны болғандығын, елдегі орын алған Пиночет
жүйесінің шамадан тыс қатал болғандығынан хабар береді.
Ұлттық барлау басқармасының директоры полковник Мануэль Контрера
Сепульведаның ел президенті А. Пиночетке құпия хатының да деректік мазмұны
бар. Ол құжатта сыртқы барлауды күшейту үшін, Пиночет жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін президенттен бұл басқармаға бюджеттен
қосымша 600 мың доллар бөлуін сұрайды. Бұл құжат ең алғаш 1977 жылы
мексикалық “Эль Соль де Мехико” атты газетінде жаряланады [22].
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Дүние жүзі тарихының өзекті
мәселелерін салалы мәселелер тұрғысында қараудың ұстанымдарында саралаудың
ғылыми мүмкіндіктері жұмысты жазу тәсіліне алынды.
Тақырыптың мәселесін ашуда Бүгінгі кезеңде де әлемдегі мәселелерде
өзін басым санайтын мемлекеттерге тән ұстанымдар өзге елдердің ішкі ісіне
қатысты әрекеттерде көлденең кездесіп жатады. Осындай жағдайда бұрынғы
кеңестік республикалардың ішінде, бірден-бір ауқатты, геосаяси потенциалды
аймақ ретіндегі Қазақстанның, халықаралық қатынас мәселелеріндегі аймақтық
қауіпсіздікке қатысты кез-кезген мәселеге қоғамдық бірлестіктер тарихындағы
белесті тәжірибелер тұрғысынан қарау арқылы тың ұстанымда болуы, кездейсоқ
ғылыми тұжырымдарды тудырмауы сөзсіз. Мұндай ұстанымда қарау арқылы ресми
және дипломатиялық құжаттар негізінде, ғылыми басылымдар беттеріндегі
сараптамалар басшылығында Чилидегі мемлекеттік ауқымды мәселелердің қаралуы
тақырып жаңалығын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысын жазудағы алға
қойылған басты мақсат әскери жүйесін, геноцидті саясат құралына айналдырып
авторитаризм амалдарымен түрлендірген Чилидегі генерал Аугусто Пиночет
билігі тұсындағы мемлекеттің құрылымдық мәселелерін бүгінгі уақыт сынынан
қаралар деректер негізінде бағамдай отырып, оны уақыт бағасында қарастыру
болып отыр. Сондай-ақ Чили халқының демократия үшін күресін баяндау да
негізге алынды. Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
-Чилидегі әскери жүйенің билік басына келгендігі, оның өзге де саяси
партиялармен, ұйымдармен ара-қатынасын анықтау;
-Әр түрлі ұйымдардың Чилидегі модернизациялану нысаналарындағы алатын
орнын бағамдау;
-Чилидің қоғамдық даму нысаналарындағы әлеуметтік таптар мен саяси
ұйымдардың және шіркеудің алатын орнын ашып көрсету;
-Түрлі деректер мен зерттеулерге сүйене отырып жүйенің сипаты мен
эволюциясының кезеңдерін, оның жойылуындағы сыртқы факторлардың алатын
орнын саралау;
- Пиночетке қатысты кеңестік тарихнамадағы ұстанымдарды бүгінгі саяси
ұстанымдарға бағымдайтын, “қырғи-қабақ соғыс” саясаты жойылған тұстағы
тарихнамалық ұстанымдар арқылы салыстыру.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХХ ғасырдың 70-80 жылдарын
қамтитын тарихи кезең оқиғалары Чилидегі Пиночеттің билікке келген 1973
жылмен, оның нақты биліктен ажыратылған 1990 жылғы уақыт өлшемі жұмыстың
хронологиялық шеңберін береді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар үш
тараудан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Чилиде әскери жүйенің орнауы. Генерал Пиночет
мемлекеттік билік жүйесінде
ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Чилидің саяси-экономикалық, әлеуметтік
даму тұрпаты сол уақыттың көрсеткішімен қарағанда біршама талпыныс
деңгейінде болатын. Жалпы Оңтүстік Америка құрлығының оңтүстік-батыс
жағасында орналасқан, жер аумағы 756,9 мың шаршы шақырымды құрайтын Чили
Республикасының геосаяси ауқымына жағалаулық бірқатар аралдар (олардың
ішінде ірісі Чилоэ аралы), Отты Жер аралының батыс бөлігі, сондай-ақ Тынық
мұхиттағы Сан-Амбросио, Сан-Фелис, Сан-Фернандес, Сали-и-Гомес, Пасхи тағы
басқалары кіріп мемлекеттік бірлестікті жабдықтайды.
Астанасы Сантьяго қаласы болып есептелетін республика 25 провинциялық
әкімшілікке бөлінеді. Чили негізінен таулы өлке. Тынық мұхит жағалауындағы
ені тар (кеңдігі 15 шақырымнан 365 шақырымға дейін, ұзындығы 4300 шақырым )
аймақта орналасқан. Халқының 90 пайызы чилиліктер (үндістермен қоныс
аударушы испандардан шыққан будан тектілер), және аймақты бұрыннан мекен
етуші үндістер аз қалған. Сондай-ақ немістер, итальяндар, испандар,
аргентиндер, арабтар, тағы басқалар да тұрады. Сантьяго, Вальпараисо,
Консепсьон, Винья-дель-Мар, Антофагаста секілді ірі қалалар түзген,
мемлекеттің діні –католик діні. Аңызға негіз Жаратушы Жер шарын жасап
болғаннан кейін қолында қалған әртүрлі: құм, вулкан, руда, ағаш, өзен, шөл,
фьорды, мұздықтар мен далалар секілді элементтерден, олардың бәрін бір
жерге шоғырландырып, құрлық шетіне орналастырады. Осы жер Чили деген атауға
ие болады. “Чили” атауы территорияны мекендеген жергілікті тайпа тілінен
аударғанда “жер аяқталар тұс” деген мағынаны береді [8,32]. Чили кезінде
Испанияның кедей отары болған. Испандықтар алғаш келген кезде империяның
байлығын табу үшін көптеген экспедициялар ұйымдастырған болатын. Чилиге
бағытталған экспедициялар ол: 1535-1537 жылдардағы Диего де Альмагро мен
1540 жылы Педро де Вальдивиидің экспедициялары еді [23,78]. Чилиді жаулау
испандықтарға оңайға соқпаған. Әсіресе, мапуче немесе аракуандарды
бағындыру үшін біраз қан төгуге тура келеді [8,34]. Одан басқа да үндіс
тайпалары болған. Олар испандықтардың отарлауы нәтижесінде тілін, салт-
дәстүрін, әдет-ғұрпын ұмытып, бір сөзбен айтқанда ассимиляцияға ұшырап
кеткен. Испандықтармен жергілікті үндістер арасында некелесу өте көп орын
алған. Сонымен қатар, Чилиге испандықтардан басқа да еуропалық
қоныстанушылардың да көптеп барғанын, олардың Чили қоғамының элитасын
қалыптастырғанын айта кеткен жөн. Испандықтармен қатар мұнда Солтүстік
Еуропадан ирландтықтармен шотландтықтарда көптеп қоныс аударды. Сонымен
қатар мұнда Англиядан да көптеп қоныс аударушылар келген. Чили азаматтарын
осыған бола Оңтүстік Американың ағылшындары деп атаса керек-ті. Мұнда
сонымен қатар француздармен немістердің де ұрпақтарын көптеп кездестіруге
болады. Олардың әр қайсысы Чилиге әртүрлі мақсатпен келген, біреуі отарлау
үшін, біреуі тыныш өмірді аңсап, енді біреуі сауда жасау мақсатымен келген.
Чилиге келген шетелдіктер испан, ағылшын, неміс немесе француз болудан
қалып, барлығы бір ұлтқа яғни, чилиліктерге айналды. Чилидің ХХ ғасырға
дейінгі қалыптасуының тарихи негізі осылайша түзілген.
ХХ ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысындағы чилиліктерге қазіргі
таңда экономикалық қиыншылықтарды жеңе алмай келе жатқан көптеген елдер
қызғанышпен қарайтын болды деп сипаттағанның өзінде де, латынамерикандық
мемлекеттер ішінде Чилидің экономикалық көрсеткіштері төмен болғанымен ол
жылына 3.9 пайыздық көрсеткішті құраған. Инфляция деңгейі біраз жоғары
болды, нақтырақ айтсақ жылына орташа есеппен 26 пайыздық көрсеткішті
құраған. Жұмыссыздар санының көрсеткіштері сол жылдары 5,6 пайызды құраған.
Сондай-ақ Сальвадор Альенде (1970-1973 ж.ж.) ел басқарған уақытында жалпы
ұлттық табыс 8,5 пайызға, оның ішінде өнеркәсіп өндірісі 12 пайызға, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру 6 пайызға өскен. Сол жылдары құрылыс
жұмыстарының көлемі 3,5 есеге өскен. Жұмыссыздық 1972 жылы 3 пайызға дейін
қысқарған [9,40]. Ал 1972 жылы жалпы ұлттық табыс 5 пайызға өскен. Бұл
Чили экономикасының негізгі тұстарының ілгері келбетін сипаттайтын
көрсеткіштер реті және Сальвадор Альенде басқарған тұстағы ел өмірінің
жақсара бастауының мысалы болатын.
Жалпы Чилиде 1970 жылы 4 қыркүйекте билік басына келген Халық
бірлігі коалициялық партиясының кандидаты Сальвадор Альенде өзінің
олигархия мен қоғамдық дамуға кедергі жасар тұстарға қарсы күрес
бағдарламасын жүзеге асыра бастайды. Дәл сол жылдары әлемдік саясатта
Еуразиялық құрлықтағы Кеңестер Одағы экономикасының мызғымастығы жайлы
көзқарастар өзгере қоймаған болатын. Бүкіл әлемде кеңес үкіметі туралы
пікірді дүкен сөрелеріне, ауыл-аймақты жайлаған кедейшілікке қарап емес,
әскери-техникалық қуатына және шынайылықты бұрмалаған көрсеткіштерге қарап
беретін. Формальды түрде КСРО басқа капиталистік елдерге қарағанда жылдам
қарқынмен дамып отырған [10,216]. Осындай көріністар халық бұқарасының
марксизм мен социалистік бағыттағы партиялардың санының өсуіне алып келді.
Осындай көріністер Чили қоғамының да солшыл радикализм қатарына өтуіне
себепкер болды. 70-80 жылдарындағы Чилидің экономикалық жағдайы әжептеуір
жақсы күйде болды. Ел өзіндік даму динамикасының жоғары қарқындылығын
көрсете білді. Радикализмнің 1970 жылы не үшін жеңгендігін, сонымен қатар
оның осыған дейін неге белсенділік танытпағанын анықтау керек.
ХХ ғасырдың аяғындағы Чили оқиғаларының бастауының тарихи негізі ХХ
ғасырдың 30 жылдардың басындағы Ұлы депрессия жылдарында болса керек. Осы
тұста алдыңғы қатарлы капиталистік елдер тарихында кезекті экономикалық
дағдарыс орын алып, олардың дамушы елдер өніміне деген сұраныстары күрт
төмендеп кетеді. Чилидің экспорты үшін бұл жағдай өте ауыр соққы болып
тиеді. Ел импорт алмастыру бағдарламасын жүзеге асырады. Осылайша елде
жұмысшы күштері көптеп қалыптаса бастайды. Үкіметтің экономикаға қатты
араласуының нәтижесінде Чили де бюрократиялық елге айнала бастайды. Саяси
карьера жасау үшін азаматтарға мемлекеттік қызметте не болмаса мемлекетпен
қадағаланатын кәсіпорында жұмыс істеуі керек еді. Қоғамның орта тап
өкілдері мемлекеттік басқарма мен билік бөлінісіне тәуелді бола бастады.
Социалистермен коммунистер 1938-1952 жылдары үкіметтік коалициялық
топтарда көптеп болды. Бұндай жетістіктердің барлығы елде бірнеше рет
жасалған сайлау реформаларынан кейін орын алған болатын. 1949 жылдан
бастап Чилиде ондай бірнеше реформа орын алады. 1949 жылғы сайлау
реформасына сәйкес алдымен әйелдер, содан соң елдің барлық сауатты
азаматтары сайлау құқығына ие болса, ал 70 жылдардың басында сайлаушы жасы
21-ден 18-ге төмендетіліп елдің көптеген бөлігі сайлау құқығына ие болады.
Осыған сәйкес сайлаушылардың қатары төмендегі көрсеткіш бойынша өсіп
отырды: 1949 жылғы парламент сайлауына 18-ге толғандардың 14 пайыздан
астамы, 60 жылдардың ортасында 50 пайыздан астамы, ал 1970 жылғы сайлауға
61 пайыз қатысса, бұл көрсеткіш 1973 жылы 74 пайызды құрайды. Міне осы
сайлау реформалары нәтижесінде елдің басым бөлігі жұмысшылар, сауатсыздар,
шаруалар, сайлау құқықтарына ие болады. Осындай тарихи нысаналардың
нәтижесінде Сальвадор Альенде басқарған Халық бірлігі коалициясы билік
басына келген болатын [10,217].
Альенде билік басына келгеннен кейін көптеген шет ел капиталы мен ірі
жер иеліктерінің меншіктерін мемлекет қарамағына ала бастайды. Альенде
басқарған үкімет экономиканың басым секторларын құрайтын көптеген ірі-ірі
кәсіпорындарды мемлекет қарамағына алады. Осыдан барып, дәлірек айтсақ
Альенденің билік басына келуінен латынамерикалық құрлықта және бүкіл
әлемде: солшыл күштер қанша отырады, социализм құрылысын бастай ала ма?–,
деген пікір қайшылығы өршіп тұрады. Үкімет құрамы 4 министр социалист, 3
коммунист, 3 радикал, 2 социал-демократ, бірі Біріңғай халық әрекеттерінің
(бұдан былайғысын МАПУ деп оқыңыз) қозғалысынан, енді бірі Тәуелсіз халық
(бұдан былайғысын АПИ деп оқыңыз) қозғалысынан болды [4,23]. Билік басына
келген соң, яғни 9 күн өткен соң С. Альенде 1970 жылдың 12 қарашасында
Социалистік Кубамен дипломатиялық, мәдени-сауда байланыстарын қалпына
келтіреді. Тағы біраз уақыт өткен соң Альенде ҚХР, ГДР, ВДР, КХДР
республикаларымен де өзара байланыс орната бастайды. Бұл әлем жұртшылығын
оның ішінде капиталистік елдерді қатты алаңдатты. Жоғарыда көрсетіп
кеткендей Альенде әрекетінің барлығы Чилидегі ұлттық буржуазиялық бағытқа
қарама-қарсы болды.
Міне Чилиде әскери жүйенің орнауының алғышарттары Сальвадор Альенденің
билік басына келген сәттен-ақ қалыптасқан деуге болады. Елде оппозициялық
топтар қарқынды жұмыс жүргізе бастайды. Уақыт өте келе Чилиде әлеуметтік-
экономикалық жағдай шиеленісе түседі. Елде шерулер, ірі көлемді
манифестациялар орын ала бастайды. Халық наразылығы күшейе түседі. 1972
жылдың күзінде жүк көліктерінің иелері мен саудагерлердің басшылығымен ірі
шерулер орын алады. Ұрымтал сәтті халықаралық ірі корпарацияларда тиімді
пайдаланып қалғысы келеді. Олар Чилиге экономикалық блокада орната бастады.
Сыртқы қаржыландыру мен несиелендірудің көздері жабылды. Бұл әлемдік
саясаттың латынамерикандық тармағындағы Чилиге қатысты ұстанымның негізі,
Америка Құрама Штаттарының ХІХ ғасырдың І жартысында еуропалық
мемлекеттерді жер шарының батыс бөлігінде жатқан американдық мемлекеттер
ісіне араласатырмауға, сол бөліктегі саяси лидерлікке үміткерліктен туған
Монро президент болған тұста жарияланған Монро доктринасына негізделетін.
Осындай тарихи ұстанымдағы саясат Чилидің Кубамен, Кеңестер Одағымен
байланыс орнатқанына наразылық таныта бастаған АҚШ үкіметінің осы кездегі
әрекетінен қарама-қайшылық тапқан болатын. Латынамерикандық елдер өзінің
еріктілігіне қол жеткізгеннен бергі уақытта, АҚШ-тың Тафт билігі тұсында ХХ
ғасырдың І-жартысында өмірге келген “доллар дипломатиясы” саясатының
аясында АҚШ-тың кіріптар несиегеріне айналған еді. Осы тұста да, бұл жәйтті
іс-жүзінде дәлелдегісі келген АҚШ Альенде үкіметіне несие беруден бас
тартты. Орталық барлау басқармасының (ОББ) Чилидің экономикалық және
қаржылық жағдайын тұрақсыздандыру мақсатында көптеген жасырын әрекеттерге
барады [24,3 ]. Кейінірек АҚШ Конгрессінің комиссиясы ОББ-ң Чилидегі іс-
әрекетін зерттеп “тыңшылардың” оппозициялық топтарды, ультра оңшылдарды
жақтап, Сальвадор Альенде үкіметіне қарсы арандатушылық әрекеттерге
барғандығын анықтайды. Осы тұста айта кететін жағдай ол оппозицияның
қолында бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) басым көпшілігінің шоғырлануы.
Халық бірлігі билікке келген жылдары 120 радиостанцияның біреуіне де ие
болмаған, тек газет-журналдардың 20 пайызы ғана оны жақтаған. Ал
оппозициялық БАҚ ширақ, әрі ұтымды іс-қимылдар жасай білді. Олар тіпті
үкіметті балағаттап, халықты оған бағынудан бас тартуға шақырды. Үкіметке
қарсы газеттердің көшбасшысы ретінде “Меркурий” газеті танылды. Ультра-
солшылдар оның ішінде әсіресе “Патриа және Либертад” ұйымы өте белсенді
әрекет танытты. Сонымен қатар Сальвадор Альенденің өзі де социалистік
партияның қыспағына алына бастады. Үкіметтік коалиция ішіндегі жағдай да
шиеленісе түседі. Бұны сол кездегі компартия басшысы Луис Корвалан да
мойындайды. 1972 жылы мамырда кезекті конференцияның бірінде ол: “Мемлекет
қазіргі таңда қиын жағдайды басынан өткеруде. Ол сыртқы және ішкі
реакциялардың ғана әсерінен емес, қиын да болса мойындауымыз керек. Халық
бірлігі коалициясында үлкен дағдарыс туды”, -дейді [24,4]. 1972 жылдың
қарашасында әлеуметтік жағдайдың шиеленіскен саяси тұрақсыздық тұсында
Альенде үкіметті қайта жасақтап оның құрамына қарулы күштердің жетекшісі
болған генерал Карлос Пратс пен генерал Клаудио Сепульведуді және адмирал
Исмаэль Уэртулерді енгізеді. Осындай шешімнің нәтижесінде елдегі жағдай
біраз тұрақтанды. Дегенменде елдегі азық-түлік жағдайы, инфляция деңгейінің
өсуі қарапайым халықтың жағдайын нашарлата түсті. Осындай жағдайлардың орын
алуы өз кезегінде Альенденің халық, парламент алдында беделінің түсуіне
әкелді. Парламент депутаттары президенттен тұрақсыздықпен әлеуметтік
құлдырауды қолға алуын талап етті. Чилидің Жоғарғы соты билік бөлінісінің
принциптерінің бұзылғандығы жөнінде Альендені бірнеше мәрте хабардар етеді.
1973 жылы 2-шілдеде Республиканың Бас бақылаушысы президенттің
Конституцияға ішінара өзгертулер енгізу декретінен бас тартады. Бір апта
өткен соң Сенат төрағасы Фрей мен төрағалар Палатасының төрағасы Парестің
өтініші келіп түседі. Онда олар президент пен үкіметтің іс-әрекетін заңсыз
деп таниды. Өз кезегінде Альенде парламенттің әрекеттеріне наразы екенін
білдіріп, тамыз айының басында жоғарғы офицерлік құраммен кездесу барысында
елде мемлекеттік төңкерістің алғышарттары пісіп-жетіліп келе жатқандығын
айтады. Оның ойынан террор мен экономикалық дезорганизацияны пайдаланып
оңшыл күштер әскери бүлік орнатуға жағдай жасап жатқандығы сезіледі [24,5].
8 тамызда президент генерал Пратсты қорғаныс министрі етіп тағайындайды.
Пратс әскерилер арасында өте беделді болған. Бірақ 21тамыз күні генерал
Пратс үйінің маңында оның отставкаға кетуін талап еткен демонстрация болып
өтеді. Демонстраттардың басты мақсаты билікке өте адал Пратс секілді
адамдардың көзін жою еді. Осылайша Пратс отставкаға кетуге мәжбүр болады
[10,226]. Дәл осы тұста Аугусто Пиночет жаяу әскердің бас қолбасшысы болып
тағайындалады. Осы тұста, яғни жаяу әскердің бас қолбасшысы болып тұрған
шағында Пиночет өзін билікке адал адам ретінде көрсете біледі. Сол себепті
Альенде Пиночетті әскерилер арасында ірі беделге ие деп есептеп, оны бас
қолбасшы етіп тағайындайды. Пиночеттің әскерилер алдындағы беделі жайында
Альенде қателеспеді. Ол тек Пиночеттің шынайы пиғылының қандай екенін
білмейді. Генерал Пиночеттің билікке деген баяғы адалдығынан түк қалмайды.
Ол бар болғаны үш аптаның ішінде бүкіл әскерді өз бақылауына алып, бүлікті
өзі ұйымдастырады.
Дәл сол күні Пиночет бас қолбасшылыққа ие болған күні 1973 жылы 22
тамызда оппозициялық көпшілік “Палата келісімі” деген құжат қабылдап, Халық
бірлігі үкіметін заңсыз деп тапқан болатын. Оның мазмұнында президенттің
конституциялық заңдар мен қызмет бабын асыра пайдаландығы сипатталған
туралы айыпталу сипатталған еді. Сонымен қатар құжатта әскерилерді
президентке бағынбауға шақырған ұрандар көрсетілді. Бұл құжат христиан-
демократиялық партиясының бастамасымен қабылданған болатын [11,15]. Билікті
сақтап қалу мақсатымен 10-қыркүйек күні кешкісін президент оппозиция
мүдделерімен келіседі. Бірақ бұл өте кеш еді, бүлікке санаулы сағаттар
қалған еді.
Альенде Аугусто Пиночетті тек биліктің жоғарғы сатысына әкеліп қоймай,
кейін елде диктаторлық жүйенің орнығуына үлкен жағдай жасап берді. Ал енді
осы елді 17-жыл бойына билеп төстеуін бастайтын генерал Пиночеттің саяси
келбеті де өзінше тұрпатты деуге болады. Пиночет өмірінде 1973-жылға дейін
ауыз толтырып айтарлықтай ешқандай оқиға болмаған еді. Ол тұста Пиночет
жасы елудің сегізін еңсерген ел ағасы, бес баланың әкесі еді. Әскери
жүйенің ең төменгі иерархиясынан бастап шыңына дейін өз еңбегімен
көтерілген тұлға болатын. Пиночет 1915-жылы 25-қарашада Сантьягодан онша
алшақ емес ірі қала - Вальпораисада дүниеге келеді. Кеден қызметкерінің
алтыншы баласы болған. Оның ата-аналары католик дініне өте берік адамдар
болыпты. Бала кезінде Пиночет өте әлжуаз, аурушаң бала болған, ол өзінің
қатарларынан еш айырмашылығымен ерекшеленбеген. 18 жасында әскери мектепке
түскен ол, әскери шенінен осы күнге дейін ажырамаған адам. 21 жасында, 1936
жылы ол мектепті бітіріп шығады. Содан оның әскери карьерасы басталады. Ол
тек қатардағы офицер болмаған. 1954-жылы Әскери академияның профессоры
атанып, әскери география, геосаясат, стратегия пәндері бойынша дәріс оқиды.
Араға 10 жыл салып академия директорының орынбасары қызметін атқарады. 1956-
1959 жылдары Пиночет Вашингтондағы Чили әскери миссиясының құрамында жұмыс
істейді. Көтеріліс қарсаңында Пиночет 37 жыл еңбек өтілі бар лейтенанттан
генерал шеніне дейін өскен жауынгер еді.
Пиночеттің көтерілісті жасауына сыртқы күштердің әсіресе, ОББ мен
Пентагонның үлкен көмегі тиеді. АҚШ Халық бірлігі билігін құлату үшін Чили
әскерилеріне көз тігеді. Оларға өте беделді тұлға керек болды. Мұндай
тұлғаны олар Пиночет бейнесінен көрсе керек [25,103]. Елде төңкеріс орнату
жоспарына Пиночет 1972 жылдың көктемінен кірісе бастайды. Елде билікке
қарсы бағытталған үгіт-насихат кең етек алады, ол әсіресе әскерилер
арасында асқан шеберлікпен ұйымдастырылады. ОББ революция мен қатар
контрреволюциялық әрекет жасайды деген адамдардың тізімі жасалып, революция
жүзеге асқан жағдайда олардың бәрі сотталады деп шешілді. Сонымен қатар ОББ
қорғауына алынатын адамдардың тізімі, стратегиялық нысандардың тізімі
революция қарсаңында беріліп отырды. Мұндай әрекеттерді жасырын түрде
генерал Пиночет жүзеге асырып отырды [25,106]. 1972 жыл көлемінде ОББ
Чилиге 1500 өзінің агенттерін жібереді. Олардың ішінде Кубалық
контрреволюционерлер де болған, олар “Патриа және Либертад”, “Роландо
Матус” секілді фашистік ұйымдарына көмектесу үшін жіберілген болатын. Осы
орайда әскер ішінде екі жік пайда болды, олар: офицер-революцияшылдар және
офицер конституцияшылдар. Көтерілісшілер өздерінің агенттерін түрлі саяси,
жұмысшы, студенттік және басқа да ұйымдарға енгізді. Диверсиялық топтар мен
олардың қызметінің сандары ұлғайды. Революцияны қорғайтын ұйымның құрамы
осы кезден бастап анықтала бастады, оны жақтау полковник Контрерасқа
тапсырылды. 1973 жылы фашистік штурмавой отрядының басшысы (патриа және
либертад) Р.Тиме өзінің басшыларының құпия жоспарын жариялап салады. Ол:
“Сайлаудан кейінгі 60 күн ішінде шеру болады”- дейді [25,106]. 29-маусымда
Сантьягода төңкеріс жасау әрекеті орын алды. Оны “патриа және либертад”пен
байланысы бар полковник Супер, бірнеше танкімен және бірнеше жүз 2-ші
бронетанкілік полктің жауынгерлерімен жүзеге асырмақшы болды. Олардың
мақсаты президент сарайы Ла-Монеданы басып алу еді. Бұл оқиға
тарихқа “танкілік бүлік “ деген атпен енеді. Осыдан кейін ОББ мен Пентагон
әрекеттері әшкереленіп қалады. 1973 жылы 9 тамызда Альенде үкімет кабинетін
қайта жасақтайды. Осы сәтті тиімді пайдаланған Пиночет өз жақтастарын
үкімет құрамына кіргізіп алғысы келеді. Осы тұста конституционалистер Пратс
пен Монтеро позициялары әлсірейді. “15-ң комитеті” конституцияшылдардың
үкімет құрамына кіруіне қарсылық танытады [25,112] . Енді Пиночет
жақтастары түрлі әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы үкімет құрамындағы
конституцияшылдардан құтыла бастайды. Осындай әдіс-тәсіл негізінде Пиночет
жақтастары оның ішінде қоғамдық жұмыс және көлік министрі болып Умберто
Маглиокетти, ал әскери-әуе күштерінің қолбасшысы болып генерал Густаво Ли
тағайындалады. Жоғарыда атап кеткендей белгілі себептермен генерал Пратс
отставкаға кетеді. Оның отставкаға кетуін бүлікшілер үшін ірі жеңіс деп
бағалауға болады. Пратстан кейін екі генерал бірі карабинерлар корпусының
бас директоры Хосе Мария Сепульведа мен қарулы күштердің әскери-оқу
бөлімінің басшысы Гильермо Пиккерингкте отставкаға кетуге мәжбүр болады. 7
қыркүйекте Альенде генералдармен кездесіп референдум ұйымдастыратындығы
жайлы мәлімдейді. С.Альенде халыққа 11 қыркүйек күні қайырылмақшы болады.
Президенттің бұндай шешімі революционерлердің шапшаң қимылдарға баруына
әкелді. Міне осылайша 1973 жылы 11 қыркүйекте “Унидас”оқу-жаттығу шаралары
орын алады. Ол көзделген жоспар бойынша бір аптадан соң болу керек болатын.
Әскери құрамдар мемлекеттік және үкіметтік орындардың бәрін басып алады.
Көтерілісті қолдаудан бас тарқан офицерлердің бәрі өмірлерімен қош
айтысады. Революционерлер бүкіл БАҚ-мен байланыс құралдарын басып алады.
Барлық операцияны генерал Пиночет Ла-Монедадан 30 шақырым қашықтықта
орналасқан Пеньялаленадан басқарып отырды. Бұл көтерілісте Пиночетке
адмирал Тронносо, генерал Баэса, генерал Гутьеррас секілді майталмандар
қатты көмектеседі [25,116]. Міне осылайша 1973 жылдың 11-қыркүйегі тарихқа
“Пиночет таңы” деген атпен енеді. Пиночет төңкерісі өте қорқынышты, қанды
оқиғалардың бірі болып саналады. Радио арқылы диктатор Хунтаның
прокломациясын жариялайды.
Бұл прокламация төмендегідей жәйттерді хабарлаған болатын: “
-әлеуметтік, экономикалық дағдарыстарды ескере отырып, республика
президенті өз өкілетін қарулы күштер мен карабинерлер корпусына беруге;
-Чили әскери күштері өздеріне жүктелген тарихи миссияны орындап,
халықты марксизмнен азат етеді;
-Чили жұмысшыларының бүгінгі күнге жеткен жетістіктері өте зор
ілтипатпен бағаланады;
-Халық бірлігінің радиостанциялары мен телеарналары осы сәттен бастап
өз жұмыстарын тоқтатуы тиіс. Өйтпеген жағдайда олар күшпен жойылады;
-Сантьяго тұрғындары өз саулықтары үшін үйлерінен шықпауы керек”-
дейді.
Коммюникеге қол қойғандар:
-қарулы күштерден генерал Аугусто Пиночет, адмирал Хосе Торибио
Мерино, генерал Густаво Ли ,
-карабинерлер корпусынан генерал Сесар Мендоса”- делінген [24,5].
Осы хабардан кейін жауап ретінде “Порталес” радиосы арқылы президент
Сальвадор Альенде: “Мен бұл қызметтен кетпеймін, жұмысшылар берген билікті
өз жаныммен қорғаймын”-дейді [24,6]. Біраз уақыт өткен соң “Порталес” үні
өшеді. Осылайша хунта өз сөзіне берік екендігін дәлелдейді. Билік үшін
соғыс түс ауа сағат 15-ке таман аяқталады. Осы күні кешкі сағат 18-ден
бастап коменданттық тәртіп орнайды, тұрғындардың үйлерінен шығуға қатаң
тиым салынады.
Міне, осылайша Чилиде әскери жүйе орнап, Пиночет есімі бүкіл әлемге
танымал болады. Бұл есімнің ХХ ғасыр диктаторларының арасынан ойып тұрып
орын алғаны тарихтан мәлім. Жалпы Пиночет жүйесі туралы әлемдік тарихта
әртүрлі саяси-тарихи баға берілген. Пиночет билігі ресми түрде 1990 жылға
дейін, бас аяғы 17 жылға созылады. Оның билігі кезінде елді репрессиялық
толқындар басты. Аугусто Пиночет 1974 жылы билігін заңдастыру нәтижесінде
(17 желтоқсаннан бастап ел президенті ) плебисцит өткізіп өзін президент
етіп жариялайды [10,223].
Пиночет алдында екі үлкен мәселе тұрды, бірі елдің саяси тұрақтылығын
қамтамасыз ету болса, екіншісі ел экономикасын жақсарту еді. Бірінші
кезекте елдің саяси тұрақтылығынан бастайық. Билікке келе салысымен әскери
хунта елде” ішкі соғыс жағдайын” жариялап ірі көлемдегі репрессиялық
шаралар жүргізе бастайды. Мұндай шараларды жүзеге асыру үшін 100 мың
жауынгер мен әскериленген құрылымдар пайдаланылады. Олардың алдына
демократиялық ұйымдарды, солшыл күштерге жататын 20 мың адамды жою мақсаты
қойылады. Іздеу шаралалына полиция бөлімдері де атсалысады. Азаматтық
соттардың орнын әскери трибуналдар басады. Тек хунта билігінің бірінші
аптасында ғана 20 мыңға жуық адам өлтіріледі, 30 мың саяси тұтқын
азапталады, 25 мың студент оқудан шығарылады, 200 мың өзге көзқарастағы
жұмысшылар жұмыстан шығарылады [25,122]. Марксизмді жою үшін елдің үштен
бірін қыру керек деп есептелді. Елде концлагерлер көптеп салына бастады.
Бір кездері халықтың құмарын қандырып отыратын Ұлттық стадион азаптау мен
тұтқындаудың орталығына айналды. Жоғарыдағы жағдайларды ескере отырып
Пиночет ұлттық барлау орталығын құруды ұйғарады. Алдымен 1973 жылы 31
желтоқсандағы декрет бойынша Сотталғандар ісі бойынша ұлттық атқарушы
секретариаты (бұдан былайғысын СЕНДЕНТ деп оқыңыз ) құрылады. Ал 1974 жылы
шілдеде Ұлттық барлау басқармасы (бұдан былайғысын ДИНА деп оқыңыз )
құрылады. ДИНА-ның қызметіне ақпарат жинау, оны талдау болды, сонымен қатар
ол дербес жазалау акцияларында жүзеге асырып отырды. ДИНА-ның бұл
әрекеттерін гитлерлік гестапомен салыстыруға болады. Азаптаудың өте ауыр
және сорақы түрлері орын алды. Олардың ішінде электроқорқыныш, тұтқындарды
асу, аш атжалмандарға тастау, химиялық қышқылдармен, ыстық сумен күйдіру
және т.б. сорақы түрлері болды. ДИНА-ны Пиночеттің жақын серіктерінің бірі
полковник Контрерас басқарады. Жалпы Ұлттық барлау басқармасы немесе
Пиночеттің атқару билігі Халық бірлігі жақтастарын қатты қадалаған.
Компартияның Марио Самороно, Ульдарико Донайре, Хорхе Муньос, Хосе Вейбель,
Фернандо Наварро, Бернардо Аройа, Сесар Серда, Мануель Варгас секілді ірі
белсенділері із түссіз жоғалды деп есептелді. Сондай-ақ 1976 жылы
Социалистік партияның Эксекиэль Понсе, Карлос Ларка, Рикардо Лагос, Ариэль
Мансилья секілді жетекші басшылары да осындай тағдырдың тәлкегінде кетті
делінеді [25,131]. Бұлардың көпшілігі өлтіріліп Тынық мұхитына тасталып
отырады. Жоғарыдағы СЕНДЕТ пен ДИНА агенттерінің басым бөлігі АҚШ-та оқу-
жаттығу бағдарламасынан өткен жауынгерлер болатын. 1977 жылы 13 тамыздағы
хунтаның номері 1876 декрет-заңнамасына сәйкес ДИНА таратылып, номері 1878
декретке сәйкес Ұлттық ақпараттық орталығы (СНИ) құрылады. Бұл ұйымдардың
аты өзгергенімен заты өзгермеді [1,37]. Бұл ұйымның әрекеті ДИНА-дан асып
түспесе кем болмады. 1980 жылдың шілде айына қарай СНИ жұмысы одан әрі
жандана түседі.1983 жылға қарай адам құқықтарын қорғаудың халықаралық
ұйымдардың берген есебі бойынша 96 патриот өлтіріледі, 379 адам жарақат
алады, абақты мен концлагерлерге жабылғандардың саны 32 мыңнан асып түседі.
1984 жылы 19 сәуірде Социалистік партияның 4 мүшесі ұсталып түрмеге
қамалады. Олармен қоса Социалистік партияның белді мүшесі Хорхе Чадвикпен
Социалистік партияның Орталық Комитетінің мүшесі Луис Гусман да қамалады.
1984 жылы елде 80 адам өлтіріліп, 30 мыңнан астам қарапайым чилиліктер
концлагерлерде болып шығады. 1985 жылы хунта Коммунистік партияның мүшелері
Мануэль Герреро, Хосе Мануэль Парадо және Сантьяго Натиконы ұрлап кетіп,
содан соң азаптап өлтіреді. Олардың мәйіттері Сантьягодан 15 шақырым жерден
табылады. 1985 жылы Чилиде СНИ қолынан 67 мың адам өлтіріліп, 5 мың адам
түрмеге түседі. Құпия агенттермен оппозицияның 530 белсендісі ұрланады
[9,26]. Сонымен қоса Пиночет жүйесі 1974 жылы 30 қыркүйекте генерал Пратсты
Буэнос-Айрес орталығында ДИНА агенттерінің көмегімен өлтіреді. Жалпы
Пиночет қарапайым комммунистік көзқарастағы чилиліктермен қатар ірі-ірі
беделді саяси тұлғалардан өз жолын тазартып отырған. Жоғарыда атап өткендей
Сантьягодағы Ұлттық стадионда жүйенің алғашқы күндері азаптау процессінен
12-15 мың адамнан өтіп отырған. Стадионға жақын маңда велодром болған. Сол
велодромда азаптау мен тұтқындаудың негізгі ошақтарының біріне айналған.
Пиночет жүйесінің алғашқы күндері ол жерде 50 ден 250 адамға дейін атып
отырған. Сонымен қатар 5 мың орындық “Чили” стадионы да өте қатыгез
концлагерлердің біріне айналған. Бұл стадионнан қашып құтылған боливиялық
ғалымдардың айтуынша мұнда басы жоқ, қарны ақтарылған, емшектері кесілген
әйелдер, тіпті жіліктеп тастаған дене мүшелері шашылып жататын болған.
Әскерилер үшін өліктерді жерге тапсырғаннан гөрі, рефрижаторлармен
Вальпараисо портына апарып теңізге тастау тиімді болған. Халық саны 1973
жылы 10.2 млн адам болса, Пиночет билігі кезінде 1 млн.-нан астамы басқа
елдерге қоныс аударуға мәжбүр болды. Ел экономикасы көптеген кәсіби
мамандардан айырылды, елдің интеллектуалдық деңгейі төмендеп кетеді.
Әлемнің испан тілдес аймақтарына қоныс аударған чилиліктер бүгінде испандық
әлеуметтанудың, мексика киномотографиясының, перу журналистикасының,
аргентина медицинасының, вэнесуэль физикасының, коста-рика әдебиетінің
мақтанышы болып отыр. Сол эмигранттардың 60 пайызға жуығы елге оралмады
[9,51]. Керек десеңіз жоғарғы оқу орындарының ректорларына дейін әскери
адамдармен алмастырылып отырған. Бұған мысал ретінде Ұлттық университеттің
ректоры Боэннингердің орнына генерал Дальеудің келуін айтуға болады, ал
шынайы билік фашист Данило Сальседоның қолында болды. Ал ол жас кезінен
бастап шизофриниямен ауыратын болған. Чили фашистерінің арасында
психологиялық ауруларға душар адамдар көптеп кездесіп отырған. Пиночет
билігі кезінде дәл сондайлардың тасы өрге домалайды. Жоғарыда Пиночет
билігі жайындағы пікірлердің әр алуандығы туралы айтып кеткен болатынбыз.
Біреулер Пиночетті фашистке теңесе, енді біреулері оны ұлттың құтқарушысына
теңейді. Ол халықты марксизм-ленинизмнен құтқарып қалды дейді. Оның
жүргізген экономикалық реформалары жайлы да әр алуан пікірлер бар. Кейбір
экономист ғалымдар оны “Чили ғажайыбы” десе, енді біреулері ешқандай да “
ғажайып” болмады дейді. Жалпы ел тұрақтылығын сақтау үшін, экономикалық
тұрақтылықтың да алатын орны ерекше. Сальвадор Альенде басқарған үкіметтің
жүргізген саясаты меншік иелерінің наразылығын тудырған еді. С.Альенде
үкіметі ел экономикасының басым секторларын мемлекет қарамағына алған еді.
Мысалы үшін 1971 жылдың соңына қарай қаржы нарығының 90 пайызы мемлекет
қарамағында болған [10,221]. Мұндай іс-шараларға үкіметтің көп қаржы
жұмсағаны белгілі. Өнеркәсіп орындарын мемлекет қарамағына алу меншік
иелерінің қарсылығына тап болды. 1973 жылдың қыркүйегіне қарай мемлекет 507
фирманы бақылауына алып үлгерді. Өнеркәсіп орындарымен қоса әр түрлі
дәрежедегі банктер, шахталар, т.б. мемлекет бақылауына алынды. С. Альенде
мемлекет басқаруының алғашқы жылы, яғни 1971 жылы Чили экономикалық өрлеу
үстінде болатын. Ішкі жалпы өнім (бұдан былайғысын ІЖӨ деп оқыңыз) 3,6
пайыздан 8 пайызға дейін өсті. Бұл 1950 жылмен салыстырғанда өте жоғарғы
көрсеткіштер еді. Жұмыс күшіне деген сұраныс артты. Осының нәтижесінде
жұмыссыздар саны 5,7 пайыздан 3,8 пайызға дейін қысқарды. Инфляцияны
ауыздықтау саясаты қатаң бақылауға алынды, нәтижесінде бір жылдың ішінде
инфляция көрсеткіші 31,6 пайыздан 22,1пайызға төмендеді. Орташа жалақы
көлемі 22,3 пайызға өсті. Іс жүзінде Халық бірлігі елеулі экономикалық
көрсеткіштерге қол жеткізген еді. Дегенменде 1971 жылы нарықтық
тұрақсыздықтың көріністері бар еді. Олай айтуымыздың себебі, бюджет
тапшылығы 1970 жылы ІЖӨ 3,5 пайызды құраса, 1971 жылы ол көрсеткіш 9,8
пайызға тең болды. Сонымен қатар елдің валюта қоры 59 пайызға, яғни 394
млн доллардан, бір жыл ішінде дәлірек айтсақ 1971 жылға қарай 163 млн
долларға дейін азайып кетеді. Альенденің жүргізген реформаларының
нәтижесінде жеке капитал сыртқа ағыла бастайды. Экспортты ұлғайту саясаты
іске аспай қалады. 1970 жылы экспорттағы тиімді сальдо, яғни экспорт
импорттан 95 млн долларға артық болса, 1971 жылы керісінше импорт
экспорттан 90 млн долларға артық болды.Бұндай оқиғаның орын алуына ең
бірінші, әлемдік нарықта мысқа деген сұраныстың күрт төмендеуі [26,128].
Екіншіден жалақының өсуі. Ол халықтың сатып алу мүмкіншілігін арттырды.
Чили өз-өзін тауармен толық қамтамасыз ете алмаушы еді, сол себепті тұтыну
заттарының басым бөлігі сырттан әкелініп отырды. Елде қаржы жетіспеді, сол
үшін мемлекет эмиссиялық саясат жүргізуге бел буды. Осының нәтижесінде ақша
көлемі 1971жылы 119 пайызға, 1972 жылы 173 пайызға, 1973жылы 413 пайызға
жеткен. Жалпы 1970-1973 жылдары айналымдағы ақша көлемі 30 есеге өскен.
Ендігі кезде тапшылық орын алды, инфляция көлемі күрт өсті. Мысалы 1972
жылы инфляция 260,5 пайызға, 1973 жылы оның көрсеткіші 605,1 пайызға дейін
жетеді. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 1972 жылы 0,1 пайызға қысқарса, 1973
жылы ол 4,3 пайызға дейін қысқарады. Міне осындай процестердің жиынтығын,
нақтырық айтсақ С.Альенденің экономикалық саясатын кейбір ғалымдар
“экономикалық трагедия” деп атап кетеді. Осындай экономикалық қателіктердің
нәтижесінде С.Альенде үкіметінің халық алдындағы беделі түсіп, Пиночеттің
билік үшін күресін біршама жеңілдете түскені осылайша да айғақталады.
Пиночеттің билікке қалай келгендігін жоғарыда атап кеттік. Енді ғалымдардың
біразы “Чили ғажайыбы” атап кеткен Пиночет үкіметінің экономикалық
реформаларына тоқталып кетейік.
Пиночет үкіметінің жүргізген экономикалық реформаларының барлығын
бірдей ғажап болды деп айту асыра сілтегендік болар. Ол жүргізген
реформалардың да кемшілігі болды. Пиночет жүргізген экономикалық саясатын
реформа дегеннен гөрі, экономиканы қайта қалпына келтіру десек те болады.
Ол көпшілік жағдайда С.Альенде жүргізген реформаларды өзгертіп қалпына
келтіріп отырды. Осылайша Пиночет үкіметінің алдында Чили экономикасын
құтқару мақсаты тұрды. Чили экономикасын құтқару үшін шешімін күттірмейтін
екі мәселе тұрды. Біріншіден маркстік, кеинстік экономикалық идеологиядан
құтылу. Екіншіден экономиканы тез арада жандандыру. Билік басына келген
жаңа үкімет мүлдем басқа бағытты таңдап алады. Жаңа үкімет жоспарлы
мемлекеттік, коммуналық экономикадан бас тарты, нарықтық экономикаға көше
бастайды. Халық Пиночет билігі тұсында моральдік бұғауда болғанымен,
экономикалық жағынан тәуелсіз болды деп айтуға болады. Оның себебін
Пиночеттің либералды экономикалық теорияның жақтасы болғандығымен
түсіндіруге болады. Қазіргі таңда Чили 142 мемлекеттің ішінде 30-шы орынға
табан тіреп тұр. Чили экономикалық реформаларының басы-қасында Сантьягоның
Католик университетінің жас экономистері тұрды. Олардың негізгі ұстанған
бағыты, ол онша еленіп қоймайтын чикаго мектебінің доктриналары еді
[10,227]. Чикаго доктринасы нарықтық қатынас арқылы шешу, мемлекеттің
экономикаға араласуына қарағанда анағұрлым жоғарғы жетістіктерге әкеледі
деп шешті. Мемлекет либералды позицияны ұстануы керек деді. Реформаторлар
оның жүзеге асуына көп көмек көрсетті. Біріншіден бизнестің өркендеуіне
кедергі болып келген әкімшілік шектеулерді жойды. Осылайша өнеркәсіпте
болсын немесе шағын бизнесте болсын табыс табу стимулы жанданды. Екіншіден
бағаны либерализациялау жүзеге асырылды. Бұл өз кезегінде инфляция
көлемінің күрт өсуіне алып келді. Үшіншіден 1973-1974 жылдары қарқынды
түрде жекешелендіру шаралары жүргізілді. Ең алдымен 259 кәсіпорын бұрынғы
иелеріне қайтарылды. Бұнымен реформаторлар тоқтамады, 70 жылдар қарсаңы
бойында 200 фирма мен банктер жекешелендіріліп жекелеген инвесторларға
сатылды. Шет ел капиталын тарту үшін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның дүние жүзі тарихына
байланысты тарих ғылымындағы жаңаша көзқарастары шынайы тарих жасау
ұстанымдарын қажет етеді. Қазақстанның екі бірдей Қытай және Ресей секілді
әлемдік саясатта белсенді мемлекеттердің арасында орналасқан геосаяси
тарихи болмысы кез-келген халықаралық тұрпаттағы мәселеде ұтқыр болуға
бейімдетеді. Осындай тарихи ұстанымдардан қаралар қазіргі заман мәселелері
ауқымында көлденең болған тарихи құбылыстар, әсіресе ІІ дүние жүзілік
соғыстан кейінгі әлемдік дамудың қарама-қайшылықтағы екі полюсінің
қалыптасуы өркениетті даму жолына қадам басқан мемлекеттер тағдырына қатаң
әсер қалдырды.
ХХ ғасыр адам баласының тарихындағы қарама-қайшылыққа тола
ғасырлардың бірі болғаны белгілі. Бүгінгі дүние жүзі елдерінің ара салмағы
анықтар геосаяси құрылмдар да осы ғасыр ауқымындағы тарихи оқиғалар
желісінде түзілді. Сол сияқты Латын Америкасы елдерінің ХІХ және ХХ
ғасырлар тоғысындағы әлем картасында пайда болған бұрынғы Ибериялық
мемлекеттер, яғни испан, португал билеушілерінің отарында болған елдердің
тәуелсіздікке қол жеткізулерінің өзі батыс жарты шардағы АҚШ төрелігінде
жүзеге асып, оған жер шарының сол бөлігінде “полицай функциясын” орындау
мүмкіндігін тудырды. Монро доктринасы аясында еуропалық мемлекеттерді осы
мемлекеттер ісіне араластырмау саясатын ұстанған АҚШ үшін осы кезеңнен
бастап өз тәуелсіздігіне қол жеткізе батсаған Латын Америкасы елдеріне
қолдау көмегін созудың президенті Тафттың есімімен байланысты болған
“доллар дипломатиясы” әрекет ете бастағаны белгілі.
Қазіргі заман кезеңіндегі де демократиялық түзілімдерге аяқ баса
бастаған Латын Америкасы еледерінің бірі Чилидің ішкі саяси ісіне араласа
ықпалды саясат жүргізген АҚШ оған А. Пиночет басқарған жаңа мемлекеттік
жүйені жасап берді. Бұл жүйенің орнығуы бүгінгі әлемдік саясат мінберінде
әлі күн тәртібінен түспеген және қазіргі заман тарихының ақтандақтар
ақиқаты беттерінен орын алған Пиночеттік диктаторлық кезең деген атаудың
қалыптасуына негіз жасаған еді.
Осындай тарихи мәселенің ғылыми талдаудан өтуінің бітіру жұмысына
арқау болуы “тірі тарих” айтудың міндеттерін жүктеп бірқатар саяси-
әлеуметтік, экономикалық қоғамдық мәселелерді мемлекеттік құрылымдар
негізінде талдаудың тұжырымдарын қалыптастырды. Сондықтан да бітіру жұмысы
тақырыбына арқау болып отырған және ХХ ғасырдың әлемдік саясатындағы теке-
тірестіктің нәтижесінде қалыптасқан Латын Америкасы елдеріндегі кейбір
мемлекеттік құрылымдардың, әсіресе Чилидің тарихи өткелдері мен
тәжірбиесінде қадағаланған елдердің диктаторлық тұрпаттағы болмысын
саралау өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық мүддедегі тарих жазудың әлемдік
тарихи синтездеу мектептері қалыптастырған тарихты салалы қарастырудың
методологиялық ұстанымдарын негізге ала отырып, дүние оның зерттелуін
анықтар ғылыми еңбектер мен монографиялық зерттеулердің маңызы зор болды.
Чилидегі Пиночет төңкерісінің басталуы, оның сипаты мен мазмұны, тұрпаты
әлем елдері тарихшыларының, саясаткерлерінің зерттеу нысанасынан тыс
қалған емес.
Чилидегі мемлекеттік жүйе тарихының саяси билік келбетімен астасқан
және халықаралық мәнге ие болған әртүрлі жақты сипатты мәселелерін
саралауда бітіру жұмысын жазуға сілтеме болған зертттеулер, орыс тіліндегі
еңбектер тұрғысында негізге алынды. Жалпы қаралар тақырып ауқымының тарихи
кезеңі, кеңестік уақыт ауқымына сәйкес келгендіктен осы уақыт өлшемінде
қарайтын тарихшылар көзқарасын жеке алып қарау және бүгінгі демократиялық
қайта құрулар, яғни кеңестік кезеңнен кейінгі тарихи кеңістік тұғырында
зерттелген еңбектерді дара қарау жұмыстың тарихнамалық өлшемін жасайды.
Кеңес дәуіріндегі зерттеушілерге келетін болсақ, онда Ф.М. Сергеев,
С.С.Черникова, Ю.Н.Королев, М.Ф.Кудачкин, Г.Э Лабарка, Б.И.Коваль
секілді зерттеушілерді атап өтуге болады. Бұл авторлардың барлығын маркстік-
лениндік методология тұрғысынан жазды деуге болмайды. Дегенменде кейбір
тұстарда авторлардың асыра сілтей жазуы байқалып тұрады.
Ф.М. Сергеев Пиночетті тарихтағы фашизм қалыптастырған Гестаполық
мекеме секілді жаңаша жүйені жасағаны үшін айыптай отырып, өз еңбегінде
Халық бірлігі коалициялық үкіметі социалистік мақсатқа жету үшін
антиимпериялық, антиолигархиялық іс-шараларын жүзеге асырғандығын, сондай-
ақ 1973 жылы 11 қыркүйекте чилилік реакциялық әскери топтары тікелей
империалистік күштердің қолдауымен Халық бірлігі үкіметін күшпен құлатып
өзінің әскери-фашастік диктатурасын орнатқандығын саралайды [1].
Сондай-ақ Ю.Н. Королев 1973 жылғы Чилидегі демократиялық сайлау
нәтижесінде билікке келген Халық бірлігі коалициялық үкіметінің американдық
империализм көмегімен құлатылуы, АҚШ тарихындағы ыңғайсыз жәйіттердің бірі
екеніндігін өз зерттеуінде тікелей мысалдар келтіру арқылы ашуға тырысады
[2]. Осындай ұстанымдағы кеңестік саясат бағдарында зерттеу жүргізген
тарихшылар М.Ф Кудачкин [3], Г.Э Лабарка [4], Б.И. Коваль [5] еңбектері
бұл төңіректе ой жиынтықтайды.
Кеңестік кезеңнен кейінгі уақытта тақырып мәселесін арқау еткен
әлемдік тарихты зерттеушілер С.С.Черникова [6], Д.В.Белов [7], М.А.
Пилипенко [8], А.Тарасов [9], Д.Травин [10], А. Медведенко [11], М. Шнайдер
[12], О.П.Проселкова [13], Е.Ю.Кудрявцева [14], В.А. Царегородцев [15],
В.П. Сличенко [16], Л. Велехов [17], О. Пидлуцкий [18], И.А.Строганов
[19], еңбектері бірқатар тың бағдарда зерттеу мәселелерін жан-жақты саралау
ұстанымында жұмыс жүргізген. Олар өз зерттеулерінде неғұрлым шынайы ақпарат
және тарихи оқиғаға неғұрлым әділ бағасын беруге тырысады. Жалпы бұл
зерттеушілер еңбектерінен түйген ортақ тұжырым, Пиночетті бір ғана
айыптаушы тұрғысынан қарау емес, сонымен бірге оны социализм лаңынан халқын
сақтап қалған генерал ретінде де тану, ол құрған жүйенін ілгерлеуіне негіз
болған факторлардың Чили мемлекетінің дамуына сілтемелілігі және “темірдей
тәртіп” ұғымының саясаттағы қолданыстық ретін Чилиге де мысалдаудың үрдісі
қолдалынады.
Еуропалық тарихшылар қатарында Олекса Пидлуцкийдің мақаласы да осы тұрғыда
қаралар нысаны аша түсуге тырысқандай. Елін социализмнің құрылымынан бөле-
жарған Пиночет әрекеті бұл мақалада кремльдік марқасқалардың көңілін су
сепкендей басқан еді, содан бастап кеңестік үгіт-насихатшылар Пиночетті
қарапайым халық алдында “әлемдік зұлымдықтың қайнар көзі” ретінде
көрсететіндігі айтылады. Сондай-ақ Марио Шнайдердің Чилидегі демократияға
өту бағыттары мен авторитарлық мұраларды саралауға негізделеген еңбегі де
бұл жолдағы чилиліктердің күресі, олардың авторитарлық жүйе қалдықтарынан
қалай құтылғандығы жайлы баяндайды. Сонымен қатар, ол Чили әскерінің
Альенде тұсында да, Пиночет тұсында да маңызды саяси күш болғандығын
айтады.
Диплом жұмысының деректік негізіне алынған Чили Компартиясы
мүшелерінің жасаған баяндамалары, тарихи оқиға мен кезеңге қатысты
чилиліктердің өздерінің “Латинская Америка” журналына берген сұхбаттары
бітіру жұмысы мазмұнын толықтыра түскен еді. Испан тіліндегі деректердің
негізгі дені “Латинская Америка” журналында орыс тілінде аударылып
берілгендіктен деректік құжаттардың осы тілдегі мәтіні айналысқа енді.
Деректік жиынтықты құрайтын 1977 жылы тамыз айында өткен Чили
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің пленумында жасалған баяндамалардың
жинағын айтуға болады [20]. Бұл жинақтың ішінде Чили Коммунистік
партиясының Бас хатшысы Луис Корваланның, партияның басқа да Хорхе Монтеса,
Хульета Компусано секілді жиырмаға жуық беделді мүшелерінің баяндамаларының
мәтіні берілген. Жинақ материалдарында чилилік социалистердің билікке келуі
үлкен жетістік ретінде бағаланып, оның хунтадан жеңілісі талданады. Чили
Компартиясының Бас хатшысы Л. Корвалан өз баяндамасында Пиночетті халыққа
қарсы оқ атушы фашист деп айыптайды. Пиночет билігінің артында капиталистік
елдердің , ірі қаржылық топтардың тұрғандығын айта кетеді. Сол пленумда
Хорхе Монтеса да Пиночет жүйесін ірі капиталистік елдердің, ірі қаржылық
топтардың жақтаушысы, марксизм-ленинизм теориясына қарсы шығушы фашист деп
айыптап, жүйеге қарсы күресте чилилік коммунистердің еңбегін ерен атап
өтеді. Ал Хульета Компусано өзінің бяандамасында Куба революциясын және
КСРО Коммунстік партиясының әрекеттерін мақтан тұтатынын, басқа да
социалистік елдердің ынтымақтастық танытқаны үшін алғысын білдіреді.
Сонымен қатар Хульета Компусано өзінің баяндамасында Чили халқының
Пиночеттің фашистік жүйесін құлататындығына, кедейшілік пен аштықты
жоятындығына, социализмге өту үшін Чили жаңа демократиялық жолға
түсетіндігін айтады.
Баспасөздің де дерек көзі екендігін негізге ала отырып, жарияланым
беттеріндегі саясаткерлердің баяндамалары, қарапайым чилиліктердің газет-
журналдарға берген сұхбаттарының да маңызы зор болғандығын айта кетуге
болады. Сондай сұхбаттардың бірі “Латинская Америка” журналында “Қылмыс
куәгерлері” деген атпен басылып шығады [21]. Онда қарапайым дәрігер Рут
Криес пен дәрігер Альберто Энрике Неуманның берген сұхбаттары жарияланған.
Куәгерлер Пиночет жүйесінің шамадан тыс қатал болғандығын, көптеген
адамдардың жазықсыз мерт болғандығын айтады. Пиночет жүйесінің бірінші
кезекте коммунистерге қырғидай тигендігін ескерген жөн. Рут Криес те өзінің
күйеуінің 1971 жылдан бастап коммунистер қатарында болғандығын айтса,
дәрігер Альберто Энрике Неуманда 1965 жылдан бастап өзінің Компартия мүшесі
екендігін айтады. Рут Криес сұхбат барысында өзінің күйеуінің карабинерлер
қолынан қаза тапқандығын айтса, дәрігер Альберто Неуман өзінің өлім аузынан
қалғандығын айтады [21]. Жоғарыдағы келтірілген деректер бізге Чилидің
қырғи-қабақ соғысының құрбаны болғандығын, елдегі орын алған Пиночет
жүйесінің шамадан тыс қатал болғандығынан хабар береді.
Ұлттық барлау басқармасының директоры полковник Мануэль Контрера
Сепульведаның ел президенті А. Пиночетке құпия хатының да деректік мазмұны
бар. Ол құжатта сыртқы барлауды күшейту үшін, Пиночет жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін президенттен бұл басқармаға бюджеттен
қосымша 600 мың доллар бөлуін сұрайды. Бұл құжат ең алғаш 1977 жылы
мексикалық “Эль Соль де Мехико” атты газетінде жаряланады [22].
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Дүние жүзі тарихының өзекті
мәселелерін салалы мәселелер тұрғысында қараудың ұстанымдарында саралаудың
ғылыми мүмкіндіктері жұмысты жазу тәсіліне алынды.
Тақырыптың мәселесін ашуда Бүгінгі кезеңде де әлемдегі мәселелерде
өзін басым санайтын мемлекеттерге тән ұстанымдар өзге елдердің ішкі ісіне
қатысты әрекеттерде көлденең кездесіп жатады. Осындай жағдайда бұрынғы
кеңестік республикалардың ішінде, бірден-бір ауқатты, геосаяси потенциалды
аймақ ретіндегі Қазақстанның, халықаралық қатынас мәселелеріндегі аймақтық
қауіпсіздікке қатысты кез-кезген мәселеге қоғамдық бірлестіктер тарихындағы
белесті тәжірибелер тұрғысынан қарау арқылы тың ұстанымда болуы, кездейсоқ
ғылыми тұжырымдарды тудырмауы сөзсіз. Мұндай ұстанымда қарау арқылы ресми
және дипломатиялық құжаттар негізінде, ғылыми басылымдар беттеріндегі
сараптамалар басшылығында Чилидегі мемлекеттік ауқымды мәселелердің қаралуы
тақырып жаңалығын көрсетеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысын жазудағы алға
қойылған басты мақсат әскери жүйесін, геноцидті саясат құралына айналдырып
авторитаризм амалдарымен түрлендірген Чилидегі генерал Аугусто Пиночет
билігі тұсындағы мемлекеттің құрылымдық мәселелерін бүгінгі уақыт сынынан
қаралар деректер негізінде бағамдай отырып, оны уақыт бағасында қарастыру
болып отыр. Сондай-ақ Чили халқының демократия үшін күресін баяндау да
негізге алынды. Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
-Чилидегі әскери жүйенің билік басына келгендігі, оның өзге де саяси
партиялармен, ұйымдармен ара-қатынасын анықтау;
-Әр түрлі ұйымдардың Чилидегі модернизациялану нысаналарындағы алатын
орнын бағамдау;
-Чилидің қоғамдық даму нысаналарындағы әлеуметтік таптар мен саяси
ұйымдардың және шіркеудің алатын орнын ашып көрсету;
-Түрлі деректер мен зерттеулерге сүйене отырып жүйенің сипаты мен
эволюциясының кезеңдерін, оның жойылуындағы сыртқы факторлардың алатын
орнын саралау;
- Пиночетке қатысты кеңестік тарихнамадағы ұстанымдарды бүгінгі саяси
ұстанымдарға бағымдайтын, “қырғи-қабақ соғыс” саясаты жойылған тұстағы
тарихнамалық ұстанымдар арқылы салыстыру.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХХ ғасырдың 70-80 жылдарын
қамтитын тарихи кезең оқиғалары Чилидегі Пиночеттің билікке келген 1973
жылмен, оның нақты биліктен ажыратылған 1990 жылғы уақыт өлшемі жұмыстың
хронологиялық шеңберін береді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар үш
тараудан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Чилиде әскери жүйенің орнауы. Генерал Пиночет
мемлекеттік билік жүйесінде
ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Чилидің саяси-экономикалық, әлеуметтік
даму тұрпаты сол уақыттың көрсеткішімен қарағанда біршама талпыныс
деңгейінде болатын. Жалпы Оңтүстік Америка құрлығының оңтүстік-батыс
жағасында орналасқан, жер аумағы 756,9 мың шаршы шақырымды құрайтын Чили
Республикасының геосаяси ауқымына жағалаулық бірқатар аралдар (олардың
ішінде ірісі Чилоэ аралы), Отты Жер аралының батыс бөлігі, сондай-ақ Тынық
мұхиттағы Сан-Амбросио, Сан-Фелис, Сан-Фернандес, Сали-и-Гомес, Пасхи тағы
басқалары кіріп мемлекеттік бірлестікті жабдықтайды.
Астанасы Сантьяго қаласы болып есептелетін республика 25 провинциялық
әкімшілікке бөлінеді. Чили негізінен таулы өлке. Тынық мұхит жағалауындағы
ені тар (кеңдігі 15 шақырымнан 365 шақырымға дейін, ұзындығы 4300 шақырым )
аймақта орналасқан. Халқының 90 пайызы чилиліктер (үндістермен қоныс
аударушы испандардан шыққан будан тектілер), және аймақты бұрыннан мекен
етуші үндістер аз қалған. Сондай-ақ немістер, итальяндар, испандар,
аргентиндер, арабтар, тағы басқалар да тұрады. Сантьяго, Вальпараисо,
Консепсьон, Винья-дель-Мар, Антофагаста секілді ірі қалалар түзген,
мемлекеттің діні –католик діні. Аңызға негіз Жаратушы Жер шарын жасап
болғаннан кейін қолында қалған әртүрлі: құм, вулкан, руда, ағаш, өзен, шөл,
фьорды, мұздықтар мен далалар секілді элементтерден, олардың бәрін бір
жерге шоғырландырып, құрлық шетіне орналастырады. Осы жер Чили деген атауға
ие болады. “Чили” атауы территорияны мекендеген жергілікті тайпа тілінен
аударғанда “жер аяқталар тұс” деген мағынаны береді [8,32]. Чили кезінде
Испанияның кедей отары болған. Испандықтар алғаш келген кезде империяның
байлығын табу үшін көптеген экспедициялар ұйымдастырған болатын. Чилиге
бағытталған экспедициялар ол: 1535-1537 жылдардағы Диего де Альмагро мен
1540 жылы Педро де Вальдивиидің экспедициялары еді [23,78]. Чилиді жаулау
испандықтарға оңайға соқпаған. Әсіресе, мапуче немесе аракуандарды
бағындыру үшін біраз қан төгуге тура келеді [8,34]. Одан басқа да үндіс
тайпалары болған. Олар испандықтардың отарлауы нәтижесінде тілін, салт-
дәстүрін, әдет-ғұрпын ұмытып, бір сөзбен айтқанда ассимиляцияға ұшырап
кеткен. Испандықтармен жергілікті үндістер арасында некелесу өте көп орын
алған. Сонымен қатар, Чилиге испандықтардан басқа да еуропалық
қоныстанушылардың да көптеп барғанын, олардың Чили қоғамының элитасын
қалыптастырғанын айта кеткен жөн. Испандықтармен қатар мұнда Солтүстік
Еуропадан ирландтықтармен шотландтықтарда көптеп қоныс аударды. Сонымен
қатар мұнда Англиядан да көптеп қоныс аударушылар келген. Чили азаматтарын
осыған бола Оңтүстік Американың ағылшындары деп атаса керек-ті. Мұнда
сонымен қатар француздармен немістердің де ұрпақтарын көптеп кездестіруге
болады. Олардың әр қайсысы Чилиге әртүрлі мақсатпен келген, біреуі отарлау
үшін, біреуі тыныш өмірді аңсап, енді біреуі сауда жасау мақсатымен келген.
Чилиге келген шетелдіктер испан, ағылшын, неміс немесе француз болудан
қалып, барлығы бір ұлтқа яғни, чилиліктерге айналды. Чилидің ХХ ғасырға
дейінгі қалыптасуының тарихи негізі осылайша түзілген.
ХХ ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысындағы чилиліктерге қазіргі
таңда экономикалық қиыншылықтарды жеңе алмай келе жатқан көптеген елдер
қызғанышпен қарайтын болды деп сипаттағанның өзінде де, латынамерикандық
мемлекеттер ішінде Чилидің экономикалық көрсеткіштері төмен болғанымен ол
жылына 3.9 пайыздық көрсеткішті құраған. Инфляция деңгейі біраз жоғары
болды, нақтырақ айтсақ жылына орташа есеппен 26 пайыздық көрсеткішті
құраған. Жұмыссыздар санының көрсеткіштері сол жылдары 5,6 пайызды құраған.
Сондай-ақ Сальвадор Альенде (1970-1973 ж.ж.) ел басқарған уақытында жалпы
ұлттық табыс 8,5 пайызға, оның ішінде өнеркәсіп өндірісі 12 пайызға, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру 6 пайызға өскен. Сол жылдары құрылыс
жұмыстарының көлемі 3,5 есеге өскен. Жұмыссыздық 1972 жылы 3 пайызға дейін
қысқарған [9,40]. Ал 1972 жылы жалпы ұлттық табыс 5 пайызға өскен. Бұл
Чили экономикасының негізгі тұстарының ілгері келбетін сипаттайтын
көрсеткіштер реті және Сальвадор Альенде басқарған тұстағы ел өмірінің
жақсара бастауының мысалы болатын.
Жалпы Чилиде 1970 жылы 4 қыркүйекте билік басына келген Халық
бірлігі коалициялық партиясының кандидаты Сальвадор Альенде өзінің
олигархия мен қоғамдық дамуға кедергі жасар тұстарға қарсы күрес
бағдарламасын жүзеге асыра бастайды. Дәл сол жылдары әлемдік саясатта
Еуразиялық құрлықтағы Кеңестер Одағы экономикасының мызғымастығы жайлы
көзқарастар өзгере қоймаған болатын. Бүкіл әлемде кеңес үкіметі туралы
пікірді дүкен сөрелеріне, ауыл-аймақты жайлаған кедейшілікке қарап емес,
әскери-техникалық қуатына және шынайылықты бұрмалаған көрсеткіштерге қарап
беретін. Формальды түрде КСРО басқа капиталистік елдерге қарағанда жылдам
қарқынмен дамып отырған [10,216]. Осындай көріністар халық бұқарасының
марксизм мен социалистік бағыттағы партиялардың санының өсуіне алып келді.
Осындай көріністер Чили қоғамының да солшыл радикализм қатарына өтуіне
себепкер болды. 70-80 жылдарындағы Чилидің экономикалық жағдайы әжептеуір
жақсы күйде болды. Ел өзіндік даму динамикасының жоғары қарқындылығын
көрсете білді. Радикализмнің 1970 жылы не үшін жеңгендігін, сонымен қатар
оның осыған дейін неге белсенділік танытпағанын анықтау керек.
ХХ ғасырдың аяғындағы Чили оқиғаларының бастауының тарихи негізі ХХ
ғасырдың 30 жылдардың басындағы Ұлы депрессия жылдарында болса керек. Осы
тұста алдыңғы қатарлы капиталистік елдер тарихында кезекті экономикалық
дағдарыс орын алып, олардың дамушы елдер өніміне деген сұраныстары күрт
төмендеп кетеді. Чилидің экспорты үшін бұл жағдай өте ауыр соққы болып
тиеді. Ел импорт алмастыру бағдарламасын жүзеге асырады. Осылайша елде
жұмысшы күштері көптеп қалыптаса бастайды. Үкіметтің экономикаға қатты
араласуының нәтижесінде Чили де бюрократиялық елге айнала бастайды. Саяси
карьера жасау үшін азаматтарға мемлекеттік қызметте не болмаса мемлекетпен
қадағаланатын кәсіпорында жұмыс істеуі керек еді. Қоғамның орта тап
өкілдері мемлекеттік басқарма мен билік бөлінісіне тәуелді бола бастады.
Социалистермен коммунистер 1938-1952 жылдары үкіметтік коалициялық
топтарда көптеп болды. Бұндай жетістіктердің барлығы елде бірнеше рет
жасалған сайлау реформаларынан кейін орын алған болатын. 1949 жылдан
бастап Чилиде ондай бірнеше реформа орын алады. 1949 жылғы сайлау
реформасына сәйкес алдымен әйелдер, содан соң елдің барлық сауатты
азаматтары сайлау құқығына ие болса, ал 70 жылдардың басында сайлаушы жасы
21-ден 18-ге төмендетіліп елдің көптеген бөлігі сайлау құқығына ие болады.
Осыған сәйкес сайлаушылардың қатары төмендегі көрсеткіш бойынша өсіп
отырды: 1949 жылғы парламент сайлауына 18-ге толғандардың 14 пайыздан
астамы, 60 жылдардың ортасында 50 пайыздан астамы, ал 1970 жылғы сайлауға
61 пайыз қатысса, бұл көрсеткіш 1973 жылы 74 пайызды құрайды. Міне осы
сайлау реформалары нәтижесінде елдің басым бөлігі жұмысшылар, сауатсыздар,
шаруалар, сайлау құқықтарына ие болады. Осындай тарихи нысаналардың
нәтижесінде Сальвадор Альенде басқарған Халық бірлігі коалициясы билік
басына келген болатын [10,217].
Альенде билік басына келгеннен кейін көптеген шет ел капиталы мен ірі
жер иеліктерінің меншіктерін мемлекет қарамағына ала бастайды. Альенде
басқарған үкімет экономиканың басым секторларын құрайтын көптеген ірі-ірі
кәсіпорындарды мемлекет қарамағына алады. Осыдан барып, дәлірек айтсақ
Альенденің билік басына келуінен латынамерикалық құрлықта және бүкіл
әлемде: солшыл күштер қанша отырады, социализм құрылысын бастай ала ма?–,
деген пікір қайшылығы өршіп тұрады. Үкімет құрамы 4 министр социалист, 3
коммунист, 3 радикал, 2 социал-демократ, бірі Біріңғай халық әрекеттерінің
(бұдан былайғысын МАПУ деп оқыңыз) қозғалысынан, енді бірі Тәуелсіз халық
(бұдан былайғысын АПИ деп оқыңыз) қозғалысынан болды [4,23]. Билік басына
келген соң, яғни 9 күн өткен соң С. Альенде 1970 жылдың 12 қарашасында
Социалистік Кубамен дипломатиялық, мәдени-сауда байланыстарын қалпына
келтіреді. Тағы біраз уақыт өткен соң Альенде ҚХР, ГДР, ВДР, КХДР
республикаларымен де өзара байланыс орната бастайды. Бұл әлем жұртшылығын
оның ішінде капиталистік елдерді қатты алаңдатты. Жоғарыда көрсетіп
кеткендей Альенде әрекетінің барлығы Чилидегі ұлттық буржуазиялық бағытқа
қарама-қарсы болды.
Міне Чилиде әскери жүйенің орнауының алғышарттары Сальвадор Альенденің
билік басына келген сәттен-ақ қалыптасқан деуге болады. Елде оппозициялық
топтар қарқынды жұмыс жүргізе бастайды. Уақыт өте келе Чилиде әлеуметтік-
экономикалық жағдай шиеленісе түседі. Елде шерулер, ірі көлемді
манифестациялар орын ала бастайды. Халық наразылығы күшейе түседі. 1972
жылдың күзінде жүк көліктерінің иелері мен саудагерлердің басшылығымен ірі
шерулер орын алады. Ұрымтал сәтті халықаралық ірі корпарацияларда тиімді
пайдаланып қалғысы келеді. Олар Чилиге экономикалық блокада орната бастады.
Сыртқы қаржыландыру мен несиелендірудің көздері жабылды. Бұл әлемдік
саясаттың латынамерикандық тармағындағы Чилиге қатысты ұстанымның негізі,
Америка Құрама Штаттарының ХІХ ғасырдың І жартысында еуропалық
мемлекеттерді жер шарының батыс бөлігінде жатқан американдық мемлекеттер
ісіне араласатырмауға, сол бөліктегі саяси лидерлікке үміткерліктен туған
Монро президент болған тұста жарияланған Монро доктринасына негізделетін.
Осындай тарихи ұстанымдағы саясат Чилидің Кубамен, Кеңестер Одағымен
байланыс орнатқанына наразылық таныта бастаған АҚШ үкіметінің осы кездегі
әрекетінен қарама-қайшылық тапқан болатын. Латынамерикандық елдер өзінің
еріктілігіне қол жеткізгеннен бергі уақытта, АҚШ-тың Тафт билігі тұсында ХХ
ғасырдың І-жартысында өмірге келген “доллар дипломатиясы” саясатының
аясында АҚШ-тың кіріптар несиегеріне айналған еді. Осы тұста да, бұл жәйтті
іс-жүзінде дәлелдегісі келген АҚШ Альенде үкіметіне несие беруден бас
тартты. Орталық барлау басқармасының (ОББ) Чилидің экономикалық және
қаржылық жағдайын тұрақсыздандыру мақсатында көптеген жасырын әрекеттерге
барады [24,3 ]. Кейінірек АҚШ Конгрессінің комиссиясы ОББ-ң Чилидегі іс-
әрекетін зерттеп “тыңшылардың” оппозициялық топтарды, ультра оңшылдарды
жақтап, Сальвадор Альенде үкіметіне қарсы арандатушылық әрекеттерге
барғандығын анықтайды. Осы тұста айта кететін жағдай ол оппозицияның
қолында бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) басым көпшілігінің шоғырлануы.
Халық бірлігі билікке келген жылдары 120 радиостанцияның біреуіне де ие
болмаған, тек газет-журналдардың 20 пайызы ғана оны жақтаған. Ал
оппозициялық БАҚ ширақ, әрі ұтымды іс-қимылдар жасай білді. Олар тіпті
үкіметті балағаттап, халықты оған бағынудан бас тартуға шақырды. Үкіметке
қарсы газеттердің көшбасшысы ретінде “Меркурий” газеті танылды. Ультра-
солшылдар оның ішінде әсіресе “Патриа және Либертад” ұйымы өте белсенді
әрекет танытты. Сонымен қатар Сальвадор Альенденің өзі де социалистік
партияның қыспағына алына бастады. Үкіметтік коалиция ішіндегі жағдай да
шиеленісе түседі. Бұны сол кездегі компартия басшысы Луис Корвалан да
мойындайды. 1972 жылы мамырда кезекті конференцияның бірінде ол: “Мемлекет
қазіргі таңда қиын жағдайды басынан өткеруде. Ол сыртқы және ішкі
реакциялардың ғана әсерінен емес, қиын да болса мойындауымыз керек. Халық
бірлігі коалициясында үлкен дағдарыс туды”, -дейді [24,4]. 1972 жылдың
қарашасында әлеуметтік жағдайдың шиеленіскен саяси тұрақсыздық тұсында
Альенде үкіметті қайта жасақтап оның құрамына қарулы күштердің жетекшісі
болған генерал Карлос Пратс пен генерал Клаудио Сепульведуді және адмирал
Исмаэль Уэртулерді енгізеді. Осындай шешімнің нәтижесінде елдегі жағдай
біраз тұрақтанды. Дегенменде елдегі азық-түлік жағдайы, инфляция деңгейінің
өсуі қарапайым халықтың жағдайын нашарлата түсті. Осындай жағдайлардың орын
алуы өз кезегінде Альенденің халық, парламент алдында беделінің түсуіне
әкелді. Парламент депутаттары президенттен тұрақсыздықпен әлеуметтік
құлдырауды қолға алуын талап етті. Чилидің Жоғарғы соты билік бөлінісінің
принциптерінің бұзылғандығы жөнінде Альендені бірнеше мәрте хабардар етеді.
1973 жылы 2-шілдеде Республиканың Бас бақылаушысы президенттің
Конституцияға ішінара өзгертулер енгізу декретінен бас тартады. Бір апта
өткен соң Сенат төрағасы Фрей мен төрағалар Палатасының төрағасы Парестің
өтініші келіп түседі. Онда олар президент пен үкіметтің іс-әрекетін заңсыз
деп таниды. Өз кезегінде Альенде парламенттің әрекеттеріне наразы екенін
білдіріп, тамыз айының басында жоғарғы офицерлік құраммен кездесу барысында
елде мемлекеттік төңкерістің алғышарттары пісіп-жетіліп келе жатқандығын
айтады. Оның ойынан террор мен экономикалық дезорганизацияны пайдаланып
оңшыл күштер әскери бүлік орнатуға жағдай жасап жатқандығы сезіледі [24,5].
8 тамызда президент генерал Пратсты қорғаныс министрі етіп тағайындайды.
Пратс әскерилер арасында өте беделді болған. Бірақ 21тамыз күні генерал
Пратс үйінің маңында оның отставкаға кетуін талап еткен демонстрация болып
өтеді. Демонстраттардың басты мақсаты билікке өте адал Пратс секілді
адамдардың көзін жою еді. Осылайша Пратс отставкаға кетуге мәжбүр болады
[10,226]. Дәл осы тұста Аугусто Пиночет жаяу әскердің бас қолбасшысы болып
тағайындалады. Осы тұста, яғни жаяу әскердің бас қолбасшысы болып тұрған
шағында Пиночет өзін билікке адал адам ретінде көрсете біледі. Сол себепті
Альенде Пиночетті әскерилер арасында ірі беделге ие деп есептеп, оны бас
қолбасшы етіп тағайындайды. Пиночеттің әскерилер алдындағы беделі жайында
Альенде қателеспеді. Ол тек Пиночеттің шынайы пиғылының қандай екенін
білмейді. Генерал Пиночеттің билікке деген баяғы адалдығынан түк қалмайды.
Ол бар болғаны үш аптаның ішінде бүкіл әскерді өз бақылауына алып, бүлікті
өзі ұйымдастырады.
Дәл сол күні Пиночет бас қолбасшылыққа ие болған күні 1973 жылы 22
тамызда оппозициялық көпшілік “Палата келісімі” деген құжат қабылдап, Халық
бірлігі үкіметін заңсыз деп тапқан болатын. Оның мазмұнында президенттің
конституциялық заңдар мен қызмет бабын асыра пайдаландығы сипатталған
туралы айыпталу сипатталған еді. Сонымен қатар құжатта әскерилерді
президентке бағынбауға шақырған ұрандар көрсетілді. Бұл құжат христиан-
демократиялық партиясының бастамасымен қабылданған болатын [11,15]. Билікті
сақтап қалу мақсатымен 10-қыркүйек күні кешкісін президент оппозиция
мүдделерімен келіседі. Бірақ бұл өте кеш еді, бүлікке санаулы сағаттар
қалған еді.
Альенде Аугусто Пиночетті тек биліктің жоғарғы сатысына әкеліп қоймай,
кейін елде диктаторлық жүйенің орнығуына үлкен жағдай жасап берді. Ал енді
осы елді 17-жыл бойына билеп төстеуін бастайтын генерал Пиночеттің саяси
келбеті де өзінше тұрпатты деуге болады. Пиночет өмірінде 1973-жылға дейін
ауыз толтырып айтарлықтай ешқандай оқиға болмаған еді. Ол тұста Пиночет
жасы елудің сегізін еңсерген ел ағасы, бес баланың әкесі еді. Әскери
жүйенің ең төменгі иерархиясынан бастап шыңына дейін өз еңбегімен
көтерілген тұлға болатын. Пиночет 1915-жылы 25-қарашада Сантьягодан онша
алшақ емес ірі қала - Вальпораисада дүниеге келеді. Кеден қызметкерінің
алтыншы баласы болған. Оның ата-аналары католик дініне өте берік адамдар
болыпты. Бала кезінде Пиночет өте әлжуаз, аурушаң бала болған, ол өзінің
қатарларынан еш айырмашылығымен ерекшеленбеген. 18 жасында әскери мектепке
түскен ол, әскери шенінен осы күнге дейін ажырамаған адам. 21 жасында, 1936
жылы ол мектепті бітіріп шығады. Содан оның әскери карьерасы басталады. Ол
тек қатардағы офицер болмаған. 1954-жылы Әскери академияның профессоры
атанып, әскери география, геосаясат, стратегия пәндері бойынша дәріс оқиды.
Араға 10 жыл салып академия директорының орынбасары қызметін атқарады. 1956-
1959 жылдары Пиночет Вашингтондағы Чили әскери миссиясының құрамында жұмыс
істейді. Көтеріліс қарсаңында Пиночет 37 жыл еңбек өтілі бар лейтенанттан
генерал шеніне дейін өскен жауынгер еді.
Пиночеттің көтерілісті жасауына сыртқы күштердің әсіресе, ОББ мен
Пентагонның үлкен көмегі тиеді. АҚШ Халық бірлігі билігін құлату үшін Чили
әскерилеріне көз тігеді. Оларға өте беделді тұлға керек болды. Мұндай
тұлғаны олар Пиночет бейнесінен көрсе керек [25,103]. Елде төңкеріс орнату
жоспарына Пиночет 1972 жылдың көктемінен кірісе бастайды. Елде билікке
қарсы бағытталған үгіт-насихат кең етек алады, ол әсіресе әскерилер
арасында асқан шеберлікпен ұйымдастырылады. ОББ революция мен қатар
контрреволюциялық әрекет жасайды деген адамдардың тізімі жасалып, революция
жүзеге асқан жағдайда олардың бәрі сотталады деп шешілді. Сонымен қатар ОББ
қорғауына алынатын адамдардың тізімі, стратегиялық нысандардың тізімі
революция қарсаңында беріліп отырды. Мұндай әрекеттерді жасырын түрде
генерал Пиночет жүзеге асырып отырды [25,106]. 1972 жыл көлемінде ОББ
Чилиге 1500 өзінің агенттерін жібереді. Олардың ішінде Кубалық
контрреволюционерлер де болған, олар “Патриа және Либертад”, “Роландо
Матус” секілді фашистік ұйымдарына көмектесу үшін жіберілген болатын. Осы
орайда әскер ішінде екі жік пайда болды, олар: офицер-революцияшылдар және
офицер конституцияшылдар. Көтерілісшілер өздерінің агенттерін түрлі саяси,
жұмысшы, студенттік және басқа да ұйымдарға енгізді. Диверсиялық топтар мен
олардың қызметінің сандары ұлғайды. Революцияны қорғайтын ұйымның құрамы
осы кезден бастап анықтала бастады, оны жақтау полковник Контрерасқа
тапсырылды. 1973 жылы фашистік штурмавой отрядының басшысы (патриа және
либертад) Р.Тиме өзінің басшыларының құпия жоспарын жариялап салады. Ол:
“Сайлаудан кейінгі 60 күн ішінде шеру болады”- дейді [25,106]. 29-маусымда
Сантьягода төңкеріс жасау әрекеті орын алды. Оны “патриа және либертад”пен
байланысы бар полковник Супер, бірнеше танкімен және бірнеше жүз 2-ші
бронетанкілік полктің жауынгерлерімен жүзеге асырмақшы болды. Олардың
мақсаты президент сарайы Ла-Монеданы басып алу еді. Бұл оқиға
тарихқа “танкілік бүлік “ деген атпен енеді. Осыдан кейін ОББ мен Пентагон
әрекеттері әшкереленіп қалады. 1973 жылы 9 тамызда Альенде үкімет кабинетін
қайта жасақтайды. Осы сәтті тиімді пайдаланған Пиночет өз жақтастарын
үкімет құрамына кіргізіп алғысы келеді. Осы тұста конституционалистер Пратс
пен Монтеро позициялары әлсірейді. “15-ң комитеті” конституцияшылдардың
үкімет құрамына кіруіне қарсылық танытады [25,112] . Енді Пиночет
жақтастары түрлі әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы үкімет құрамындағы
конституцияшылдардан құтыла бастайды. Осындай әдіс-тәсіл негізінде Пиночет
жақтастары оның ішінде қоғамдық жұмыс және көлік министрі болып Умберто
Маглиокетти, ал әскери-әуе күштерінің қолбасшысы болып генерал Густаво Ли
тағайындалады. Жоғарыда атап кеткендей белгілі себептермен генерал Пратс
отставкаға кетеді. Оның отставкаға кетуін бүлікшілер үшін ірі жеңіс деп
бағалауға болады. Пратстан кейін екі генерал бірі карабинерлар корпусының
бас директоры Хосе Мария Сепульведа мен қарулы күштердің әскери-оқу
бөлімінің басшысы Гильермо Пиккерингкте отставкаға кетуге мәжбүр болады. 7
қыркүйекте Альенде генералдармен кездесіп референдум ұйымдастыратындығы
жайлы мәлімдейді. С.Альенде халыққа 11 қыркүйек күні қайырылмақшы болады.
Президенттің бұндай шешімі революционерлердің шапшаң қимылдарға баруына
әкелді. Міне осылайша 1973 жылы 11 қыркүйекте “Унидас”оқу-жаттығу шаралары
орын алады. Ол көзделген жоспар бойынша бір аптадан соң болу керек болатын.
Әскери құрамдар мемлекеттік және үкіметтік орындардың бәрін басып алады.
Көтерілісті қолдаудан бас тарқан офицерлердің бәрі өмірлерімен қош
айтысады. Революционерлер бүкіл БАҚ-мен байланыс құралдарын басып алады.
Барлық операцияны генерал Пиночет Ла-Монедадан 30 шақырым қашықтықта
орналасқан Пеньялаленадан басқарып отырды. Бұл көтерілісте Пиночетке
адмирал Тронносо, генерал Баэса, генерал Гутьеррас секілді майталмандар
қатты көмектеседі [25,116]. Міне осылайша 1973 жылдың 11-қыркүйегі тарихқа
“Пиночет таңы” деген атпен енеді. Пиночет төңкерісі өте қорқынышты, қанды
оқиғалардың бірі болып саналады. Радио арқылы диктатор Хунтаның
прокломациясын жариялайды.
Бұл прокламация төмендегідей жәйттерді хабарлаған болатын: “
-әлеуметтік, экономикалық дағдарыстарды ескере отырып, республика
президенті өз өкілетін қарулы күштер мен карабинерлер корпусына беруге;
-Чили әскери күштері өздеріне жүктелген тарихи миссияны орындап,
халықты марксизмнен азат етеді;
-Чили жұмысшыларының бүгінгі күнге жеткен жетістіктері өте зор
ілтипатпен бағаланады;
-Халық бірлігінің радиостанциялары мен телеарналары осы сәттен бастап
өз жұмыстарын тоқтатуы тиіс. Өйтпеген жағдайда олар күшпен жойылады;
-Сантьяго тұрғындары өз саулықтары үшін үйлерінен шықпауы керек”-
дейді.
Коммюникеге қол қойғандар:
-қарулы күштерден генерал Аугусто Пиночет, адмирал Хосе Торибио
Мерино, генерал Густаво Ли ,
-карабинерлер корпусынан генерал Сесар Мендоса”- делінген [24,5].
Осы хабардан кейін жауап ретінде “Порталес” радиосы арқылы президент
Сальвадор Альенде: “Мен бұл қызметтен кетпеймін, жұмысшылар берген билікті
өз жаныммен қорғаймын”-дейді [24,6]. Біраз уақыт өткен соң “Порталес” үні
өшеді. Осылайша хунта өз сөзіне берік екендігін дәлелдейді. Билік үшін
соғыс түс ауа сағат 15-ке таман аяқталады. Осы күні кешкі сағат 18-ден
бастап коменданттық тәртіп орнайды, тұрғындардың үйлерінен шығуға қатаң
тиым салынады.
Міне, осылайша Чилиде әскери жүйе орнап, Пиночет есімі бүкіл әлемге
танымал болады. Бұл есімнің ХХ ғасыр диктаторларының арасынан ойып тұрып
орын алғаны тарихтан мәлім. Жалпы Пиночет жүйесі туралы әлемдік тарихта
әртүрлі саяси-тарихи баға берілген. Пиночет билігі ресми түрде 1990 жылға
дейін, бас аяғы 17 жылға созылады. Оның билігі кезінде елді репрессиялық
толқындар басты. Аугусто Пиночет 1974 жылы билігін заңдастыру нәтижесінде
(17 желтоқсаннан бастап ел президенті ) плебисцит өткізіп өзін президент
етіп жариялайды [10,223].
Пиночет алдында екі үлкен мәселе тұрды, бірі елдің саяси тұрақтылығын
қамтамасыз ету болса, екіншісі ел экономикасын жақсарту еді. Бірінші
кезекте елдің саяси тұрақтылығынан бастайық. Билікке келе салысымен әскери
хунта елде” ішкі соғыс жағдайын” жариялап ірі көлемдегі репрессиялық
шаралар жүргізе бастайды. Мұндай шараларды жүзеге асыру үшін 100 мың
жауынгер мен әскериленген құрылымдар пайдаланылады. Олардың алдына
демократиялық ұйымдарды, солшыл күштерге жататын 20 мың адамды жою мақсаты
қойылады. Іздеу шаралалына полиция бөлімдері де атсалысады. Азаматтық
соттардың орнын әскери трибуналдар басады. Тек хунта билігінің бірінші
аптасында ғана 20 мыңға жуық адам өлтіріледі, 30 мың саяси тұтқын
азапталады, 25 мың студент оқудан шығарылады, 200 мың өзге көзқарастағы
жұмысшылар жұмыстан шығарылады [25,122]. Марксизмді жою үшін елдің үштен
бірін қыру керек деп есептелді. Елде концлагерлер көптеп салына бастады.
Бір кездері халықтың құмарын қандырып отыратын Ұлттық стадион азаптау мен
тұтқындаудың орталығына айналды. Жоғарыдағы жағдайларды ескере отырып
Пиночет ұлттық барлау орталығын құруды ұйғарады. Алдымен 1973 жылы 31
желтоқсандағы декрет бойынша Сотталғандар ісі бойынша ұлттық атқарушы
секретариаты (бұдан былайғысын СЕНДЕНТ деп оқыңыз ) құрылады. Ал 1974 жылы
шілдеде Ұлттық барлау басқармасы (бұдан былайғысын ДИНА деп оқыңыз )
құрылады. ДИНА-ның қызметіне ақпарат жинау, оны талдау болды, сонымен қатар
ол дербес жазалау акцияларында жүзеге асырып отырды. ДИНА-ның бұл
әрекеттерін гитлерлік гестапомен салыстыруға болады. Азаптаудың өте ауыр
және сорақы түрлері орын алды. Олардың ішінде электроқорқыныш, тұтқындарды
асу, аш атжалмандарға тастау, химиялық қышқылдармен, ыстық сумен күйдіру
және т.б. сорақы түрлері болды. ДИНА-ны Пиночеттің жақын серіктерінің бірі
полковник Контрерас басқарады. Жалпы Ұлттық барлау басқармасы немесе
Пиночеттің атқару билігі Халық бірлігі жақтастарын қатты қадалаған.
Компартияның Марио Самороно, Ульдарико Донайре, Хорхе Муньос, Хосе Вейбель,
Фернандо Наварро, Бернардо Аройа, Сесар Серда, Мануель Варгас секілді ірі
белсенділері із түссіз жоғалды деп есептелді. Сондай-ақ 1976 жылы
Социалистік партияның Эксекиэль Понсе, Карлос Ларка, Рикардо Лагос, Ариэль
Мансилья секілді жетекші басшылары да осындай тағдырдың тәлкегінде кетті
делінеді [25,131]. Бұлардың көпшілігі өлтіріліп Тынық мұхитына тасталып
отырады. Жоғарыдағы СЕНДЕТ пен ДИНА агенттерінің басым бөлігі АҚШ-та оқу-
жаттығу бағдарламасынан өткен жауынгерлер болатын. 1977 жылы 13 тамыздағы
хунтаның номері 1876 декрет-заңнамасына сәйкес ДИНА таратылып, номері 1878
декретке сәйкес Ұлттық ақпараттық орталығы (СНИ) құрылады. Бұл ұйымдардың
аты өзгергенімен заты өзгермеді [1,37]. Бұл ұйымның әрекеті ДИНА-дан асып
түспесе кем болмады. 1980 жылдың шілде айына қарай СНИ жұмысы одан әрі
жандана түседі.1983 жылға қарай адам құқықтарын қорғаудың халықаралық
ұйымдардың берген есебі бойынша 96 патриот өлтіріледі, 379 адам жарақат
алады, абақты мен концлагерлерге жабылғандардың саны 32 мыңнан асып түседі.
1984 жылы 19 сәуірде Социалистік партияның 4 мүшесі ұсталып түрмеге
қамалады. Олармен қоса Социалистік партияның белді мүшесі Хорхе Чадвикпен
Социалистік партияның Орталық Комитетінің мүшесі Луис Гусман да қамалады.
1984 жылы елде 80 адам өлтіріліп, 30 мыңнан астам қарапайым чилиліктер
концлагерлерде болып шығады. 1985 жылы хунта Коммунистік партияның мүшелері
Мануэль Герреро, Хосе Мануэль Парадо және Сантьяго Натиконы ұрлап кетіп,
содан соң азаптап өлтіреді. Олардың мәйіттері Сантьягодан 15 шақырым жерден
табылады. 1985 жылы Чилиде СНИ қолынан 67 мың адам өлтіріліп, 5 мың адам
түрмеге түседі. Құпия агенттермен оппозицияның 530 белсендісі ұрланады
[9,26]. Сонымен қоса Пиночет жүйесі 1974 жылы 30 қыркүйекте генерал Пратсты
Буэнос-Айрес орталығында ДИНА агенттерінің көмегімен өлтіреді. Жалпы
Пиночет қарапайым комммунистік көзқарастағы чилиліктермен қатар ірі-ірі
беделді саяси тұлғалардан өз жолын тазартып отырған. Жоғарыда атап өткендей
Сантьягодағы Ұлттық стадионда жүйенің алғашқы күндері азаптау процессінен
12-15 мың адамнан өтіп отырған. Стадионға жақын маңда велодром болған. Сол
велодромда азаптау мен тұтқындаудың негізгі ошақтарының біріне айналған.
Пиночет жүйесінің алғашқы күндері ол жерде 50 ден 250 адамға дейін атып
отырған. Сонымен қатар 5 мың орындық “Чили” стадионы да өте қатыгез
концлагерлердің біріне айналған. Бұл стадионнан қашып құтылған боливиялық
ғалымдардың айтуынша мұнда басы жоқ, қарны ақтарылған, емшектері кесілген
әйелдер, тіпті жіліктеп тастаған дене мүшелері шашылып жататын болған.
Әскерилер үшін өліктерді жерге тапсырғаннан гөрі, рефрижаторлармен
Вальпараисо портына апарып теңізге тастау тиімді болған. Халық саны 1973
жылы 10.2 млн адам болса, Пиночет билігі кезінде 1 млн.-нан астамы басқа
елдерге қоныс аударуға мәжбүр болды. Ел экономикасы көптеген кәсіби
мамандардан айырылды, елдің интеллектуалдық деңгейі төмендеп кетеді.
Әлемнің испан тілдес аймақтарына қоныс аударған чилиліктер бүгінде испандық
әлеуметтанудың, мексика киномотографиясының, перу журналистикасының,
аргентина медицинасының, вэнесуэль физикасының, коста-рика әдебиетінің
мақтанышы болып отыр. Сол эмигранттардың 60 пайызға жуығы елге оралмады
[9,51]. Керек десеңіз жоғарғы оқу орындарының ректорларына дейін әскери
адамдармен алмастырылып отырған. Бұған мысал ретінде Ұлттық университеттің
ректоры Боэннингердің орнына генерал Дальеудің келуін айтуға болады, ал
шынайы билік фашист Данило Сальседоның қолында болды. Ал ол жас кезінен
бастап шизофриниямен ауыратын болған. Чили фашистерінің арасында
психологиялық ауруларға душар адамдар көптеп кездесіп отырған. Пиночет
билігі кезінде дәл сондайлардың тасы өрге домалайды. Жоғарыда Пиночет
билігі жайындағы пікірлердің әр алуандығы туралы айтып кеткен болатынбыз.
Біреулер Пиночетті фашистке теңесе, енді біреулері оны ұлттың құтқарушысына
теңейді. Ол халықты марксизм-ленинизмнен құтқарып қалды дейді. Оның
жүргізген экономикалық реформалары жайлы да әр алуан пікірлер бар. Кейбір
экономист ғалымдар оны “Чили ғажайыбы” десе, енді біреулері ешқандай да “
ғажайып” болмады дейді. Жалпы ел тұрақтылығын сақтау үшін, экономикалық
тұрақтылықтың да алатын орны ерекше. Сальвадор Альенде басқарған үкіметтің
жүргізген саясаты меншік иелерінің наразылығын тудырған еді. С.Альенде
үкіметі ел экономикасының басым секторларын мемлекет қарамағына алған еді.
Мысалы үшін 1971 жылдың соңына қарай қаржы нарығының 90 пайызы мемлекет
қарамағында болған [10,221]. Мұндай іс-шараларға үкіметтің көп қаржы
жұмсағаны белгілі. Өнеркәсіп орындарын мемлекет қарамағына алу меншік
иелерінің қарсылығына тап болды. 1973 жылдың қыркүйегіне қарай мемлекет 507
фирманы бақылауына алып үлгерді. Өнеркәсіп орындарымен қоса әр түрлі
дәрежедегі банктер, шахталар, т.б. мемлекет бақылауына алынды. С. Альенде
мемлекет басқаруының алғашқы жылы, яғни 1971 жылы Чили экономикалық өрлеу
үстінде болатын. Ішкі жалпы өнім (бұдан былайғысын ІЖӨ деп оқыңыз) 3,6
пайыздан 8 пайызға дейін өсті. Бұл 1950 жылмен салыстырғанда өте жоғарғы
көрсеткіштер еді. Жұмыс күшіне деген сұраныс артты. Осының нәтижесінде
жұмыссыздар саны 5,7 пайыздан 3,8 пайызға дейін қысқарды. Инфляцияны
ауыздықтау саясаты қатаң бақылауға алынды, нәтижесінде бір жылдың ішінде
инфляция көрсеткіші 31,6 пайыздан 22,1пайызға төмендеді. Орташа жалақы
көлемі 22,3 пайызға өсті. Іс жүзінде Халық бірлігі елеулі экономикалық
көрсеткіштерге қол жеткізген еді. Дегенменде 1971 жылы нарықтық
тұрақсыздықтың көріністері бар еді. Олай айтуымыздың себебі, бюджет
тапшылығы 1970 жылы ІЖӨ 3,5 пайызды құраса, 1971 жылы ол көрсеткіш 9,8
пайызға тең болды. Сонымен қатар елдің валюта қоры 59 пайызға, яғни 394
млн доллардан, бір жыл ішінде дәлірек айтсақ 1971 жылға қарай 163 млн
долларға дейін азайып кетеді. Альенденің жүргізген реформаларының
нәтижесінде жеке капитал сыртқа ағыла бастайды. Экспортты ұлғайту саясаты
іске аспай қалады. 1970 жылы экспорттағы тиімді сальдо, яғни экспорт
импорттан 95 млн долларға артық болса, 1971 жылы керісінше импорт
экспорттан 90 млн долларға артық болды.Бұндай оқиғаның орын алуына ең
бірінші, әлемдік нарықта мысқа деген сұраныстың күрт төмендеуі [26,128].
Екіншіден жалақының өсуі. Ол халықтың сатып алу мүмкіншілігін арттырды.
Чили өз-өзін тауармен толық қамтамасыз ете алмаушы еді, сол себепті тұтыну
заттарының басым бөлігі сырттан әкелініп отырды. Елде қаржы жетіспеді, сол
үшін мемлекет эмиссиялық саясат жүргізуге бел буды. Осының нәтижесінде ақша
көлемі 1971жылы 119 пайызға, 1972 жылы 173 пайызға, 1973жылы 413 пайызға
жеткен. Жалпы 1970-1973 жылдары айналымдағы ақша көлемі 30 есеге өскен.
Ендігі кезде тапшылық орын алды, инфляция көлемі күрт өсті. Мысалы 1972
жылы инфляция 260,5 пайызға, 1973 жылы оның көрсеткіші 605,1 пайызға дейін
жетеді. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 1972 жылы 0,1 пайызға қысқарса, 1973
жылы ол 4,3 пайызға дейін қысқарады. Міне осындай процестердің жиынтығын,
нақтырық айтсақ С.Альенденің экономикалық саясатын кейбір ғалымдар
“экономикалық трагедия” деп атап кетеді. Осындай экономикалық қателіктердің
нәтижесінде С.Альенде үкіметінің халық алдындағы беделі түсіп, Пиночеттің
билік үшін күресін біршама жеңілдете түскені осылайша да айғақталады.
Пиночеттің билікке қалай келгендігін жоғарыда атап кеттік. Енді ғалымдардың
біразы “Чили ғажайыбы” атап кеткен Пиночет үкіметінің экономикалық
реформаларына тоқталып кетейік.
Пиночет үкіметінің жүргізген экономикалық реформаларының барлығын
бірдей ғажап болды деп айту асыра сілтегендік болар. Ол жүргізген
реформалардың да кемшілігі болды. Пиночет жүргізген экономикалық саясатын
реформа дегеннен гөрі, экономиканы қайта қалпына келтіру десек те болады.
Ол көпшілік жағдайда С.Альенде жүргізген реформаларды өзгертіп қалпына
келтіріп отырды. Осылайша Пиночет үкіметінің алдында Чили экономикасын
құтқару мақсаты тұрды. Чили экономикасын құтқару үшін шешімін күттірмейтін
екі мәселе тұрды. Біріншіден маркстік, кеинстік экономикалық идеологиядан
құтылу. Екіншіден экономиканы тез арада жандандыру. Билік басына келген
жаңа үкімет мүлдем басқа бағытты таңдап алады. Жаңа үкімет жоспарлы
мемлекеттік, коммуналық экономикадан бас тарты, нарықтық экономикаға көше
бастайды. Халық Пиночет билігі тұсында моральдік бұғауда болғанымен,
экономикалық жағынан тәуелсіз болды деп айтуға болады. Оның себебін
Пиночеттің либералды экономикалық теорияның жақтасы болғандығымен
түсіндіруге болады. Қазіргі таңда Чили 142 мемлекеттің ішінде 30-шы орынға
табан тіреп тұр. Чили экономикалық реформаларының басы-қасында Сантьягоның
Католик университетінің жас экономистері тұрды. Олардың негізгі ұстанған
бағыты, ол онша еленіп қоймайтын чикаго мектебінің доктриналары еді
[10,227]. Чикаго доктринасы нарықтық қатынас арқылы шешу, мемлекеттің
экономикаға араласуына қарағанда анағұрлым жоғарғы жетістіктерге әкеледі
деп шешті. Мемлекет либералды позицияны ұстануы керек деді. Реформаторлар
оның жүзеге асуына көп көмек көрсетті. Біріншіден бизнестің өркендеуіне
кедергі болып келген әкімшілік шектеулерді жойды. Осылайша өнеркәсіпте
болсын немесе шағын бизнесте болсын табыс табу стимулы жанданды. Екіншіден
бағаны либерализациялау жүзеге асырылды. Бұл өз кезегінде инфляция
көлемінің күрт өсуіне алып келді. Үшіншіден 1973-1974 жылдары қарқынды
түрде жекешелендіру шаралары жүргізілді. Ең алдымен 259 кәсіпорын бұрынғы
иелеріне қайтарылды. Бұнымен реформаторлар тоқтамады, 70 жылдар қарсаңы
бойында 200 фирма мен банктер жекешелендіріліп жекелеген инвесторларға
сатылды. Шет ел капиталын тарту үшін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz