Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I . Бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Шағын кәсіпкерліктің дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II . Бөлім. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...30
2.1.Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қалыптастырудың объективті қажеттілігі ... ... ..30
2.2.Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі ахуалын талдау ... ... ..35
2.3. Шағын кәсіпкерліктің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
III . Бөлім. Шағын кәсіпкерлікті дамыту жолдары мен бағыттары ... ... ...57
3.1. Шағын кәсіпкерліктің ҚР.дағы нормативті.құқықтық негіздерін нығайту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2. Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру жолдары ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
I . Бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3. Шағын кәсіпкерліктің дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
II . Бөлім. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...30
2.1.Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қалыптастырудың объективті қажеттілігі ... ... ..30
2.2.Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі ахуалын талдау ... ... ..35
2.3. Шағын кәсіпкерліктің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
III . Бөлім. Шағын кәсіпкерлікті дамыту жолдары мен бағыттары ... ... ...57
3.1. Шағын кәсіпкерліктің ҚР.дағы нормативті.құқықтық негіздерін нығайту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2. Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру жолдары ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I – Бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3. Шағын кәсіпкерліктің дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .22
II – Бөлім. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1.Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қалыптастырудың объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 30
2.2.Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі ахуалын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3. Шағын кәсіпкерліктің даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
III – Бөлім. Шағын кәсіпкерлікті дамыту жолдары мен бағыттары ... ... ...57
3.1. Шағын кәсіпкерліктің ҚР-дағы нормативті-құқықтық негіздерін нығайту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2. Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..79
КІРІСПЕ
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерліктің
даму мәселесі – өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте
маңыздылығын дәлелдейді.
Президент Н. Ә. Назарбаев 2008 жылғы “Қазақстан халқының әл ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Қазақстан халқына
Жолдауында Қазақстан экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі ретінде
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, әсіресе шағын
және орта кәсіпкерліктің тұғырын нығайту мен кеңейту қажеттігін атап өтті.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік
қызметтің мемлекет тарапында және экономика өмірінде алатын орны зор.
Қазіргі экономикалық өркениетті дүниенің құрылымдық даму жүйесіндегі
болашағы келтірмейтін салалардың бірі – шағын кәсіпкерлік болып табылады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі негізгі мәселелердің бірі. Оның негізгі маңыздылығын ҚР-сы
Президентінің Қазақстан-2030 Қазақстан халқына жолдауында: Еліміздің
экономикалық саясатының бірден-бір басым бағыты – шағын кәсіпкерлік деп
аталынған. Сондықтан шағын кәсіпкерлікті дамытуды басқару еліміздің жүзеге
асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып табылады. Оның
стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай
ерекшеліктеріне көңіл бөлу қажет: айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
қайта өңдеу өнеркәсібінің нашар дамуы; импортқа тәуелділігі;
инфрақұрылымның нашар дамуы; аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі
орналаспауы. Бұл аталған экономикамыздың мұндай зардаптарын шағын және орта
бизнестің даму жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын кәсіпкерлікті
дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етуі және
өндіріс, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде қамтамасыз ете алуы
жатады. Сол үшін кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің
жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Осыған байланысты мемлекетте
кәсіпкерліктің жан-жақты қолдау мен қорғау табуын тек шағын кәсіпкерлікті
дамытумен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуда қосар үлесі де аз
болмайды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай шағын кәсіпкерлік дамып
отырған нарықтық шаруашылықтың бөлінбес, ажырамыс бір бөлігі болып
табылады. Шағын кәсіпкерлік экономикалық өсу деңгейінің, ұлттық табыс
көлемінің деңгейін де анықтайды. Әлеуметтік жағынан да функциясы – жаңа
қосымша орындарын құру сияқты дәйекті мәселелер оның актуалдығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім, өндірістің
негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде осы факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне
әсер ететін нақты күш бар. Олар: іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін
белгілі бар мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.
Кәсіпкерліктің түрлі формаларының өзара тиімді ынтымақтастық құруы
келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді
қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай
бейімделеді. Кәсіпкерлік нарықта консалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөл атқарады.
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның бәсекелік
сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерліті
дамыту үшін субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы,
шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге,
одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдің болуы қажет. Кәсіпкерлік дамуы үшін
оның құқықтық базасы, әлеуметтік – экономикалық шарттары қалануы керек.
Республикамыздағы кәсіпкерліктің экономикалық мәнін тереңнен түсінуге
Қазақ КСР – індегі шаруашылық қызмет еркіндігімен кәсіпкерліктің дамуы
туралы заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді.
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын
қалайды. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен – кәсіпорын.
Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің
немесе кәсіпкерліктің ұйымдық – құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық
қатынастарға өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке тарту қажет. Нарықтық
экономиканың тиімді жұмыс істеуі үшін нарықтық іс басындағы субъектілердің
толық өзін - өзі басқаруы мен олардың экономикалық тәуелсіздігі болуы
қажет.
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық – құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді. Олар:
шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер,
сондай – ақ мемлекеттік секторында – мемлекеттік немесе ұлттық және
муниципалдық кәсіпорындар. Серіктестікке қатысушылар мүлікті
жауапкершілігінің деңгейіне қарай: толық, аралас, шектеулі болып бөледі.
Акционерлік қоғамдар – бұл жарғылық капиталы акцияларға аударылған
шаруашылық бірлестігі. Олар екі түрге бөлінеді: ашық және жабық түрдегі
акционерлік қоғамдар.
Сонымен, нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық
қызметінің маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағалаған болатын:
Кәсіпкер өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен,
ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді.
Жұмыстың өзектілігі: Кәсіпкерлікті қолдап, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына
енуге бет алған Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерлік төңірегінде көптеген мәселелердің
көтерілуі оның экономикадағы маңыздылығын дәлелдейді. Статистика
агенттігінің мәліметтерінде республиканың біраз аймақтарында ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісі мен сауда саласындағы кәсіпкерліктің дамуы
байқалғанымен, өндіріс саласының даму қарқыны төмен екені көрініп отыр.
Сонымен қатар, сыртқы әлемдік ортадағы қаржылық дағдарыстың жүруі Қазақстан
экономикасы үшін даму тұрақтылығын сақтаудағы іс-шараларды іске асыруға
қажет етеді. Сондықтан, индустриалды-инновациялық саясаттың аясында
өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың дамуы аймақтарда өмір сүрудің
және әлеуметтік – экономикалық дамудың маңызды факторына айналды. Өндіріс
саласын көтермей әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қалыптастыру қиын.
Ал өндірістегі кәсіпкерлік өзінің көлеміне қарамастан ірі және шағын
кәсіпорындардың арасында толық, бір тұтас, өзара байланысты көптеген
құбылыстарды сипаттайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты қазіргі кезеңдегі
Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін,
оның мазмұны мен шешілмек мәселелерін экономика тұрғысынан зерделеп, шағын
кәсіпкерлікті республикамызда нақты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер
қойылды:
- нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпорындарды дамыту
бағыттарын зерттеу;
- нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпкерліктің басым
бағыттарын анықтау;
- шағын кәсіпкерліктің шет елдерде даму жағдайының ерекшеліктері мен
артықшылықтарын талдау;
- шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған
факторларды анықтап, олардың шешу жолдарын ұсыну.
Басқаша айтсақ, шағын кәсіпкерлікті қазақстан экономикасының елеулі, аялы
және де қазіргі нарықты экономиканың маңызды субъектісі ретінде қарастыру.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының өтпелі экономикасында қызмет
етіп отырған шағын кәсіпкерлік пен кәсіпорындар.
Ақпараттық базасы: ҚР-ның статистика жөніндегі Агенттігі, интернет
ресурстары, сондай-ақ отандық экономикалық әдебиеттер мен мерзімдік
басылымдарда жарияланған мәліметтер, ҚР-ның Конституциясы мен шағын
кәсіпкерлікке байланысты заңдар жұмыстың негізгі ақпараттық көзі болып
саналады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі: Кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың кіріспесінде жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен
міндеті, зерттеу нысаны, ақпараттық қамтамасыз ету нысаны және жұмыстың
құрылымы мен көлемі қарастырылған.
Бірінші бөлімде шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы,
кәсіпкерлік ұғымы, оның экономикалық мәні және кәсіпкерліктің теориялық
негізін қалаған ғалымдардың пікірлері мен ұсынған анықтамалары
қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қалыптасуы
мен дамуы, оның қажеттілігі және шағын кәсіпкерліктің қазіргі ахуалына
талдау жасалынды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
нормативті-құқықтық негіздері, оны дамыту мен жетілдіру жолдары
қарастырылды.
Қорытындыда дипломдық жұмыста қарастырылған мәліметтер мен
ақпараттарға сүйене отрып Қазақстанда да бәсекеге төтеп бере алатын шағын
кәсіпкерлік атмосферасын қалыптастыру, шағын кәсіпкерлікті қолдау мен
дамыту жолдары қарастырылды.
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні
Кәсіпкерлік ұғымының тарихи орта ғасырдан басталады. Тіпті сол
кезеңдерде саудагерлер, қолөнершілер, үгіттеушілер бастаушы кәсіпкерлер
ретінде болған. Орта ғасырда кәсіпкер деген термин одан да бұрынғы
антрепренер, яғни француз сөзі делдалдық екі мағынада қолданылды: 1)
түрлі мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы; 2) өндірістік немесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Ал кәсіпкерлік ұғымын ең алғаш XVIII
ғасырдың басында ағылшын экономисі Ричард Контильон (1680-1734жж) енгізген.
Ол кәсіпкер деп нарық жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан.
Қазіргі кездегі кәсіпкер деп – пайда табуға бағытталған және
тауарларға сұранысты қанағаттандыру арқылы өз атынан жүзеге асыратын
жауапкершілікті, инициативті қызметті атқарушы азаматтар.
Бұл тұрғыда ҚР-ның Азаматтық Кодексінің 10-шы бабында: меншік
түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға сұранысты
қанағаттандыру арқылы пайда табуға бағытталған ынталы қызмет және ол
кәсіпкердік өз атынан, оның тәуекелдері мен мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады делінген.
Кәсіпкерліктің бірнеше анықтамаларын қарастыру негізінде бұл ұғымның
негізгі құрамдас бөліктерін атауға болады:
- жауапкершілік, тәуекел, инициатива;
- жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау;
- құралдарды іске асыру еркіндігі;
- жаңа шешімдерді, идеяларды іздеу.
Жоғарыдағы кәсіпкерліктің құрамдас бөліктері мемеджмент функцияларымен
байланысты екендігін көруге болады. Сонымен, кәсіпкерлік дегеніміз – ол
жеке бизнесті ұйымдастыра білу және осы жеке бизнесті жүзеге асырумен
байланысты функцияларды табысты, тиімді түрде іске асыру болып табылады.
Жалпы кәсіпкерлік қатынастарды қарастырудың алғашқы сипаты – олардың
субъектісі мен объектісі. Кәсіпкерліктің субъектісіне экономикалық қызметке
қатысушы түрлі мүшелерді, алдымен жеке дара индивиттерді жатқызамыз, содан
соң кәсіпкерлік қызметті бір топ адамдар жүзеге асыратын ұйымдар, яғни
акционерлік қоғамдар, кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер.
Ал кәсіпкерліктің объектісі – ол адамның белгілі бір қызметі, нақты
жағдайда: новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы өндіріс, айырбас,
бөлудің әртүрлі факторларын қосу. Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі -
өндірілген өнім мен қызмет.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті процесс ретінде қарастыруға болады, ол
төрт сатыдан тұрады:
- жаңа идеяларды іздестіру мен бағалау;
- бизнес-жоспарды құру;
- қажетті ресурстарды іздеу;
- құрылған кәсіпорынды басқару.
Бұл аталған сатылар бір – бірімен тығыз байланысты. Бірінші кезеңде,
барынша көп табыс келтіру – кәсіпкерліктің ең қозғаушы факторы. Кәсіпкерлер
өзіне тиімді өзгерістер, яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді, мақсаты –
пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі бір
уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет
әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және іске шығармашылықпен қарау
іскерлік әлемде жоғары бағаланады.
Екінші кезеңде, ең күрделі мәселе – бизнес-жоспарды құру методологиясы
жатады, яғни өзіне нарық сигменттерін қосатын, оның көлемін және негізгі
сипаттамаларын, маркетинг жоспарларын, өндіріс және қаржылық жоспарларды
қамтамасыз ету.
Үшінші кезеңде, ең бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау;
бастапқы деңгейден қайталама деңгейді ажырата білу; ресурстар
жетіспеушілігімен байланысты теріс зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге
асырылады.
Төртінші кезеңде, пайда болған кәсіпорынды басқару. Ол нақтыланған
өнім стилінің басқарушысынан тұрады, ұйымдық құрылым құруды ұйымдастыру,
табыстың шешуші тетіктерін және де әлсіз жақтарын табу арқылы қызметтің
бағалануы арқылы шешім қабылдаудан тұрады.
Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше негізгі
белгілері бар. Оның ішінде ең негізгілерінің бірі – шаруашылық
субъектілерінің еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық
механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тәртіп қалыптастырады. Жалпы бизнестің
негізгі талабы – экономикалық іс-әрекеттердің әртүрлілігіне қарай іздеу мен
таңдау еркіндігі. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға
құқығы бар. Алайда қандай еркіндік болмасын көптеген жағдайлармен
шектелген, олар сыртқы ортамен субъектілер әрекетінің нәтижесінен шығады.
Дегенмен, кәсіпкерлік қызметтің басты шарты – барлық мүмкіндіктер деңгейі
тұрғысынан шешім қабылдау өзектілігі мен еркіндігі болып табылады.
Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат шаруашылық жүргізудегі тәуекелге
баруы. Тәуекел – жоспар мен болжауды қарастырылған нұсқалармен
салыстырғанда табыс ала алмау негізінде мүмкін болатын және шығындар мен
нәтижелердің ара – қатынасы жатады.
Кәсіпкерлік қызметтің келесі белгісі – ол толық экономикалық
жауапкершілік және бұл мүліктік және кәсіпкердің өз атынан жүзеге асырылуы.
Кәсіпкерлер өз міндеттері бойынша өзіне тиесілі өндіріс құралдарын тиімді
пайдалану; қоршаған ортаны ластамау; өндірістің қауіпсіздік ережелерін
бұзбауға; санитарлық гигиеналық нормаларды сақтауға міндетті кәсіпкерліктің
жүзеге асырушыларының ерекше белгілері ретінде жаңашылдық; шығармашылық
ізденіс; жауапкершілік; іскерлік этикет әрекеттері; жеке қабілеттер мен
қасиеттерін жатқызуға болады. Міне осы қабілет - әдеттегіден ерекше шешім
қабылдау қабілетін және жағдайға шығармашылықпен қарау іскерлік әлемде
жоғары бағаланады және нәтижелі сипатта болады.
Кәсіпкер – қызметінің сферасына байланыссыз өз қабілеттерін келесі
функцияларды орындау арқылы жүзеге асырылады:
- нарықты зерттеу арқылы төлем қабілеті сұранысы бар тауарлар мен
қызметтерді іздеу;
- тауарды өндіру немесе қызмет көрсету үшін қажетті ресурстарды
бағалау;
- төмен бағалы ресурстар нарығын іздеу;
- бизнесті жаңа техника, технология және менеджмент негізінде
ұйымдастыру және оларды басқару;
- маркетингтің қазіргі заманғы принциптерін пайдалану арқылы тауарлар
мен қызметтерді сату, тарату;
- табыстарды тұтыну және жинақтау қорлары арасында, т.б. бөлу.
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығының реформалар кешені
мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға өткен
бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен
жанданда және халықтың материалдық тұрмыс жағдайының жақсаруының, тұтастай
елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазіргі уақытта ғалым – зерттеушілер кәсіпкерлік проблемаларын әр
түрлі жалпы экономикалық баптар тұрғысынан белсенді қарастыруда: басқару,
қолданылатын салық салу жүйелері, атқаратын қызметтері, мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлерде шаруашылық жүргізуші субъектілерді
қолдаудың әр түрлі құралдары, субъектілерді шағын, орташа және ірі
кәсіпкерлікке жатқызудың сандық және сапалық бағалау өлшемдерін анықтау,
кәсіпкерліктің қызмет ету жүйелері.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы форумында,
елде жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған анықтамаларының болмауын,
орташа және ірі кәсіпкерліктің аяғына дейін өңделген сандық және сапалық
бағалау өлшемдерінің критерияларының, шағын кәсіпкерліктің соңына дейін
ойластырылған ұғымдық аппаратының жоқтығын атап өтті. Сонымен бірге, шағын
кәсіпкерліктің мәнін анықтауда алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін
ашып және айқындаған орынды, тек содан соң шағын кәсіпкерліктің негізгі
түсінігін нақтылау қажет.
Кәсіпкерлік теориясы ғасырлар бойы дамыды, оған классикалық
экономикалық теорияға, неоклассикалық теорияға, кейнсианстваға,
неолиберализмге және қазіргі заманғы экономикалық ілімдерге негізделген әр
түрлі бағыттар тән. XIV ғасырдан бастап, Батыс Еуропаның алдынғы қатарлы
елдерінің экономикасында натуралды шаруашылықтың тауарлы – ақшалай
қатынастармен біртіндеп, бірақ әйтседе тез ығыстырулы болды және мұның бәрі
алтын мен күміс түріндегі ақшаның қолда бар қорларының тапшылығы жағдайында
өтті. Бұл жағдайларда ақша жеке алынған индивидум мен мемлекеттің тұтастай
экономикалық ойының басты тақырыбы болды, өйткені олардың жеткілікті
мөлшері өндірушілердің шаруашылық өмірінің бір қалыпты өтуіне және дамуына,
демек, мемлекет табысының өсуіне мүмкіндік туғызады.
Сөйтіп, орта ғасыр дәуірінде кәсіпкерлік деп көпестердің сауда,
коммерциялық қызметін, кәсіпкер деп – саудагерді (көпес) түсінді, ал
кәсіпкерлік қызметтен алынатын пайда – бұл ақша түріндегі сыртқы сауда
қорлары немесе асыл металдарды және тастарды шығару.
XVII ғасырда кәсіпкерлік, кәсіпкер және кәсіпкерлік табыс
түсініктерімен қатар кәсіпкерлік қауіп түсінігі пайда болды.
Кәсіпкерлердің жеке өсімқорлармен, мемлекетпен бірқатар жұмыстарды орындау
немесе өнімді жеткізуді қамтамасыз ету туралы келісімдерге отырудың
нәтижесінде , өмірдің өзі бұл түсініктің пайда болуына себепші болды.
Сонымен бірге, қаржылық қарыз алдын ала ескертілді, бірақ пайданы алу
қауіппен және кәсіпкердің сәттілігіне байланысты болды.
XVIII ғасырдың басында кәсіпкерліктің бірінші тұжырымдамасы
дайындалған болатын, оның авторы Ричард Кантильон. Жеке өнімдер сұранымы
мен ұсынымы арасында пайда болған ерекшелік арқасында әр түрлі
субъектілерде нарықта біршама арзан бағалармен тауарларды сатып алып және
оларды қымбат бағамен сату мүмкіндігі пайда болды. Ол нарықтың берілген
субъектілерін кәсіпкерлер деп атады (француз тілінен аударғанда делдал).
Енді кәсіпкер түсінігі бірнеше мағынада қолданылады. Оларға көпестерді,
қолөнершілерді, фермерлерді, қарақшыларды жатқызуға болады. Ал кәсіпкерлік
табыс өнім бағалары арасындағы айырма ретінде анықталады: арзан бағамен
сатып алу және едәуір жоғары бағалармен қайта сату. Сату бағасы жоғары
болған сайын, соғұрлым кәсіпкерлік қаупі төмен. Ол, кәсіпкер міндетті түрде
қызмет ететін капитал иесі емес деген пікірді қолдаушы алғашқы
зерттеушілердің қатарында болды. Қырық жыл өткенннен кейін қолдауын тапқан
ой XIX ғасырда өзінің ақырғы құптауына иемденді.
Енді делдал, кәсіпкер ретінде, ұдайы өндірістің басқа процестерінің
белсенді қатысушысына айналады, оның қызметі айырбас процестерімен,
қаржылық операциялармен ғана сипатталып қоймай, сондай – ақ өндіріспен
байланысты. Осы мезгілдегі ғалымдар кәсіпкрлеоге бірінші кезекте қызметі
мемлекет жағдайының жақсаруына ықпал етіп, сауда мен өнеркәсіптің негізгі
қозғаушы күші болып табылатын меншік иелерін, яғни жер иелері мен
капиталистерді жатқызды. Олар еңбек бөлінісінің пайдалы жақтарын ұтымды
пайдаланады, өндірісті жоспарлайды, ұйымдастырады және елеусіз қол
олардың еркі мен ниеттеріне тәуелсіз жақсы нәтижелерге, қоғамның жоғарғы
мақсаттарына бағыттайды. Капиталистің кәсіпкерлік табысы – бұл
кәсіпкерлердің материалдар мен жалақы түрінде авансталған барлық
капиталына пайда төлеуге бағытталған жұмысшылармен жасалған құнның бір
бөлігі. Жер иесінің кәсіпкерлік табысы – жерді өңдеуге жұмсалған, еңбек
өнімінен бірінші шегеруді құрайтын рента.Жалпы алғанда кәсіпкерлік табыс
бұл капиталистің немесе жер иесінің капиталдарды салғандағы тәуекелділігі
үшін алатын ақшасы.
Сонымен, кәсіпкерлік теориясына қатысты Ж.Б.Сэй ілімінің түсінігі
келесі түрде көрінеді: кәсіпкер – қандай да бір өнімді өндіру үшін, пайда
табу мақсатында өз атынан тәуекелге бара алатын адам. Өнімді өндіру немесе
өндірістік процесті ұйымдастыру үшін қажетті жер, капитал және еңбек
тәрізді үш факторды біріктіру кәсіпкердің басты функциясы болып табылады.
Ж.Б.Сэй бойынша кәсіпкер келесі қасиеттерге ие болуы керек:
1) төлеуге қабілетті, парасатты, сақ, шыншыл және тұрақты болу;
2) займ түріндегі капиталды тарту мен несиелерді уақытында қайтара білу;
3) өз бойына әділеттілік, қайсарлық және бизнесті жете білу сияқты
моральдық қасиеттерді сыйғызу;
4) жеткілікті дәлдікпен, қандай да бір тауардың маңыздылығы мен
ерекшелігін, блжамды сұраным мен оны өндіру тәсілдерін бағалай білетін
күйде болу.
Австралиялық экономикалық мектептің негізін қалаушы, Карл Менгер
кәсіпкерлік теориясына белгілі үлесін қосты. Өзінің Саяси экономика
негіздері атты жұмысында ол кәсіпкер жұмысындағы қауіптер өте сирек
құбылыс, бірақ, егер олар орын алса, онда оның қызметінде үлкен рөль
атқармайды деп мәлімдеді. Карл Менгер кәсіпкерлер шешімді қабылдауда келесі
шарттардың орындалуына ерекше көңіл аудару қажет дейді:
1.экономикалық жағдай туралы ақпаратты жинау;
2.экономикалық есептеу;
3.кәсіпорын мақсаттарына толық жауап беретін өнімді таңдау;
4.негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндірістік жоспарды
орындауды басқару.
А.Маршалл ілімінде кәсіпкерлік теориясы кәсіпорын қызметінің мысалында
өндірістің үш факторын біріктіруге, менеджер және кәсіпкер атқаратын
функциялардың айырмашылығына негізделген. Менеджер жұмыстың белгілі түрін
атқарады, бірақ тек кәсіпкер бизнесте жетістіктерге жету үшін өзіне қауіпті
және толық жауапкершілікті алады. Кәсіпкердің басты функциясы капиталды,
еңбекті қозғалысқа келтіру, негізгі жоспарды және оны орындау бойынша
шараларды дайындау. Бизнестің дамуына қарай іскерлік, ынталалақ өндіріс
дамуының жалпы тенденцияларын көре білу және батылдық, пікір парасаттылық,
қайсарлық сияқты кәсіпкерлік қабілеттер әрқашан өсіп отыруы тиіс, тек осы
жағдайда ол үнемі табысты кәсіпкер болып қалады.
XX ғасырдың басындағы капиталистік елдер экономикасының шапшаң өсуі
және ғасырдың отызыншы, жетпісінші жылдарындағы әлемдік дағдарыстар
кәсіпкерлікке, кәсіпкерлік табыс пен кәсіпкердің өзіне қатысты жаңа
баптардың пайда блуына әкелді. Бұл баптың негізін әйгілі экономист Йозеф
Шумпетер қалады, ол басқалардан көп жағынан өзгешеленеді.
Әр түрлі комбинацияларда экономикалық жаңашылдықпен айналысатын
адамдарды Й.Шумпетер кәсіпкерлер деп атады. Оның пікірі бойынша,
кәсіпкерлік қызмет адамға мәңгілік бекітілмеген, ол оның жеке қасиеттеріне
байланысты. Кәсіпкердің жеке қасиеттері – бұл оның қажеттіліктерін
қанағаттандыруға, бәсекелестерін жеңудегі қуаныштарын сезінуге бағытталған
ынталлылық, қаржылық, кәсіби шеберлік.
Жаңашылдық функцияларын орындауына байланысты Й.Шумпетер кәсіпкерлерді
төрт түрге бөледі:
1. Капиталистер (фабрикант - саудагер) – кәсіпорын иесі. Бұл түрдегі
кәсіпкерлерге меншікке және өз ісіне негізделген әміршілдік тән;
2. Индустрия капитандары. Олар міндетті түрде кәсіпорын иелері
болмайды, бірақ көбіне акция пакеттерінің иегері, кейде компания
мүлігін басқаруға құқық беретін, бақылау пакетінің иегері болады;
3. Директорлар, компанияны басқаруды жүзеге асыратын, жаңалықтарды
үйлестіретін, кәсіпорын пайдасын өсіретін адам. Ол жалдамалы
қызметші де болуы мүмкін;
4. Негіздеушілер (сарапшылар) – кәсіпорынды құру жобаларын дайындауға
маманданған адамдар. Кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыра бастағаннан,
олар өз төлем ақысын алып, қызметін тоқтатады.
Й. Шумпетер өзінің жіктемесінде кәсіпкерлердің жаңашылдық функцияларын
капиталистер, индустрия капитандары мен сарапшылардың функцияларынан анық
ажыратады. Жалпы алғанда Й. Шумпетер кәсіпкерлікті еңбек, капитал және жер
сияқты факторларға қосымша экономикалық фактор деп санады. Кәсіпкерлік
пайдадан үстеме пайдамен өзгешеленетін, кәсіпкерлік табыс кәсіпкер үшін
стимул болып табылады.
Сонымен, кәсіпкер әрбір мүмкіндікке дұрыс баға беріп, оның көп
формасының ішінен жаңа кәсіпорынды ұйымдастыруға ең қолайлысын таңдауы
қажет. Кәсіпкердің негізгі сипаттамалары сақтық, ұқыптылық, ұстамдық,
пайданы алудың пайда болған мүмкіндіктеріне сезімпаздық және ең бастысы,
қоршаған ортада болашақта болатын өзгерістерді болжау сияқты белгілермен
толықтырылады. Ал кәсіпкерлік пайда, неолибористер пікірі бойынша, бұл
күтілген және нақты түсімдер арасындағы ойда болмаған айырма, ол
Й.Шумпетердің кәсіпкерлік табыс анықтамасына сәйкес келеді. Ғасыр
ғалымдарының экономикалық ойларын жүйеге келтіру кәсіпкерлік түсінігін
ескішілдікке негізделген бизнестен түбегейлі өзгешеленетін, инновациялық
процесс ретінде; кәсіпкерді – қолайлы мүмкіндіктерді іздестіретін және өз
қызметін болжай алатын, жаңашыл ретінде; кәсіпкерлік табысты – бұл тек
пайда емес, сонымен қатар үстеме пайда ретінде анықтауға мүмкіндік береді.
XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап кәсіпкерліктің проблемелары
отандық және ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде кеңінен қарастырылды.
Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге және кәсіпкерлік
табысқа ортақ анықтама берілмеген.
Сонымен қатар, бірқатар авторлардың айтуынша, зерттеушілердің барлық
талпыныстары алғашында сәтсіздікке ұшырайды. Бұл әр түрлі елдердегі
кәсіпкерлікті дамытуда мемлекетпен жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу
мақсаттарының әр түрлілілігіне, тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және
тағы басқаларға байланысты.
Кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік қызмет проблемалары ғалым –
зерттеушілермен ертеректе және әр түрлі варианттарда қарастырылды.
Орындалған экономикалық зерттеулер талдауының негізінде, кәсіпкерліктің
экономикалық мәнін нақтылап, толықтыруға талпынып, содан соң берілген
сатыда, кең таралған формада әрекет ететін шағын кәсіпкерлікке анықтама
беруге тырысамыз, бірақ алдымен бізге кәсіпкер категориясын тұжырымдау
қажет. Зерттеу мен қорыту кәсіпкердің келесі сипаттамаларын ажыратуға
мүмкіндік береді:
1. кәсіпкер – бұл қауіп, белгісіздік;
2. кәсіпкер – бұл пайданы және үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік табысты
алу;
3. кәсіпкер өндірістің барлық факторларын үйлестіреді: еңбек, жер, капитал;
4. кәсіпкер жаңалықтарға бейім: жаңа өнім мен қызметтерді өндіруге, жаңа
әдістерді енгізуге және өткізудің жаңа нарықтарын іздеуге, инновациялық
менеджментке;
5. кәсіпкер – бұл кәсіпкерлік істі жүргізу үшін жігерлі, білім мен
ақпараттың белгілі деңгейін меңгерген адам;
6. кәсіпкер – табыс алу мақсатында, жаңа идеялардың болашағын бағалауға,
алынған ақпаратты талдауға және нарықтың қалыптасқан коньюктурасы
тұрғысынан шешімдерді қабалдауға қабілетті;
7. кәсіпкер – кез келген, әсіресе белгісіз жағдайларда бір ғана дұрыс
шешімді қабылдауға тиіс.
Кәсіпкердің берілген қабілеттері, кәсіпкерлік процестің барлық
сатыларына (өнімді құру сатысы, еңбек өнімін өндіру сатысы, еңбек өнімін
тұтыну сатысы) сәйкес бірқатар белгілі функцияларды орындау арқылы жүзеге
асырылады. Ол:
1) сатып алушылардың сұранысын және олардың төлем қабілетін зерттеу бойынша
ғылыми зерттеулерді жүргізуге;
2) өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ететін, бұйымның белгілі өлшемдері мен
сыртқы түрі бойынша техникалық құжаттарды дайындауға;
3) бұйымдардың тәжірибелік үлгілерін дайындауға;
4) өнімді өндіруді барлық қажетті шикізат, материалдық және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етуге;
5) берілген өнімді өндіру үшін ең жетілген технологиялық процесс пен
басқарудың тиімді схемасын таңдауға;
6) халықтың төлем қабілеті едәуір жоғары өткізу нарықтарын анықтауға
міндетті.
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатында өндірістің барлық
факторларын қозғалысқа келтіретін, қауіп пен белгісіздіктің белгілі
үлесімен жанасатын инновациялық процесс.
Кәсіпкерліктің берілген анықтамасы қазіргі заманғы кәсіпкерліктің
табиғатын сипаттайтын, шарттармен толықтырылу және оның кәсіпкерлердің
күнделікті қызметінде бағыттаушы болуы керектігін атап өту қажет.
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатымен өндірстің барлық факторларын
қозғалысқа келтіретін және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген,
қауіптің және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін –
өзі ұйымдастыру және өзін – өзі жаңарту процесі.
Ал кәсіпкер – бұл табысты алу мақсатымен қауіп және белгісіздік
жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік – шаруашылық қызметтің барлық
аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың
белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік табыс – бұл кәсіпкердің
пайдасы және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкрліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жок, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз.
Қазіргі уақытты кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық және
инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен; нормативті –
құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, коррупциямен, тікелей шаруашылық –
коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен; капиталдың тапшылығымен;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральды және табиғи тозған материалдық
базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған қарамастан елімізде
шағын кәсіпкерлік қызметтің алғашқы жемістері бар, бірақ оның көпшілігі
сауда мен делдалдық қызметтерде.
Нарықтық қатынастарды енгізуші ТМД республикаларының біразында, соның
ішінде Қазақстанда, шағын кәсіпкерлік кеңінен тарады, өйткені шағын
бизнессіз нарықтық экономика не қызмет ете алмайды, не дамымайды. Нарықтың
әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген елдердегі шағын кәсіпкерліктің
әлемдік нарықта өркендеуі, экономиканың осы сферасының шаруашылық жүргізуші
субъектілерін мақсатты түрде мемлекеттік қолдау, ғалым зерттеушілерді оның
негізгі сипаттамаларын негіздеуде, ұлттық экономикадағы ролі мен орнын
анықтауда қызығушылығын тудырмай қоймайды.
Қолданылатын басқару жүйесін шағын кәсіпкерліктің негізгі ерекше
белгісі деуге болады. Шағын кәсіпкерлік кәсіпорын иесінің еңбекке және
кәсіпорынды басқаруға қатынасымен, оның персоналымен қарым – қатынасқа түсу
дәрежесімен анықталады. Ұсақ кәсіпкер бір тұлғада меншік иесі және
басқарушы, сонымен бірге өндіріс процесінің тікелей қатысушысы, әрі ол
басқа жұмыскерлермен әрқашан байланыста болады. Орташа кәсіпкер жалдамалы
жұмыскерлер командасы арқылы кәсіпорынды жалпы басқаруды жүзеге асырады.
Ірі кәсіпкер басқару персоналымен, ерекше жұмысшылармен, мүлде қарым –
қатынаста болмайды, ол басқару процесін басқару персоналдарының
иерархиясында жоғары қызметпен айналысатын адамдардың шағын тобы арқылы
жүзеге асырады.
“Шағын кәсіпкерлік өндіріс пен фирманы басқару процесінде меншік
иесінің рөлін ескереді, оның инновациялық белсенділігін анықтайтын және
бәсекелестік ортаны қолдайтын, индустриялық типтегі нарықтық экономиканың
имманенттік құраушысы болып табылады” деп саналады. Бұл анықтама тағы да
кәсіпорынды басқару мен қызметіне жеке қатысудың мәнділігін ерекше
көрсетеді.
Шағын кәсіпкерліктің мәні максималды пайданы алуда ғана емес,
сонымен қатар тәуелсіздік, творчествалық сипат пен ерекше тұрмыс қалпы
сияқты материалдық емес факторлардан адамдардың алатын қанағатында деп
айтылады.
Шағын кәсіпкерліктің басқа артықшылықтарын, авторлар айналымдылықтың
жоғары жылдамдығымен, құрылыс мерзімдерінің қысқартылуымен, негізгі
қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөлігінің жоғарлауымен, басқару
персоналдарын ұстау шығындарының төменділігімен, ірі капиталды тарту
қажеттілігінің жоқтығымен қамтылған күрделі және ағымдағы шығындардың
тиімді қолданылуынан көреді.
Ең бастысы, шағын кәсіпкерліктің қызметіне инновациялық бағыт тән
мейлінше шоғырланған әдеттегі салаларда ұсақ фирмалармен материалдардың,
шикізаттың жаңа түрлері және оларды қолданудың жаңа әдістерінің көп мөлшері
дайындалады. Антибиотиктер, инсулин, пестицидтер, тік ұшақтар, мұнай
крекенгі, кондиционерлер, оттегі конверторлары, ксерография, целлофан,
микрокомпьютерлер тәрізді маңызды жаңалықтарды бірінші болып ұсақ фирмалар
дайындады және игерді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі он жыл
аралығындағы барлық жаңалықтардың 23 ұсақ фирмаларға келеді, ал соңғы
жылдары тек Америка Құрама Штаттарында өнеркәсіптік өнер табыстарының 50%
жуығы ұсақ фирмалармен ұсынылған.
Шағын кәсіпкерліктің жағымды жақтарымен қатар, әлсіз жақтарын да
болады. Ұсақ және орташа өндірістің негізгі анықтаушы белгісі оның
тұрақсыздығы болып табылады. Бұл тұрақсыздық капитализмнің монополистік
сатысында ерекше жоғарлайды. Бұл шағын кәсіпорындардың өлімі және өмір
сүру ұзақтығымен дәлелденеді. Мысалы, жыл сайын АҚШ – та 350 мыңға жуық
кәсіпорындар жабылады, мұндағы компаниялардың жалпы санының тек 26% - ы 5,5
жылға дейін өмір сүреді. Бұл ойдың жалғасы Қазақстанда да көрініс тапқан:
..Қазақстанда тіркеуге алынғаннан кейін бір жыл ішінде шағын
кәсіпорындардың 23,7%, алғашқы төрт жылда – 51,7%, алғашқы алты жылда –
62,7% шығынға ұшырайды екен. ШКС өмір сүру мерзімдерін ұзарту үшін барлык
әкімшілік тосқауылдарды жою, салық жүктемесін төмендету, жаңадан бастаушы
кәсіпкерлер үшін каникулдарды енгізу, инфрақұрылымды дамыту, шағын
кәсіпорындарда жұмыс істеу үшін маркетинг пен менеджмент аймағында
мамандарды дайындау қажет.
Шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ұзақ
мерзімді несиелерді алу құқығының шектелгендігін, олардың айналымға заемдік
қаржыларды тарту мүмкіндігінің жоқтығы байқалады. Бұл жерде еңбек төменгі
деңгейде механикаландырылған, оған орай өнімділік деңгейі де төмен болады
деп айтуға болады. Несие қаржыларын алудың шектеулі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кепілдікке салатын затының жоқтығымен және де несие
қаржыларын беру мерзімінің қысқалығымен байланысты түсіндіріледі.
Жоғарыда айтылғандар негізінде, шағын кәсіпкерліктің өзіне тән
ерекшеліктері келесі сапалық сипаттамалармен анықталған:
1.Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншік иелері, жалдамалы
жұмыскерлермен және клиенттермен үнемі байланыста бола отырып, өндіріс пен
басқару процесіне тікелей қатысады;
2.Өндірісті қайта жабдықтауға, өндірісті басқару мен ұйымдастыруға
байланысты, шешімдерді қабылдаудағы жоғары икемділік, шапшаңдық;
3.Бәсекелестік ортаны құрайды;
4.Өндірістік және басқарушылық жүйелерде жаңалықтарды қабылдау қабілеті;
5.Ағымдағы қаржылардың айналым жылдамдығы жоғары, басқару персоналын ұстау
шығындары төмен;
6.Орташа және ірі кәсіпкерлік субъектілерімен салыстырғанда тіршілік
әрекеті төмен;
7.Белгісіз жағдайларда, шектелмеген жауапкершілікте ресурстардың барлық
түрлерінің тапшылығына негізделген қауіптің жоғары деңгейі;
8.Өзінің дамуы үшін қажетті қаржы құралдарының болмауы;
9.Банк несиелеріне қол жетімділігінің шектеулі және тағы басқалар.
Келтірілген шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекшеліктері мен
артықшылықтары оның ұғыну аппаратын анықтау кезінде отандық зерттеушілермен
ескерілген болатын. Бірақ, екінші жағынан, шағын кәсіпкерлік аймағында
орындалған зерттеулердің талдауы мынаны көрсетті:
- зерттеушілердің көпшілігі шағын бизнес пен шағын кәсіпкерлікке бірдей
түсінік береді;
- шағын бизнес немесе шағын кәсіпкерлікті тек шағын кәсіпорындар
қызметімен байланыстырады, ол оның дамуы туралы алынған нәтижелердің
дәлдігіне әсер етеді.
Ел экономикасының өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерліктің мазмұнын үш
бағытта анықтауға болады: біріншіден, кәсіпкерлік негізіне адамдардың
экономикалық тәуелсіз қызметі, көп өлшемді әлеуметтік – экономикалық
құбылысты білдіреді; екіншіден, кәсіпкерлікте инновациялық бағыт пен бәсеке
шарттарының болуы міндетті; үшіншіден, шағын кәсіпкерліктің функциялары
объективті және субъективті тәртіптегі тұтас шарттар қатарының әсеріне
негізделген. Сонымен экономикалық орта үздіксіз қозғалыста болатын, күрделі
жүйе ретінде шешуші мәнге ие болады. Берілген анықтама Республикада қызмет
ететін кәсіпкерліктің қай формасына болса да қатысты.
Шағын кәсіпкерліктің дамуының шетелдік тәжірибесін пайдалана отырып,
шағын бизнестің келесі сипаттамасын ұсынады: Шағын бизнес кәсіпорындары
деп бір немесе бірнеше инвесторлармен құрылған, географиялық шектелген
аймақтарда қызмет ететін және нарықта шектелген үлесі бар, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын, негіз салушылармен басқарылатын;
басқарылу сипаты икемділікпен өзгешеленетін, шешімдерді қабылдауда
формализм болмайтын, басқару аймағында және де өндіріс аймағында
жұмыскерлердің жоғары өзара алмасуы байқалатын кәсіпорындарды санау қажет
және бізде шағын бизнес түсінігі әдетте бірінші кезекте шағын
кәсіпорындармен байланыстырылады.
Шағын бизнес – бұл экономиканың барлық саласында заңмен бекітілген
тәртіп бойынша кәсіпкер ретінде тіркелген жеке тұлғамен, болмаса
ұйымдастыру – құқықтық меншіктің кез келген кәсіпорынымен жүзеге
асырылатын, кәсіпкерлік процестің мәнін сипаттайтын инновация, қауіп,
белгісіздік тәрізді ерекшеліктерін бейнелейді және онда шаруашылық
жүргізуші субъектілер қайта көрсетілген. Ол сондай – ақ шағын бизнес пен
шағын кәсіпкерлікке бірдей түсінік береді.
Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні қауіп деңгейі көтеріңкі және
өмірге төзімділік деңгейі жоғары емес кәсіпкерлік қызмет ретінде
анықталады, олар оның жоғарғы ептілігімен, қаржы ресурстарымен және
халықтың барлық топтарының мамандарымен үнемі толықтырылады деген
қорытындыға келуге болады. Шағын кәсіпкерлік – бұл нарықтық экономикадағы
адамның творчествалық ынталы қызметінің ерекше түрі, оның мәні келесі
негізгі белгілерінен көрінеді: кәсіпкер өз қызметінің нәтижелеріне толық
жауапты; өз бетінше басқару шешімдерін қабылдайды; оның мақсаты – пайда
түріндегі коммерциялық табыс; кәсіпкерлік қызмет қауіппен байланысты. Шағын
кәсіпкерліктің ұсынылған анықтамалары шағын кәсіпкерліктің бірқатар өзгеше
ерекшеліктерін қамтиды, бірақ олар берілген процестің инновациялық бағытын
ескермейді.
Шағын кәсіпкерліктің тұжырымдалған анықтамасы шағын бизнестен
түбегейлі өзгешеленеді. Берілген анықтамаға сәйкес, шағын кәсіпкерлікке
өндірілетін өнім мен қызметтерді, қолданылатын ұйымдастыру әдістерін үнемі
жаңарту, өнімділігі жоғары жабдықтарды және жаңа технологияларды енгізу,
тек пайданы ғана емес, сонымен бірге үстеме пайданы алу тән. Ал шағын
бизнеске репродуктивтік қызметтерді орындау және жоспарланған пайданы алу
тән.
1.2 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі
Шағын кәсіпкерлік – бұл нарықтық экономика субъектілерімен жүзеге
асырылатын қызмет. Қазақстанда шағын кәсіпкерлік субъектілері (ШКС)
мемлекет заңдарымен бекітілген, бағалау өлшемдерімен анықталған.
Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің бағалау өлшемдері бірінші рет 1990
жылдың 11 желтоқсанында қабылданған Қазақстан КСР еркін шаруашылық қызмет
пен кәсіпкерлікті дамыту туралы заңда көрсетілген болатын. Қабылданған
заңға сәйкес заңды тұлғалар, республика азаматтары, шетел азаматтары
белгіленген заң тәртібіне сай, кәсіпкерліктің субъектілері бола алады.
Уақыттың осы аралығында шағын кәсіпкерлікке жұмыскерлердің саны келесі
шектеулерден аспайтын шаруашылық жүргізуші субъектілер жатқызылады:
- 100 адамға дейін қоса санағанда – электроэнергетика, отын,
металлургия, химия және мұнай – химия өнеркәсібінде, машина жасауда және
металл өңдеуде;
- 50 адамға дейін қоса санағанда – орман, ағаш өңдеу, целлюза – қағаз,
шыны, фарфор – фаянс, жеңіл, тамақ, микробиология, дәрігерлік, ұн тарту –
жармалық, құрама жем, полиграфиялық өнеркәсіпте, құрылыс материалдар
өнеркәсібінде және басқада өндірістерде;
- 20 адамға дейін қоса санағанда – құрылыста;
- 10 адамға дейін қоса санағанда – ғылымда және ғылыми қызмет көрсету,
мәдениет және өнерде, көпшілік ақпарат құралдарында және басқаларда;
- 6 адамға дейін қоса санағанда – саудада, материалды – техникалық
жабдықтауда, спортта, дене шынықтыруда және қызметтердің өзге де
салаларында.
Одан әрі шағын кәсіпкерлікте қатынастарды реттеу және оны осы сферада
мемлекеттік қолдаудың нақты бағытталуын қамтамасыз ету үшін ҚР Үкіметі 1997
жылдың 8 сәуірінде, жұмыскерлердің келесі санынан шыға отырып, шағын
кәсіпкерліктің бағалау өлшемдерін бекітті:
- өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылықта-50 адамға дейін;
- сауда және тұрмыстық қызмет көрсетуде -30 адамға дейін;
- көлік және байланыста -25адамға дейін;
- ғылымда және инновациялық қызметте -20 адамға дейін;
- қалғандарында (ойын, шоу бизнесті ескермегенде) -15 адамға дейін.
Осыған байланысты шарушылық жүргізуші субъектілерді шағын
кәсіпкерлікке жатқызудың нақты сандық формада көрсетілген жаңа бағалау
өлшемдерін анықтау қажеттілігі пайда болды. Берілген бағалау өлшемдері
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы
және Шаруа қожалықтары туралы Заңдарда анықталған болатын. Сонымен, ҚР
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, орта жылдық саны 50 адамнан аспайтын
және бір жылдағы активтердің жалпы және заңды тұлғаны құрмайтын жеке
кәсіпкерлер ШКС жатады. ШКС жұмыскерлерінің саны барлық жұмыскерлердің,
соның ішінде келісім – шарт бойынша жұмыс істейтіндердің және басқаларының
санын есепке алу нәтижесінде анықталады.
ШКС ойынды және шоу – бизнес, банктік және сақтандыру, бағалы
қағаздар нарығымен байланысты, қызметтерден басқа экономикалық қызметтің әр
түрімен айналыса алады. Егер шаруашылық жүргізуші субъекті қызметтің
бірнеше түрін атқарса, оны өндіретін өнім мен жұмыстардың жалпы көлемдегі
үлесі ең үлкен қызмет түріне жатқызады.
Меншіктің ұйымдастыру – құқықтық формасына байланысты ШКС екі топқа
бөлінеді: заңды тұлғаны құратын және құрмайтын (жеке кәсіпкерлер). Өз
кезегінде заңды тұлғалар келесі формаларда ұйымдастырылуы мүмкін:
1. Толық серіктестік. Серіктестік міндеттемелері активтерінен көп болған
жағдайда, оның қатысушылары барлық өздеріне тиісті мүліктермен ортақ
жауапкершілік алады.
2. Коммандитті серіктестік. Мұндай серіктестіктің бір немесе бірнеше толық
қатысушысы, сол сияқты жарғылық капиталға салынған үлесімен жауапкершілігі
шектелген тағыда бір не оданда жоғары қатысушысы болуы тиіс.
3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Серіктестікке қатысушылар оның
міндеттері бойынша салынған салымдар құнының аралығында ғана жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Серіктестікке қатысушылар оның
міндеттері бойынша жарғылық капиталына қосқан үлесімен жауап береді, бұл
сомалардың жеткіліксіздігіне қосымша басқа мүліктерімен жауап береді.
5. Өндірістік кооперативтер. Бұл азаматтардың мүшелік, жеке еңбек қатысуы
және мүліктік жарналар, пайларды біріктіру негізіндегі бірлестігі.
Кооператив мүшелері екі адамнан кем болмауы қажет.
Заңды тұлға құрылмайтын жеке кәсіпкерліктің мәні ҚР Жеке кәсіпкерлік
туралы және Шаруа қожалықтары туралы заңдарында толық ашылған. Жеке
кәсіпкерліктің екі түрін ажыратады: жеке және бірлескен. Жеке кәсіпкерлік
бір азаматпен жүзеге асырылады, бірлескен – адамдар тобымен.
Өз кезегінде бірлескен кәсіпкерлік келесі түрлерге бөлінеді:
1. жұбайлардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын
кәсіпкерлік;
2. шаруа қожалығының ортақ бірлескен меншігі немесе жекешелендірілген пәтер
үйге ортақ бірлескен меншік негізінде жүзеге асырылатын жанұялық
кәсіпкерлік;
3. жай серіктестік, ол кезде кәсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншік
негізінде жүзеге асырылады.
Егер жеке тұлға жұбайын ескерусіз кәсіпкерлікті жүзеге асырса,
кәсіпкерлікті жүзеге асыруға екінші жартысының келісімі қажет емес. Бірақ,
жұбайдың біреуі ортақ мүлікиі пайдаланса, онда екіншісінің келісімі жазбаша
бекітілген және нотариалды куәландырылған болуы қажет. Жай серіктестік
ортақ шаруашылық қызмет туралы келісім негізінде құрылады. Бұл үшін жай
серіктестікке қатысушылар салымдарды мүлікпен, болмаса мүлік құқығындағы
интеллектуалды қызметпен және еңбек үлесімен салады.
Шаруа қожалықтары ауыл шаруашылық өнімін өндіру үшін үздіксіз жерді
пайдалану, сол сияқты бұл өнімді өңдеу және сатумен байланысты жеке
кәсіпкерлікті жүзеге асыруды көздейді. Берілген шаруашылық жүргізуші
субъектілердің негізі формалары:
1. шаруа қожалықтары, онда кәсіпкерлік қызмет ортақ бірлескен меншікке
негізделген жанұялық кәсіпкерлік түрінде жүзеге асырылады;
2. жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген, фермерлік шаруашылық;
3. бірлескен қызмет туралы келісім негізінде жай серіктестік формасында
ұйымдастырылған, фермерлік шаруашылық.
Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асырса, оның
лицензиясының болуы міндетті. Лицензия беру үшін жеке кәсіпкерден сәйкес
ақша сомасы алынады. Жеке кәсіпкер жалдамалы еңбекті пайдалануға құқы бар.
Еңбек келісімі бойынша жалданушы жұмыскерлер дәрігерлік жағынан
сақтандырылуы тиіс, сонымен бірге жеке кәсіпкер өз жұмыскерлері үшін
қабылданған заңға сәйкес әлеуметтік, сақтандыру және зейнет ақы қорларына
төлемдер жасайды.
Бұл айтылғандардың барлығы кәсіпкерлердің құқықтары мен міндеттерін
айқындап тұрғандай. Ал кәсіпкерлік қызмет қандай жіктемеден тұрады, оны
келесі суреттен көруге болады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, ҚР-ғы кәсіпкерліктің жіктелуі 1
суретте көрсетілген:
ҚР-ғы кәсіпкерліктің жіктелуі:
1-сурет – ҚР-ғы кәсіпкерліктің жіктелуі.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, бұл әрине Қазақстандағы кәсіпкерлік
қызметтің жіктелуі. Еліміздегі кәсіпкерлік қызмет осы бағыт бойынша қызмет
етуде. Бұл суретте Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің
көлемі, бағыты, қызмет түрі мен ұйымдастыру-құқықтық формалары көрсетілген.
Қазіргі уақытта, республикада қолөнер кәсібін жандандыруға
бағытталған, салттық халықтық кәсіптерді дамыту мақсаттарында 2000 жылдың
11 шілдесінде Қазақстан Республикасында қолөнер кәсібін дамыту
тұжырымдамасы қабылданды. Құжатта, қолөнер кәсібі – ШКС бір бөлігі, оларға
өнім мен қызметті азғантай көлемде немесе жеке тапсырыс бойынша қол
еңбегінің үлесімен, ерекше білімді, дағдыларды және іскерлікті қолданып
дайындау тән деген анықтама берілген. Республикада қолөнер кәсібін дамыту
екі кезеңде жүзеге асыру жоспарланған. Бірінші кезең – қолайлы нормативті –
құқықтық базаны құру, қолөнер кәсібіне жеңілдіктер беру. Екінші кезең – бұл
әр түрлі қолөнер орталықтарын, Қолөнер кәсіптері палатасын құру, қолөнер
ісінің мамандарын дайындау.
Қазіргі уақыттың экономикалық әдебиеттерінде отандық шағын
кәсіпкерліктің даму бағалау өлшемдері және нәтижелерін экономикасы дамыған
елдер шағын кәсіпкерлігімен салыстыруға келмейтіні туралы мәселелер
көтерілуде. Мысалы, бағалау өлшемдеріне қатысты келесі пікірлер айтылуда,
олардың саны біздің елде басқа елдермен салыстырғанда аз, бұл кезде ШКС
салық салу кезінде ескерілетін, жылдық табыс сияқты мөлшерлік көрсеткіш
ұмытылған. Республикада шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын
кәсіпкерлікке жатқызу үшін үш сандық бағалау өлшемдері пайдаланылады:
жұмыскерлер саны, кәсіпорын активтері және жылдық табыс, олардың арасында
бірқатар басқа елдердегі тәрізді жұмыскерлер саны негіз болып табылады.
Венгрия тәжірибесін пайдалана отырып, салалық тиістілігіне тәуелсіз саны
бойынша шағын кәсіпорындарды дифференциациялауға болады: микрокәсіпорындар
– 10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I – Бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3. Шағын кәсіпкерліктің дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... .22
II – Бөлім. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1.Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қалыптастырудың объективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 30
2.2.Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі ахуалын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3. Шағын кәсіпкерліктің даму
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
III – Бөлім. Шағын кәсіпкерлікті дамыту жолдары мен бағыттары ... ... ...57
3.1. Шағын кәсіпкерліктің ҚР-дағы нормативті-құқықтық негіздерін нығайту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2. Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру
жолдары ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..79
КІРІСПЕ
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерліктің
даму мәселесі – өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте
маңыздылығын дәлелдейді.
Президент Н. Ә. Назарбаев 2008 жылғы “Қазақстан халқының әл ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Қазақстан халқына
Жолдауында Қазақстан экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі ретінде
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, әсіресе шағын
және орта кәсіпкерліктің тұғырын нығайту мен кеңейту қажеттігін атап өтті.
Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік
қызметтің мемлекет тарапында және экономика өмірінде алатын орны зор.
Қазіргі экономикалық өркениетті дүниенің құрылымдық даму жүйесіндегі
болашағы келтірмейтін салалардың бірі – шағын кәсіпкерлік болып табылады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі негізгі мәселелердің бірі. Оның негізгі маңыздылығын ҚР-сы
Президентінің Қазақстан-2030 Қазақстан халқына жолдауында: Еліміздің
экономикалық саясатының бірден-бір басым бағыты – шағын кәсіпкерлік деп
аталынған. Сондықтан шағын кәсіпкерлікті дамытуды басқару еліміздің жүзеге
асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып табылады. Оның
стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай
ерекшеліктеріне көңіл бөлу қажет: айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
қайта өңдеу өнеркәсібінің нашар дамуы; импортқа тәуелділігі;
инфрақұрылымның нашар дамуы; аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі
орналаспауы. Бұл аталған экономикамыздың мұндай зардаптарын шағын және орта
бизнестің даму жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын кәсіпкерлікті
дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етуі және
өндіріс, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде қамтамасыз ете алуы
жатады. Сол үшін кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің
жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Осыған байланысты мемлекетте
кәсіпкерліктің жан-жақты қолдау мен қорғау табуын тек шағын кәсіпкерлікті
дамытумен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуда қосар үлесі де аз
болмайды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай шағын кәсіпкерлік дамып
отырған нарықтық шаруашылықтың бөлінбес, ажырамыс бір бөлігі болып
табылады. Шағын кәсіпкерлік экономикалық өсу деңгейінің, ұлттық табыс
көлемінің деңгейін де анықтайды. Әлеуметтік жағынан да функциясы – жаңа
қосымша орындарын құру сияқты дәйекті мәселелер оның актуалдығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім, өндірістің
негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде осы факторлардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне
әсер ететін нақты күш бар. Олар: іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін
белгілі бар мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.
Кәсіпкерліктің түрлі формаларының өзара тиімді ынтымақтастық құруы
келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді
қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай
бейімделеді. Кәсіпкерлік нарықта консалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөл атқарады.
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның бәсекелік
сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерліті
дамыту үшін субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы,
шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге,
одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдің болуы қажет. Кәсіпкерлік дамуы үшін
оның құқықтық базасы, әлеуметтік – экономикалық шарттары қалануы керек.
Республикамыздағы кәсіпкерліктің экономикалық мәнін тереңнен түсінуге
Қазақ КСР – індегі шаруашылық қызмет еркіндігімен кәсіпкерліктің дамуы
туралы заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді.
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын
қалайды. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен – кәсіпорын.
Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің
немесе кәсіпкерліктің ұйымдық – құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық
қатынастарға өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке тарту қажет. Нарықтық
экономиканың тиімді жұмыс істеуі үшін нарықтық іс басындағы субъектілердің
толық өзін - өзі басқаруы мен олардың экономикалық тәуелсіздігі болуы
қажет.
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық – құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді. Олар:
шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер,
сондай – ақ мемлекеттік секторында – мемлекеттік немесе ұлттық және
муниципалдық кәсіпорындар. Серіктестікке қатысушылар мүлікті
жауапкершілігінің деңгейіне қарай: толық, аралас, шектеулі болып бөледі.
Акционерлік қоғамдар – бұл жарғылық капиталы акцияларға аударылған
шаруашылық бірлестігі. Олар екі түрге бөлінеді: ашық және жабық түрдегі
акционерлік қоғамдар.
Сонымен, нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық
қызметінің маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағалаған болатын:
Кәсіпкер өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен,
ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді.
Жұмыстың өзектілігі: Кәсіпкерлікті қолдап, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына
енуге бет алған Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерлік төңірегінде көптеген мәселелердің
көтерілуі оның экономикадағы маңыздылығын дәлелдейді. Статистика
агенттігінің мәліметтерінде республиканың біраз аймақтарында ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісі мен сауда саласындағы кәсіпкерліктің дамуы
байқалғанымен, өндіріс саласының даму қарқыны төмен екені көрініп отыр.
Сонымен қатар, сыртқы әлемдік ортадағы қаржылық дағдарыстың жүруі Қазақстан
экономикасы үшін даму тұрақтылығын сақтаудағы іс-шараларды іске асыруға
қажет етеді. Сондықтан, индустриалды-инновациялық саясаттың аясында
өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың дамуы аймақтарда өмір сүрудің
және әлеуметтік – экономикалық дамудың маңызды факторына айналды. Өндіріс
саласын көтермей әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қалыптастыру қиын.
Ал өндірістегі кәсіпкерлік өзінің көлеміне қарамастан ірі және шағын
кәсіпорындардың арасында толық, бір тұтас, өзара байланысты көптеген
құбылыстарды сипаттайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты қазіргі кезеңдегі
Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін,
оның мазмұны мен шешілмек мәселелерін экономика тұрғысынан зерделеп, шағын
кәсіпкерлікті республикамызда нақты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер
қойылды:
- нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпорындарды дамыту
бағыттарын зерттеу;
- нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпкерліктің басым
бағыттарын анықтау;
- шағын кәсіпкерліктің шет елдерде даму жағдайының ерекшеліктері мен
артықшылықтарын талдау;
- шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған
факторларды анықтап, олардың шешу жолдарын ұсыну.
Басқаша айтсақ, шағын кәсіпкерлікті қазақстан экономикасының елеулі, аялы
және де қазіргі нарықты экономиканың маңызды субъектісі ретінде қарастыру.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының өтпелі экономикасында қызмет
етіп отырған шағын кәсіпкерлік пен кәсіпорындар.
Ақпараттық базасы: ҚР-ның статистика жөніндегі Агенттігі, интернет
ресурстары, сондай-ақ отандық экономикалық әдебиеттер мен мерзімдік
басылымдарда жарияланған мәліметтер, ҚР-ның Конституциясы мен шағын
кәсіпкерлікке байланысты заңдар жұмыстың негізгі ақпараттық көзі болып
саналады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі: Кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың кіріспесінде жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен
міндеті, зерттеу нысаны, ақпараттық қамтамасыз ету нысаны және жұмыстың
құрылымы мен көлемі қарастырылған.
Бірінші бөлімде шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы,
кәсіпкерлік ұғымы, оның экономикалық мәні және кәсіпкерліктің теориялық
негізін қалаған ғалымдардың пікірлері мен ұсынған анықтамалары
қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қалыптасуы
мен дамуы, оның қажеттілігі және шағын кәсіпкерліктің қазіргі ахуалына
талдау жасалынды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
нормативті-құқықтық негіздері, оны дамыту мен жетілдіру жолдары
қарастырылды.
Қорытындыда дипломдық жұмыста қарастырылған мәліметтер мен
ақпараттарға сүйене отрып Қазақстанда да бәсекеге төтеп бере алатын шағын
кәсіпкерлік атмосферасын қалыптастыру, шағын кәсіпкерлікті қолдау мен
дамыту жолдары қарастырылды.
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні
Кәсіпкерлік ұғымының тарихи орта ғасырдан басталады. Тіпті сол
кезеңдерде саудагерлер, қолөнершілер, үгіттеушілер бастаушы кәсіпкерлер
ретінде болған. Орта ғасырда кәсіпкер деген термин одан да бұрынғы
антрепренер, яғни француз сөзі делдалдық екі мағынада қолданылды: 1)
түрлі мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы; 2) өндірістік немесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Ал кәсіпкерлік ұғымын ең алғаш XVIII
ғасырдың басында ағылшын экономисі Ричард Контильон (1680-1734жж) енгізген.
Ол кәсіпкер деп нарық жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан.
Қазіргі кездегі кәсіпкер деп – пайда табуға бағытталған және
тауарларға сұранысты қанағаттандыру арқылы өз атынан жүзеге асыратын
жауапкершілікті, инициативті қызметті атқарушы азаматтар.
Бұл тұрғыда ҚР-ның Азаматтық Кодексінің 10-шы бабында: меншік
түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға сұранысты
қанағаттандыру арқылы пайда табуға бағытталған ынталы қызмет және ол
кәсіпкердік өз атынан, оның тәуекелдері мен мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады делінген.
Кәсіпкерліктің бірнеше анықтамаларын қарастыру негізінде бұл ұғымның
негізгі құрамдас бөліктерін атауға болады:
- жауапкершілік, тәуекел, инициатива;
- жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау;
- құралдарды іске асыру еркіндігі;
- жаңа шешімдерді, идеяларды іздеу.
Жоғарыдағы кәсіпкерліктің құрамдас бөліктері мемеджмент функцияларымен
байланысты екендігін көруге болады. Сонымен, кәсіпкерлік дегеніміз – ол
жеке бизнесті ұйымдастыра білу және осы жеке бизнесті жүзеге асырумен
байланысты функцияларды табысты, тиімді түрде іске асыру болып табылады.
Жалпы кәсіпкерлік қатынастарды қарастырудың алғашқы сипаты – олардың
субъектісі мен объектісі. Кәсіпкерліктің субъектісіне экономикалық қызметке
қатысушы түрлі мүшелерді, алдымен жеке дара индивиттерді жатқызамыз, содан
соң кәсіпкерлік қызметті бір топ адамдар жүзеге асыратын ұйымдар, яғни
акционерлік қоғамдар, кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер.
Ал кәсіпкерліктің объектісі – ол адамның белгілі бір қызметі, нақты
жағдайда: новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы өндіріс, айырбас,
бөлудің әртүрлі факторларын қосу. Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі -
өндірілген өнім мен қызмет.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті процесс ретінде қарастыруға болады, ол
төрт сатыдан тұрады:
- жаңа идеяларды іздестіру мен бағалау;
- бизнес-жоспарды құру;
- қажетті ресурстарды іздеу;
- құрылған кәсіпорынды басқару.
Бұл аталған сатылар бір – бірімен тығыз байланысты. Бірінші кезеңде,
барынша көп табыс келтіру – кәсіпкерліктің ең қозғаушы факторы. Кәсіпкерлер
өзіне тиімді өзгерістер, яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді, мақсаты –
пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі бір
уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет
әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және іске шығармашылықпен қарау
іскерлік әлемде жоғары бағаланады.
Екінші кезеңде, ең күрделі мәселе – бизнес-жоспарды құру методологиясы
жатады, яғни өзіне нарық сигменттерін қосатын, оның көлемін және негізгі
сипаттамаларын, маркетинг жоспарларын, өндіріс және қаржылық жоспарларды
қамтамасыз ету.
Үшінші кезеңде, ең бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау;
бастапқы деңгейден қайталама деңгейді ажырата білу; ресурстар
жетіспеушілігімен байланысты теріс зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге
асырылады.
Төртінші кезеңде, пайда болған кәсіпорынды басқару. Ол нақтыланған
өнім стилінің басқарушысынан тұрады, ұйымдық құрылым құруды ұйымдастыру,
табыстың шешуші тетіктерін және де әлсіз жақтарын табу арқылы қызметтің
бағалануы арқылы шешім қабылдаудан тұрады.
Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше негізгі
белгілері бар. Оның ішінде ең негізгілерінің бірі – шаруашылық
субъектілерінің еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық
механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тәртіп қалыптастырады. Жалпы бизнестің
негізгі талабы – экономикалық іс-әрекеттердің әртүрлілігіне қарай іздеу мен
таңдау еркіндігі. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға
құқығы бар. Алайда қандай еркіндік болмасын көптеген жағдайлармен
шектелген, олар сыртқы ортамен субъектілер әрекетінің нәтижесінен шығады.
Дегенмен, кәсіпкерлік қызметтің басты шарты – барлық мүмкіндіктер деңгейі
тұрғысынан шешім қабылдау өзектілігі мен еркіндігі болып табылады.
Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат шаруашылық жүргізудегі тәуекелге
баруы. Тәуекел – жоспар мен болжауды қарастырылған нұсқалармен
салыстырғанда табыс ала алмау негізінде мүмкін болатын және шығындар мен
нәтижелердің ара – қатынасы жатады.
Кәсіпкерлік қызметтің келесі белгісі – ол толық экономикалық
жауапкершілік және бұл мүліктік және кәсіпкердің өз атынан жүзеге асырылуы.
Кәсіпкерлер өз міндеттері бойынша өзіне тиесілі өндіріс құралдарын тиімді
пайдалану; қоршаған ортаны ластамау; өндірістің қауіпсіздік ережелерін
бұзбауға; санитарлық гигиеналық нормаларды сақтауға міндетті кәсіпкерліктің
жүзеге асырушыларының ерекше белгілері ретінде жаңашылдық; шығармашылық
ізденіс; жауапкершілік; іскерлік этикет әрекеттері; жеке қабілеттер мен
қасиеттерін жатқызуға болады. Міне осы қабілет - әдеттегіден ерекше шешім
қабылдау қабілетін және жағдайға шығармашылықпен қарау іскерлік әлемде
жоғары бағаланады және нәтижелі сипатта болады.
Кәсіпкер – қызметінің сферасына байланыссыз өз қабілеттерін келесі
функцияларды орындау арқылы жүзеге асырылады:
- нарықты зерттеу арқылы төлем қабілеті сұранысы бар тауарлар мен
қызметтерді іздеу;
- тауарды өндіру немесе қызмет көрсету үшін қажетті ресурстарды
бағалау;
- төмен бағалы ресурстар нарығын іздеу;
- бизнесті жаңа техника, технология және менеджмент негізінде
ұйымдастыру және оларды басқару;
- маркетингтің қазіргі заманғы принциптерін пайдалану арқылы тауарлар
мен қызметтерді сату, тарату;
- табыстарды тұтыну және жинақтау қорлары арасында, т.б. бөлу.
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығының реформалар кешені
мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға өткен
бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен
жанданда және халықтың материалдық тұрмыс жағдайының жақсаруының, тұтастай
елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазіргі уақытта ғалым – зерттеушілер кәсіпкерлік проблемаларын әр
түрлі жалпы экономикалық баптар тұрғысынан белсенді қарастыруда: басқару,
қолданылатын салық салу жүйелері, атқаратын қызметтері, мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлерде шаруашылық жүргізуші субъектілерді
қолдаудың әр түрлі құралдары, субъектілерді шағын, орташа және ірі
кәсіпкерлікке жатқызудың сандық және сапалық бағалау өлшемдерін анықтау,
кәсіпкерліктің қызмет ету жүйелері.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы форумында,
елде жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған анықтамаларының болмауын,
орташа және ірі кәсіпкерліктің аяғына дейін өңделген сандық және сапалық
бағалау өлшемдерінің критерияларының, шағын кәсіпкерліктің соңына дейін
ойластырылған ұғымдық аппаратының жоқтығын атап өтті. Сонымен бірге, шағын
кәсіпкерліктің мәнін анықтауда алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін
ашып және айқындаған орынды, тек содан соң шағын кәсіпкерліктің негізгі
түсінігін нақтылау қажет.
Кәсіпкерлік теориясы ғасырлар бойы дамыды, оған классикалық
экономикалық теорияға, неоклассикалық теорияға, кейнсианстваға,
неолиберализмге және қазіргі заманғы экономикалық ілімдерге негізделген әр
түрлі бағыттар тән. XIV ғасырдан бастап, Батыс Еуропаның алдынғы қатарлы
елдерінің экономикасында натуралды шаруашылықтың тауарлы – ақшалай
қатынастармен біртіндеп, бірақ әйтседе тез ығыстырулы болды және мұның бәрі
алтын мен күміс түріндегі ақшаның қолда бар қорларының тапшылығы жағдайында
өтті. Бұл жағдайларда ақша жеке алынған индивидум мен мемлекеттің тұтастай
экономикалық ойының басты тақырыбы болды, өйткені олардың жеткілікті
мөлшері өндірушілердің шаруашылық өмірінің бір қалыпты өтуіне және дамуына,
демек, мемлекет табысының өсуіне мүмкіндік туғызады.
Сөйтіп, орта ғасыр дәуірінде кәсіпкерлік деп көпестердің сауда,
коммерциялық қызметін, кәсіпкер деп – саудагерді (көпес) түсінді, ал
кәсіпкерлік қызметтен алынатын пайда – бұл ақша түріндегі сыртқы сауда
қорлары немесе асыл металдарды және тастарды шығару.
XVII ғасырда кәсіпкерлік, кәсіпкер және кәсіпкерлік табыс
түсініктерімен қатар кәсіпкерлік қауіп түсінігі пайда болды.
Кәсіпкерлердің жеке өсімқорлармен, мемлекетпен бірқатар жұмыстарды орындау
немесе өнімді жеткізуді қамтамасыз ету туралы келісімдерге отырудың
нәтижесінде , өмірдің өзі бұл түсініктің пайда болуына себепші болды.
Сонымен бірге, қаржылық қарыз алдын ала ескертілді, бірақ пайданы алу
қауіппен және кәсіпкердің сәттілігіне байланысты болды.
XVIII ғасырдың басында кәсіпкерліктің бірінші тұжырымдамасы
дайындалған болатын, оның авторы Ричард Кантильон. Жеке өнімдер сұранымы
мен ұсынымы арасында пайда болған ерекшелік арқасында әр түрлі
субъектілерде нарықта біршама арзан бағалармен тауарларды сатып алып және
оларды қымбат бағамен сату мүмкіндігі пайда болды. Ол нарықтың берілген
субъектілерін кәсіпкерлер деп атады (француз тілінен аударғанда делдал).
Енді кәсіпкер түсінігі бірнеше мағынада қолданылады. Оларға көпестерді,
қолөнершілерді, фермерлерді, қарақшыларды жатқызуға болады. Ал кәсіпкерлік
табыс өнім бағалары арасындағы айырма ретінде анықталады: арзан бағамен
сатып алу және едәуір жоғары бағалармен қайта сату. Сату бағасы жоғары
болған сайын, соғұрлым кәсіпкерлік қаупі төмен. Ол, кәсіпкер міндетті түрде
қызмет ететін капитал иесі емес деген пікірді қолдаушы алғашқы
зерттеушілердің қатарында болды. Қырық жыл өткенннен кейін қолдауын тапқан
ой XIX ғасырда өзінің ақырғы құптауына иемденді.
Енді делдал, кәсіпкер ретінде, ұдайы өндірістің басқа процестерінің
белсенді қатысушысына айналады, оның қызметі айырбас процестерімен,
қаржылық операциялармен ғана сипатталып қоймай, сондай – ақ өндіріспен
байланысты. Осы мезгілдегі ғалымдар кәсіпкрлеоге бірінші кезекте қызметі
мемлекет жағдайының жақсаруына ықпал етіп, сауда мен өнеркәсіптің негізгі
қозғаушы күші болып табылатын меншік иелерін, яғни жер иелері мен
капиталистерді жатқызды. Олар еңбек бөлінісінің пайдалы жақтарын ұтымды
пайдаланады, өндірісті жоспарлайды, ұйымдастырады және елеусіз қол
олардың еркі мен ниеттеріне тәуелсіз жақсы нәтижелерге, қоғамның жоғарғы
мақсаттарына бағыттайды. Капиталистің кәсіпкерлік табысы – бұл
кәсіпкерлердің материалдар мен жалақы түрінде авансталған барлық
капиталына пайда төлеуге бағытталған жұмысшылармен жасалған құнның бір
бөлігі. Жер иесінің кәсіпкерлік табысы – жерді өңдеуге жұмсалған, еңбек
өнімінен бірінші шегеруді құрайтын рента.Жалпы алғанда кәсіпкерлік табыс
бұл капиталистің немесе жер иесінің капиталдарды салғандағы тәуекелділігі
үшін алатын ақшасы.
Сонымен, кәсіпкерлік теориясына қатысты Ж.Б.Сэй ілімінің түсінігі
келесі түрде көрінеді: кәсіпкер – қандай да бір өнімді өндіру үшін, пайда
табу мақсатында өз атынан тәуекелге бара алатын адам. Өнімді өндіру немесе
өндірістік процесті ұйымдастыру үшін қажетті жер, капитал және еңбек
тәрізді үш факторды біріктіру кәсіпкердің басты функциясы болып табылады.
Ж.Б.Сэй бойынша кәсіпкер келесі қасиеттерге ие болуы керек:
1) төлеуге қабілетті, парасатты, сақ, шыншыл және тұрақты болу;
2) займ түріндегі капиталды тарту мен несиелерді уақытында қайтара білу;
3) өз бойына әділеттілік, қайсарлық және бизнесті жете білу сияқты
моральдық қасиеттерді сыйғызу;
4) жеткілікті дәлдікпен, қандай да бір тауардың маңыздылығы мен
ерекшелігін, блжамды сұраным мен оны өндіру тәсілдерін бағалай білетін
күйде болу.
Австралиялық экономикалық мектептің негізін қалаушы, Карл Менгер
кәсіпкерлік теориясына белгілі үлесін қосты. Өзінің Саяси экономика
негіздері атты жұмысында ол кәсіпкер жұмысындағы қауіптер өте сирек
құбылыс, бірақ, егер олар орын алса, онда оның қызметінде үлкен рөль
атқармайды деп мәлімдеді. Карл Менгер кәсіпкерлер шешімді қабылдауда келесі
шарттардың орындалуына ерекше көңіл аудару қажет дейді:
1.экономикалық жағдай туралы ақпаратты жинау;
2.экономикалық есептеу;
3.кәсіпорын мақсаттарына толық жауап беретін өнімді таңдау;
4.негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндірістік жоспарды
орындауды басқару.
А.Маршалл ілімінде кәсіпкерлік теориясы кәсіпорын қызметінің мысалында
өндірістің үш факторын біріктіруге, менеджер және кәсіпкер атқаратын
функциялардың айырмашылығына негізделген. Менеджер жұмыстың белгілі түрін
атқарады, бірақ тек кәсіпкер бизнесте жетістіктерге жету үшін өзіне қауіпті
және толық жауапкершілікті алады. Кәсіпкердің басты функциясы капиталды,
еңбекті қозғалысқа келтіру, негізгі жоспарды және оны орындау бойынша
шараларды дайындау. Бизнестің дамуына қарай іскерлік, ынталалақ өндіріс
дамуының жалпы тенденцияларын көре білу және батылдық, пікір парасаттылық,
қайсарлық сияқты кәсіпкерлік қабілеттер әрқашан өсіп отыруы тиіс, тек осы
жағдайда ол үнемі табысты кәсіпкер болып қалады.
XX ғасырдың басындағы капиталистік елдер экономикасының шапшаң өсуі
және ғасырдың отызыншы, жетпісінші жылдарындағы әлемдік дағдарыстар
кәсіпкерлікке, кәсіпкерлік табыс пен кәсіпкердің өзіне қатысты жаңа
баптардың пайда блуына әкелді. Бұл баптың негізін әйгілі экономист Йозеф
Шумпетер қалады, ол басқалардан көп жағынан өзгешеленеді.
Әр түрлі комбинацияларда экономикалық жаңашылдықпен айналысатын
адамдарды Й.Шумпетер кәсіпкерлер деп атады. Оның пікірі бойынша,
кәсіпкерлік қызмет адамға мәңгілік бекітілмеген, ол оның жеке қасиеттеріне
байланысты. Кәсіпкердің жеке қасиеттері – бұл оның қажеттіліктерін
қанағаттандыруға, бәсекелестерін жеңудегі қуаныштарын сезінуге бағытталған
ынталлылық, қаржылық, кәсіби шеберлік.
Жаңашылдық функцияларын орындауына байланысты Й.Шумпетер кәсіпкерлерді
төрт түрге бөледі:
1. Капиталистер (фабрикант - саудагер) – кәсіпорын иесі. Бұл түрдегі
кәсіпкерлерге меншікке және өз ісіне негізделген әміршілдік тән;
2. Индустрия капитандары. Олар міндетті түрде кәсіпорын иелері
болмайды, бірақ көбіне акция пакеттерінің иегері, кейде компания
мүлігін басқаруға құқық беретін, бақылау пакетінің иегері болады;
3. Директорлар, компанияны басқаруды жүзеге асыратын, жаңалықтарды
үйлестіретін, кәсіпорын пайдасын өсіретін адам. Ол жалдамалы
қызметші де болуы мүмкін;
4. Негіздеушілер (сарапшылар) – кәсіпорынды құру жобаларын дайындауға
маманданған адамдар. Кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыра бастағаннан,
олар өз төлем ақысын алып, қызметін тоқтатады.
Й. Шумпетер өзінің жіктемесінде кәсіпкерлердің жаңашылдық функцияларын
капиталистер, индустрия капитандары мен сарапшылардың функцияларынан анық
ажыратады. Жалпы алғанда Й. Шумпетер кәсіпкерлікті еңбек, капитал және жер
сияқты факторларға қосымша экономикалық фактор деп санады. Кәсіпкерлік
пайдадан үстеме пайдамен өзгешеленетін, кәсіпкерлік табыс кәсіпкер үшін
стимул болып табылады.
Сонымен, кәсіпкер әрбір мүмкіндікке дұрыс баға беріп, оның көп
формасының ішінен жаңа кәсіпорынды ұйымдастыруға ең қолайлысын таңдауы
қажет. Кәсіпкердің негізгі сипаттамалары сақтық, ұқыптылық, ұстамдық,
пайданы алудың пайда болған мүмкіндіктеріне сезімпаздық және ең бастысы,
қоршаған ортада болашақта болатын өзгерістерді болжау сияқты белгілермен
толықтырылады. Ал кәсіпкерлік пайда, неолибористер пікірі бойынша, бұл
күтілген және нақты түсімдер арасындағы ойда болмаған айырма, ол
Й.Шумпетердің кәсіпкерлік табыс анықтамасына сәйкес келеді. Ғасыр
ғалымдарының экономикалық ойларын жүйеге келтіру кәсіпкерлік түсінігін
ескішілдікке негізделген бизнестен түбегейлі өзгешеленетін, инновациялық
процесс ретінде; кәсіпкерді – қолайлы мүмкіндіктерді іздестіретін және өз
қызметін болжай алатын, жаңашыл ретінде; кәсіпкерлік табысты – бұл тек
пайда емес, сонымен қатар үстеме пайда ретінде анықтауға мүмкіндік береді.
XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап кәсіпкерліктің проблемелары
отандық және ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде кеңінен қарастырылды.
Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге және кәсіпкерлік
табысқа ортақ анықтама берілмеген.
Сонымен қатар, бірқатар авторлардың айтуынша, зерттеушілердің барлық
талпыныстары алғашында сәтсіздікке ұшырайды. Бұл әр түрлі елдердегі
кәсіпкерлікті дамытуда мемлекетпен жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу
мақсаттарының әр түрлілілігіне, тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және
тағы басқаларға байланысты.
Кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік қызмет проблемалары ғалым –
зерттеушілермен ертеректе және әр түрлі варианттарда қарастырылды.
Орындалған экономикалық зерттеулер талдауының негізінде, кәсіпкерліктің
экономикалық мәнін нақтылап, толықтыруға талпынып, содан соң берілген
сатыда, кең таралған формада әрекет ететін шағын кәсіпкерлікке анықтама
беруге тырысамыз, бірақ алдымен бізге кәсіпкер категориясын тұжырымдау
қажет. Зерттеу мен қорыту кәсіпкердің келесі сипаттамаларын ажыратуға
мүмкіндік береді:
1. кәсіпкер – бұл қауіп, белгісіздік;
2. кәсіпкер – бұл пайданы және үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік табысты
алу;
3. кәсіпкер өндірістің барлық факторларын үйлестіреді: еңбек, жер, капитал;
4. кәсіпкер жаңалықтарға бейім: жаңа өнім мен қызметтерді өндіруге, жаңа
әдістерді енгізуге және өткізудің жаңа нарықтарын іздеуге, инновациялық
менеджментке;
5. кәсіпкер – бұл кәсіпкерлік істі жүргізу үшін жігерлі, білім мен
ақпараттың белгілі деңгейін меңгерген адам;
6. кәсіпкер – табыс алу мақсатында, жаңа идеялардың болашағын бағалауға,
алынған ақпаратты талдауға және нарықтың қалыптасқан коньюктурасы
тұрғысынан шешімдерді қабалдауға қабілетті;
7. кәсіпкер – кез келген, әсіресе белгісіз жағдайларда бір ғана дұрыс
шешімді қабылдауға тиіс.
Кәсіпкердің берілген қабілеттері, кәсіпкерлік процестің барлық
сатыларына (өнімді құру сатысы, еңбек өнімін өндіру сатысы, еңбек өнімін
тұтыну сатысы) сәйкес бірқатар белгілі функцияларды орындау арқылы жүзеге
асырылады. Ол:
1) сатып алушылардың сұранысын және олардың төлем қабілетін зерттеу бойынша
ғылыми зерттеулерді жүргізуге;
2) өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ететін, бұйымның белгілі өлшемдері мен
сыртқы түрі бойынша техникалық құжаттарды дайындауға;
3) бұйымдардың тәжірибелік үлгілерін дайындауға;
4) өнімді өндіруді барлық қажетті шикізат, материалдық және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етуге;
5) берілген өнімді өндіру үшін ең жетілген технологиялық процесс пен
басқарудың тиімді схемасын таңдауға;
6) халықтың төлем қабілеті едәуір жоғары өткізу нарықтарын анықтауға
міндетті.
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатында өндірістің барлық
факторларын қозғалысқа келтіретін, қауіп пен белгісіздіктің белгілі
үлесімен жанасатын инновациялық процесс.
Кәсіпкерліктің берілген анықтамасы қазіргі заманғы кәсіпкерліктің
табиғатын сипаттайтын, шарттармен толықтырылу және оның кәсіпкерлердің
күнделікті қызметінде бағыттаушы болуы керектігін атап өту қажет.
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатымен өндірстің барлық факторларын
қозғалысқа келтіретін және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген,
қауіптің және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін –
өзі ұйымдастыру және өзін – өзі жаңарту процесі.
Ал кәсіпкер – бұл табысты алу мақсатымен қауіп және белгісіздік
жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік – шаруашылық қызметтің барлық
аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың
белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік табыс – бұл кәсіпкердің
пайдасы және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкрліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жок, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз.
Қазіргі уақытты кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық және
инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен; нормативті –
құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, коррупциямен, тікелей шаруашылық –
коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен; капиталдың тапшылығымен;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральды және табиғи тозған материалдық
базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған қарамастан елімізде
шағын кәсіпкерлік қызметтің алғашқы жемістері бар, бірақ оның көпшілігі
сауда мен делдалдық қызметтерде.
Нарықтық қатынастарды енгізуші ТМД республикаларының біразында, соның
ішінде Қазақстанда, шағын кәсіпкерлік кеңінен тарады, өйткені шағын
бизнессіз нарықтық экономика не қызмет ете алмайды, не дамымайды. Нарықтың
әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген елдердегі шағын кәсіпкерліктің
әлемдік нарықта өркендеуі, экономиканың осы сферасының шаруашылық жүргізуші
субъектілерін мақсатты түрде мемлекеттік қолдау, ғалым зерттеушілерді оның
негізгі сипаттамаларын негіздеуде, ұлттық экономикадағы ролі мен орнын
анықтауда қызығушылығын тудырмай қоймайды.
Қолданылатын басқару жүйесін шағын кәсіпкерліктің негізгі ерекше
белгісі деуге болады. Шағын кәсіпкерлік кәсіпорын иесінің еңбекке және
кәсіпорынды басқаруға қатынасымен, оның персоналымен қарым – қатынасқа түсу
дәрежесімен анықталады. Ұсақ кәсіпкер бір тұлғада меншік иесі және
басқарушы, сонымен бірге өндіріс процесінің тікелей қатысушысы, әрі ол
басқа жұмыскерлермен әрқашан байланыста болады. Орташа кәсіпкер жалдамалы
жұмыскерлер командасы арқылы кәсіпорынды жалпы басқаруды жүзеге асырады.
Ірі кәсіпкер басқару персоналымен, ерекше жұмысшылармен, мүлде қарым –
қатынаста болмайды, ол басқару процесін басқару персоналдарының
иерархиясында жоғары қызметпен айналысатын адамдардың шағын тобы арқылы
жүзеге асырады.
“Шағын кәсіпкерлік өндіріс пен фирманы басқару процесінде меншік
иесінің рөлін ескереді, оның инновациялық белсенділігін анықтайтын және
бәсекелестік ортаны қолдайтын, индустриялық типтегі нарықтық экономиканың
имманенттік құраушысы болып табылады” деп саналады. Бұл анықтама тағы да
кәсіпорынды басқару мен қызметіне жеке қатысудың мәнділігін ерекше
көрсетеді.
Шағын кәсіпкерліктің мәні максималды пайданы алуда ғана емес,
сонымен қатар тәуелсіздік, творчествалық сипат пен ерекше тұрмыс қалпы
сияқты материалдық емес факторлардан адамдардың алатын қанағатында деп
айтылады.
Шағын кәсіпкерліктің басқа артықшылықтарын, авторлар айналымдылықтың
жоғары жылдамдығымен, құрылыс мерзімдерінің қысқартылуымен, негізгі
қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөлігінің жоғарлауымен, басқару
персоналдарын ұстау шығындарының төменділігімен, ірі капиталды тарту
қажеттілігінің жоқтығымен қамтылған күрделі және ағымдағы шығындардың
тиімді қолданылуынан көреді.
Ең бастысы, шағын кәсіпкерліктің қызметіне инновациялық бағыт тән
мейлінше шоғырланған әдеттегі салаларда ұсақ фирмалармен материалдардың,
шикізаттың жаңа түрлері және оларды қолданудың жаңа әдістерінің көп мөлшері
дайындалады. Антибиотиктер, инсулин, пестицидтер, тік ұшақтар, мұнай
крекенгі, кондиционерлер, оттегі конверторлары, ксерография, целлофан,
микрокомпьютерлер тәрізді маңызды жаңалықтарды бірінші болып ұсақ фирмалар
дайындады және игерді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі он жыл
аралығындағы барлық жаңалықтардың 23 ұсақ фирмаларға келеді, ал соңғы
жылдары тек Америка Құрама Штаттарында өнеркәсіптік өнер табыстарының 50%
жуығы ұсақ фирмалармен ұсынылған.
Шағын кәсіпкерліктің жағымды жақтарымен қатар, әлсіз жақтарын да
болады. Ұсақ және орташа өндірістің негізгі анықтаушы белгісі оның
тұрақсыздығы болып табылады. Бұл тұрақсыздық капитализмнің монополистік
сатысында ерекше жоғарлайды. Бұл шағын кәсіпорындардың өлімі және өмір
сүру ұзақтығымен дәлелденеді. Мысалы, жыл сайын АҚШ – та 350 мыңға жуық
кәсіпорындар жабылады, мұндағы компаниялардың жалпы санының тек 26% - ы 5,5
жылға дейін өмір сүреді. Бұл ойдың жалғасы Қазақстанда да көрініс тапқан:
..Қазақстанда тіркеуге алынғаннан кейін бір жыл ішінде шағын
кәсіпорындардың 23,7%, алғашқы төрт жылда – 51,7%, алғашқы алты жылда –
62,7% шығынға ұшырайды екен. ШКС өмір сүру мерзімдерін ұзарту үшін барлык
әкімшілік тосқауылдарды жою, салық жүктемесін төмендету, жаңадан бастаушы
кәсіпкерлер үшін каникулдарды енгізу, инфрақұрылымды дамыту, шағын
кәсіпорындарда жұмыс істеу үшін маркетинг пен менеджмент аймағында
мамандарды дайындау қажет.
Шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ұзақ
мерзімді несиелерді алу құқығының шектелгендігін, олардың айналымға заемдік
қаржыларды тарту мүмкіндігінің жоқтығы байқалады. Бұл жерде еңбек төменгі
деңгейде механикаландырылған, оған орай өнімділік деңгейі де төмен болады
деп айтуға болады. Несие қаржыларын алудың шектеулі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кепілдікке салатын затының жоқтығымен және де несие
қаржыларын беру мерзімінің қысқалығымен байланысты түсіндіріледі.
Жоғарыда айтылғандар негізінде, шағын кәсіпкерліктің өзіне тән
ерекшеліктері келесі сапалық сипаттамалармен анықталған:
1.Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншік иелері, жалдамалы
жұмыскерлермен және клиенттермен үнемі байланыста бола отырып, өндіріс пен
басқару процесіне тікелей қатысады;
2.Өндірісті қайта жабдықтауға, өндірісті басқару мен ұйымдастыруға
байланысты, шешімдерді қабылдаудағы жоғары икемділік, шапшаңдық;
3.Бәсекелестік ортаны құрайды;
4.Өндірістік және басқарушылық жүйелерде жаңалықтарды қабылдау қабілеті;
5.Ағымдағы қаржылардың айналым жылдамдығы жоғары, басқару персоналын ұстау
шығындары төмен;
6.Орташа және ірі кәсіпкерлік субъектілерімен салыстырғанда тіршілік
әрекеті төмен;
7.Белгісіз жағдайларда, шектелмеген жауапкершілікте ресурстардың барлық
түрлерінің тапшылығына негізделген қауіптің жоғары деңгейі;
8.Өзінің дамуы үшін қажетті қаржы құралдарының болмауы;
9.Банк несиелеріне қол жетімділігінің шектеулі және тағы басқалар.
Келтірілген шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекшеліктері мен
артықшылықтары оның ұғыну аппаратын анықтау кезінде отандық зерттеушілермен
ескерілген болатын. Бірақ, екінші жағынан, шағын кәсіпкерлік аймағында
орындалған зерттеулердің талдауы мынаны көрсетті:
- зерттеушілердің көпшілігі шағын бизнес пен шағын кәсіпкерлікке бірдей
түсінік береді;
- шағын бизнес немесе шағын кәсіпкерлікті тек шағын кәсіпорындар
қызметімен байланыстырады, ол оның дамуы туралы алынған нәтижелердің
дәлдігіне әсер етеді.
Ел экономикасының өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерліктің мазмұнын үш
бағытта анықтауға болады: біріншіден, кәсіпкерлік негізіне адамдардың
экономикалық тәуелсіз қызметі, көп өлшемді әлеуметтік – экономикалық
құбылысты білдіреді; екіншіден, кәсіпкерлікте инновациялық бағыт пен бәсеке
шарттарының болуы міндетті; үшіншіден, шағын кәсіпкерліктің функциялары
объективті және субъективті тәртіптегі тұтас шарттар қатарының әсеріне
негізделген. Сонымен экономикалық орта үздіксіз қозғалыста болатын, күрделі
жүйе ретінде шешуші мәнге ие болады. Берілген анықтама Республикада қызмет
ететін кәсіпкерліктің қай формасына болса да қатысты.
Шағын кәсіпкерліктің дамуының шетелдік тәжірибесін пайдалана отырып,
шағын бизнестің келесі сипаттамасын ұсынады: Шағын бизнес кәсіпорындары
деп бір немесе бірнеше инвесторлармен құрылған, географиялық шектелген
аймақтарда қызмет ететін және нарықта шектелген үлесі бар, барлық негізгі
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын, негіз салушылармен басқарылатын;
басқарылу сипаты икемділікпен өзгешеленетін, шешімдерді қабылдауда
формализм болмайтын, басқару аймағында және де өндіріс аймағында
жұмыскерлердің жоғары өзара алмасуы байқалатын кәсіпорындарды санау қажет
және бізде шағын бизнес түсінігі әдетте бірінші кезекте шағын
кәсіпорындармен байланыстырылады.
Шағын бизнес – бұл экономиканың барлық саласында заңмен бекітілген
тәртіп бойынша кәсіпкер ретінде тіркелген жеке тұлғамен, болмаса
ұйымдастыру – құқықтық меншіктің кез келген кәсіпорынымен жүзеге
асырылатын, кәсіпкерлік процестің мәнін сипаттайтын инновация, қауіп,
белгісіздік тәрізді ерекшеліктерін бейнелейді және онда шаруашылық
жүргізуші субъектілер қайта көрсетілген. Ол сондай – ақ шағын бизнес пен
шағын кәсіпкерлікке бірдей түсінік береді.
Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні қауіп деңгейі көтеріңкі және
өмірге төзімділік деңгейі жоғары емес кәсіпкерлік қызмет ретінде
анықталады, олар оның жоғарғы ептілігімен, қаржы ресурстарымен және
халықтың барлық топтарының мамандарымен үнемі толықтырылады деген
қорытындыға келуге болады. Шағын кәсіпкерлік – бұл нарықтық экономикадағы
адамның творчествалық ынталы қызметінің ерекше түрі, оның мәні келесі
негізгі белгілерінен көрінеді: кәсіпкер өз қызметінің нәтижелеріне толық
жауапты; өз бетінше басқару шешімдерін қабылдайды; оның мақсаты – пайда
түріндегі коммерциялық табыс; кәсіпкерлік қызмет қауіппен байланысты. Шағын
кәсіпкерліктің ұсынылған анықтамалары шағын кәсіпкерліктің бірқатар өзгеше
ерекшеліктерін қамтиды, бірақ олар берілген процестің инновациялық бағытын
ескермейді.
Шағын кәсіпкерліктің тұжырымдалған анықтамасы шағын бизнестен
түбегейлі өзгешеленеді. Берілген анықтамаға сәйкес, шағын кәсіпкерлікке
өндірілетін өнім мен қызметтерді, қолданылатын ұйымдастыру әдістерін үнемі
жаңарту, өнімділігі жоғары жабдықтарды және жаңа технологияларды енгізу,
тек пайданы ғана емес, сонымен бірге үстеме пайданы алу тән. Ал шағын
бизнеске репродуктивтік қызметтерді орындау және жоспарланған пайданы алу
тән.
1.2 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі
Шағын кәсіпкерлік – бұл нарықтық экономика субъектілерімен жүзеге
асырылатын қызмет. Қазақстанда шағын кәсіпкерлік субъектілері (ШКС)
мемлекет заңдарымен бекітілген, бағалау өлшемдерімен анықталған.
Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің бағалау өлшемдері бірінші рет 1990
жылдың 11 желтоқсанында қабылданған Қазақстан КСР еркін шаруашылық қызмет
пен кәсіпкерлікті дамыту туралы заңда көрсетілген болатын. Қабылданған
заңға сәйкес заңды тұлғалар, республика азаматтары, шетел азаматтары
белгіленген заң тәртібіне сай, кәсіпкерліктің субъектілері бола алады.
Уақыттың осы аралығында шағын кәсіпкерлікке жұмыскерлердің саны келесі
шектеулерден аспайтын шаруашылық жүргізуші субъектілер жатқызылады:
- 100 адамға дейін қоса санағанда – электроэнергетика, отын,
металлургия, химия және мұнай – химия өнеркәсібінде, машина жасауда және
металл өңдеуде;
- 50 адамға дейін қоса санағанда – орман, ағаш өңдеу, целлюза – қағаз,
шыны, фарфор – фаянс, жеңіл, тамақ, микробиология, дәрігерлік, ұн тарту –
жармалық, құрама жем, полиграфиялық өнеркәсіпте, құрылыс материалдар
өнеркәсібінде және басқада өндірістерде;
- 20 адамға дейін қоса санағанда – құрылыста;
- 10 адамға дейін қоса санағанда – ғылымда және ғылыми қызмет көрсету,
мәдениет және өнерде, көпшілік ақпарат құралдарында және басқаларда;
- 6 адамға дейін қоса санағанда – саудада, материалды – техникалық
жабдықтауда, спортта, дене шынықтыруда және қызметтердің өзге де
салаларында.
Одан әрі шағын кәсіпкерлікте қатынастарды реттеу және оны осы сферада
мемлекеттік қолдаудың нақты бағытталуын қамтамасыз ету үшін ҚР Үкіметі 1997
жылдың 8 сәуірінде, жұмыскерлердің келесі санынан шыға отырып, шағын
кәсіпкерліктің бағалау өлшемдерін бекітті:
- өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылықта-50 адамға дейін;
- сауда және тұрмыстық қызмет көрсетуде -30 адамға дейін;
- көлік және байланыста -25адамға дейін;
- ғылымда және инновациялық қызметте -20 адамға дейін;
- қалғандарында (ойын, шоу бизнесті ескермегенде) -15 адамға дейін.
Осыған байланысты шарушылық жүргізуші субъектілерді шағын
кәсіпкерлікке жатқызудың нақты сандық формада көрсетілген жаңа бағалау
өлшемдерін анықтау қажеттілігі пайда болды. Берілген бағалау өлшемдері
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы
және Шаруа қожалықтары туралы Заңдарда анықталған болатын. Сонымен, ҚР
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, орта жылдық саны 50 адамнан аспайтын
және бір жылдағы активтердің жалпы және заңды тұлғаны құрмайтын жеке
кәсіпкерлер ШКС жатады. ШКС жұмыскерлерінің саны барлық жұмыскерлердің,
соның ішінде келісім – шарт бойынша жұмыс істейтіндердің және басқаларының
санын есепке алу нәтижесінде анықталады.
ШКС ойынды және шоу – бизнес, банктік және сақтандыру, бағалы
қағаздар нарығымен байланысты, қызметтерден басқа экономикалық қызметтің әр
түрімен айналыса алады. Егер шаруашылық жүргізуші субъекті қызметтің
бірнеше түрін атқарса, оны өндіретін өнім мен жұмыстардың жалпы көлемдегі
үлесі ең үлкен қызмет түріне жатқызады.
Меншіктің ұйымдастыру – құқықтық формасына байланысты ШКС екі топқа
бөлінеді: заңды тұлғаны құратын және құрмайтын (жеке кәсіпкерлер). Өз
кезегінде заңды тұлғалар келесі формаларда ұйымдастырылуы мүмкін:
1. Толық серіктестік. Серіктестік міндеттемелері активтерінен көп болған
жағдайда, оның қатысушылары барлық өздеріне тиісті мүліктермен ортақ
жауапкершілік алады.
2. Коммандитті серіктестік. Мұндай серіктестіктің бір немесе бірнеше толық
қатысушысы, сол сияқты жарғылық капиталға салынған үлесімен жауапкершілігі
шектелген тағыда бір не оданда жоғары қатысушысы болуы тиіс.
3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Серіктестікке қатысушылар оның
міндеттері бойынша салынған салымдар құнының аралығында ғана жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Серіктестікке қатысушылар оның
міндеттері бойынша жарғылық капиталына қосқан үлесімен жауап береді, бұл
сомалардың жеткіліксіздігіне қосымша басқа мүліктерімен жауап береді.
5. Өндірістік кооперативтер. Бұл азаматтардың мүшелік, жеке еңбек қатысуы
және мүліктік жарналар, пайларды біріктіру негізіндегі бірлестігі.
Кооператив мүшелері екі адамнан кем болмауы қажет.
Заңды тұлға құрылмайтын жеке кәсіпкерліктің мәні ҚР Жеке кәсіпкерлік
туралы және Шаруа қожалықтары туралы заңдарында толық ашылған. Жеке
кәсіпкерліктің екі түрін ажыратады: жеке және бірлескен. Жеке кәсіпкерлік
бір азаматпен жүзеге асырылады, бірлескен – адамдар тобымен.
Өз кезегінде бірлескен кәсіпкерлік келесі түрлерге бөлінеді:
1. жұбайлардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын
кәсіпкерлік;
2. шаруа қожалығының ортақ бірлескен меншігі немесе жекешелендірілген пәтер
үйге ортақ бірлескен меншік негізінде жүзеге асырылатын жанұялық
кәсіпкерлік;
3. жай серіктестік, ол кезде кәсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншік
негізінде жүзеге асырылады.
Егер жеке тұлға жұбайын ескерусіз кәсіпкерлікті жүзеге асырса,
кәсіпкерлікті жүзеге асыруға екінші жартысының келісімі қажет емес. Бірақ,
жұбайдың біреуі ортақ мүлікиі пайдаланса, онда екіншісінің келісімі жазбаша
бекітілген және нотариалды куәландырылған болуы қажет. Жай серіктестік
ортақ шаруашылық қызмет туралы келісім негізінде құрылады. Бұл үшін жай
серіктестікке қатысушылар салымдарды мүлікпен, болмаса мүлік құқығындағы
интеллектуалды қызметпен және еңбек үлесімен салады.
Шаруа қожалықтары ауыл шаруашылық өнімін өндіру үшін үздіксіз жерді
пайдалану, сол сияқты бұл өнімді өңдеу және сатумен байланысты жеке
кәсіпкерлікті жүзеге асыруды көздейді. Берілген шаруашылық жүргізуші
субъектілердің негізі формалары:
1. шаруа қожалықтары, онда кәсіпкерлік қызмет ортақ бірлескен меншікке
негізделген жанұялық кәсіпкерлік түрінде жүзеге асырылады;
2. жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген, фермерлік шаруашылық;
3. бірлескен қызмет туралы келісім негізінде жай серіктестік формасында
ұйымдастырылған, фермерлік шаруашылық.
Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асырса, оның
лицензиясының болуы міндетті. Лицензия беру үшін жеке кәсіпкерден сәйкес
ақша сомасы алынады. Жеке кәсіпкер жалдамалы еңбекті пайдалануға құқы бар.
Еңбек келісімі бойынша жалданушы жұмыскерлер дәрігерлік жағынан
сақтандырылуы тиіс, сонымен бірге жеке кәсіпкер өз жұмыскерлері үшін
қабылданған заңға сәйкес әлеуметтік, сақтандыру және зейнет ақы қорларына
төлемдер жасайды.
Бұл айтылғандардың барлығы кәсіпкерлердің құқықтары мен міндеттерін
айқындап тұрғандай. Ал кәсіпкерлік қызмет қандай жіктемеден тұрады, оны
келесі суреттен көруге болады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, ҚР-ғы кәсіпкерліктің жіктелуі 1
суретте көрсетілген:
ҚР-ғы кәсіпкерліктің жіктелуі:
1-сурет – ҚР-ғы кәсіпкерліктің жіктелуі.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, бұл әрине Қазақстандағы кәсіпкерлік
қызметтің жіктелуі. Еліміздегі кәсіпкерлік қызмет осы бағыт бойынша қызмет
етуде. Бұл суретте Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің
көлемі, бағыты, қызмет түрі мен ұйымдастыру-құқықтық формалары көрсетілген.
Қазіргі уақытта, республикада қолөнер кәсібін жандандыруға
бағытталған, салттық халықтық кәсіптерді дамыту мақсаттарында 2000 жылдың
11 шілдесінде Қазақстан Республикасында қолөнер кәсібін дамыту
тұжырымдамасы қабылданды. Құжатта, қолөнер кәсібі – ШКС бір бөлігі, оларға
өнім мен қызметті азғантай көлемде немесе жеке тапсырыс бойынша қол
еңбегінің үлесімен, ерекше білімді, дағдыларды және іскерлікті қолданып
дайындау тән деген анықтама берілген. Республикада қолөнер кәсібін дамыту
екі кезеңде жүзеге асыру жоспарланған. Бірінші кезең – қолайлы нормативті –
құқықтық базаны құру, қолөнер кәсібіне жеңілдіктер беру. Екінші кезең – бұл
әр түрлі қолөнер орталықтарын, Қолөнер кәсіптері палатасын құру, қолөнер
ісінің мамандарын дайындау.
Қазіргі уақыттың экономикалық әдебиеттерінде отандық шағын
кәсіпкерліктің даму бағалау өлшемдері және нәтижелерін экономикасы дамыған
елдер шағын кәсіпкерлігімен салыстыруға келмейтіні туралы мәселелер
көтерілуде. Мысалы, бағалау өлшемдеріне қатысты келесі пікірлер айтылуда,
олардың саны біздің елде басқа елдермен салыстырғанда аз, бұл кезде ШКС
салық салу кезінде ескерілетін, жылдық табыс сияқты мөлшерлік көрсеткіш
ұмытылған. Республикада шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын
кәсіпкерлікке жатқызу үшін үш сандық бағалау өлшемдері пайдаланылады:
жұмыскерлер саны, кәсіпорын активтері және жылдық табыс, олардың арасында
бірқатар басқа елдердегі тәрізді жұмыскерлер саны негіз болып табылады.
Венгрия тәжірибесін пайдалана отырып, салалық тиістілігіне тәуелсіз саны
бойынша шағын кәсіпорындарды дифференциациялауға болады: микрокәсіпорындар
– 10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz