Алматы қаласынан шығарылатын зиянды заттектердің қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсері

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6

I. ҚАЗАҚТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ АТМОСФЕРАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЛАСТАНУЫ ... ...6
1.1 Шет елдер және Қазақстан қалаларының атмосферасының ластануы ... .6
1.2 Республика қалалары ауасының әр түрлі заттармен ластану деңгейі ... ... ... .11
1.3 Алматы қаласы топырағының ауыр металдармен ластануы ... ... ... ... ... ..17

ІІ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ АТМОСФЕРАЛЫҚ АУАСЫНЫҢ ЛАСТАНУ ЖАҒДАЙЫ ... ...20
2.1 Алматы қаласының атмосфералық ауаның әртүрлі заттармен ластануы ... ... 20
2.2 Қала атмосферасын ластайтын негізгі көз болып саналатын . автокөлік шығарындылары ... ... ..24

ІІІ. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3.1 Зерттеу объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

IV. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ...33
4.1 Атмосфералық ауаны ластайтын көздердің бірі автокөліктерден шығарылатын зиянды заттар мөлшерін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4.2 Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің
ағаш өсімдіктерінің морфологиялық құрылысына әсерін зерттеу ... ... ... ... ... 37
4.3 Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің
ағаш өсімдіктерінің анатомиялық құрылысына әсерін айқындау ... ... ... ... ... .40

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ТҰЖЫРЫМДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

Жаратылыстану-география факультеті
Экология кафедрасы

Диплом жұмысы

Тақырыбы: АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНАН ШЫҒАРЫЛАТЫН ЗИЯНДЫ ЗАТТЕКТЕРДІҢ ҚОРШАҒАН
ОРТАНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕРІ

Орындаған: ___________ Раймбекова Асель Руслановна
050608 –Экология
мамандығын бітіруші
Ғылыми жетекшісі: ________ б. ғ. к., доцент м. а. М.С. Қапасова

Диплом жұмысы кафедра мәжілісінде талқыланып,
қорғауға жіберілді
Хаттама № ____ “___” ______ 2008 ж.
Экология кафедрасының меңгерушісі: ________п.ғ.к Н. А. Мухамединова

Алматы -2008 ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. Қазақтан Республикасы қалаларының атмосферасының жалпы
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Шет елдер және Қазақстан қалаларының атмосферасының
ластануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Республика қалалары ауасының әр түрлі заттармен ластану
деңгейі ... ... ... .11
1.3 Алматы қаласы топырағының ауыр металдармен ластануы
... ... ... ... ... ..17
ІІ. Алматы қаласы атмосфералық ауасының ластану жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Алматы қаласының атмосфералық ауаның әртүрлі заттармен
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.2 Қала атмосферасын ластайтын негізгі көз болып саналатын – автокөлік
шығарындылары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ІІІ. Зерттеу объектілері және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.1 Зерттеу
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 32
IV. Зерттеу нәтижелері және оларды
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4.1 Атмосфералық ауаны ластайтын көздердің бірі автокөліктерден шығарылатын
зиянды заттар мөлшерін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 33
4.2 Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің
ағаш өсімдіктерінің морфологиялық құрылысына әсерін
зерттеу ... ... ... ... ... 37
4.3 Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің
ағаш өсімдіктерінің анатомиялық құрылысына әсерін
айқындау ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Тұжырымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45

РЕФЕРАТ

Диплом жұмысы_62___ беттен, _35__суреттен, 25___кестеден тұрады, және
____ әдебиет қолданылды.
Жұмыстың орындалуы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты,
экология кафедрасы
Зерттеу аймақтары, материалдары мен әдістері:
Зерттеу аймақтары: 1-нүкте; Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысы, 2-нүкте;
Райымбек даңғылы, Абылайхан қиылысы, 3-нүкте; Абай даңғылы, Алтынсарин
қиылысы, бақылау варианты; Алма-Арасан (Іле Алатауы орта деңгейі 3000 км
теңіз деңгейінен жоғары)
Материалдары: зерттеу аймақтарынан жиналған Pinus silvestris L.,
Picea obovata Ledb., Ulmus pumila L., Ulmus glabra L. өсімдіктерінің
жапырақтары
Әдістері: 1 сағат ішінде (әрбір 20 минут) көшеде күріп өткен автокөлік
түрі мен олардың саны анықталды. Зерттеу нысандарын фиксациялау (1:1:1)
спирт, су, глицерин, анатомиялық құрылысын зерттеуге жалпыға бірдей
қолданылатын әдіс арқылы жапырақтың көлденең кесіндісін жасалды.
Жұмыстың мақсаты: Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттардың
қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсерін анықтау
Жұмыстың міндеттері:
1. Алматы қаласынан шығарылатын зиянды заттектердің қоршаған ортаға
тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтау;
2. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің ағаш өсімдіктерінің
морфологиялық құрылысына әсерін зерттеу;
3. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің ағаш өсімдіктерінің
анатомиялық құрылысына әсерін айқындау.
Ғылыми жаңалығы: Автокөліктен ауаға шығарылатын зиянды заттардың
ағаш өсімдіктерінің морфологиялық- анатомиялық құрылысына әсері алғаш рет
зерттелді.
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда атмосфераның зиянды заттектермен
ластануы өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Атмосфераның зиянды заттектермен ластану салдарынан климаттың
өзгеруі, озон қабатының жұқаруы, парниктік эффектісі, қышқылдық жаңбыр
пайда болуда. Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға
қатты бөлшектер, шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот
оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті
сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады.
Өнеркәсіпте және көлік отыны жанған кезде түзілетін азот оксидтері,
N2O, NO, NO2 атмосфераны ластайтын көздердің бірі.
Атмосфераның ластануына өнеркәсіп орындары, жылу электрстанциялары,
ауыл шаруашылығы, құрылыс орындары, автокөлік шығарындылары себеп болып
отыр.
Жоғарыда айтылған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа
құрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық
өзгерістерге ұшырайды.
Алматы қаласынан шығатын зиянды заттектердің негізгі көзі болып
автокөлік шығарындылары табылады. Автокөліктерден шығатын зиянды
заттектерге көмірқышқыл газы, көміртек оксиді, көмірсутектер, сутек,
альдегидтер, т.б. яғни барлығы 200 - ге жақын компоненттер бар.
Бұл шығарынды заттектер адам ағзасына кері әсерін тигізеді. Тыныс алу
жолдарының қабынуына, жүйке жүйесіне, өкпенің қатерлі ісік ауруына душар
етеді. Канцерогенді, теротогенді, мутагенді аурулар туғызады.
Сондай-ақ өсімдіктер үшін де улы болып саналатын күкірт, фтор,
хлордың қосылыстары мен көмірсутектер. Егер ауада 0,2- 0,5 мгм3 зиянды
заттар болса өсімдіктің жапырағында жүретін фотосинтезді тежейді және
хлороз кеселімен зақымдалуына ықпалын тигізеді. Өсімдіктің өсіп дамуына
зиянды әсер етеді. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектермен, Алматы
ауасының ластануы бүгінгі таңда қарқынды жоғарылауда.
Жұмыстың мақсаты: Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттардың қоршаған
ортаның экологиялық жағдайына әсерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Алматы қаласынан шығарылатын зиянды заттектердің қоршаған ортаға
тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтау;
2. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің ағаш өсімдіктерінің
морфологиялық құрылысына әсерін зерттеу;
3. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектердің ағаш өсімдіктерінің
анатомиялық құрылысына әсерін айқындау.
Ғылыми жаңалығы: Автокөліктен ауаға шығарылатын зиянды заттардың
ағаш өсімдіктерінің анатомиялық - морфологиялық құрылысына әсері алғаш рет
анықталды.
Жұмыстың көлемі: Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім - төрт тараудан,
суреттен, кестеден, қорытындыдан, тұжырымдардан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I. Қазақтан Республикасы қалаларының атмосферасының жалпы ластануы
1.1 Шет елдер және Қазақстан қалаларының атмосферасының ластануы
Қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде пайда болған және
ортаны ластайтын кез келген физикалық агенттерді, химиялық заттектерді және
биологиялық микроорганизмдерді ластағыштар деп атайды.
Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға қатты
бөлшектер, (шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот
оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті
сутек, аммиак, хлор, фтролы сутек,) жатады. Өнеркәсіпте және көлік отын
жанған кезде түзілетін азот оксидтері (N2O, NO, NO2 ) атмосфераны ластайтын
көздердін бірі. Күн сәулесінің әсерінен күрделі химиялық реакцияға түсіп
нәтижесінде уытты фотооксиданттар (озон, азот қышқылы) түзілуіне үлес
қосады. Атмосферада озот оксидтерінің, фотооксиданттардың концентрациясы
жоғары болған кезде адам улануы мүмкін. Соның салдарынан өкпесі ісінеді,
сілемейлі қабығында жара пайда болады, басы ауырады, ұйқысы қашады. 1
Қазір атмосфераның зиянды заттармен ластанғандығы соншалық, сол
ластанған көзден ондаған, тіпті жүздеген километрге дейін таралады.
Атмосфераға техногендік жылудың, көмірқышқыл газының және аэрозольды
қоспалардың түсуіне байланысты климаттың өзгеру мүмкіндігі;
Атмосферада фреондардың, азот тотықтарының және басқа да кейбір қоспалардың
түсуінен жердің озон қабатының бұзылуы мүмкін;
Дүниежүзілік метерологиялық ұйымның деректеріне қарағанда, ауылдық
жерлерден гөрі қалалардағы атмосферада газ күйіндегі лас заттар 15-25 есе
және қатты заттар 10 еседей көп екендігі анықталады. Қыс айларында
қалаларда тұман екі еседей, жауын –шашынмен 5-10 % көп түсетіндігі, жерге
жететін күн радиациясының деңгейі 20-30 % орташа температура 0,5-1,5С
жоғары, желдің орташа жылдамдығы 20-30% кем болатындығы байқалды.2.
Түтіннің құрамындағы газдар қолайсыз метерологиялық жағдайларда қалың
улы тұмандардың түзілуіне әкеп соғады. Мысалы: Лос -Анджелес қаласында,
Калифорнияда, Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бір қатар елдерде
зиянды улы заттардың жоғары концентрациясының атмосферада жинақталуы
нәтижесінде смог деп аталатын қалың тұмандар байқалды.
Лондонда смогтар ХІХ ғасырдың соңынан бастап –ақ белгілі болған, Әсіресе
1952 және 1956 жылдары болған смогтар елге үлкен зардаптарын тигізді 1952
жылдын 5-9 желтоқсан аралығында қаланың үстін қаптаған тұман жауып тұрған.
Тұманың құрамындағы зиянды қосылыстардың (Күкірт ангидриді, азот оксиді,
альдегидтер, хлорлы көмірсутектер,т.б) мөлшері ауада қалыптағы нормадан 5-
6 есе көп болып, 12 сағаттан кейін көптеген адамдарда тыныс алу жолдарының
аурулары, бас ауру, бас айналу, жөтел күшейген. Созылмалы бронхит аурумен
ауыратын адамдардың көпшілігі смогтың әсерінен қазаға ұшыраған.
Ұлыбритания астанасының үстінде 1956 жылы ақпанда 96 сағат бойы жауып
тұрған смог мындаған адамдардың ажалына себеп болған. 1968 жылы Лондонда
“Ауа тазалығы туралы заң ”қабылданғаннан соң атмосфераның ластануы біршама
азайған.
Атмосфераның ластануы адам, жануарлар, өсімдіктер үшін әрқашан зиян.
Өсімдіктер үшін әсіресе улы болып саналатын күкірт, фтор, хлордың
қосылыстары мен көмірсутектер. Олар ауыл шаруашылық дақылдарына, орман мен
бақтар, парктерге үлкен зиян келтіреді. Дәнді дақылдардан бұл газдарға өте
сезімтал- арпа, көкөністерден –шпинат, капуста, салат, редис.
Ауаның құрамында болатын күкіртті газдың шектеулі нормасы 0,02 мгм3,
азот оксидтері-0,02 мгм3 және аммиак-0,1 мгм3. 3
Атмосфералы ауаның жағдайын бақылау 2007 жылы 50 стационарлы кентте
жүргізілді, 21 елді мекен республикасында: Ақтау, Ақтөбе, Алматы, Астана,
Атырау, Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Риддер,
Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент, Екібастұз
қалалары.
Ауаның ластануының ең жоғары деңгейі (ИЛА 5-12,6 ) Алматы қаласында.
Ластанған (ИЛА 5-5) қалаларға 10 қала жатқызылған, соның ішінде ауаның
жоғары ластануы (ИЛА 5-7) 8- қалада (1.1 сурет).
Республикамыздың 18 қаласында бір ғана улы зат қоспасы бар ластану
концентрациясының орта мәні ШРК- дан асып түсіп отыр, ал 5 қалада (Алматы,
Риддер, Теміртау, Өскемен, және Шымкент) үш және одан көп улы заттар
қоспасының концентрациясы ШРК –дан жоғары. 10-қалада азот диоксидінің 1,3-
2,2 ШРК шегіндегі орта концентрациясы байқалған. Ал 1,2-2,8 ШРК шегіндегі
ауаға көтерілген улы заттар (тозаң түрінде) – 9 қалада, 1,3-4,3 ШРК шегінде
формальдегид – 7 қалада, 1,7-3,0 ШРК шегіндегі фенол – 4 қалада байқалған.
Бақылау жүргізіліп отырған жерлерде 20 елді мекенде ең болмағанда бір
ғана улы зат қоспасының бір жолғы концентрациясы ең шекті мөлшері ШРК –
дан асып кеткен, Бұл жағдайда мұның өзінде 12 қалада (Алматы, Астана,
Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Павлодар, Семей, Тараз, Теміртау, Шымкент,
Өскемен, және Глубокое кенті) үш және одан да көп улы зат қоспасы үшін
белгіленген ШРК – дан асып кеткені байқалған. Ауаға көтерілген улы
заттардың ШРК – дан жоғары концентрациясы 16 қалада, оксидті көміртек -14
қалада, диоксидті азот мен формальдегид – 4 қалада, аммиак пен фторлы
сутегі – 3 қалада, күкірт диоксиді – 2 қалада (1- кесте) байқалған.
2007 жылы атмосфералық ауаның жоғары ластануының (ВЗ) 22 жағдайында
және төтенше жоғары (ЭВЗ) 1 жағдайында улы заттың концентрациясының рұқсат
етілетін мөлшерден 10,2-14,0 есе (1.2 кесте) артық болуы тіркелген: Астана
қаласында улы заттың ауаға көтерілетін концентрациясының ең шекті мөлшері
көктем айында 14,6 ШРК (1 ВЗ), мамырда – 65,2 ШРК (1 ВЗ), болған, азот
диоксиді (3 ВЗ) концентрациясы ШРК – дан 10,4 – 23,8 есе артқан ; Балқашта
улы заттың ауаға көтерілетін концентрациясы рұқсат етілетін мөлшерден 10,2-
11,6 есе артқан, күкірт диоксиді – 10,3 -21,3 есе артқан, Қызылордада улы
заттың аспанға көтерілетін концентрациясы рұқсат етілген мөлшерден 10,2-
14,0 есе артқан (2-кесте).14

1- кесте

Қазақстан Республикасы қалаларының 2007
жылғы
атмосферасының жалпы ластануы

Қоспалар аттары Қала Қала бойынша орташа ШРК-сы жоғары
саны қала саны
Орташа максимальды
концентрация концентрация
мгм3 мгм3 ШРК орташамакси-м
ШРК қысқаша альды
қысқаша жоғарыла
жоғарыла у
у
Өлшенген зат 20 0,176 1,2 3,260 6,5 9 16
Күкірт диоксиді 21 0,024 0,5 0,710 1,4 3 2
Араласқан сульфат 10 0,006 0,088
Көміртегі оксиді 19 1,35 0,5 12,92 2,6 0 14
Азот диоксиді 21 0,043 1,1 0,282 3,3 10 18
Азот диоксиді 4 0,021 0,3 0,093 0,2 0 0
Аммиак 5 0,039 1,0 0,243 1,2 1 3
Күкірттісутек 6 0,002 0,010 1,2 4
Фторлы сутек 0,003 0,5 0,058 2,9 0 3
3
Күкірт қышқылы 2 0,021 0,2 0,057 0,1 0 0
Фенол 10 0,00371,2 0,023 2,3 4 9
Формальдегид 9 0,00822,7 0,037 1,1 7 4
Хлор 2 0,002 0,1 0,100 0,5 0 1
Хлорлы сутек 1 0,030 0,3 0,570 2,9 0 1
Мышьяк 3 0,001 0,2 0,003

2- кесте
2007 жылғы атмосфералық ауаның жоғары және төтенше ластануы (ВЗ) и (ЭВЗ)

Қала Қоспалар Айлық Уақыт № Концентрация
аттары КБЛ
(ПНЗ)
ШРК қысқаша
мгм3 жоғарылау
Балқаш Күкірт 27 ақпан 13 сағат4 5,136 10,3
диоксиді
24сәуір 13сағат 3 5,610 11,2
8 мамыр 13 сағат3 6,340 12,7
8 мамыр 13 4 8,280 16,6
сағат.
30 қазан 13сағат 3 10,66021,3
30 қазан 13 4 7,120 14,2
сағат.
5 қараша 13 сағат4 7,840 15,7
Ауаға 8 мамыр 13 3 5,8 11,6
көтерілген сағат.
улы заттар
8 мамыр 13 4 5,1 10,2
сағат.
5 қараша 13 3 5,1 10,2
сағат.
Астана Ауаға 24 сәуір 19 сағат2 7,1 14,2
көтерілген
улы заттар
24мамыр 19сағат.2 32,6 65,2
(ЭВЗ)
Азот диоксиді10 қазан 19 сағат4 2,02 23,8

11 қазан 19 сағат4 1,15 13,5
13желтоқса7 сағат 4 0,88 10,4
н
Қызылорда Ауаға 20 тамыз 19 сағат1 6,9 13,8
көтерілген
улы заттар
21 тамыз 7 сағат 1 5,1 10,2
21тамыз 13 сағат1 7,0 14,0
21тамыз 19 1 6,0 12,0
сағат.
22 тамыз 7 сағат 1 5,7 11,4
22тамыз 13 сағат1 6,8 13,6
22 тамыз 19 сағат1 6,6 13,2
23 тамыз 13 сағат1 7,0 14,0

1 сурет - 2007 жылғы Қазақстан Республикасы атмосферасының ластану индексін
қала бойынша салыстыру

1.2 Республика қалалары ауасының әр түрлі заттармен ластану деңгейі

Атмосфералық ауаның ластануын бақылау үлкен қалаларда және өндіріс
орындарында жүргізілді.
Қазақстанның атмосферасының ауасында зиянды заттектердің құрамы 2007
жылы жоғары деңгейде қалуда.
Республика қаласында орташа концентрациялы қалқыған шаңның Шекті
рауалы концентрациясы 1,2. Алматы, Астана, Қызылорда, қалаларында қалқыған
заттың орташа концентрация 2-ге жоғарылады. Ақтау, Атырау, Балқаш,
Риддер, Семей, Теміртау, Өскемен, Шымкент, қаларында ШРК 1,0-1,8.
Астана қаласында максималды бір жолғы қалқыған зат концентрациясы
65,2 ШРК –ға жетті. Қызылорда қаласында -14 ШРК, Балқаш -11,6 ШРК, Атырауда-
3,4 ШРК, Ақтау, Алматы, Жезқазған, Теміртау, Шымкент, Екібастұз,
қалаларында орналасқан шекті 2,0-2,8 ШРК. Қарағандыда және Глубокое
кентінде 1 ШРК жоғарылаған.
Орта концентрациялы күкірт диоксиді республика қаласы бойынша ШРК-
дан көтерілмеген. Балқаш қаласында күкірт диоксидінің орташа концентрациясы
2,2 ШРК құрайды. Қызылорда, Риддер, және Өскемен қалаларында 1,0-1,8 ШРК.
Балқаш қаласында белгіленген максималды бір жолғы концентрация 21,3-тың
ШРК. Өскеменде -3,1 ШРК, Жезқазғанда-1,0 ШРК.
Сульфаттың орташа концентрациясы 0,006 мгм3 құрайды. Балқаш
қаласында сульфаттың 0,25 мгм3 үлкен біртекті концентрациясы
белгіленген.
Көміртегі оксидінің орташа концентрациясы республика қаласы
бойынша шекті мөлшерден жоғарылаған, ШРК 0,5 құрайды. Алматы қаласында
көміртегі оксидімен 0,9 ШРК, ауаның ластану деңгейіне бақылау жүргізілді.
Максимальды бір жолғы көміртегі оксидінің концентрациясы Алматы, Тараз,
Қостанай қалаларында ШРК - сы 5 жоғарылаған . Павлодар, Теміртау, Шымкентте
4,0-4,8 ШРК құрайды. Қарағанды қаласында -3,0 ШРК. Астана, Ақтөбе, Балқаш,
Жезқазған Петропавл, Семей, Өскемен, және Екібастұз қалаларында 1,0
-2,4ШРК.
Азот диоксидінің орташа концентрациясы республика қалалары бойныша
1, ШРК. Алматы қаласында азот диоксидінің орташа концентрациясы 2,2 ШРК
құрайды. Ақтау, Ақтөбе, Астана, Қызылорда, Қостанай, Петропавл, Риддер,
Семей, Тараз, Теміртау, Шымкент, Өскемен, және Глубокое кенті қалаларында
шекті 1,0-1,7 ШРК табылған. Астана қаласында максимальды бір жолғы азот
диоксидінің концентрациясы ШРК 23,8 тең екендігі бақыланды. Өскеменде – 5,4
ШРК, Алматыда, Қарағанды, Павлодар, Семей, және Таразда ШРК3 жоғары Ақтау,
Риддер, Қостанай, Теміртау, Шымкент және Глубокое кентінде ШРК 2,0-2,9.
Ақтөбе, Балқаш, Жезқазған, Қызылорда, Петропавл қалаларында ШРК 1.
Азот оксиді орташа максимальды бір жолғы концентрациясы ШРК
жоғарылаған. Ақтөбе қаласында азот оксидінің үлкен орташа ШРК -0,5
бақыланды.
Фенолдың орташа концентрациясы 1,2 ШРК құрайды. Теміртау қаласында
орташа концентрация 0,3 ШРК жеткен. Жезқазған, Қарағанды, Риддер
қалаларында ШРК 1,7. Семей, Өскеменде ШРК 1,0 Теміртау қаласында
максимальды бір жолғы фенол концентрациясы 4,8 ШРК – ға теңдігі бақыланған.
Семей ШРК 4,0, Өскемен ШРК 3,9, Глубокое кентінде ШРК 2,8, Алматы,
Жезқазған, Қарағанды, Павлодар, және Риддер қаласында ШРК 1,1-2,0.
Формальдегидтің орташа концентрациясы республика қаласы бойынша ШРК
2,7 құрайды. Формальдегидтің орташа концентрациясы Ақтөбе, Алматы және
Шымкент қаласында ШРК 4,0-4,3. Қарағанды және Таразда ШРК 2,7, Өскеменде
ШРК 2,0, Петропавлда 1,3 ШРК. Шымкент қаласында максималды бір жолғы
формальдегидтің ШРК 2 жоғары тіркелген. Ал Алматы, Тараз, Өскемен
қалаларында ШРК 1 жоғары.
Күкіртті сутегінің максимальды концентрациясы Теміртау қаласында 2
ШРК жоғарылаған. Ақтөбе, Шымкент, Павлодар қалаларында 1 ШРК.
Теміртау қаласында аммиактың орташа концентрациясы 2,0 ШРК.
Шымкентте 1,1 ШРК. Аммиактың максимальды бір жолғы концентрациясы
Павлодарда, Теміртау қаласында 2 ШРК жоғарылаған. Шымкентте 1 ШРК. Астана,
Тараз, Өскемен қалаларында Фтор сутегі шекті мөлшерде табылған. Астана
қаласында максималды бір жолғы фтор сутегінің концентрациясы 4 ШРК
құрайды. Өскеменде 2,6 ШРК.Павлодарда 1.8 ШРК
Хлорлы сутегінің максималды бір жолғы концентрациясы Павлодар
қаласында 2,9 ШРК жеткен. Өскемен қаласында хлор 1,9 ШРК.
Риддер, Өскемен және Глубокое кенттінде мышьяктың ауаны орташа
ластау деңгейі шекті рауалы мөлшерде табылды.
Астана қаласында хромның құрамы, Павлодарда хлор, Ақтауда,
Өсеменде күкірт қышқылы ШРК – дан жоғарыламаған.14

3-Кесте

Қазақстан республикасының 2007 жылғы ауа бассейнінің ластануы
Қоспалар Орташа Максимальды
Қала, ИЛА5 аттары концентрация, концентрация, Концентраци
яның
қайталануы
Елді мекен ШРК мгм3ШРК мгм3 ШРК Қоспаның
жоғарылауы қысқаша қысқаша жоғары ШРК
жоғарыла жоғарыла%
уы у
1.Актау 4,3 өнделген 0,27 1,8 1,0 2,0 4
Азот диоксиді0,04 1,0 0,17 2,0 3
2.Актобе 9,5 Көміртегі 1,5 5,0 1,0
оксиді
Азот диоксиді0,05 1,3 0,11 1,3 2
Күкіртті 0,005 0,014 1,8 1
сутегі
Формальдегид 0,0134,3 0,024
3. Алматы 12,6 өнделген 0,34 2,3 1,40 2,8 14
Көміртегі 2,7 27 5,4 10
оксиді
Азот диоксиді0,09 2,2 0,29 3,4 47
Фенол 0,001 0,011 1,1 0,1
Формальдегид 0,0124,0 0,053 1,5 1
4. Астана 4,5 өнделген 0,37 2,5 32,6 65,2 21
Көміртегі 0,7 10 2,0 1
оксиді
Азот диоксиді0,04 1,0 2,02 23,8 12
Фторлы 0,003 0,080 4,0 4
5. Атырау 2,4 өңделген 0,17 1,2 1,7 3,4 9
6. Балхаш 3,8 өңделген 0,17 1,2 5,8 11,6 1
Күкірт 0,1092,2 10,66021,3 4
диоксиді
Көміртегі 0,7 10 2,0 0,2
оксиді
Азот диоксиді0,01 0,11 1,3 0,1
7.Глубокое 3,0 өңделген 0,05 0,9 1,8 0,3
кенті
Азот диоксиді0,06 1,5 0,22 2,6 24
Фенол 0,002 0,028 2,8 4
8.Жезқазган 5,2 өңделген 0,25 1,7 1,0 2,0 6
Күкірт 0,016 0,497 1,0
диоксиді
Көміртегі 0,9 6 1,2 0,1
оксиді
Азот диоксиді0,03 0,14 1,6 3
Фенол 0,0051,7 0,018 1,8 10
9.Карағанды7,5 өңделген 0,07 0,7 1,4 0,1
Көміртегі 1,7 15 3,0 2
оксиді
Азот диоксиді0,03 0,29 3,4 3
Фенол 0,0051,7 0,020 2,0 3
Формальдегид 0,0082,7 0,022
10.Костанай 3,1 Көміртегі 1,6 27 5,4 1
оксиді
Азот диоксиді0,06 1,5 0,22 2,6 5
12.Кызылорда 5,5 өңделген 0,43 2,8 7,0 14,0 10
Күкірт 0,0511,0 0,129
диоксиді
Азот диоксиді0,04 1,0 0,14 1,6 0,2
11.Павлодар 1,9 өңделген 0,11 2,4 4,8 1,4
Көміртегі 1,2 24 4,8 1,0
оксиді
Азот диоксиді0,02 0,29 3,4 1,9
Күкірттісутек0,001 0,011 1,4 0,1
Фенол 0,001 0,011 1,1 0,1
Хлорлы Сутек0,030 0,57 2,9 1,6
12.Петропавл 4,3 Көміртегі 1,9 10 2,0 2
оксиді
Азот диоксиді0,05 1,3 0,15 1,8 2
Формальдегид 0,0041,3 0,010
13. Риддер 7,4 өңделген 0,15 1,0 0,30
Күкүірт 0,0921,8 0,243
диоксиді
Азот диоксиді0,07 1,7 0,17 2,0 21
Фенол 0,0051,7 0,011 1,1 0,1
14. Семей 4,6 өңделген 0,15 1,0 2,0 4,0 1
Көміртегі 1,6 10 2,0 0,6
оксиді
Азот диоксиді0,06 1,5 0,26 3,1 21
Фенол 0,0031,0 0,040 4,0 6
15.Тараз 7,5 өңделген 0,14 2,4 4,8 0,7
Көміртегі 1,9 26 5,2 3
оксиді
Азот диоксиді0,06 1,5 0,32 3,8 17
Фторлы сутегі0,002 0,036 1,8 0,3
Аммиак 0,028 0,42 2,1 0,1
Формальдегид 0,0082,7 0,048 1,4 0,1
16 .Теміртау 8,6 өңделген 0,20 1,3 1,0 2,0 5
Көміртегі 1,1 23 4,6 1
оксиді
Азот диоксиді0,03 0,20 2,4 6
Күкіртті 0,002 0,018 2,3 1
сутегі
Фенол 0,0093,0 0,048 4,8 29
Аммиак 0,0832,1 0,540 2,7 4
17.Уральск 0,7 Азот диоксиді0,02 0,04
18. Өскемен 7,2 өңделген 0,15 1,0 2,0 4,0 6
Күкірт 0,0481,0 1,530 3,1 0,4
диоксиді
Көміртегі 0,8 12 2,4 1
оксиді
Азот диоксиді0,06 1,5 0,46 5,4 23
Фенол 0,0031,0 0,039 3,9 6
Хлор 0,004 0,19 1,9 0,1
Формальдегид 0,0062,0 0,056 1,6 0,1
Фтористый 0,002 2,6
сутегі 0,051 1
19. Шымкент 11,2 өңделген 0,22 1,5 1,0 2,0 0,1
Көміртегі 2,1 20 4,0 3
оксиді
Азот диоксиді0,05 1,3 0,25 2,9 6
Күкіртті 0,001 0,009 1,1 0,1
сутек
Аммиак 0,0451,1 0,230 1,2 0,1
Формальдегид 0,0134,3 0,075 2,1 2
20.Екібастұз 1,2 өңделген 0,06 1,3 2,6 0,2
Көміртегі 0,9 9 1,8 0,6
оксиді

2007 жыл мен 2006 жылды салыстырғанда Актөбе, Алматы, Атырау,
Астана, Жезқазған, Қостанай, Петропавл, Павлодар, Риддер, Семей, Тараз,
Теміртау, Орал, Өскмен, Шымкент и Екібастұз қалаларының атмосфералық
ауасының ластануы өзгермеген, Ақтау және Балқаш қаласында жоғарылаған,
Караганды және Глубокое кентінде төмендеген. (3-кесте. ).
Ал 2007 жыл мен 2005 жылды салыстырғанда Актау, Актөбе, Атырау,
Жезказган, Костанай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Теміртау, Орал,
Шымкент и Екібастұз қалаласының атмосфералық ауасы өзгермеген. Алматы,
Карағанды, Риддер, Өсемен және Глубокое кентінде ауаның ластану деңгейі
белгіленген. Астана және Балқашта – жоғарылаған . (4-кесте.).14

4-кесте Қазақстан Республикасы қалалары
бойынша атмосфералық ауаның ластану деңгейі.
ИЛА5 Ауаның ластануына
Қала өнеркәсіп орындарының әсері
жоғары.
2005 жыл2006 жыл2007 жыл
1 Алматы 15,2 12,1 12,6 Автокөлік, энергетика
2 Шымкент 11,8 10,7 11,2 Түсті металлургия,
химиялық,
Мұнай өндіру
3 Актөбе 10,1 9,7 9,5 Қара металлургия, химиялық
4 Теміртау 8,3 8,9 8,6 Қара металлургия, химиялық
5 Карағанда 13,9 10,7 7,5 Энергетика, көмір өңдіру
автокөлік
6 Тараз 8,0 7,6 7,5 Химиялық
7 Риддер 8,3 7,6 7,4 Түсті металлургия,
энергетика
8 Өскемен 8,7 6,5 7,2 Түсті металлургия,
энергетика
9 Қызылорда 5,5 Энергетика
10Жезқазған 5,5 5,8 5,2 Түсті металлургия,
энергетика
11Семей 4,8 4,0 4,6 Энергетика, Құрылы с
материалы
12Астана 3,7 4,7 4,5 Энергетика, автокөлік
13Ақтау 4,0 3,5 4,3 Химиялық
14Петропавл 4,0 4,2 4,3 Энергетика, құрылысорындары
15Балхаш 3,0 2,8 3,8 Түсті металлургия,
энергетика
16Қостанай 3,5 2,9 3,1 Энергетика
17 Глубокое кенті 4,7 4,6 3,0 Түсті металлургия
18Атырау 2,2 2,3 2,4 Мұнай өңдіру
19Павлодар 1,3 1,7 1,9 Мұнай өңдіру энергетика
20Екібастұз 1,5 1,3 1,2 Энергетика, көмір өңдіру
21Орал 1,0 0,8 0,7 Энергетика
Қала бойынша 6,17 5,62 5,52
орташа

1.3 Алматы қаласы топырағының ауыр металдармен ластануы
Топырақтың ластану жағдайы, 18 қалада 13 республика облысында
бақылау жүргізілді. Топырақты бақылау көктем және күз айында 2007 жылы 5
нүктеде жүргізілді. Нүктені таңдауға себеп болуға үлкен қала қамтылған,
есепке алынған жүгі көп автомагистраль, өндіріс орындары, сондай-ақ
рекрациялық зона.
18 қаланың ішінде топырағының ластануына ерекше көңіл бөліп отырған
қаламыз Алматы қаласы.
Алматы қаласының топырағы таңдап алынған ауданда тексерілді, жыл
бойындағы кадмий құрамы шекті мөлшерде табылды. Қорғасынның ШРК 0,6-1,8,
цинк ШРК 0,9-1,4 ,мыс ШРК 0,7-1,7 хром ШРК 0,6-2,1. Топырақтың ауыр
металмен ластануы Абай бойы мен Сейфуллин бойында көктемде және күзде мыс,
қорғасын, цинк, хром құрамдары 1,0-2,6 ШРК табылған. ВАЗа ауданында
көктемде хром концентрациясы ШРК 1,2 жетті. Күз айында мыс, қорғасын, цинк
және хром құрамы шекті 1,1-1,7 ШРК табылды. АХБК ауданында хорм
концентрациясы көктемде 2,8 ШРК құрады. Күзде цинк -1,1 ШРК. Аэропорт
ауданында қорғасын концентрациясы күзде 1,4 ШРК жетті. 14

5-кесте
2007 жылғы көктемде және күзде топырақты тексерген талдау қорытындысы

Қала Таңдалған орын Көктем Күз Жарты жыл
Қоспала
р

Алматы ҚазҰУ автотұрақ аймағы Кадмий

аттары Максималды бір Орташа тәуліккласы
рет
Азот диоксиді 0,085 0,04 2
Көміртегі оксиді 5,0 3 4
Қалқыған зат (шаң) 0,5 0,15 3
Фенол 0,01 0,003 2
Формальдегид 0,035 0,003 2
Күкірт диоксиді 0,5 0,05 3

*
Санитарлы – эпидемиологиялық ереже және норма: “ Атмосфералық ауаға
санитарлы – эпидемиалық талаптар ", 18.08.2004 г.,№629

2005-2007 жылдың бақылау мәліметтері бойынша, ауаның ластану деңгейі,
Қазақстан бойнша Алматы қаласында бақыланды. (ИЛА 5 12,-15,2)
Формальдегид құрамы орташа қарастырылған концентрациясы 4,7 ШРК
қалқыған зат -1,9 ШРК, Азот диоксиді – 2,13 ШРК, Көміртегі оксиді және
фенолдың орташа құрамы шекті рауалы мөлшерде табылды. Көміртегі оксидінің
максимальды әр түрлі концентрациясы 4,8 ШРК құрайды, Азот диоксиді -5,4
ШРК, қалқыған зат-2,07 ШРК, формольдегид -1,57 ШРК,фенол-1,17 ШРК.
Атмосфералық ауаның жоғары төтенше ластану жағдайы тіркемеген.
Алматы қаласының 2007 жылы атмосфералық ауасында зиянды заттар
құрамы жоғары деңгейде қалуда. Алматы ауасында қалқыған заттар (шаң) орташа
концентрациясы 2,3 ШРК жоғарылаған Ал максимальды әр түрлі қалқыған зат
концентрациясы 2,8 ШРК.
Көміртегі оксидінің орташа концентрациясы ШРК жоғарыламаған. Қазақстан
бойынша көміртегі оксидімен ауаның ластану деңгейі Алматы қаласында
бақыланды ШРК-0,9. Көміртегі оксидінің максимальды әр түрлі
концентрациясы 5,4 ШРК–дейін жоғарылаған. Азот диоксидінің орташа
концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Максимальды әр түрлі азот диоксидінің
концентрациясы 3,4ШРК жоғарлаған.
Фенолдың орташа концентрациясы мөлшерден аспаған. Фенолдын
максимальды әр түрлі канцентрациясы 1,1 ШРК жоғарылады. Орташа
концентрациялы формальдегид 4 ШРК құрайды. Максимальды әр түрлі
концентрациясы 1,5 ШРК.
Атмосфералық ауаның ластану деңгейі 2005 жылға қарағанда 2006 жылы
ластанудың жоғарылауы байқалды .
Алматы қаласының ауа бассейні басқа қалалармен салыстырғанда жоғары
ластанған. Республика атмосферасының ластану индексі жоғарылауда (8-
кесте). 14

7-кесте
2005 - 2007 жылдардағы Алматы қаласының ауа бассейнінің ластануы
Жыл Қоспалар Орташа Максимальды Концентраци
ИЛА5аттары, концентрация, концентрация, янын
қайталануы
Жоғарылаған мгм3ШРК мгм3 ШРК ШРК жоғары
ШРК қысқаша қысқаша қоспалары %
жоғарыла жоғарыла
у у
2005 15,2Өлшенген 0,21 1,4 1,4 2,8 4,6
Көміртегі 2,7 28 5,6 10
оксиді
Азот диоксиді0,08 2,0 0,80 9,4 35
Фенол 0,002 0,014 1,4 0,2
Формальдегид 0,0186,0 0,062 1,8 8
2006 12,1Өлшенген 0,29 2 1,2 2,4 11
Көміртегі 2,6 18 3,6 10
оксиді
Азот диоксиді0,09 2,2 0,29 3,4 47
Фенол 0,001 0,01 1,0
Формальдегид 0,0124,0 0,048 1,4 0,9
2007 12,6Өлшенген 0,34 2,3 1,40 2,8 14
2,7 27 5,4 10
Көміртегі 0,09 2,2 0,29 3,4 47
оксиді
Азот диоксиді0,001 0,011 1,1 0,1
фенол
Формальдегид 0,0124,0 0,053 1,5 1
Орташа Өлшенген 0,28 1,9 1,33 2,67 10
2005-2007
Көміртегі 2,67 24 4,87 10
оксиді
Азот диоксиді0,09 2,13 0,46 5,4 43
фенол
Фенол 0,001 0,012 1,17 0,1
Формальдегид 0,0144,7 0,054 1,57 3,3

8-кесте
Қазақстан Республикасының атмосфералық ауасының ластану деңгейі
ИЛА5 Ауаның ластануына
Қала өнеркәсіп орындарының әсері
жоғары
2005жыл 2006 жыл2007 жыл
Алматы 15,2 12,1 12,6 Автокөлік, энергетика
Қала бойынша 6,17 5,62 5,52
орташа

2. Қала атмосферасын ластайтын негізгі көз болып саналатын – автокөлік
шығарындылары

Қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттектердің шығарындыларында
негізгі үлес автокөліктерге келеді, мысалы Алматыда шамамен 80-90%. Жалпы
соңғы жылдары ауаға автокөліктен шығарылатын зиянды заттектердің көлемі 2
млн. тоннадан асып отыр.
Экологтардын есебі бойынша ауаны ластайтын ластағыш заттектердің саны
2000 ға жуық.
Атмофералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып саналады.
Бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектерімен олардың
толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель қозғалтқышынан анағұрлым
жоғары екені айқын көрінеді.
Бензин қозғалтқышымен қамтамасыз етілген көлік әр 15000 км жүргенде
4350кг оттекті жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек
диоксиді, 530 кг көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектер, 27 кг азот оксиді
шығарылады.
Корбюраторлы және дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда
200-ге жуық химиялық қосылыстар болады, олардың ішінде, көмірсутектер,
бен(а)пиен, қорғасын, көміртек пен азотоксидттері жатады.
Автокөлік қозғалтышында жану процесінен ең қауіпті құрауыштын бірі
бензиндегі тетраэтил қорғасыннан Pb(C2 Hs)4 түзілген пайдаланылған газдағы
қорғасын қосылыстары 1 литр безинді жаққанда ауаға 200-700 мг Pb бөлініп
отырады. Автокөліктің іштен жанатын қозғалтқыштарында оттек жетіспейтін
жағдайда немесе күйемен көміртек диоксиді әрекеттескенде түзіліп,
атмосфераны ластайтын қауіпті ластағыштың бірі түссіз және иіссіз көміртек
оксиді (СО) болып табылады. Ауаға түскен соң біраз уақыттан кейін көміртек
оксиді қауіптілігі төмендеу көміртек диоксидіне айналады
2 СО +О2 2СО2.
Егерде СО көп мөлшерде ( 750 мг м3 ) атмосферада болса, адамды
тұншықтырып (асфиксия) өлімге душар етеді. Себебі қандағы гемоглобин
реакцияға оңай түсіп, оттекті тасымалдайтын қабілеті жоқ корбоксигемоглобин
деген қосылысты түзеді.1.
Академик А.П.Виноградов зертеулер нәтижесінде көмірқышқыл газының
концентрациясы жыл сайын 0,2% га ұлғайып отырғанын анықтады.
Француз ғалымы Ж.Детридің есептеулері бойынша, Автокөліктерден
бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы -9%, көміртек оксиді -4%,
көмірсутектер-0,5%,оттек-4%, сутек-2%, альдегидтер-0,006%, барлығы 200 ге
жақын компоненттер бар екенін анықтады.
Атмосфераға транспортан бөлінген газдардың құрамында 25-27 % қорғасын
болатыны анықталған және онын 40% диаметрі 5 мкм ге дейін болатындықтан
ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам ағзасына түсетіні белгілі
болды.
Мысалы: Лос-Анджелес қаласының ауасын үнемі 2,5 млн автокөлік, Парижде-
900 мың, т.с.с ластайды. Ал әрбір мың автокөліктерден күніне ағзаға 3000 кг
көміртек оксидтері, бөлінеді. Бұл физика –химиялық қоспалар, тыныс алу
кезінде адам мен жануарлар және өсімдік әлеміне зиянды болып табылады. 3
Автокөліктердің зиянды заттар шығару шамасына қозғалыс режімі мен
жылдамдығы әсер етеді. Қалаларда автокөлік қозғалысы бір қалыпты емес,
бағдаршамдарда тоқтап, қайтадан жүрісін жылдамдатуға тура келеді. Мұндай
жағдайда отын толық жанбай, шығарылатын қалдықтары 1,5-2 есе, NOx-1,5-2 есе
бейорганикалық затар қосыдылары 20-25% -ға артады. Қаладан тыс жерлерде
автокөліктердін зиянды затар щығаруы жүру жылдамдығына байланысты болады.
Жылдамдық артқанда NOx шығарымдылары 1,5-2 есе, бейорганикаық заттар
қосындылары 1,2 есе артады.
Зиянды затар шығару шамасына едәуір әсер ететін автокөліктерді
пайдалану факторлары:
• Жүргізушінің мамандық деңгейі.
• Автокөліктін техникалық күйі:
• Пайдаланудан бастап қанша жол жүргені:
• Автокөліктің күтімі және пайдаланудың техникалық көрсеткіштері.
Автокөліктердің негізгі топтарының тозуы, оны пайдалау көрсеткіштерін
нашарлатып, ластаушы заттар шығаруларын арттырады. Қазіргі кезде
автокөліктер орташа 100 мың км астам жол жүрген және 50%-ның орташа
пайдалану мерзімі -8 жыл.
Екінші маңызды мәселе-автокөліктердің техникалық күйі және күтімі.
Автокөліктерді пайдалануға қатысты осындай факторлар ластаушыларды 1,5-2
есе артырады.
Автокөліктердің конструктиясына, отынның түріне, қозғалыс режіміне,
пайдалану фактоларына байланысты ластаушы заттар шығару дәрежесін
есептеулер 9-кестеде келтірілген.

1.Автокөліктердің шығарымдыларға үлесі

Автокөлік Жанармай Келтірілген шығарылымдар үлесі,%
түрі түрі
Конструкциясы Жанармай Қозғалыс Пайдалану
режімі факторлары
Жеңіл Б 56 2 34 8
автокөлік ЭБ 6 63 19 12

Автобустар Б 60 2 22 16
және жүк ЭБ 14 59 13 14
көлігі Д 49 5 33 13

Есептеулер нәтижелері көрсеткендей женіл автокөліктердің
шығарымдыларының 8-12%, жүк көліктердінің-14-16% пайдалану факторларына
байланысты өседі, дизел отының пайдаланғанда пайдалану факторларының
үлесі -13%.
Бензин отының пайдаланатын женіл автокөліктердің шығарылымдарына көп
үлес қосатын фактолар: конструкциясы және қозғалыс режімі, этилденген
бензин қолданғанда–жанармай мен қозғалыс режімі, бензин қолданатын
автобустар мен жүк автокөліктерінде- конструкциясы және қозғалыс режімі,
этиденген бензин қолданғанда-жанармай, дизель отынын пайдаланғанда
–конструкциясы мен қозғалыс режимі. Автокөліктердін 1 км жол жүргенде
шығарылымдары 10- кестеде келтіріледі. Шығарылымдардың келтірілген
массасы алты зиянды заттардың салыстырмалы зияндылығына (қауіптілігіне)
байланысты есептелген.
10-кесте
2.Жеңіл және жүк автомобильдерінің, автобустардың қалаларда жүргенде
шығаратын келтірілген зиянды заттары
Жанармай түрі,Келтірілген шығарылымдар,гкм
Жүк көтерімі,
автобус түрі
1 млн астам Тұрғындары 0,1-1 млн қала Тұрғындары 0,1
тұрғын бар млн аз қала
қала
Жанармай түрі Жеңіл автокөліктер
АИ-80,-92,-95 10,74 9,25 8,86
АИ-7в(Э) 43,38 39,85 37,42
АИ-93(э) 84,18 76,57 72,10
Жүк көтерімі,тЖанармай Жүк автокөліктері
2 т дейін Бензин 77,07 69,22 68,25
2-5 т Бензин 101,54 91,95 83,61
Газ 16,64 15,03 13,00
Дизель 41,51 37,46 30,58
5-8 т Бензин 135,0 120,89 108,96
Газ 32,1 26,51 22,44
Дизель 55,05 48,93 40,07
8-16 т Бензин 170,79 153,93 138,90
Дизель 66,57 58,57 48,10
16 т астам Дизель 78,58 69,45 58,15
Автобус класы Жанармай Автобустар
Шағын Бензин 131,01 118,28 106,24
Кіші Бензин 136,64 165,39 109,87 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.