Жиілік сөздік
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМ ЖӘНЕ ОҚУЛЫҚ ЛЕКСИКАСЫН
МИНИМИЗАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Лексикалық минимум туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Оқулық лексикасын минимизациялау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Минимизациялаудың принциптері мен критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ЖИІЛІК СӨЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Жиілік сөздік және оны жасаудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 «Clan output» бағдарламасы және оның негізінде оқулықтың
лексикасын өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 4.сынып «Қазақ тілі» оқулығы бойынша жасалған жиілік сөздік ... ... ... 26
2.31 Жоғары жиілікті сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.32 Орта жиілікті сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.33 Төмен жиілікті сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 ЛЕКСИКА. ТЕМАТИКАЛЫҚ СӨЗДЕР ТОБЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.1 Лексика.тематикалық сөздер дегеніміз не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Лексика.тематикалық сөздер тобының құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.3 1, 2, 3.сынып «Қазақ тілі» оқулықтарымен салыстыру ... ... ... ... ... ... ... .. 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
1 ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМ ЖӘНЕ ОҚУЛЫҚ ЛЕКСИКАСЫН
МИНИМИЗАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Лексикалық минимум туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Оқулық лексикасын минимизациялау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Минимизациялаудың принциптері мен критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ЖИІЛІК СӨЗДІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Жиілік сөздік және оны жасаудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 «Clan output» бағдарламасы және оның негізінде оқулықтың
лексикасын өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 4.сынып «Қазақ тілі» оқулығы бойынша жасалған жиілік сөздік ... ... ... 26
2.31 Жоғары жиілікті сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.32 Орта жиілікті сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.33 Төмен жиілікті сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 ЛЕКСИКА. ТЕМАТИКАЛЫҚ СӨЗДЕР ТОБЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.1 Лексика.тематикалық сөздер дегеніміз не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Лексика.тематикалық сөздер тобының құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.3 1, 2, 3.сынып «Қазақ тілі» оқулықтарымен салыстыру ... ... ... ... ... ... ... .. 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ОРЫС ТІЛІНДЕ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН 4 - СЫНЫП
ҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМ ЖӘНЕ ОҚУЛЫҚ ЛЕКСИКАСЫН
МИНИМИЗАЦИЯЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лексикалық минимум туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Оқулық лексикасын минимизациялау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .13
1.3 Минимизациялаудың принциптері мен
критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ЖИІЛІК
СӨЗДІК ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...17
2.1 Жиілік сөздік және оны жасаудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
2.2 Clan output бағдарламасы және оның негізінде оқулықтың
лексикасын
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..25
2.3 4-сынып Қазақ тілі оқулығы бойынша жасалған жиілік сөздік
... ... ... 26
2.31 Жоғары жиілікті сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..28
2.32 Орта жиілікті сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 30
2.33 Төмен жиілікті сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
3 ЛЕКСИКА- ТЕМАТИКАЛЫҚ СӨЗДЕР ТОБЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.1 Лексика-тематикалық сөздер дегеніміз
не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.2 Лексика-тематикалық сөздер тобының
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.3 1, 2, 3-сынып Қазақ тілі оқулықтарымен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..57
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..58
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Орыс тілінде жалпы білім беретін 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының лексикалық минимумы.
Жұмыстың көлемі: Диплом жұмысымның көлемі 58 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: Диплом жазу барысында 43 әдебиет пайдаланылды.
Тірек сөздер: лексикалық минимум, минимизация мәселелері, жиілік сөздік,
әліпби- жиілік сөздік, лексика-тематикалық сөздер тобы.
Зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде 4 сынып Қазақ тілі оқулығы
алынды. Оқулықтың авторы А. Қайырбекова, - Алматы: Атамұра, 2004. – 144 б.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты-
орыс тілінде жалпы білім беретін, авторы А.Қайырбекова, (Алматы: Атамұра,
2004.-144б.) 4-сынып Қазақ тілі оқулығының лексикалық минимумын анықтау.
Ол үшін тілдің қолданбалы аясында кең қолданыс тапқан жиілік сөздік,
сонымен қатар оның негізінде әліпбилі- жиілік сөздік және лексика-
тематикалық сөздіктер жасау көзделді.
Бұл мақсат төмендегідей міндеттердің шешімін табуды көздейді:
- оқулық лексикасын минимизациялау және оның принциптерін айқындау;
- оқулық лексикасының компьютерлік базасын құру;
- Clan output компьютерлік бағдарлама арқылы 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының жиілік сөздігін жасау;
- жиілік сөздіктің негізінде әліпбилі-жиілік сөздік түзу;
- 4-сынып Қазақ тілі оқулығының лексика- тематикалық сөздігін жасау;
- оқулықтағы сөздердің жиіліктерін анықтау;
- 1, 2, 3-сынып Қазақ тілі оқулықтарымен салыстыра отырып,4-сынып
оқулығының лексикалық минимумын айқындау;
Аталған міндеттерді орындау нәтижесінде, 4- сынып Қазақ тілі оқулығының
лексикалық минимумы 1200 сөзден тұратыны анықталды. Алынған нәтижелер (1200
сөз) оқулық лексикасын минимизациялаудың қабылданған стандарттарына сай
келмейтіндігі айқындалды.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: ғылыми еңбектер, ғылыми диссертациялар,
сөздіктер, ғылыми мақалалар.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақстан халықтарының достығы мен ел бірлігін нығайту мақсатында,
әсіресе қоғамның болашағы жастарды өз елінің тарихын, мәдениетін, тілін
бағалай білетіндей азамат етіп қалыптастыру үшін мемлекеттік тілді жетік
меңгерудің маңызы ерекше.
Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру тілдің нормалануына,
дамуына, қазақ және орыс тілдері арасындағы функционалдық қатынастардың
реттелуіне, және қазақ тілінің қоғамдық салалардағы қызметінің қалпына
келтірілуіне түрткі болды.
Қазақстан Республикасының “Тіл туралы заңының” 4-бабында: Мемлекеттік
тіл – бұл мемлекет басқару, заң шығару, іс-қағаздар жүргізу...тілі.
Қазақстан Республикасының әрбір азаматының борышы- мемлекеттік тілді
меңгеру болып табылады...
Тілдік саясат және тілдік жоспарлау – ұлттық мемлекеттік саясаттың
негізгі құраушылары. Қазақстандағы тілдік жағдайдың, тілдік саясат және
тілдік жоспарлаудың көптеген мәселелері М.К. Исаев, А.Қайдаров, С.Калмыков,
М.М. Копыленко, Э.Д. Сүлейменова, Ж.С. Смағұлова және көптеген басқа
ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Тілдік жоспарлау-белгілі бір субъекттердің тарапынан тілді
қолданушылардың тілдік әрекеттеріне әсер ету үшін жүргізілетін саналы,
нақты іс- шаралар, бұның мақсаты тіл қызметтерін өзгерту (статустық
жоспарлау), тіл құрылымын реттеу (корпустық жоспарлау), тілді меңгеру үшін
жағдай жасау (меңгеруді жоспарлау); саяси, білім беру, экономикалық,
қоғамдық және лингвистикалық институттар арқылы тілді мемлекеттік шекарадан
тыс жерлерге тарату [1, 115].
Әдетте тілдік жоспарлау корпустық және статустық деп ажыратылады;
бұндай бөлуді 1969 жылы неміс ғалымы H.Kloss ұсынды. Статустық және
корпустық жоспарлаудан басқа, 1989 жылы R.Cooper ұсынған түсініктер – тілді
меңгеруді жоспарлау және тілді таратуды жаспарлау.
Статустық жоспарлау-тілдер статусын мақсатты түрде реттеу [2, 104].
Корпустық жоспарлау-бұл тіл жүйесіне өзгертулер енгізу үшін бағытталған іс-
әрекет [2, 59].
Қоғамның нәтижелі тілдік гомогенизациясы тілді меңгеруді және таратуды
жоспарлаусыз жүзеге аспайды. Тілді меңгеруді жоспарлау-тілде сөйлейтін
адамдардың санын арттыру мақсатындағы әрекет деп түсініледі; ал тілді
тарату деп адамның тілді үйрену тілектері мен мүмкіндіктерін жасау немесе
жақсарту үшін тілдік функцияларды қайта бөлу деп саналады.
Тілді таратуды жоспарлауға,тілдің статусын өзгерту арқылы,оның қызмет
көрсету аясын кеңейту енеді.
Тілді меңгеруді жоспарлаудың негізгі міндеттерінің бірі-тілді екінші
тіл немесе шет тілі ретінде оқыту [1, 163].
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытудың талабы өзгеріп, күшейген
сайын оқулық жазу, түзу теориясының маңыздылығы, өзектілігі арта түсуде. Әр
автор оқулықты өз түсінігі ауқымында жазып немесе ағылшын, орыс тілі
оқулықтарын бағдар етуде. Оқулықтың басты сипаты-оқыта алуы, сөйлете алуы,
оқыта алатын оқулық қазақ тілі пәні бойынша (өзге ұлт үшін, шетелдіктер
үшін) көптеп жазылды, енді бүгінгі уақыт соны ізденістерді қажет етеді [3,
5].
Тілді оқыту оқулық жазудан басталады. Себебі жақсы оқу да, жақсы оқыту
да оқулыққа тікелей байланысты. Осылай бола тұра еліміздегі оқулықтар,
әсіресе, орыс мектебіне, орыс тілді студенттерге арналған қазақ тілі
оқулықтарының сапасы қанағаттандырарлық емес.
Қазіргі қазақ тілі оқулықтары (өзге тілділерге арналған) өзінің негізгі
сипаты-оқытуды толық қамтамасыз етуге кепілдік бере алмайтындығы да осы
саладағы зерттеудің аздығын көрсетеді.
Бүгінгі заман талабына сай оқулық жазу мәселесі өзекті болып табылады.
Қазақ тіл білімінде бұл тақырыпқа әлі де болса аз көңіл бөлініп келеді.
Зерттеуіміздің өзектілігін мына факторлар айқындайды:
- ҚР Білім және ғылым министрлігінде жаңа заман талабына сай оқулық жазу
мәселесінің жиі көтерілуі;
- республикамыздағы мектептің, жоғары оқу орындарының жартысына жуығының
өзге тілділігі;
- қазақ тілінің ҚР-ң мемлекеттік тілі болуы;
- Елбасы жолдауындағы ... қазақстандықтардың басын біріктіретін маңызды
фактор-Қазақстанның мемлекеттік тілінің дамуы деген бағдардың көрсетілуі;
Сондай-ақ, еліміздің басқа мемлекеттермен мәдени, саяси, экономикалық
қарым- қатынастастарға түсуі,қазақ тілін өзге ұлттарға, шет елдіктерге
оқытудың қажеттілігін, өзектілігін танытады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ тілі оқулығы теориясының негізгі мәселелерін,
нысанын, пәнін және қазақ тіліне қатысты мәселелерді ғылыми негізде
сипаттау. Атап айтқанда, орыс тілінде жалпы білім беретін, авторы
А.Қайырбекова, (Алматы: Атамұра, 2004.-144б.) 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының лексикалық минимумын анықталды. Лексикалық минимум 1200 сөзді
құрайды. Ол үшін тілдің қолданбалы аясында кең қолданыс тапқан жиілік
сөздік, сонымен қатар оның негізінде әліпбилі- жиілік сөздік және лексика-
тематикалық сөздіктер жасалды.
Бұл мақсат төмендегідей міндеттердің шешімін табуды көздейді:
- оқулық лексикасын минимизациялау және оның принциптерін айқындау;
- оқулық лексикасының компьютерлік базасын құру;
- Clan output компьютерлік бағдарлама арқылы 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының жиілік сөздігін жасау;
- жиілік сөздіктің негізінде әліпбилі-жиілік сөздік түзу;
- 4-сынып Қазақ тілі оқулығының лексика- тематикалық сөздігін жасау;
- оқулықтағы сөздердің жиіліктерін анықтау;
- 1, 2, 3-сынып Қазақ тілі оқулықтарымен салыстыра отырып,4-сынып
оқулығының лексикалық минимумын айқындау;
Зерттеу нысаны Зерттеу нысаны ретінде 4-сынып Қазақ тілі оқулығы
алынды. Оқулықтың авторы А. Қайырбекова, - Алматы: Атамұра, 2004.-144 б.
Зерттеу әдіс- тәсілдері. Зерттеуде ғылыми ой- пікірлерді салыстыра
сипаттау, материалды жүйелілікпен баяндау, түсіндіру, логикалық талдау
сияқты әдіс - тісілдер пайдаланды. Оқулықты талдау барысында сипаттамалы,
материалдарды жаппай іріктеп жинақтау, классификациялық (топтастыру)
әдістері қолданды. Сонымен қатар оқулықтарды салыстыру барысында
салыстырмалы, лексика- грамматикалық, лексика- семантикалық әдіс- тәсілдер;
жиілік сөздіктерді жасауда математикалық және статистикалық әдістер
кеңінен қолданылды.
Зерттеудің материалдары. Тілдік материалдар оқулықтың құрылымын,
мазмұнын саралау негізінде қаланды. Екінші тіл негізінде жазылған қазақ
тілі, ағылшын тілі, орыс тілі оқулықтарының лингвистикалық әдістемелік
қағидалары басшылыққа алынды. Атап айтқанда, Күзекова З.С. Екінші тіл
ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері:
фил.ғыл.докт.дис., сонымен қатар А.М. Алдашева. Ш.Бектұров, Ә.Жүнісбек,
Қ.Қадашева, Р.Б.Нұртазина, Н.Т.Сауранбаев, Э.Д.Сулейменова, Т.Шонанұлының
қазақ тілі екінші тіл негізінде жазылған оқулықтары мен оқу құралдары; Н.П.
Денисов, В.Г. Костамаров, О.Д. Митрофанова т.б екінші тіл негізінде
жазылған орыс тілі оқулықтары арқау болды..
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста екінші тіл ретіндегі қазақ
тілі оқулығы теориясының ғылыми негізі қарастырылады. Зерттеуімізде алғаш
рет орыс мектептеріне арналған Қазақ тілі оқулықтары (1,2 ,3,4 сынып)
негізге алынып, талданды. Қазақ тілі оқулықтарының мазмұны, тіл
оқулықтарының мотивациясы айқындалды. Сондай-ақ, оқу материалдарын
минимизациялау принциптерін анықтау және деңгей бойынша минимизациялау
жұмыстары алғаш рет жасалды. Бұл жұмыстарды іске асыру үшін, оқулық
мәтіндеріне арнайы бағдарлама (Clan output) арқылы жиілік сөздіктер
жасалды. Бұндай сөздіктерді жасау, қазіргі таңда тіл біліміндегі дамып келе
жатқан қолданбалы лингвистика саласының үлесіне тиеді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Сапалы оқыту да, сапалы
оқу да тікелей оқулыққа байланысты болады. Сондықтан бүгінгі заман талабына
сай оқулық жазу үшін, сол оқулықтың теориялық, әрі әдістемелік мәселелерін
қарастыру маңызды болып табылады.Қазақ тілі оқулығының лексикалық минимумын
анықтау қазақ тіл білімінде алғаш рет жасалып отыр. Осы жұмыста анықталған
мәліметтер, сондай-ақ зерттеудің әкелген ғылыми жаңалығы оқулық жазудың
теориялық жағынан толығуына, дамуына өз үлесін қосады деп ойлаймыз.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, теориялық және практикалық
бөлімдерден, яғни оқулық бойынша жасалған жиілік сөздік, әліпбилік-жиілік
сөздік және лексика - тематикалық сөздіктерден; қорытынды, яғни
зерттеуіміздің нәтижелерін баяндайтын бөлім және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың соңында қосымша беріледі.
1 ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМ ЖӘНЕ ОҚУЛЫҚ ЛЕКСИКАСЫН
МИНИМИЗАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Лексикалық минимум туралы түсінік.
Тілдің лексикасын оқыту туралы сөз етуден бұрын, лексика сөзіне
анықтама беруді жөн көрдік. Л.В. Щербаның айтуынша, лексика – бұл тілдің
тірі материясы. Ол ойдың мазмұнын сақтау үшін қызмет етеді. Сонымен бірге
лексиканың басқа да анықтамалары белгілі.
Лексика (грек. lexikos сөзге қатысты)-1) Белгілі бір тілдегі барлық
сөздердің жиынтығы, сол тілдің сөздік құрамы. 2) Сөз құрамының жеке бір
топтарына (салаларына) жататын сөздердің жиынтығы. Тұрмыстық лексика, әдеби
лексика, арнаулы лексика т.б. 3) Белгілі бір шығарманың, жеке автордың
сөздік құрамы [6, 200].
Лексика (грек. lexikos-сөзге қатысты)-тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің
сөздік қоры. Бұл термин сөздік қордың жекелеген қабаттарына да қатысты
жұмсалады (тұрмыстық, іскерлік,т.б.). Лексикада қоғамдағы әлеуметтік,
кәсіби, ғылыми- техникалық және адамның танымына байланысты өзгерістер өз
көрінісін табады. Негізінен лексика жаңа сөзді тез қабылдап отырады,
сонымен қатар әдеби тілге енбейтін, қолданыстан шыққан сөздер біразға дейін
тілдегі историзм не көнерген сөз ретінде сақталып жүреді. Тілдегі жаңа
сөздер неологизм деп аталады. Жаңа сөздердің пайда болуының бірнеше жолдары
бар: 1) грамматикалық үлгі бойынша ; 2) сөздің жаңа мағынаны иеленуі
арқылы;
3) ерекше семантикалық – грамматикалық тәсіл – конверсия арқылы; 4) кірме
сөздер арқылы және т.б.
Лексема (грек. lexis – сөз)-тілдің сөздік құрамының бірлігі, ол әр
түрлі қолданымда сол сөздің өзіне ғана тән болып табылатын тұлғалар мен
мағыналардың бірлігін көрсетеді. Лексема терминін 1918 жылы А.М.Пешковский
ұсынды [6, 200].
Лексика-бұл сөздер жиынтығы және белгілі бір жүйе құрайтын, функциясы
жағынан ұқсас сөздер. Лексиканы құрайтын барлық бірліктер өзіндік
қасиеттері бойынша белгілі бір лексикалық бірлестіктерге (семантикалық
желілер, топтар, синонимдік тізбектер, антонимдік жұптар, сөзжасамдық
ұяларға) кіретіні лексиканың жүйелілігін танытады.
Лексика лексикалық бірліктерден тұрады, олар бүтін немесе бөлшектелген
болуы мүмкін. Лексикалық бірліктерге жататындар:
1)сөздер; 2)тұрақты тіркестер; 3) клишелер;
Лексикалық бірліктердің өзіндік ерекшеліктері бар және олардың 4 түрін
бөліп көрсетуге болады: сөздің формасы деп, ең алдымен есту арқылы
қабылданатын, оның дыбыстық жағын түсінеміз. Лексиканы оқытуда, үйретілетін
лексикалық бірліктердің дыбысталуы мен жазылуын ескеру қажет. Сөздің
мазмұндық жағын оның мағынасы құрайды. Сөзді қолдану оның грамматикалық
формаларымен байланысты.
Сөздің ішкі қасиеттерінен басқа, оған ерекше сыртқы қасиеттер тән,
яғни басқа сөздермен байланысқа түседі, сол арқылы жаңа сөз тіркестер
жасалады.
Лексиканы оқыту дегеніміз-сөзді оқыту. Сөз – бұл үйді салу кезіндегі
кірпіш сияқты, бұл жерде үй-тіл, ал құрылыс-үйрену.
Ал сөзді білу дегеніміз не? Бұл сөздің мағынасын, формасын және сөзді
қолдануды, сөзжасам, сөзөзгеруді білу. Оны графикалық түрде былай көрсетуге
болады: Сөз = мағына + форма (дыбыстық,графикалық) + қолдану (сөзөзгеру,
сөз тіркес) [7, 164].
Жоғарыда айтылғандардан, лексиканы оқыту кезінде, біз тілді оқытамыз
деген қорытынды жасауға болады. Ал тілді оқыту-шет тілін және екінші тілді
оқыту әдістемесінің негізгі міндеті болып табылады.
Шет тілін оқыту мазмұнына үш компонент кіреді: лингвистикалық,
психологиялық және методологиялық. Лингвистикалық компонент ғылыми түрде
өңделген және ұйымдастырылған сөздіктен тұрады. Әрине, тілдің барлық
сөздерін меңгеру мүмкін емес және адамдар қарым- қатынас кезінде шектеулі
сөздік қорды падаланады. Яғни тілдің барлық сөздік қорын меңгеру
қажеттілігі жоқ. Мектеп жағдайында, оқушының аз уақыт ішінде меңгере алатын
қажетті лексикалық минимум туралы сөз болады.
Лексикалық минимум-оқушының мүмкіндіктерін және берілген уақытты
ескергендегі берілетін тілдік құралдардың максималды көлемі. Сонымен қатар
қарым- қатынас құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін тілдік
бірліктер. Мектеп жағдайында лексикалық минимумның көлеміне қатал шектеулер
қойылады. Себебі лексикалық минимумның көлемін ұлғайту лексиканы
меңгерудің сапасына кері әсерін тигізеді.
Оқушы минимумның бүкіл лексикасын анықталған бір курс көлемінде
меңгеруі керек. Бұл нақты сөздік қор болып табылады.
Минимум- сөздіктің құрамына енген лексика белгілі бір принциптер
бойынша іріктеледі. Барлық принциптерді белгілер мен көрсеткіштердің
сипаты бойынша үш топқа бөлуге болады:
• Жиіліктік
• Методологиялық
• Лингвистикалық
Анықталған принциптердің негізінде актив, пассив және потенциалды
минимум- сөздіктер жасалады. Актив лексикалық минимумға-оқушылардың
диалогтық және монологтық сөйлеулеріне қызмет ететін лексикалық бірліктер
жатады, яғни репродуктивтік сөйлеу. Актив лексикалық минимум бағдарламамен
реттелген, тақырып бойынша нақтыланған, және сынып бойынша көлемі
айқындалған. Актив лексикалық минимум мектеп оқушыларына өз ойын білдіруге,
ауызша және жазбаша тілде басқа адамдардың ойын түсінуге мүмкіндік беретін
лексиканың негізгі қоры.
Оқытудың әрбір профиліне қарай мәтіндер каталогын таңдау негізінде
оқулықтың лексикалық минимумы қалыптасады, яғни оқулық сөздігінің бір
бөлігін құрайды. Жиілік сөздігінен айырмашылығы таңдалған лексикалық
минимумдар ситуциялар каталогінде пайдалану кеңейе түседі. Әрбір лексемада
оқулықтың қай тақырыбына, қай ситуациясына қолдану керектігі туралы
мәліметтер жазылады. Лексикалық минимумның екінші бір бөлігі сөйлеу
стериотиптерінің репертуарынан тұрады.
Лексикалық минимум әліпби тіртіп және синтаксистік құрылым бойынша
ұйымдастырылады [3, 70].
Денисов бойынша, минимум түсінігі қайшылықты (оған фонетикалық,
грамматикалық және лексикалық минимумдар кіреді). Әдістеме мен психологияда
минимум бұл-ең аз уақытта меңгерілетін оқу материалының барынша көп
мөлшері. Мамандардың айтуы бойынша, бастапқы деңгей (1000-1500сөз) 300-400
сағат (бастапқы деңгейде бір сабақта 9-10 сөз үйретіледі), екінші деңгей
(3000-4000 сөз) қосымша 500-600 сағатты қажет етеді. Себебі екінші
деңгейде, бір сабақта 20-25 сөз үйретіледі. Қазіргі таңда лингвистикалық
мазмұндағы жұмыстар атқарылып жатыр, яғни минимумға біріншіден, ең қажетті
деген лексикалық, грамматикалық және елтанымдық білімдер енуі қажет. Бұл
арқылы оқушы аз уақытта барынша пайдалы, өнімді білімді иеленеді.
Шет тілін меңгерудің әр түрлі себептері болғанымен, тілдің бір
ерекшелігі- ол қоғамдық өмірдің барлық салаларында қызмет етеді, сонымен
бірге қоғамдық мүдделерді қанағаттандырады. Осыған байланысты оқытудың
бастапқы кезеңінде, оқу материалын минимизациялауда тілдік жүйе туралы
білімнің болуын талап етеді. Бұл жерде Денисов оқытудың бастапқы кезеңі
деп айтарлықтай үлкен бірлікті айтады, яғни оқытудың аяқталған курсы:
бастапқы деңгей-1000-1500 сөз, келесі деңгей 3000-4000 сөзді қамтиды, ең
жоғары деңгей екінші тілде еркін сөйлеуді көздейді. Бірақ тілді үйрету
тәжірибесінде бастапқы кезең бұл - тілді үйренуге кірісу деп түсініледі.
Тіл жүйесі көп қабатты, күрделі құрылым. Тілдік бірліктерді меңгеру әр
түрлі уақыт мөлшерін қажет етеді. Мысалы, оқытудың бастапқы кезеңінде
тілдің фонетикалық деңгейі барынша ұқыптылықпен үйретіледі. Мамандардың
пікірінше, оқытудың бастапқы кезеңі үшін грамматикалық минимум да
анықталған. Орыс тілін шет тілі ретінде үйрету тәжірибесінде тұрақты
синтаксистік және морфологиялық білімдер қалыптасты. Жалпы бұндай
білімдерден орыс тілін үйрену басталады. Сонымен қатар, синтаксистік және
морфологиялық білімдер оқытудың бастапқы кезеңіндегі грамматикалық
минимумды құрайды.
Өкінішке орай, оқытудың бастапқы деңгейіндегі лексикалық минимум
оқулықтан оқулыққа, бағдарламадан бағдарламаға өзгеріп отырады. Ғалымдардың
айтуынша, үйренуші нені үйрену керек неден бастау керек екенін әрі
қарай жылжу үшін білу қажет. Орыс тілінің оқулықтары лексиканың жиілікті
негізінен басқа, орыс тілінің жиілікті сөздігінен алынған өтпелі
сөздерден тұрады. Мектептерге арналған оқулықтар мектептік (школьные)
сөздерден тұрады. Егер алғашқы үйренген 1000-1500 сөздердің көмегімен
қалған барлық сөздердің мағынасын түсіндіретін болсақ, лексиканың жиілікті
негізіне енбейтін анықтағыш-сөздерді (слова определители) енгізу қажет. Бұл
жағдай, оқытудың бастапқы кезеңінде лексикалық минимумның фонетикалық және
грамматикалық минимумдарға қарағанда тұрақсыз (орнықсыз) екенін көрсетеді.
Лексиканы іріктеудің принциптері:
1) Конструктивті принцип. Яғни сөздер тізімін жасау, құрастыру. Бұл
математикадағы конструктивті әдіспен байланысты. Сөздер тізімін құруда
статистикалық принципті пайдалану ұтымды. Статистикалық принцип
алгоритмдік және конструктивті мазмұнды және тілдің лексикалық жүйе
құрылымының объективті заңдарына сәйкес келеді.
Оқытудың бастапқы кезеңінде дәл осы лексикалық минимумның жиілікті негізін
(ядросы) қолдану барынша пайдалы. Кез келген мәтінде қайталанатын сөздер
өзінің сипатын сақтайды, сондықтан лексикалық минимумды қарастырғанда,
жиілік сөздіктерді талдаудан бастайды. Жиілік сөздіктердің алғашқы 1000-
1500 сөзі алынып, олар қосымша критерийлер бойынша іріктеледі.
Қосымша критерийлер төмендегідей топтастырылады:
1) лексиканың жүйелілік сипаттамасы және лексиканың тілдің басқа
қабаттарымен байланысын (сөзжасамдық модельдерді есепке алу, лексикалық
минимумның грамматикалық, фонетикалық минимумдармен сәйкестігін) ескеру
принципі.
2) лексика мен мәдениеттің байланысын ескеру принципі, лексикалық
минимумның елтанымдық минимуммен сәйкестігі, және қарым-қатынастың жағдайын
ескеру ( М.А. Скотина бша).
Аталған сөздер саны (1000-1500, оқытудың алғашқы кезеңіндегі лексикалық
минимум) ағылшын, француз, неміс тілдерінің негізінде алынған. Орыс және
қазақ тілдері үшін де бұл заңдылық сақталады. Мысалы, М. Уэст ағылшын
тілінің 1490 сөзі арқылы 24 мың сөзді түсіндірді. Ал Гунем және Мишеа 1374
француз тілінің сөздері негізінде 3000 мыңнан тұратын лексикалық қордың
негізгі сөздігін жасады.
Бұл жерде элементарлы лексика деген термин қолданылады. Элементерлы
лексика негізінен тілдің ең жиі кездесетін сөздерінен тұрады. Бұл кез
келген орыс тілінің оқулығында кездесетін сөздер болып табылады.
Р.М. Фрумкина бойынша, ең жиі қолданылатын 1000 сөз орташа алғанда
барлық сөзқолданыстың 65-70% құрайды. Тілдің сөздік құрамының объективті
заңдарын танытатын жиіліктің осындай қасиеті, лексиканы іріктеудің
әдістемелік мақсатын жүзеге асырады.
Бұл айтылғандардан, лексиканы іріктеу тек қана жиілік сөздіктерді
жасаумен шектеледі деген ой тумауы керек.
Тілді меңгеру ұзақ әрі қиын, ал ең бастысы индивидуалды процесс.
Оқытушылар тек қана өз оқушыларын осы процесске тартып, олардың тілді
меңгере алатындығына деген сенімділігін арттыра алады. Тілді барлық адамдар
бірдей тез уақытта меңгермейді, сондықтан оқытушы тілді меңгеру қиынға
түскендерге мүмкіндігінше көмек көрсетіп, бұл процесті барынша ұнамды және
пайдалы етуге тырысады.
Әдістеме дербес ғылым болғандықтан, совет ғалымдары және көптеген шет
ел оқытушылары әдістеменің жалпыдидактикалық заңдылықтарымен қоса, оның
өзіндік түсініктерін, категория мен заңдарын, мақсат-міндеттерін
айқындайды.
Негізгілері:
1. коммуникативтілік;
2. тіл үйренушілердің туған тіл ерекшеліктерін ескеру, яғни олардың
екінші тілді үйренге дейін қалыптасқан қарым-қатынас жолдары;
3. елдің мәдени ерекшеліктерін ескеру (лингвоелтану);
Ғалымдар әдістеменің негізгі категориялары ретінде оқу материалын
іріктеу және шектеу деп есептейді. Сонымен қатар оқу кезінде қалыптасатын
білім және дағдылар. Бірақ бұл жалпыдидактикалық талаптар мектеп және
жоғарғы оқу орындарында оқытылатын барлық пәндерге қатысты. Ал тілді оқыту
саласында (лингводидактика, Н.М.Шанский бойынша) оқу материалдарын
іріктеуді коммуникативтілік принциптің бір аспектісі ретінде қарастыруға
болады.
Әдістеменің үш негізгі, яғни коммуникативтілік, үйренушінің туған тілін
ескеру және лигвоелтанымдық категорияларынан әдістеменің ерекше ғылым
екенін танытатындар-коммуникативтілік және лигвоелтанымдық.
Коммуникативтілік пен лигвоелтанусыз қазіргі заманға сай тілді оқыту
әдістемесі де болмайды.
Кез келген кешенді міндеттерді шешу, ал оқыту дәл осындай міндет, тек
қана өз ғылым саласын меңгерумен шектелмейді, сонымен бірге онымен
байланысты барлық ғылым салаларын меңгеру көзделеді. Тілді оқыту әдістемесі
үшін лингвистика, психология, психолингвистика, дидактика және т.б.
ғылымдармен байланысы қажет деп есептеледі.
Лексикалық материалдарды іріктеу кезінде туындайтын негізгі мәселелер:
1. іріктеудің принциптері мен критерийлері;
2. сөздік көлемі;
3. лексикалық бірлік түсінігі;
4. таңдалып алынған материалдағы сөз таптарының өзара байланысы
және т.б.
Соңғы жылдары тіл білімінде дәл (точные) әдіс-тәсілдер өз орнын тапты.
Тілші-ғалымдар лингвистикада сандық әдістерді қолдану арқылы тіл білімін
дәл ғылымдарға жақындатуға тырысты. Қазіргі таңда, қолданыстағы ең жиі
сөздерді анықтайтын, жиілік сөздіктер жасалды және әлі де жасалып жатыр.
Әдіскер-ғалымдар арасында жиілік сөздіктерді құрастырудың қажеттілігі және
оларды оқытуда қодану жөнінде пікір-таластар бар. Жиілік сөздіктерге қарсы
шыққандардың пікірлерін ескермеске болмайды. Әрине, жиілік сөздіктерді
құрастыру, материалды іріктеу, таңдаманың санын белгілеу т.б. дәлділікті
қажет етеді [9, 138 ].
Шет тілі оқулықтарының мәтіндерін жасауға негіз болатын лексикалық
минимумды іріктеу мәселесі оқытушылардың назарынан шыққан емес.
Ян Амос Коменский өзінің Чувственный мир атты оқулығына латынның 8000
мың сөзін іріктеп алған болатын. Оның пікірінше, бұл сөздер арқылы оқушылар
қоршаған әлем туралы білім қалыптастырады және латын тілін меңгереді деп
есептеді.
Тек ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында оқулықтардың лексикалық
минимумын анықтау мәселесі бірнеше елдерде дами бастады. Бұның мақсаты шет
тілін оқыту процесін және тілдік материалды рационалдау болды. Осы мақсатта
бірнеше минимум-сөздіктер жасалды. Сөздіктерді жасауда авторлар бірнеше
әдебиеттерге статистикалық әдісті қолданып, жиілік критерийін негізге
алды. Әдетте бұндай іріктеу субъективті сипатта болды. Мысал ретінде
Торндайктың сөздігін атауға болады.
Пальмер, Уест, Огден сияқты ғалымдарға таза статистикалық әдісті
қолдану жеткіліксіз болды. Олар лексиканы іріктеудің жаңа жолдарын табуға
тырысты. Мысалы, Пальмер оқулықтар лексикасын іріктеудің негізгі
критерийлері ретінде:
• сөздің сөзжасамдық мүмкіндіктері;
• сөздің нақтылығы;
• басқа сөздермен байланысу қабілеті;
сияқты критерийлерді негізге алды (Пальмер. Interim Report on Vocabulary
Selection).
Совет методикасы өз дамуының бастапқы кезінде-ақ, шет тілі оқулықтары
үшін сөздіктерді жасау мәселесіне көңіл бөлген болатын. Бұл саладағы К.А.
Ганшина, И.А. Грузинскаяның еңбектері Мектептегі шет тілі журналында
жарияланды.
1947 жылы И.В. Рахмановтың редакциясымен неміс, ағылшын және француз
тілдерінің минимум-сөздігі жасалды. Бұл сөздік мектепте оқытылатын әрбір
тілдің 4300-ге жуық сөздерінен тұрады.
Бұл сөздіктің кемшіліктері:
1. көлемі бойынша үлкен;
2. жиілігі кіші сөздер бар;
3. фразеологиялық минимумы жоқ;
Шет тілін оқыту, сол тілдің ең жиі қолданылатын сөздерін
анықтаудан
басталады. Яғни, оқулықтың негізгі базалық, жиі қолданылатын сөздігін
жасау. Егер лексикалық минимумды нақты, толық және ғылыми түрде анықтайтын
болсақ, екінші тілді оқыту айтарлықтай тиімді және тез болар еді.
Тіл білімінің статистикалық лексикография саласы тілдегі ең жиі
қолданатын сөздерін айқындау және өңдеумен айналысады. Бұл саланың мақсаты
ұлттық тілдердің жиілік сөздіктерін жасау, сонымен қатар әр түрлі
стильдердің жиілік сөздіктерін жасау.
ХХ- ғасырдың екінші жартысында, шет елдерде және СССР-де әдеби тілдің
сөздердің жиілігін сипаттайтын көптеген жиілік сөздіктер жасалды.
Сөздіктердің кейбіреулері оқыту мақсатында жасалған екі тілді сөздіктер.
Мысалы: Алексеев П.М. Газет лексикасының ағылшынша-орысша жиілікті минимум-
сөздігі М.,1974; Каширина М.Е., Тарасова Е:М. Физикалық орысша- ағылшынша
жиілікті минимум-сөздік М., 1980, т.б.
1.2.Оқулық лексикасын минимизациялау мәселелері.
Орта мектептер үшін арналған лексикалық минимум.
Шет тілін оқыту мазмұнына үш компонент кіреді: лингвистикалық,
психологиялық және методологиялық. Лингвистикалық компонент ғылыми түрде
өңделген және ұйымдастырылған сөздіктен тұрады. Әрине, тілдің барлық
сөздерін меңгеру мүмкін емес және адамдар қарым- қатынас кезінде шектеулі
сөздік қорды қолданады. Яғни тілдің барлық сөздік қорын меңгеру қажеттілігі
жоқ. Мектеп жағдайында оқушының аз уақыт ішінде меңгере алатын, қажетті
лексикалық минимум туралы сөз болады.
Лексикалық минимум-оқушының мүмкіндіктерін және берілген уақытты
ескергендегі берілетін тілдік құралдардың максималды көлемі. Сонымен қатар
қарым- қатынас құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін тілдік
бірліктер. Мектеп жағдайында лексикалық минимумның көлеміне қатал шектеулер
қойылады. Себебі лексикалық минимумның көлемін ұлғайту лексиканы
меңгерудің сапасына кері әсерін тигізеді. Зерттеуіміздің насаны ретінде
алынған 4 сынып Қазақ тілі оқулығы (авторы А. Қайырбекова, Алматы:
Атамұра, 2004.-144 б.) осыған дәлел бола алады. Оқулықты зерттеу барысында,
яғни оқулықтың лексикасына жиілік сөздік, әліпбилі- жиілік және лексика-
тематикалық сөздіктер жасау арқылы, оқулықтың лексикасы 1200 сөз екені
анықталды. Әрине, мұндай көрсеткіш қайсыбір тілді екінші тіл ретінде
оқытудың ешбір стандартына сай келмейді.
Оқушы минимумның бүкіл лексикасын анықталған бір курс көлемінде
меңгеруі керек. Бұл нақты сөздік қор болуы қажет.
Минимум- сөздіктің құрамына енген лексика белгілі бір принциптер
бойынша іріктеледі. Барлық принциптерді белгілер мен көрсеткіштердің
сипаты бойынша үш топқа бөлуге болады:
• Жиіліктік
• Методологиялық
• Лингвистикалық
Сонымен бірге белгілі бір тақырыпқа сәйкестік принципі, семантикалық
принцип, үйлесімділік, сөзжасамдық құндылық, стилистикалық шексіздік т.б.
принциптер лексиканы іріктеуде қолданылады.
Анықталған принциптердің негізінде актив, пассив және потенциалды
минимум- сөздіктер жасалады. Актив лексикалық минимумға-оқушылардың
диалогтық және монологтық сөйлеулеріне қызмет ететін лексикалық бірліктер
жатады, яғни репродуктивтік сөйлеу. Актив лексикалық минимум бағдарламамен
реттелген, тақырып бойынша нақтыланған, және сынып бойынша көлемі
айқындалған болуы керек. Орта мектеп бағдарламасына сәйкес актив лексикалық
минимум: 5 сынып-250 сөз; 6 сынып -200; 7 сынып -175 сөз; 8 сынып -175 сөз;
сонымен 9 сыныпқа дейін 800 лексикалық бірлік үйретіледі. Жоғары
сыныптарда (9,10) минимумға актив меңгерілетін 200-ден сөз қосылады. Яғни,
орта мектеп үшін актив лексикалық минимумның көлемі 1200 сөзге тең. Актив
лексикалық минимум мектеп оқушыларына өз ойын білдіруге, ауызша және
жазбаша тілде басқа адамдардың ойын түсінуге мүмкіндік беретін лексиканың
негізгі қоры.
Шет тілдерін оқыту әдістемесінде лексиканы іріктеу мәселесіне ерекше
мән беріледі. Дұрыс жасалған оқулық сөздігі оқытушы үшін қажетті оқу
құралы, себебі ондай сөздік оқытушыны шектеулі лексика материалдарын
үйретуге бағдар жасайды. Лексикалық минимум-ғылыми негізделген, жүйелі
мектеп оқулықтарын жасаудың негізі болып табылады.
Лексикалық іріктеудің мәні- үйретілетін тілдің мыңдаған сөздерінен тек
қана алғашқы қажетті деген сөздерді іріктеп алу. Мектептік минимум-
сөздіктің жалпы тілдің сөздік құрамына сандық қатынасын келесі мысал
арқылы көрсетуге болады: егер ағылшын тілінің ең толық деп есептелетін
Webster’s New International Dictionary сөздігіне жарты миллионға жуық сөз
енсе, ал Ең жиі қолданатын сөздер сөздігіне 4500 сөз ғана енді. Жалпы
білім беретін мектептерде, тілді үйретуге бөлінген сағаттарды ескергенде,
1500-ге жуық сөз бірліктерін үйретуге болады. Бұл жағдайда лексиканы
іріктеу күрделі ғылыми мәселе болып табылады және іріктеудің тиімді
жолдарын әзірлеуді талап етеді.
Әдіскерлер оқу материалдарын іріктеу мақсатында тілдің жалпы сөздік
қорына жүгінеді. Осы кезде әдіскерлер лексикалық материалдың функционалдығы
жағынан бірдей еместігін көреді, бұл тілдік қарым-қатынастың кейбір
ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Тілдік қарым-қатынас кезінде өзара
байланысты, бірақ өзіне тән ерекшеліктері бар тілдік әрекеттің екі жағы
пайда болады: басқа адамның сөзін түсіну және өз пікірін айта алу. Тілдік
әрекеттің аталған екі жағдайын көлемі және құрамы жағынан әр түрлі
лексикалық материалды пайдалану арқылы жүзеге асады.
Әрбір адам өзі түсінетін көптеген сөздерді біледі, дегенмен ол
сөздердің барлығын күнделікті қарым-қатынаста пайдаланбайды. Бұл сөздер
адамның пассив сөздік қорын құрайды. Өз ой-пікірлерін білдіруде адам
айтарлықтай шектеулі сөздерді қолданады, бұл сөздер адамның актив сөздігін
құрайды.
Пассив сөздер адам ойына оларды естіген кезде немесе оқығанда түседі.
Кейбір сөздердің мағынасын адам барлық кезде түсіне бермейді. Ал актив
сөздерді біз кез келген уақытта коммуникативтік мақсаттарда қолдана аламыз.
Пассив сөздер (лат. Рassivus -әрекетсіз)-1. Көп қолданылмайтын
(терминдер, сирек құралдардың атаулары және т.б.) немесе аз кездесетін
бірліктерден тұратын тілдің сөздік құрамының бөлігі.
2. Психолингвистика бойынша – тілдің сөйлеушісіне түсінікті, бірақ оның
пікірлесуінде қолданылмайтын тілдік единицалардың жиынтығы.
Актив сөздер 1) Қоғамның ең маңызды деген ұғымдары мен жағдайларына
байланысты ерекше жиі қолданыстағы және біршама шектелген лексикалық
бірліктерден тұратын тіл қорының бөлігі. Актив тіл қоры – пассив тіл
қорынан ерекшеленеді. Актив тіл қорының баяу өзгеретін өзегі стилистикалық
бейтарап, мағыналық жүйесі бай тіркесімділігі мен сөзжасамдық белсенділігі
дамыған сөздерден құралады [6, 11].
Тілдің коммуникативті (байланыстыру) қызметі үшін актив тіл қорының
сөздері өте маңызды рөл атқарады. Бұл қорға кіретін сөздер арнайы индекс
(кездесу жиілігі, қолданылуы т.б.) арқылы лингвостатистика мен
социолингвистика тәсілдерін қолдану нәтижесінде анықталады. Бұл индекстер
актив тіл қорының үлгісін сөздіктерді құрастыруда қолданылады; 2) Актив тіл
қорының психолингвистикада адамдардың сөйлесуінде еркін қолданылатын
лексикалық бірліктері жиынтығы ретінде қарастырылады; 3) Лексикография
теориясында (Л.В. Щерба) актив тіл қор лексикографиялық құрал болып
табылады.
Ана тіліндегі актив және пассив сөздіктің құрамы және көлемі адамның
білім мен мәдени деңгейіне, оның мамандығына, қызығушылықтарына және т.б.
факторларға байланысты қалыптасады.
Лексикалық материалдың көлеміне байланысты белгілі бір талаптар бар.
Мектеп бағдарламасына сәйкес, жоғарғы сыныпқа дейін орташа есеппен 1050
лексикалық бірлік, оқытудың соңында 1200 лексикалық бірліктен тұратын
актив лексикалық минимум қалыптасу қажет.
Орта мектеп үшін минимум- сөздікті іріктеуде келесі негізгі тәртіп-
ережелерді сақтау қажет деп есептеледі:
1) Сөздік, оған енген тілдік материалдың минимумына қарамастан,
бағдарламаның талаптарына сәйкес барынша тиімді оқуды қамтамасыз
ету керек. Яғни, сөздікті меңгеру нәтижесінде және бағдарлама
бойынша айқындалған грамматикалық материалды білу, сөзжасам заңдары
мен оларды оқу кезінде пайдалана алу жағдайында, оқушылар берілген
минимумға енбей қалған көптеген басқа сөздер мен сөз тіркестерді
түсіне алатындай іріктеліп алынуы қажет.
2) Сөздікті іріктеу критерийлерін айқындау кезінде оқудың мақсатын,
сонымен қатар оқу процесінің ішкі қажеттіліктерін ескеру керек.
3) Сөздікті іріктеу бірлігі ретінде оқу лексикалық бірлігі алынады.
Оқытылатын лексикалық бірлік ретінде сөйлеуде оны түсіну және есте
сақтау үшін арнайы күш жұмсауды қажет ететін сөз немесе фразеологиялық
оралымдар.
1.3.Минимизациялаудың принциптері мен критерийлері.
Оқулық лексикасын минимизациялау туралы сөз етуден бұрын минимизация
сөзіне анықтама беруді жөн көрдік.
Минимизация (лат. minimum ең кіші) - 1) автоматты реттеу жүйесі
құрылымына енетін элементтердің санын азайту немесе олардың арасындағы
байланысты жеңілдету мақсатындағы эквиваленттік қайта құру; 2) мат.
берілген шектеулі жағдайда функцияның минимумын табу.
Минимум ( лат. minimum ең кіші) – 1) бір нәрсенің ең кіші көлемі,
мөлшері, шамасы, ең кіші құндылығы, ең төмен шегі, деңгейі; 2) мат.
функцияның ең кіші мәні. [17, 314].
Лексикалық минимумды іріктеудің белгілі бір принциптері қалыптасқан:
тематикалық іріктеу, жиіліктік, тілдік интерференция бойынша қателерді
болжау, семантикалық іріктеу, үйлесімділік принципі, стилистикалық
шексіздік принципі, сонымен қатар сөзжасамдық қасиеті ескеріледі.
Тематикалық іріктеу. Яғни, белгілі бір тақырып аясында қарым-қатынасқа
түсу үшін қажетті арнайы сөз бен сөйленістердің шектеулі көлемін іріктеп
алу.
Жиіліктік оқулық сөздіктері, оқулықтар және анықтағыштардың көмегімен
анықталады.
Тілдік интерференция бойынша қателерді болжау оқушының ойын дұрыс
білдіру үшін қажетті лексикалық минимумды іріктеуге көмек тигізеді.
Семантикалық іріктеу. Ауызша және жазбаша тілдің тақырыптарына сәйкес
ең маңызды түсініктерді білдіретін сөздер іріктеліп алынады.
Үйлесімділік принцип. Лексиканың құндылығы оның басқа сөздерімен
тіркесе алуына байланысты анықталады. Сөздің үйлесімділік қасиеті неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым сөздің коммуникативтік құндылығы арта түседі.
Сонымен қатар үйлесімділікті сөздердің деңгей бойынша үлестірілуі деп
түсінуге болады.
Стилистикалық шексіздік принцип-сөздің бейтарап, әдеби, ауыз екі,
немесе жазбаша тілге қатыстылық принципі. Бұл принципке сәйкес лексиканың
пайыздық мөлшері деңгей бойынша өседі: бастапқы деңгейде лексиканың стилі
бейтарап болады.
Сөзжасамдық құндылық принципі-бұл сөздердің жалғау, жұрнақ арқылы жаңа
сөздер тудыра алу қабілеті.
Сонымен қатар мектепке арналған минимум- сөздікті іріктеуде қалыптасқан
критерийлер бар. Мәселен, Ағылшын тілінің лексикалық минимумы сөздігінде
критерийлер жүйесінің екі түрін бөліп көрсетеді:
1. оң, яғни бұл критерийлер бойынша сөздер минимум- сөздікке енеді.
2. теріс, яғни бұл критерийлер бойынша сөздер минимум- сөздікке
енбейді.
Минимум сөздікке, сөз бір уақытта көптеген оң критерийлерге сәйкес
келіп және теріс критерийлердің біреуіне де сәйкес келмеген жағдайда енеді.
Оң критерийлерге жататындар: сөйлеу кезіндегі сөздің қолданылуы, сөздің
үлгілілігі және оның оқу процесінің ішкі қажеттілігіне сәйкестігі.
Бұл критерийлерге нақтырақ тоқталайық.
Сөздің қолданылуы жоғары болған сайын, оны сөздікке енгізу негізі
арта түседі. Бұл критерийдің кейбір көрсеткіштері:
а) Сөздің үйлесімділік қабілеті, яғни басқа сөздермен лексикалық
және лексика- грамматикалық байланысқа түсуі; сөздің осындай қабілеті
жоғары болған сайын, оның тілде қолдану жиілігі де артады.
ә) Жиіліктік. Сөздер оқу бағдарламасында алдын ала ескерілген
сипаттағы мәтіндерде жиі кездескен сайын, ол сөздерді жиі қолданыстағы деп
айтуға болады. Жиіліктік статистикалық жолмен анықталады.
б) Сөздің сөзжасамдық мүмкіндіктері. Тілде берілген сөзден жасалған
жаңа сөздер көп болса, бұл сөз жиі қолданыстағы деп есептеледі.
в) Көп мағыналылық. Сөз мағынасының көп болуы оның көптеген басқа
сөздермен байланысқа түсуіне мүмкіндік туғызады.
2 ЖИІЛІК СӨЗДІК
2.1 Жиілік сөздік және оны жасаудың әдіс-тәсілдері.
Зерттеу жұмысы барысында сөздіктің ерекше түрлері: жиілік, әліпбилі-
жиілік, лексика- тематикалық сөздіктер жасалды. Сөздіктерді жасау мәселесі
тіл білімінің лексикография деп аталатын саласының үлесіне тиеді.
Лексикография ( грек. lexikos-сөзге қатысты және grapho - жазамын)-
сөздіктер жасаудың тәжірибесі және оның теориясымен айналысатын тіл
білімінің саласы. Практикалық лексикография қоғамдық маңызы бар қызмет
атқарады, олар мынандай: 1) тіл үйрету; 2) ана тілдің қалыптасуы; 3) тіл
аралық қатынастар; 4) тіл лексикасын зерттеу. Практикалық лексикография
түрлерінің дамуында үш кезеңді бөліп қарастыруға болады: 1) сөздіктер пайда
болғанға дейінгі кезең. Сөздіктер тек түсініксіз сөздерді ғана түсіндіреді;
2) Ертедегі сөздіктер кезеңі. Негізгі қызметтері - әдеби тілдерді зерттеу.
Аударма сөздіктер, түсіндірме сөздіктер; 3) Жетілген лексикографиялық
кезеңі-ұлттық әдеби тілдердің дамуымен байланысты. Негізгі қызметі-тілдің
сөздік қорын қалыптастыру, қоғамның тіл мәдениетін дамыту. Лексикография
тіл білімінің барлық саласымен, әсіресе лексикологиямен байланысты дамиды.
Қазақ тілінде он томдық түсіндірме сөздік, синонимдік, фразеологиялық,
диалектілік, терминдер, орфографиялық т.б. сөздіктер бар.
Сөздіктерді жасау үшін, тілдегі сөздер мен фразеологиялық оралымдарды
жинау және оларды жүйеге келтіру жұмыстары жүргізіледі. Сөздік жасау жұмысы
лексикографиялық жұмыс деп аталады. Лексикографиялық жұмыстарды жүргізіп,
әр түрлі сөздіктерді жасау лексикология және лексикографияның теориясы мен
практикасын жете білуді қажет етеді.
Лексикография теориясы әр түрлі сөздіктерді жасау жұмыстарының
тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде және
лексикологиялық зерттеулердің жетістіктерін кеңінен пайдаланудың негізінде
жасалады. Сөздіктер жасау жұмысында, олардың сапасын арттыруда
лексикография теориясының маңызы айрықша.
Сөздіктерде сөздерге әр түрлі жақтан сипаттама беріледі. Осыған орай,
лексикографиялық жұмысқа тіл білімінің әр түрлі салаларының, мысалы,
лексикологияның (оның ішінде семасиология мен фразеология), грамматиканың
және стилистиканың сөздерге мінездеме беруде қатысы бар. Мысалы, сөздерге
грамматикалық сипаттама беру қажет болады. Сөздердің грамматикалық тұрғыдан
қандай лексика-грамматикалық топқа (сөз табына) қатыстылығы сөздікте тиісті
белгілер арқылы көрсетіледі.
Сөздіктердің тіл- тілде бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы әр түрлі
мәдени қажеттілікті өтеу үшін жасалады.
Сөздіктің типтері: 1) энциклопедиялық және лингвистикалық; 2) біртілді,
екітілді және көптілді сөздіктер; 3) терминологиялық сөздік; 4) толық және
шағын сөздіктер;
Лингвистикалық сөздіктер жасалу мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
1) Сөздіктердің ішінде тілдің лексикасының шығуын, дамуын және оның
бірнеше дәуірін қамтып сипаттайтын түрі бар. Мұндай сөздіктер
тарихи сөздіктер деп аталады. Керісінше, сөздіктердің кейбір түрі
қазіргі тілде жаппай және жиі қолданылатын сөздерді қамтып, оларға
талдау жасап, сипаттама беруді мақсат етеді. Мұндай сөздіктер
қазіргі тілдің сөздіктері деп аталады.
2) Сөздіктердің белгілі бір түрі тілдегі барлық сөздерді қамтып
сипаттауды мақсат етеді. Мұндай сөздік толық сөздік деп аталады.
Сөздіктердің енді бір түрі тілдің сөздік құрамындағы барлық
сөздерді емес, оның белгілі бір дәуіріндегі сөздерді немесе
лексиканың белгілі бір саласын қамтитын сөздік түрінде жасалады.
Мұндай сөздік кіші сөздік деп аталады. Сөздіктердің бұл түріне
арнаулы сөздіктерді (терминологиялық сөздік, синонимдер сөздігі,
фразеологиялық сөздік т.б.) жатқызуға болады.
3) Сөздердің сөздікте ана тілінде түсіндірілуі немесе басқа тілге
аударылып түсіндірілуіне қарай сөздіктер екі түрге бөлінеді:
алғашқысы-бір тілдік түсіндірме сөздіктер, екіншісі-екі тілдік
немесе көп тілдік аударма сөздіктер.
Қазіргі лексикография тіл білімінің жақсы дамыған саласы.
Лексикографияның дамуына бірнеше факторлар әсер етті:
1) жаңа зерттеу бағыттардың пайда болуы;
2) тіл туралы білімнің кеңеюі;
3) тіл білімінің классикалық (дәстүрлі) бағыттарының тереңдетілуі,
дамуы;
4) тіл білімінде жаңа технология мен жаңа әдіс– тәсілдерді қолдану;
Тілдің қолданбалы аясы бұрыннан да өзінің кең және жан-жақтылығымен
ерекшеленетін. Қолданбалы тіл білімінің дәстүрлі бағыттардың дамуымен
бірге, XX ғасырдың екінші жартысынан бастап оның бірқатар жаңа бағыттары
орын ала бастады. Бұл бағыттар негізінен алғанда, адам баласы қызметінің әр
түрлі аясындағы жұмыстарды жеңілдетуге бағытталды.
Қолданбалы лингвистиканың жаңа бағыттарының бірі-терминтану мәселесі.
Оны бірізділікке түсіріп, тұрақтандыру өзекті мәселеге айналып отыр. Әрине,
мұндай мәселе лексикография саласынан тыс өз шешімін таппайтыны белгілі.
Сондықтан қоғам өмірінде ЭЕМ-нің (компьютердің) кең қолдануымен тығыз
байланысты автоматты лексикография саласы біртіндеп дамып келеді.
Осы аталған автоматты лексикография саласының бір көрінісі ретінде
жиілік сөздік пен оның түрлерін ( әліпбилі-жиілік, кері әліпбилі-жиілік,
сөзнұсқағыш әліпбилі-жиілік сөздіктер) атауға болады.
Жиілік сөздіктер-кез келген тілдің сөзқолданысының (сөзформа,
сөзтіркес) сандық көрсеткіштері берілетін сөздік түрлері. Әдетте қолданудың
көрсеткіші ретінде көлемі нақтыланған мітіндегі сөздің жиілігі жұмсалады.
Жиілік сөздіктер сөздік және мәтін құрамының сандық заңдылығын
салыстыруға мүмкіндік береді. Жиілік сөздіктерді қолдану аясы өте кең: олар
методологиялық және лексикографиялық мақсаттарда, шет тілін оқутуды
жетілдіру үшін, туған тілді терең меңгеру мақсатында жасалады, мысалы:
орыс тілінің ең жиі колданатын 2380 сөзі (1968); Орыс тілінің ең жиі
қолданатын сөздер тізімі (1974); Ағылшынша- орысша жиілік сөздік (1984).
Арнайы лексиканың жиілік сөздіктері жасалды, мысалы: Медициналық
институтына арналған оқу құралының жиілік сөздігі (1966); Орыс тілі:
техникалық лексиканың жиілік сөздігі (1971).
Жиілік сөздіктер лингвистиканың кейбір теориялық мәселелерін шешу үшін
мәліметтер бере алады, мысалы: Қазіргі ағылшын тілі үйлесімділігінің
жиілік сөздігі (1974); Орыс тілінің морфемалары. Жиілік сөздік (1976).
Олар тіл және стильді зетрттеу үшін, сонымен қатар жеке авторлардың тілін
немесе шығарма стилін анықтау, тіл нормасының объективті критерийлерін
белгілеу мақсатында қолданылады. Сөздердің жиіліктері туралы мәліметтер
кодтау мәселесін шешу үшін де пайдаланылады.
Орыс тілінің алғашқы жиілік сөздігі Г. Йоссельсонның Орыс тілінің жиілік
сөздігі болып табылады. Таңдаманың көлемі бір миллион сөзқолданысты
құрады, сөздікшенің көлемі – 1700 сөз. Қазіргі орыс әдеби тілінің жиілік
сөздігі (Э. Штейнфельд, 1963) әдебиет, пресса және радиобағдарламалардың
материалдары негізінде жасалған. Сонымен қатар кейбір морфологиялық
категориялардың стилистикалық сипаттамалары: әр түрлі сөз таптарына кіретін
сөздер тізбектері енген. Олар әліпби тәртібімен және жиілігінің азаюы
тәртібімен орналасқан. Мәтін көлемі туралы мәліметтер көрсетіледі. Тізбекте
жиі кездесетін есімдіктің септік формалары жиілігінің азаюы мен әліпби
тәртіп бойынша орналасады, сонымен бірге ең жиі қолданыстағы септіктер және
септік формалары тізбегі беріледі.
Жиілік сөздіктің ерекше түрі жеке авторлардың немесе шығармалар
мәтіндеріне жасалған сөзнұсқағыштар болып табылады. Мысалы: Пушкин тілінің
жиілік сөздігі материалдары (1963); Куницкий В.Н. ”Горе от ума”
комедиясының тілі мен буыны (1894); Л.Н. Толстойдың Война и мир
романының жиілік сөздігі (1981).
Л.Н. Засоринаның редакциясымен (1977) шыққан Орыс тілінің жиілік
сөздігі есептеу техникасы құралдары арқылы бір миллион сөздерді өңдеу
негізінде алынды. Соның нәтижесінде алынған 40 мың сөз қазіргі орыс тілінің
лексикалық құрамы туралы статистикалық мәліметтер болып табылады. Бұл
сөздік алғаш рет болып қарым-қатынас сферасындағы публицистикалық және
іскери тілді кеңінен қамтиды. Сөздіктің элементі ретінде лексема алынды.
Сөздікті түзу барысында сөздің фонетикалық, графикалық, морфемдік және
синтаксистік эквиваленттері ескерілді. Бұл сөздік 3 бөлімнен тұрады: әліпби-
жиілік сөздікше, жиілік сөздік, сөздіктің статистикалық құрылымы. Әліпби-
жиілік сөздікшеге мәтіндерде кездескен барлық лексемалар енді. Әрбір
лексикалық бірлікке сандық сипаттамалар беріліп отырды. Жиілік сөздікке он
және одан жоғары жиілікті сөздер, барлығы 9044 бірлік енді. Олар қолдану
жиілігінің дәрежесіне қарай орналастырылды: ең бірінші ретте орналасатын
мәтіндегі ең жиі қолданылған сөздер, екінші, үшінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ТІЛІ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМ ЖӘНЕ ОҚУЛЫҚ ЛЕКСИКАСЫН
МИНИМИЗАЦИЯЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Лексикалық минимум туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Оқулық лексикасын минимизациялау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .13
1.3 Минимизациялаудың принциптері мен
критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ЖИІЛІК
СӨЗДІК ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...17
2.1 Жиілік сөздік және оны жасаудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
2.2 Clan output бағдарламасы және оның негізінде оқулықтың
лексикасын
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..25
2.3 4-сынып Қазақ тілі оқулығы бойынша жасалған жиілік сөздік
... ... ... 26
2.31 Жоғары жиілікті сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..28
2.32 Орта жиілікті сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 30
2.33 Төмен жиілікті сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
3 ЛЕКСИКА- ТЕМАТИКАЛЫҚ СӨЗДЕР ТОБЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.1 Лексика-тематикалық сөздер дегеніміз
не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.2 Лексика-тематикалық сөздер тобының
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.3 1, 2, 3-сынып Қазақ тілі оқулықтарымен
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..57
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..58
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Орыс тілінде жалпы білім беретін 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының лексикалық минимумы.
Жұмыстың көлемі: Диплом жұмысымның көлемі 58 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: Диплом жазу барысында 43 әдебиет пайдаланылды.
Тірек сөздер: лексикалық минимум, минимизация мәселелері, жиілік сөздік,
әліпби- жиілік сөздік, лексика-тематикалық сөздер тобы.
Зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде 4 сынып Қазақ тілі оқулығы
алынды. Оқулықтың авторы А. Қайырбекова, - Алматы: Атамұра, 2004. – 144 б.
Жұмыстың негізгі мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты-
орыс тілінде жалпы білім беретін, авторы А.Қайырбекова, (Алматы: Атамұра,
2004.-144б.) 4-сынып Қазақ тілі оқулығының лексикалық минимумын анықтау.
Ол үшін тілдің қолданбалы аясында кең қолданыс тапқан жиілік сөздік,
сонымен қатар оның негізінде әліпбилі- жиілік сөздік және лексика-
тематикалық сөздіктер жасау көзделді.
Бұл мақсат төмендегідей міндеттердің шешімін табуды көздейді:
- оқулық лексикасын минимизациялау және оның принциптерін айқындау;
- оқулық лексикасының компьютерлік базасын құру;
- Clan output компьютерлік бағдарлама арқылы 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының жиілік сөздігін жасау;
- жиілік сөздіктің негізінде әліпбилі-жиілік сөздік түзу;
- 4-сынып Қазақ тілі оқулығының лексика- тематикалық сөздігін жасау;
- оқулықтағы сөздердің жиіліктерін анықтау;
- 1, 2, 3-сынып Қазақ тілі оқулықтарымен салыстыра отырып,4-сынып
оқулығының лексикалық минимумын айқындау;
Аталған міндеттерді орындау нәтижесінде, 4- сынып Қазақ тілі оқулығының
лексикалық минимумы 1200 сөзден тұратыны анықталды. Алынған нәтижелер (1200
сөз) оқулық лексикасын минимизациялаудың қабылданған стандарттарына сай
келмейтіндігі айқындалды.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: ғылыми еңбектер, ғылыми диссертациялар,
сөздіктер, ғылыми мақалалар.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақстан халықтарының достығы мен ел бірлігін нығайту мақсатында,
әсіресе қоғамның болашағы жастарды өз елінің тарихын, мәдениетін, тілін
бағалай білетіндей азамат етіп қалыптастыру үшін мемлекеттік тілді жетік
меңгерудің маңызы ерекше.
Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру тілдің нормалануына,
дамуына, қазақ және орыс тілдері арасындағы функционалдық қатынастардың
реттелуіне, және қазақ тілінің қоғамдық салалардағы қызметінің қалпына
келтірілуіне түрткі болды.
Қазақстан Республикасының “Тіл туралы заңының” 4-бабында: Мемлекеттік
тіл – бұл мемлекет басқару, заң шығару, іс-қағаздар жүргізу...тілі.
Қазақстан Республикасының әрбір азаматының борышы- мемлекеттік тілді
меңгеру болып табылады...
Тілдік саясат және тілдік жоспарлау – ұлттық мемлекеттік саясаттың
негізгі құраушылары. Қазақстандағы тілдік жағдайдың, тілдік саясат және
тілдік жоспарлаудың көптеген мәселелері М.К. Исаев, А.Қайдаров, С.Калмыков,
М.М. Копыленко, Э.Д. Сүлейменова, Ж.С. Смағұлова және көптеген басқа
ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Тілдік жоспарлау-белгілі бір субъекттердің тарапынан тілді
қолданушылардың тілдік әрекеттеріне әсер ету үшін жүргізілетін саналы,
нақты іс- шаралар, бұның мақсаты тіл қызметтерін өзгерту (статустық
жоспарлау), тіл құрылымын реттеу (корпустық жоспарлау), тілді меңгеру үшін
жағдай жасау (меңгеруді жоспарлау); саяси, білім беру, экономикалық,
қоғамдық және лингвистикалық институттар арқылы тілді мемлекеттік шекарадан
тыс жерлерге тарату [1, 115].
Әдетте тілдік жоспарлау корпустық және статустық деп ажыратылады;
бұндай бөлуді 1969 жылы неміс ғалымы H.Kloss ұсынды. Статустық және
корпустық жоспарлаудан басқа, 1989 жылы R.Cooper ұсынған түсініктер – тілді
меңгеруді жоспарлау және тілді таратуды жаспарлау.
Статустық жоспарлау-тілдер статусын мақсатты түрде реттеу [2, 104].
Корпустық жоспарлау-бұл тіл жүйесіне өзгертулер енгізу үшін бағытталған іс-
әрекет [2, 59].
Қоғамның нәтижелі тілдік гомогенизациясы тілді меңгеруді және таратуды
жоспарлаусыз жүзеге аспайды. Тілді меңгеруді жоспарлау-тілде сөйлейтін
адамдардың санын арттыру мақсатындағы әрекет деп түсініледі; ал тілді
тарату деп адамның тілді үйрену тілектері мен мүмкіндіктерін жасау немесе
жақсарту үшін тілдік функцияларды қайта бөлу деп саналады.
Тілді таратуды жоспарлауға,тілдің статусын өзгерту арқылы,оның қызмет
көрсету аясын кеңейту енеді.
Тілді меңгеруді жоспарлаудың негізгі міндеттерінің бірі-тілді екінші
тіл немесе шет тілі ретінде оқыту [1, 163].
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытудың талабы өзгеріп, күшейген
сайын оқулық жазу, түзу теориясының маңыздылығы, өзектілігі арта түсуде. Әр
автор оқулықты өз түсінігі ауқымында жазып немесе ағылшын, орыс тілі
оқулықтарын бағдар етуде. Оқулықтың басты сипаты-оқыта алуы, сөйлете алуы,
оқыта алатын оқулық қазақ тілі пәні бойынша (өзге ұлт үшін, шетелдіктер
үшін) көптеп жазылды, енді бүгінгі уақыт соны ізденістерді қажет етеді [3,
5].
Тілді оқыту оқулық жазудан басталады. Себебі жақсы оқу да, жақсы оқыту
да оқулыққа тікелей байланысты. Осылай бола тұра еліміздегі оқулықтар,
әсіресе, орыс мектебіне, орыс тілді студенттерге арналған қазақ тілі
оқулықтарының сапасы қанағаттандырарлық емес.
Қазіргі қазақ тілі оқулықтары (өзге тілділерге арналған) өзінің негізгі
сипаты-оқытуды толық қамтамасыз етуге кепілдік бере алмайтындығы да осы
саладағы зерттеудің аздығын көрсетеді.
Бүгінгі заман талабына сай оқулық жазу мәселесі өзекті болып табылады.
Қазақ тіл білімінде бұл тақырыпқа әлі де болса аз көңіл бөлініп келеді.
Зерттеуіміздің өзектілігін мына факторлар айқындайды:
- ҚР Білім және ғылым министрлігінде жаңа заман талабына сай оқулық жазу
мәселесінің жиі көтерілуі;
- республикамыздағы мектептің, жоғары оқу орындарының жартысына жуығының
өзге тілділігі;
- қазақ тілінің ҚР-ң мемлекеттік тілі болуы;
- Елбасы жолдауындағы ... қазақстандықтардың басын біріктіретін маңызды
фактор-Қазақстанның мемлекеттік тілінің дамуы деген бағдардың көрсетілуі;
Сондай-ақ, еліміздің басқа мемлекеттермен мәдени, саяси, экономикалық
қарым- қатынастастарға түсуі,қазақ тілін өзге ұлттарға, шет елдіктерге
оқытудың қажеттілігін, өзектілігін танытады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ тілі оқулығы теориясының негізгі мәселелерін,
нысанын, пәнін және қазақ тіліне қатысты мәселелерді ғылыми негізде
сипаттау. Атап айтқанда, орыс тілінде жалпы білім беретін, авторы
А.Қайырбекова, (Алматы: Атамұра, 2004.-144б.) 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының лексикалық минимумын анықталды. Лексикалық минимум 1200 сөзді
құрайды. Ол үшін тілдің қолданбалы аясында кең қолданыс тапқан жиілік
сөздік, сонымен қатар оның негізінде әліпбилі- жиілік сөздік және лексика-
тематикалық сөздіктер жасалды.
Бұл мақсат төмендегідей міндеттердің шешімін табуды көздейді:
- оқулық лексикасын минимизациялау және оның принциптерін айқындау;
- оқулық лексикасының компьютерлік базасын құру;
- Clan output компьютерлік бағдарлама арқылы 4-сынып Қазақ тілі
оқулығының жиілік сөздігін жасау;
- жиілік сөздіктің негізінде әліпбилі-жиілік сөздік түзу;
- 4-сынып Қазақ тілі оқулығының лексика- тематикалық сөздігін жасау;
- оқулықтағы сөздердің жиіліктерін анықтау;
- 1, 2, 3-сынып Қазақ тілі оқулықтарымен салыстыра отырып,4-сынып
оқулығының лексикалық минимумын айқындау;
Зерттеу нысаны Зерттеу нысаны ретінде 4-сынып Қазақ тілі оқулығы
алынды. Оқулықтың авторы А. Қайырбекова, - Алматы: Атамұра, 2004.-144 б.
Зерттеу әдіс- тәсілдері. Зерттеуде ғылыми ой- пікірлерді салыстыра
сипаттау, материалды жүйелілікпен баяндау, түсіндіру, логикалық талдау
сияқты әдіс - тісілдер пайдаланды. Оқулықты талдау барысында сипаттамалы,
материалдарды жаппай іріктеп жинақтау, классификациялық (топтастыру)
әдістері қолданды. Сонымен қатар оқулықтарды салыстыру барысында
салыстырмалы, лексика- грамматикалық, лексика- семантикалық әдіс- тәсілдер;
жиілік сөздіктерді жасауда математикалық және статистикалық әдістер
кеңінен қолданылды.
Зерттеудің материалдары. Тілдік материалдар оқулықтың құрылымын,
мазмұнын саралау негізінде қаланды. Екінші тіл негізінде жазылған қазақ
тілі, ағылшын тілі, орыс тілі оқулықтарының лингвистикалық әдістемелік
қағидалары басшылыққа алынды. Атап айтқанда, Күзекова З.С. Екінші тіл
ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері:
фил.ғыл.докт.дис., сонымен қатар А.М. Алдашева. Ш.Бектұров, Ә.Жүнісбек,
Қ.Қадашева, Р.Б.Нұртазина, Н.Т.Сауранбаев, Э.Д.Сулейменова, Т.Шонанұлының
қазақ тілі екінші тіл негізінде жазылған оқулықтары мен оқу құралдары; Н.П.
Денисов, В.Г. Костамаров, О.Д. Митрофанова т.б екінші тіл негізінде
жазылған орыс тілі оқулықтары арқау болды..
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста екінші тіл ретіндегі қазақ
тілі оқулығы теориясының ғылыми негізі қарастырылады. Зерттеуімізде алғаш
рет орыс мектептеріне арналған Қазақ тілі оқулықтары (1,2 ,3,4 сынып)
негізге алынып, талданды. Қазақ тілі оқулықтарының мазмұны, тіл
оқулықтарының мотивациясы айқындалды. Сондай-ақ, оқу материалдарын
минимизациялау принциптерін анықтау және деңгей бойынша минимизациялау
жұмыстары алғаш рет жасалды. Бұл жұмыстарды іске асыру үшін, оқулық
мәтіндеріне арнайы бағдарлама (Clan output) арқылы жиілік сөздіктер
жасалды. Бұндай сөздіктерді жасау, қазіргі таңда тіл біліміндегі дамып келе
жатқан қолданбалы лингвистика саласының үлесіне тиеді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Сапалы оқыту да, сапалы
оқу да тікелей оқулыққа байланысты болады. Сондықтан бүгінгі заман талабына
сай оқулық жазу үшін, сол оқулықтың теориялық, әрі әдістемелік мәселелерін
қарастыру маңызды болып табылады.Қазақ тілі оқулығының лексикалық минимумын
анықтау қазақ тіл білімінде алғаш рет жасалып отыр. Осы жұмыста анықталған
мәліметтер, сондай-ақ зерттеудің әкелген ғылыми жаңалығы оқулық жазудың
теориялық жағынан толығуына, дамуына өз үлесін қосады деп ойлаймыз.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, теориялық және практикалық
бөлімдерден, яғни оқулық бойынша жасалған жиілік сөздік, әліпбилік-жиілік
сөздік және лексика - тематикалық сөздіктерден; қорытынды, яғни
зерттеуіміздің нәтижелерін баяндайтын бөлім және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың соңында қосымша беріледі.
1 ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМ ЖӘНЕ ОҚУЛЫҚ ЛЕКСИКАСЫН
МИНИМИЗАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Лексикалық минимум туралы түсінік.
Тілдің лексикасын оқыту туралы сөз етуден бұрын, лексика сөзіне
анықтама беруді жөн көрдік. Л.В. Щербаның айтуынша, лексика – бұл тілдің
тірі материясы. Ол ойдың мазмұнын сақтау үшін қызмет етеді. Сонымен бірге
лексиканың басқа да анықтамалары белгілі.
Лексика (грек. lexikos сөзге қатысты)-1) Белгілі бір тілдегі барлық
сөздердің жиынтығы, сол тілдің сөздік құрамы. 2) Сөз құрамының жеке бір
топтарына (салаларына) жататын сөздердің жиынтығы. Тұрмыстық лексика, әдеби
лексика, арнаулы лексика т.б. 3) Белгілі бір шығарманың, жеке автордың
сөздік құрамы [6, 200].
Лексика (грек. lexikos-сөзге қатысты)-тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің
сөздік қоры. Бұл термин сөздік қордың жекелеген қабаттарына да қатысты
жұмсалады (тұрмыстық, іскерлік,т.б.). Лексикада қоғамдағы әлеуметтік,
кәсіби, ғылыми- техникалық және адамның танымына байланысты өзгерістер өз
көрінісін табады. Негізінен лексика жаңа сөзді тез қабылдап отырады,
сонымен қатар әдеби тілге енбейтін, қолданыстан шыққан сөздер біразға дейін
тілдегі историзм не көнерген сөз ретінде сақталып жүреді. Тілдегі жаңа
сөздер неологизм деп аталады. Жаңа сөздердің пайда болуының бірнеше жолдары
бар: 1) грамматикалық үлгі бойынша ; 2) сөздің жаңа мағынаны иеленуі
арқылы;
3) ерекше семантикалық – грамматикалық тәсіл – конверсия арқылы; 4) кірме
сөздер арқылы және т.б.
Лексема (грек. lexis – сөз)-тілдің сөздік құрамының бірлігі, ол әр
түрлі қолданымда сол сөздің өзіне ғана тән болып табылатын тұлғалар мен
мағыналардың бірлігін көрсетеді. Лексема терминін 1918 жылы А.М.Пешковский
ұсынды [6, 200].
Лексика-бұл сөздер жиынтығы және белгілі бір жүйе құрайтын, функциясы
жағынан ұқсас сөздер. Лексиканы құрайтын барлық бірліктер өзіндік
қасиеттері бойынша белгілі бір лексикалық бірлестіктерге (семантикалық
желілер, топтар, синонимдік тізбектер, антонимдік жұптар, сөзжасамдық
ұяларға) кіретіні лексиканың жүйелілігін танытады.
Лексика лексикалық бірліктерден тұрады, олар бүтін немесе бөлшектелген
болуы мүмкін. Лексикалық бірліктерге жататындар:
1)сөздер; 2)тұрақты тіркестер; 3) клишелер;
Лексикалық бірліктердің өзіндік ерекшеліктері бар және олардың 4 түрін
бөліп көрсетуге болады: сөздің формасы деп, ең алдымен есту арқылы
қабылданатын, оның дыбыстық жағын түсінеміз. Лексиканы оқытуда, үйретілетін
лексикалық бірліктердің дыбысталуы мен жазылуын ескеру қажет. Сөздің
мазмұндық жағын оның мағынасы құрайды. Сөзді қолдану оның грамматикалық
формаларымен байланысты.
Сөздің ішкі қасиеттерінен басқа, оған ерекше сыртқы қасиеттер тән,
яғни басқа сөздермен байланысқа түседі, сол арқылы жаңа сөз тіркестер
жасалады.
Лексиканы оқыту дегеніміз-сөзді оқыту. Сөз – бұл үйді салу кезіндегі
кірпіш сияқты, бұл жерде үй-тіл, ал құрылыс-үйрену.
Ал сөзді білу дегеніміз не? Бұл сөздің мағынасын, формасын және сөзді
қолдануды, сөзжасам, сөзөзгеруді білу. Оны графикалық түрде былай көрсетуге
болады: Сөз = мағына + форма (дыбыстық,графикалық) + қолдану (сөзөзгеру,
сөз тіркес) [7, 164].
Жоғарыда айтылғандардан, лексиканы оқыту кезінде, біз тілді оқытамыз
деген қорытынды жасауға болады. Ал тілді оқыту-шет тілін және екінші тілді
оқыту әдістемесінің негізгі міндеті болып табылады.
Шет тілін оқыту мазмұнына үш компонент кіреді: лингвистикалық,
психологиялық және методологиялық. Лингвистикалық компонент ғылыми түрде
өңделген және ұйымдастырылған сөздіктен тұрады. Әрине, тілдің барлық
сөздерін меңгеру мүмкін емес және адамдар қарым- қатынас кезінде шектеулі
сөздік қорды падаланады. Яғни тілдің барлық сөздік қорын меңгеру
қажеттілігі жоқ. Мектеп жағдайында, оқушының аз уақыт ішінде меңгере алатын
қажетті лексикалық минимум туралы сөз болады.
Лексикалық минимум-оқушының мүмкіндіктерін және берілген уақытты
ескергендегі берілетін тілдік құралдардың максималды көлемі. Сонымен қатар
қарым- қатынас құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін тілдік
бірліктер. Мектеп жағдайында лексикалық минимумның көлеміне қатал шектеулер
қойылады. Себебі лексикалық минимумның көлемін ұлғайту лексиканы
меңгерудің сапасына кері әсерін тигізеді.
Оқушы минимумның бүкіл лексикасын анықталған бір курс көлемінде
меңгеруі керек. Бұл нақты сөздік қор болып табылады.
Минимум- сөздіктің құрамына енген лексика белгілі бір принциптер
бойынша іріктеледі. Барлық принциптерді белгілер мен көрсеткіштердің
сипаты бойынша үш топқа бөлуге болады:
• Жиіліктік
• Методологиялық
• Лингвистикалық
Анықталған принциптердің негізінде актив, пассив және потенциалды
минимум- сөздіктер жасалады. Актив лексикалық минимумға-оқушылардың
диалогтық және монологтық сөйлеулеріне қызмет ететін лексикалық бірліктер
жатады, яғни репродуктивтік сөйлеу. Актив лексикалық минимум бағдарламамен
реттелген, тақырып бойынша нақтыланған, және сынып бойынша көлемі
айқындалған. Актив лексикалық минимум мектеп оқушыларына өз ойын білдіруге,
ауызша және жазбаша тілде басқа адамдардың ойын түсінуге мүмкіндік беретін
лексиканың негізгі қоры.
Оқытудың әрбір профиліне қарай мәтіндер каталогын таңдау негізінде
оқулықтың лексикалық минимумы қалыптасады, яғни оқулық сөздігінің бір
бөлігін құрайды. Жиілік сөздігінен айырмашылығы таңдалған лексикалық
минимумдар ситуциялар каталогінде пайдалану кеңейе түседі. Әрбір лексемада
оқулықтың қай тақырыбына, қай ситуациясына қолдану керектігі туралы
мәліметтер жазылады. Лексикалық минимумның екінші бір бөлігі сөйлеу
стериотиптерінің репертуарынан тұрады.
Лексикалық минимум әліпби тіртіп және синтаксистік құрылым бойынша
ұйымдастырылады [3, 70].
Денисов бойынша, минимум түсінігі қайшылықты (оған фонетикалық,
грамматикалық және лексикалық минимумдар кіреді). Әдістеме мен психологияда
минимум бұл-ең аз уақытта меңгерілетін оқу материалының барынша көп
мөлшері. Мамандардың айтуы бойынша, бастапқы деңгей (1000-1500сөз) 300-400
сағат (бастапқы деңгейде бір сабақта 9-10 сөз үйретіледі), екінші деңгей
(3000-4000 сөз) қосымша 500-600 сағатты қажет етеді. Себебі екінші
деңгейде, бір сабақта 20-25 сөз үйретіледі. Қазіргі таңда лингвистикалық
мазмұндағы жұмыстар атқарылып жатыр, яғни минимумға біріншіден, ең қажетті
деген лексикалық, грамматикалық және елтанымдық білімдер енуі қажет. Бұл
арқылы оқушы аз уақытта барынша пайдалы, өнімді білімді иеленеді.
Шет тілін меңгерудің әр түрлі себептері болғанымен, тілдің бір
ерекшелігі- ол қоғамдық өмірдің барлық салаларында қызмет етеді, сонымен
бірге қоғамдық мүдделерді қанағаттандырады. Осыған байланысты оқытудың
бастапқы кезеңінде, оқу материалын минимизациялауда тілдік жүйе туралы
білімнің болуын талап етеді. Бұл жерде Денисов оқытудың бастапқы кезеңі
деп айтарлықтай үлкен бірлікті айтады, яғни оқытудың аяқталған курсы:
бастапқы деңгей-1000-1500 сөз, келесі деңгей 3000-4000 сөзді қамтиды, ең
жоғары деңгей екінші тілде еркін сөйлеуді көздейді. Бірақ тілді үйрету
тәжірибесінде бастапқы кезең бұл - тілді үйренуге кірісу деп түсініледі.
Тіл жүйесі көп қабатты, күрделі құрылым. Тілдік бірліктерді меңгеру әр
түрлі уақыт мөлшерін қажет етеді. Мысалы, оқытудың бастапқы кезеңінде
тілдің фонетикалық деңгейі барынша ұқыптылықпен үйретіледі. Мамандардың
пікірінше, оқытудың бастапқы кезеңі үшін грамматикалық минимум да
анықталған. Орыс тілін шет тілі ретінде үйрету тәжірибесінде тұрақты
синтаксистік және морфологиялық білімдер қалыптасты. Жалпы бұндай
білімдерден орыс тілін үйрену басталады. Сонымен қатар, синтаксистік және
морфологиялық білімдер оқытудың бастапқы кезеңіндегі грамматикалық
минимумды құрайды.
Өкінішке орай, оқытудың бастапқы деңгейіндегі лексикалық минимум
оқулықтан оқулыққа, бағдарламадан бағдарламаға өзгеріп отырады. Ғалымдардың
айтуынша, үйренуші нені үйрену керек неден бастау керек екенін әрі
қарай жылжу үшін білу қажет. Орыс тілінің оқулықтары лексиканың жиілікті
негізінен басқа, орыс тілінің жиілікті сөздігінен алынған өтпелі
сөздерден тұрады. Мектептерге арналған оқулықтар мектептік (школьные)
сөздерден тұрады. Егер алғашқы үйренген 1000-1500 сөздердің көмегімен
қалған барлық сөздердің мағынасын түсіндіретін болсақ, лексиканың жиілікті
негізіне енбейтін анықтағыш-сөздерді (слова определители) енгізу қажет. Бұл
жағдай, оқытудың бастапқы кезеңінде лексикалық минимумның фонетикалық және
грамматикалық минимумдарға қарағанда тұрақсыз (орнықсыз) екенін көрсетеді.
Лексиканы іріктеудің принциптері:
1) Конструктивті принцип. Яғни сөздер тізімін жасау, құрастыру. Бұл
математикадағы конструктивті әдіспен байланысты. Сөздер тізімін құруда
статистикалық принципті пайдалану ұтымды. Статистикалық принцип
алгоритмдік және конструктивті мазмұнды және тілдің лексикалық жүйе
құрылымының объективті заңдарына сәйкес келеді.
Оқытудың бастапқы кезеңінде дәл осы лексикалық минимумның жиілікті негізін
(ядросы) қолдану барынша пайдалы. Кез келген мәтінде қайталанатын сөздер
өзінің сипатын сақтайды, сондықтан лексикалық минимумды қарастырғанда,
жиілік сөздіктерді талдаудан бастайды. Жиілік сөздіктердің алғашқы 1000-
1500 сөзі алынып, олар қосымша критерийлер бойынша іріктеледі.
Қосымша критерийлер төмендегідей топтастырылады:
1) лексиканың жүйелілік сипаттамасы және лексиканың тілдің басқа
қабаттарымен байланысын (сөзжасамдық модельдерді есепке алу, лексикалық
минимумның грамматикалық, фонетикалық минимумдармен сәйкестігін) ескеру
принципі.
2) лексика мен мәдениеттің байланысын ескеру принципі, лексикалық
минимумның елтанымдық минимуммен сәйкестігі, және қарым-қатынастың жағдайын
ескеру ( М.А. Скотина бша).
Аталған сөздер саны (1000-1500, оқытудың алғашқы кезеңіндегі лексикалық
минимум) ағылшын, француз, неміс тілдерінің негізінде алынған. Орыс және
қазақ тілдері үшін де бұл заңдылық сақталады. Мысалы, М. Уэст ағылшын
тілінің 1490 сөзі арқылы 24 мың сөзді түсіндірді. Ал Гунем және Мишеа 1374
француз тілінің сөздері негізінде 3000 мыңнан тұратын лексикалық қордың
негізгі сөздігін жасады.
Бұл жерде элементарлы лексика деген термин қолданылады. Элементерлы
лексика негізінен тілдің ең жиі кездесетін сөздерінен тұрады. Бұл кез
келген орыс тілінің оқулығында кездесетін сөздер болып табылады.
Р.М. Фрумкина бойынша, ең жиі қолданылатын 1000 сөз орташа алғанда
барлық сөзқолданыстың 65-70% құрайды. Тілдің сөздік құрамының объективті
заңдарын танытатын жиіліктің осындай қасиеті, лексиканы іріктеудің
әдістемелік мақсатын жүзеге асырады.
Бұл айтылғандардан, лексиканы іріктеу тек қана жиілік сөздіктерді
жасаумен шектеледі деген ой тумауы керек.
Тілді меңгеру ұзақ әрі қиын, ал ең бастысы индивидуалды процесс.
Оқытушылар тек қана өз оқушыларын осы процесске тартып, олардың тілді
меңгере алатындығына деген сенімділігін арттыра алады. Тілді барлық адамдар
бірдей тез уақытта меңгермейді, сондықтан оқытушы тілді меңгеру қиынға
түскендерге мүмкіндігінше көмек көрсетіп, бұл процесті барынша ұнамды және
пайдалы етуге тырысады.
Әдістеме дербес ғылым болғандықтан, совет ғалымдары және көптеген шет
ел оқытушылары әдістеменің жалпыдидактикалық заңдылықтарымен қоса, оның
өзіндік түсініктерін, категория мен заңдарын, мақсат-міндеттерін
айқындайды.
Негізгілері:
1. коммуникативтілік;
2. тіл үйренушілердің туған тіл ерекшеліктерін ескеру, яғни олардың
екінші тілді үйренге дейін қалыптасқан қарым-қатынас жолдары;
3. елдің мәдени ерекшеліктерін ескеру (лингвоелтану);
Ғалымдар әдістеменің негізгі категориялары ретінде оқу материалын
іріктеу және шектеу деп есептейді. Сонымен қатар оқу кезінде қалыптасатын
білім және дағдылар. Бірақ бұл жалпыдидактикалық талаптар мектеп және
жоғарғы оқу орындарында оқытылатын барлық пәндерге қатысты. Ал тілді оқыту
саласында (лингводидактика, Н.М.Шанский бойынша) оқу материалдарын
іріктеуді коммуникативтілік принциптің бір аспектісі ретінде қарастыруға
болады.
Әдістеменің үш негізгі, яғни коммуникативтілік, үйренушінің туған тілін
ескеру және лигвоелтанымдық категорияларынан әдістеменің ерекше ғылым
екенін танытатындар-коммуникативтілік және лигвоелтанымдық.
Коммуникативтілік пен лигвоелтанусыз қазіргі заманға сай тілді оқыту
әдістемесі де болмайды.
Кез келген кешенді міндеттерді шешу, ал оқыту дәл осындай міндет, тек
қана өз ғылым саласын меңгерумен шектелмейді, сонымен бірге онымен
байланысты барлық ғылым салаларын меңгеру көзделеді. Тілді оқыту әдістемесі
үшін лингвистика, психология, психолингвистика, дидактика және т.б.
ғылымдармен байланысы қажет деп есептеледі.
Лексикалық материалдарды іріктеу кезінде туындайтын негізгі мәселелер:
1. іріктеудің принциптері мен критерийлері;
2. сөздік көлемі;
3. лексикалық бірлік түсінігі;
4. таңдалып алынған материалдағы сөз таптарының өзара байланысы
және т.б.
Соңғы жылдары тіл білімінде дәл (точные) әдіс-тәсілдер өз орнын тапты.
Тілші-ғалымдар лингвистикада сандық әдістерді қолдану арқылы тіл білімін
дәл ғылымдарға жақындатуға тырысты. Қазіргі таңда, қолданыстағы ең жиі
сөздерді анықтайтын, жиілік сөздіктер жасалды және әлі де жасалып жатыр.
Әдіскер-ғалымдар арасында жиілік сөздіктерді құрастырудың қажеттілігі және
оларды оқытуда қодану жөнінде пікір-таластар бар. Жиілік сөздіктерге қарсы
шыққандардың пікірлерін ескермеске болмайды. Әрине, жиілік сөздіктерді
құрастыру, материалды іріктеу, таңдаманың санын белгілеу т.б. дәлділікті
қажет етеді [9, 138 ].
Шет тілі оқулықтарының мәтіндерін жасауға негіз болатын лексикалық
минимумды іріктеу мәселесі оқытушылардың назарынан шыққан емес.
Ян Амос Коменский өзінің Чувственный мир атты оқулығына латынның 8000
мың сөзін іріктеп алған болатын. Оның пікірінше, бұл сөздер арқылы оқушылар
қоршаған әлем туралы білім қалыптастырады және латын тілін меңгереді деп
есептеді.
Тек ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында оқулықтардың лексикалық
минимумын анықтау мәселесі бірнеше елдерде дами бастады. Бұның мақсаты шет
тілін оқыту процесін және тілдік материалды рационалдау болды. Осы мақсатта
бірнеше минимум-сөздіктер жасалды. Сөздіктерді жасауда авторлар бірнеше
әдебиеттерге статистикалық әдісті қолданып, жиілік критерийін негізге
алды. Әдетте бұндай іріктеу субъективті сипатта болды. Мысал ретінде
Торндайктың сөздігін атауға болады.
Пальмер, Уест, Огден сияқты ғалымдарға таза статистикалық әдісті
қолдану жеткіліксіз болды. Олар лексиканы іріктеудің жаңа жолдарын табуға
тырысты. Мысалы, Пальмер оқулықтар лексикасын іріктеудің негізгі
критерийлері ретінде:
• сөздің сөзжасамдық мүмкіндіктері;
• сөздің нақтылығы;
• басқа сөздермен байланысу қабілеті;
сияқты критерийлерді негізге алды (Пальмер. Interim Report on Vocabulary
Selection).
Совет методикасы өз дамуының бастапқы кезінде-ақ, шет тілі оқулықтары
үшін сөздіктерді жасау мәселесіне көңіл бөлген болатын. Бұл саладағы К.А.
Ганшина, И.А. Грузинскаяның еңбектері Мектептегі шет тілі журналында
жарияланды.
1947 жылы И.В. Рахмановтың редакциясымен неміс, ағылшын және француз
тілдерінің минимум-сөздігі жасалды. Бұл сөздік мектепте оқытылатын әрбір
тілдің 4300-ге жуық сөздерінен тұрады.
Бұл сөздіктің кемшіліктері:
1. көлемі бойынша үлкен;
2. жиілігі кіші сөздер бар;
3. фразеологиялық минимумы жоқ;
Шет тілін оқыту, сол тілдің ең жиі қолданылатын сөздерін
анықтаудан
басталады. Яғни, оқулықтың негізгі базалық, жиі қолданылатын сөздігін
жасау. Егер лексикалық минимумды нақты, толық және ғылыми түрде анықтайтын
болсақ, екінші тілді оқыту айтарлықтай тиімді және тез болар еді.
Тіл білімінің статистикалық лексикография саласы тілдегі ең жиі
қолданатын сөздерін айқындау және өңдеумен айналысады. Бұл саланың мақсаты
ұлттық тілдердің жиілік сөздіктерін жасау, сонымен қатар әр түрлі
стильдердің жиілік сөздіктерін жасау.
ХХ- ғасырдың екінші жартысында, шет елдерде және СССР-де әдеби тілдің
сөздердің жиілігін сипаттайтын көптеген жиілік сөздіктер жасалды.
Сөздіктердің кейбіреулері оқыту мақсатында жасалған екі тілді сөздіктер.
Мысалы: Алексеев П.М. Газет лексикасының ағылшынша-орысша жиілікті минимум-
сөздігі М.,1974; Каширина М.Е., Тарасова Е:М. Физикалық орысша- ағылшынша
жиілікті минимум-сөздік М., 1980, т.б.
1.2.Оқулық лексикасын минимизациялау мәселелері.
Орта мектептер үшін арналған лексикалық минимум.
Шет тілін оқыту мазмұнына үш компонент кіреді: лингвистикалық,
психологиялық және методологиялық. Лингвистикалық компонент ғылыми түрде
өңделген және ұйымдастырылған сөздіктен тұрады. Әрине, тілдің барлық
сөздерін меңгеру мүмкін емес және адамдар қарым- қатынас кезінде шектеулі
сөздік қорды қолданады. Яғни тілдің барлық сөздік қорын меңгеру қажеттілігі
жоқ. Мектеп жағдайында оқушының аз уақыт ішінде меңгере алатын, қажетті
лексикалық минимум туралы сөз болады.
Лексикалық минимум-оқушының мүмкіндіктерін және берілген уақытты
ескергендегі берілетін тілдік құралдардың максималды көлемі. Сонымен қатар
қарым- қатынас құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін тілдік
бірліктер. Мектеп жағдайында лексикалық минимумның көлеміне қатал шектеулер
қойылады. Себебі лексикалық минимумның көлемін ұлғайту лексиканы
меңгерудің сапасына кері әсерін тигізеді. Зерттеуіміздің насаны ретінде
алынған 4 сынып Қазақ тілі оқулығы (авторы А. Қайырбекова, Алматы:
Атамұра, 2004.-144 б.) осыған дәлел бола алады. Оқулықты зерттеу барысында,
яғни оқулықтың лексикасына жиілік сөздік, әліпбилі- жиілік және лексика-
тематикалық сөздіктер жасау арқылы, оқулықтың лексикасы 1200 сөз екені
анықталды. Әрине, мұндай көрсеткіш қайсыбір тілді екінші тіл ретінде
оқытудың ешбір стандартына сай келмейді.
Оқушы минимумның бүкіл лексикасын анықталған бір курс көлемінде
меңгеруі керек. Бұл нақты сөздік қор болуы қажет.
Минимум- сөздіктің құрамына енген лексика белгілі бір принциптер
бойынша іріктеледі. Барлық принциптерді белгілер мен көрсеткіштердің
сипаты бойынша үш топқа бөлуге болады:
• Жиіліктік
• Методологиялық
• Лингвистикалық
Сонымен бірге белгілі бір тақырыпқа сәйкестік принципі, семантикалық
принцип, үйлесімділік, сөзжасамдық құндылық, стилистикалық шексіздік т.б.
принциптер лексиканы іріктеуде қолданылады.
Анықталған принциптердің негізінде актив, пассив және потенциалды
минимум- сөздіктер жасалады. Актив лексикалық минимумға-оқушылардың
диалогтық және монологтық сөйлеулеріне қызмет ететін лексикалық бірліктер
жатады, яғни репродуктивтік сөйлеу. Актив лексикалық минимум бағдарламамен
реттелген, тақырып бойынша нақтыланған, және сынып бойынша көлемі
айқындалған болуы керек. Орта мектеп бағдарламасына сәйкес актив лексикалық
минимум: 5 сынып-250 сөз; 6 сынып -200; 7 сынып -175 сөз; 8 сынып -175 сөз;
сонымен 9 сыныпқа дейін 800 лексикалық бірлік үйретіледі. Жоғары
сыныптарда (9,10) минимумға актив меңгерілетін 200-ден сөз қосылады. Яғни,
орта мектеп үшін актив лексикалық минимумның көлемі 1200 сөзге тең. Актив
лексикалық минимум мектеп оқушыларына өз ойын білдіруге, ауызша және
жазбаша тілде басқа адамдардың ойын түсінуге мүмкіндік беретін лексиканың
негізгі қоры.
Шет тілдерін оқыту әдістемесінде лексиканы іріктеу мәселесіне ерекше
мән беріледі. Дұрыс жасалған оқулық сөздігі оқытушы үшін қажетті оқу
құралы, себебі ондай сөздік оқытушыны шектеулі лексика материалдарын
үйретуге бағдар жасайды. Лексикалық минимум-ғылыми негізделген, жүйелі
мектеп оқулықтарын жасаудың негізі болып табылады.
Лексикалық іріктеудің мәні- үйретілетін тілдің мыңдаған сөздерінен тек
қана алғашқы қажетті деген сөздерді іріктеп алу. Мектептік минимум-
сөздіктің жалпы тілдің сөздік құрамына сандық қатынасын келесі мысал
арқылы көрсетуге болады: егер ағылшын тілінің ең толық деп есептелетін
Webster’s New International Dictionary сөздігіне жарты миллионға жуық сөз
енсе, ал Ең жиі қолданатын сөздер сөздігіне 4500 сөз ғана енді. Жалпы
білім беретін мектептерде, тілді үйретуге бөлінген сағаттарды ескергенде,
1500-ге жуық сөз бірліктерін үйретуге болады. Бұл жағдайда лексиканы
іріктеу күрделі ғылыми мәселе болып табылады және іріктеудің тиімді
жолдарын әзірлеуді талап етеді.
Әдіскерлер оқу материалдарын іріктеу мақсатында тілдің жалпы сөздік
қорына жүгінеді. Осы кезде әдіскерлер лексикалық материалдың функционалдығы
жағынан бірдей еместігін көреді, бұл тілдік қарым-қатынастың кейбір
ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Тілдік қарым-қатынас кезінде өзара
байланысты, бірақ өзіне тән ерекшеліктері бар тілдік әрекеттің екі жағы
пайда болады: басқа адамның сөзін түсіну және өз пікірін айта алу. Тілдік
әрекеттің аталған екі жағдайын көлемі және құрамы жағынан әр түрлі
лексикалық материалды пайдалану арқылы жүзеге асады.
Әрбір адам өзі түсінетін көптеген сөздерді біледі, дегенмен ол
сөздердің барлығын күнделікті қарым-қатынаста пайдаланбайды. Бұл сөздер
адамның пассив сөздік қорын құрайды. Өз ой-пікірлерін білдіруде адам
айтарлықтай шектеулі сөздерді қолданады, бұл сөздер адамның актив сөздігін
құрайды.
Пассив сөздер адам ойына оларды естіген кезде немесе оқығанда түседі.
Кейбір сөздердің мағынасын адам барлық кезде түсіне бермейді. Ал актив
сөздерді біз кез келген уақытта коммуникативтік мақсаттарда қолдана аламыз.
Пассив сөздер (лат. Рassivus -әрекетсіз)-1. Көп қолданылмайтын
(терминдер, сирек құралдардың атаулары және т.б.) немесе аз кездесетін
бірліктерден тұратын тілдің сөздік құрамының бөлігі.
2. Психолингвистика бойынша – тілдің сөйлеушісіне түсінікті, бірақ оның
пікірлесуінде қолданылмайтын тілдік единицалардың жиынтығы.
Актив сөздер 1) Қоғамның ең маңызды деген ұғымдары мен жағдайларына
байланысты ерекше жиі қолданыстағы және біршама шектелген лексикалық
бірліктерден тұратын тіл қорының бөлігі. Актив тіл қоры – пассив тіл
қорынан ерекшеленеді. Актив тіл қорының баяу өзгеретін өзегі стилистикалық
бейтарап, мағыналық жүйесі бай тіркесімділігі мен сөзжасамдық белсенділігі
дамыған сөздерден құралады [6, 11].
Тілдің коммуникативті (байланыстыру) қызметі үшін актив тіл қорының
сөздері өте маңызды рөл атқарады. Бұл қорға кіретін сөздер арнайы индекс
(кездесу жиілігі, қолданылуы т.б.) арқылы лингвостатистика мен
социолингвистика тәсілдерін қолдану нәтижесінде анықталады. Бұл индекстер
актив тіл қорының үлгісін сөздіктерді құрастыруда қолданылады; 2) Актив тіл
қорының психолингвистикада адамдардың сөйлесуінде еркін қолданылатын
лексикалық бірліктері жиынтығы ретінде қарастырылады; 3) Лексикография
теориясында (Л.В. Щерба) актив тіл қор лексикографиялық құрал болып
табылады.
Ана тіліндегі актив және пассив сөздіктің құрамы және көлемі адамның
білім мен мәдени деңгейіне, оның мамандығына, қызығушылықтарына және т.б.
факторларға байланысты қалыптасады.
Лексикалық материалдың көлеміне байланысты белгілі бір талаптар бар.
Мектеп бағдарламасына сәйкес, жоғарғы сыныпқа дейін орташа есеппен 1050
лексикалық бірлік, оқытудың соңында 1200 лексикалық бірліктен тұратын
актив лексикалық минимум қалыптасу қажет.
Орта мектеп үшін минимум- сөздікті іріктеуде келесі негізгі тәртіп-
ережелерді сақтау қажет деп есептеледі:
1) Сөздік, оған енген тілдік материалдың минимумына қарамастан,
бағдарламаның талаптарына сәйкес барынша тиімді оқуды қамтамасыз
ету керек. Яғни, сөздікті меңгеру нәтижесінде және бағдарлама
бойынша айқындалған грамматикалық материалды білу, сөзжасам заңдары
мен оларды оқу кезінде пайдалана алу жағдайында, оқушылар берілген
минимумға енбей қалған көптеген басқа сөздер мен сөз тіркестерді
түсіне алатындай іріктеліп алынуы қажет.
2) Сөздікті іріктеу критерийлерін айқындау кезінде оқудың мақсатын,
сонымен қатар оқу процесінің ішкі қажеттіліктерін ескеру керек.
3) Сөздікті іріктеу бірлігі ретінде оқу лексикалық бірлігі алынады.
Оқытылатын лексикалық бірлік ретінде сөйлеуде оны түсіну және есте
сақтау үшін арнайы күш жұмсауды қажет ететін сөз немесе фразеологиялық
оралымдар.
1.3.Минимизациялаудың принциптері мен критерийлері.
Оқулық лексикасын минимизациялау туралы сөз етуден бұрын минимизация
сөзіне анықтама беруді жөн көрдік.
Минимизация (лат. minimum ең кіші) - 1) автоматты реттеу жүйесі
құрылымына енетін элементтердің санын азайту немесе олардың арасындағы
байланысты жеңілдету мақсатындағы эквиваленттік қайта құру; 2) мат.
берілген шектеулі жағдайда функцияның минимумын табу.
Минимум ( лат. minimum ең кіші) – 1) бір нәрсенің ең кіші көлемі,
мөлшері, шамасы, ең кіші құндылығы, ең төмен шегі, деңгейі; 2) мат.
функцияның ең кіші мәні. [17, 314].
Лексикалық минимумды іріктеудің белгілі бір принциптері қалыптасқан:
тематикалық іріктеу, жиіліктік, тілдік интерференция бойынша қателерді
болжау, семантикалық іріктеу, үйлесімділік принципі, стилистикалық
шексіздік принципі, сонымен қатар сөзжасамдық қасиеті ескеріледі.
Тематикалық іріктеу. Яғни, белгілі бір тақырып аясында қарым-қатынасқа
түсу үшін қажетті арнайы сөз бен сөйленістердің шектеулі көлемін іріктеп
алу.
Жиіліктік оқулық сөздіктері, оқулықтар және анықтағыштардың көмегімен
анықталады.
Тілдік интерференция бойынша қателерді болжау оқушының ойын дұрыс
білдіру үшін қажетті лексикалық минимумды іріктеуге көмек тигізеді.
Семантикалық іріктеу. Ауызша және жазбаша тілдің тақырыптарына сәйкес
ең маңызды түсініктерді білдіретін сөздер іріктеліп алынады.
Үйлесімділік принцип. Лексиканың құндылығы оның басқа сөздерімен
тіркесе алуына байланысты анықталады. Сөздің үйлесімділік қасиеті неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым сөздің коммуникативтік құндылығы арта түседі.
Сонымен қатар үйлесімділікті сөздердің деңгей бойынша үлестірілуі деп
түсінуге болады.
Стилистикалық шексіздік принцип-сөздің бейтарап, әдеби, ауыз екі,
немесе жазбаша тілге қатыстылық принципі. Бұл принципке сәйкес лексиканың
пайыздық мөлшері деңгей бойынша өседі: бастапқы деңгейде лексиканың стилі
бейтарап болады.
Сөзжасамдық құндылық принципі-бұл сөздердің жалғау, жұрнақ арқылы жаңа
сөздер тудыра алу қабілеті.
Сонымен қатар мектепке арналған минимум- сөздікті іріктеуде қалыптасқан
критерийлер бар. Мәселен, Ағылшын тілінің лексикалық минимумы сөздігінде
критерийлер жүйесінің екі түрін бөліп көрсетеді:
1. оң, яғни бұл критерийлер бойынша сөздер минимум- сөздікке енеді.
2. теріс, яғни бұл критерийлер бойынша сөздер минимум- сөздікке
енбейді.
Минимум сөздікке, сөз бір уақытта көптеген оң критерийлерге сәйкес
келіп және теріс критерийлердің біреуіне де сәйкес келмеген жағдайда енеді.
Оң критерийлерге жататындар: сөйлеу кезіндегі сөздің қолданылуы, сөздің
үлгілілігі және оның оқу процесінің ішкі қажеттілігіне сәйкестігі.
Бұл критерийлерге нақтырақ тоқталайық.
Сөздің қолданылуы жоғары болған сайын, оны сөздікке енгізу негізі
арта түседі. Бұл критерийдің кейбір көрсеткіштері:
а) Сөздің үйлесімділік қабілеті, яғни басқа сөздермен лексикалық
және лексика- грамматикалық байланысқа түсуі; сөздің осындай қабілеті
жоғары болған сайын, оның тілде қолдану жиілігі де артады.
ә) Жиіліктік. Сөздер оқу бағдарламасында алдын ала ескерілген
сипаттағы мәтіндерде жиі кездескен сайын, ол сөздерді жиі қолданыстағы деп
айтуға болады. Жиіліктік статистикалық жолмен анықталады.
б) Сөздің сөзжасамдық мүмкіндіктері. Тілде берілген сөзден жасалған
жаңа сөздер көп болса, бұл сөз жиі қолданыстағы деп есептеледі.
в) Көп мағыналылық. Сөз мағынасының көп болуы оның көптеген басқа
сөздермен байланысқа түсуіне мүмкіндік туғызады.
2 ЖИІЛІК СӨЗДІК
2.1 Жиілік сөздік және оны жасаудың әдіс-тәсілдері.
Зерттеу жұмысы барысында сөздіктің ерекше түрлері: жиілік, әліпбилі-
жиілік, лексика- тематикалық сөздіктер жасалды. Сөздіктерді жасау мәселесі
тіл білімінің лексикография деп аталатын саласының үлесіне тиеді.
Лексикография ( грек. lexikos-сөзге қатысты және grapho - жазамын)-
сөздіктер жасаудың тәжірибесі және оның теориясымен айналысатын тіл
білімінің саласы. Практикалық лексикография қоғамдық маңызы бар қызмет
атқарады, олар мынандай: 1) тіл үйрету; 2) ана тілдің қалыптасуы; 3) тіл
аралық қатынастар; 4) тіл лексикасын зерттеу. Практикалық лексикография
түрлерінің дамуында үш кезеңді бөліп қарастыруға болады: 1) сөздіктер пайда
болғанға дейінгі кезең. Сөздіктер тек түсініксіз сөздерді ғана түсіндіреді;
2) Ертедегі сөздіктер кезеңі. Негізгі қызметтері - әдеби тілдерді зерттеу.
Аударма сөздіктер, түсіндірме сөздіктер; 3) Жетілген лексикографиялық
кезеңі-ұлттық әдеби тілдердің дамуымен байланысты. Негізгі қызметі-тілдің
сөздік қорын қалыптастыру, қоғамның тіл мәдениетін дамыту. Лексикография
тіл білімінің барлық саласымен, әсіресе лексикологиямен байланысты дамиды.
Қазақ тілінде он томдық түсіндірме сөздік, синонимдік, фразеологиялық,
диалектілік, терминдер, орфографиялық т.б. сөздіктер бар.
Сөздіктерді жасау үшін, тілдегі сөздер мен фразеологиялық оралымдарды
жинау және оларды жүйеге келтіру жұмыстары жүргізіледі. Сөздік жасау жұмысы
лексикографиялық жұмыс деп аталады. Лексикографиялық жұмыстарды жүргізіп,
әр түрлі сөздіктерді жасау лексикология және лексикографияның теориясы мен
практикасын жете білуді қажет етеді.
Лексикография теориясы әр түрлі сөздіктерді жасау жұмыстарының
тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде және
лексикологиялық зерттеулердің жетістіктерін кеңінен пайдаланудың негізінде
жасалады. Сөздіктер жасау жұмысында, олардың сапасын арттыруда
лексикография теориясының маңызы айрықша.
Сөздіктерде сөздерге әр түрлі жақтан сипаттама беріледі. Осыған орай,
лексикографиялық жұмысқа тіл білімінің әр түрлі салаларының, мысалы,
лексикологияның (оның ішінде семасиология мен фразеология), грамматиканың
және стилистиканың сөздерге мінездеме беруде қатысы бар. Мысалы, сөздерге
грамматикалық сипаттама беру қажет болады. Сөздердің грамматикалық тұрғыдан
қандай лексика-грамматикалық топқа (сөз табына) қатыстылығы сөздікте тиісті
белгілер арқылы көрсетіледі.
Сөздіктердің тіл- тілде бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы әр түрлі
мәдени қажеттілікті өтеу үшін жасалады.
Сөздіктің типтері: 1) энциклопедиялық және лингвистикалық; 2) біртілді,
екітілді және көптілді сөздіктер; 3) терминологиялық сөздік; 4) толық және
шағын сөздіктер;
Лингвистикалық сөздіктер жасалу мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
1) Сөздіктердің ішінде тілдің лексикасының шығуын, дамуын және оның
бірнеше дәуірін қамтып сипаттайтын түрі бар. Мұндай сөздіктер
тарихи сөздіктер деп аталады. Керісінше, сөздіктердің кейбір түрі
қазіргі тілде жаппай және жиі қолданылатын сөздерді қамтып, оларға
талдау жасап, сипаттама беруді мақсат етеді. Мұндай сөздіктер
қазіргі тілдің сөздіктері деп аталады.
2) Сөздіктердің белгілі бір түрі тілдегі барлық сөздерді қамтып
сипаттауды мақсат етеді. Мұндай сөздік толық сөздік деп аталады.
Сөздіктердің енді бір түрі тілдің сөздік құрамындағы барлық
сөздерді емес, оның белгілі бір дәуіріндегі сөздерді немесе
лексиканың белгілі бір саласын қамтитын сөздік түрінде жасалады.
Мұндай сөздік кіші сөздік деп аталады. Сөздіктердің бұл түріне
арнаулы сөздіктерді (терминологиялық сөздік, синонимдер сөздігі,
фразеологиялық сөздік т.б.) жатқызуға болады.
3) Сөздердің сөздікте ана тілінде түсіндірілуі немесе басқа тілге
аударылып түсіндірілуіне қарай сөздіктер екі түрге бөлінеді:
алғашқысы-бір тілдік түсіндірме сөздіктер, екіншісі-екі тілдік
немесе көп тілдік аударма сөздіктер.
Қазіргі лексикография тіл білімінің жақсы дамыған саласы.
Лексикографияның дамуына бірнеше факторлар әсер етті:
1) жаңа зерттеу бағыттардың пайда болуы;
2) тіл туралы білімнің кеңеюі;
3) тіл білімінің классикалық (дәстүрлі) бағыттарының тереңдетілуі,
дамуы;
4) тіл білімінде жаңа технология мен жаңа әдіс– тәсілдерді қолдану;
Тілдің қолданбалы аясы бұрыннан да өзінің кең және жан-жақтылығымен
ерекшеленетін. Қолданбалы тіл білімінің дәстүрлі бағыттардың дамуымен
бірге, XX ғасырдың екінші жартысынан бастап оның бірқатар жаңа бағыттары
орын ала бастады. Бұл бағыттар негізінен алғанда, адам баласы қызметінің әр
түрлі аясындағы жұмыстарды жеңілдетуге бағытталды.
Қолданбалы лингвистиканың жаңа бағыттарының бірі-терминтану мәселесі.
Оны бірізділікке түсіріп, тұрақтандыру өзекті мәселеге айналып отыр. Әрине,
мұндай мәселе лексикография саласынан тыс өз шешімін таппайтыны белгілі.
Сондықтан қоғам өмірінде ЭЕМ-нің (компьютердің) кең қолдануымен тығыз
байланысты автоматты лексикография саласы біртіндеп дамып келеді.
Осы аталған автоматты лексикография саласының бір көрінісі ретінде
жиілік сөздік пен оның түрлерін ( әліпбилі-жиілік, кері әліпбилі-жиілік,
сөзнұсқағыш әліпбилі-жиілік сөздіктер) атауға болады.
Жиілік сөздіктер-кез келген тілдің сөзқолданысының (сөзформа,
сөзтіркес) сандық көрсеткіштері берілетін сөздік түрлері. Әдетте қолданудың
көрсеткіші ретінде көлемі нақтыланған мітіндегі сөздің жиілігі жұмсалады.
Жиілік сөздіктер сөздік және мәтін құрамының сандық заңдылығын
салыстыруға мүмкіндік береді. Жиілік сөздіктерді қолдану аясы өте кең: олар
методологиялық және лексикографиялық мақсаттарда, шет тілін оқутуды
жетілдіру үшін, туған тілді терең меңгеру мақсатында жасалады, мысалы:
орыс тілінің ең жиі колданатын 2380 сөзі (1968); Орыс тілінің ең жиі
қолданатын сөздер тізімі (1974); Ағылшынша- орысша жиілік сөздік (1984).
Арнайы лексиканың жиілік сөздіктері жасалды, мысалы: Медициналық
институтына арналған оқу құралының жиілік сөздігі (1966); Орыс тілі:
техникалық лексиканың жиілік сөздігі (1971).
Жиілік сөздіктер лингвистиканың кейбір теориялық мәселелерін шешу үшін
мәліметтер бере алады, мысалы: Қазіргі ағылшын тілі үйлесімділігінің
жиілік сөздігі (1974); Орыс тілінің морфемалары. Жиілік сөздік (1976).
Олар тіл және стильді зетрттеу үшін, сонымен қатар жеке авторлардың тілін
немесе шығарма стилін анықтау, тіл нормасының объективті критерийлерін
белгілеу мақсатында қолданылады. Сөздердің жиіліктері туралы мәліметтер
кодтау мәселесін шешу үшін де пайдаланылады.
Орыс тілінің алғашқы жиілік сөздігі Г. Йоссельсонның Орыс тілінің жиілік
сөздігі болып табылады. Таңдаманың көлемі бір миллион сөзқолданысты
құрады, сөздікшенің көлемі – 1700 сөз. Қазіргі орыс әдеби тілінің жиілік
сөздігі (Э. Штейнфельд, 1963) әдебиет, пресса және радиобағдарламалардың
материалдары негізінде жасалған. Сонымен қатар кейбір морфологиялық
категориялардың стилистикалық сипаттамалары: әр түрлі сөз таптарына кіретін
сөздер тізбектері енген. Олар әліпби тәртібімен және жиілігінің азаюы
тәртібімен орналасқан. Мәтін көлемі туралы мәліметтер көрсетіледі. Тізбекте
жиі кездесетін есімдіктің септік формалары жиілігінің азаюы мен әліпби
тәртіп бойынша орналасады, сонымен бірге ең жиі қолданыстағы септіктер және
септік формалары тізбегі беріледі.
Жиілік сөздіктің ерекше түрі жеке авторлардың немесе шығармалар
мәтіндеріне жасалған сөзнұсқағыштар болып табылады. Мысалы: Пушкин тілінің
жиілік сөздігі материалдары (1963); Куницкий В.Н. ”Горе от ума”
комедиясының тілі мен буыны (1894); Л.Н. Толстойдың Война и мир
романының жиілік сөздігі (1981).
Л.Н. Засоринаның редакциясымен (1977) шыққан Орыс тілінің жиілік
сөздігі есептеу техникасы құралдары арқылы бір миллион сөздерді өңдеу
негізінде алынды. Соның нәтижесінде алынған 40 мың сөз қазіргі орыс тілінің
лексикалық құрамы туралы статистикалық мәліметтер болып табылады. Бұл
сөздік алғаш рет болып қарым-қатынас сферасындағы публицистикалық және
іскери тілді кеңінен қамтиды. Сөздіктің элементі ретінде лексема алынды.
Сөздікті түзу барысында сөздің фонетикалық, графикалық, морфемдік және
синтаксистік эквиваленттері ескерілді. Бұл сөздік 3 бөлімнен тұрады: әліпби-
жиілік сөздікше, жиілік сөздік, сөздіктің статистикалық құрылымы. Әліпби-
жиілік сөздікшеге мәтіндерде кездескен барлық лексемалар енді. Әрбір
лексикалық бірлікке сандық сипаттамалар беріліп отырды. Жиілік сөздікке он
және одан жоғары жиілікті сөздер, барлығы 9044 бірлік енді. Олар қолдану
жиілігінің дәрежесіне қарай орналастырылды: ең бірінші ретте орналасатын
мәтіндегі ең жиі қолданылған сөздер, екінші, үшінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz