Мамандандырылған құрылыстық басқару «Фрайз» кәсіпорнының шаруашылық және экономикалық көрсеткіштерін талдау

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

I. КӘСІПОРЫННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...7
1.1. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерін жақсартудың қажеттілігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Жегілікті кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштеріне әсер ететін факторларын анықтаудың методикалық әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Өндірістің негізгі экономикалық көрсеткіштерін жақсарту жолдарын анықтау әдістерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

II. МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН ҚҰРЫЛЫСТЫҚ БАСҚАРУ «ФРАЙЗ» КӘСІПОРНЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ..28
2.1. Кәсіпорынның экономикалық шаруашылық қызметінің қысқаша сипаттамасы ... ... .28
2.2. «Фрайз» кәсіпорыны қызметінің техника.экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ...30
2.3. Шаруашылық қаржылық қызметтің нәтижесінің тиімділігін талдау ... ... ... 36

III. Жергілікті кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерін жақсарту шаралары ... ... .49
3.1. Негізгі қорды жалға беру тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерін жақсарту шараларының нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

I. КӘСІПОРЫННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...7

1.1. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерін жақсартудың қажеттілігі мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7

1.2. Жегілікті кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштеріне әсер
ететін факторларын анықтаудың методикалық
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

1.3. Өндірістің негізгі экономикалық көрсеткіштерін жақсарту жолдарын
анықтау әдістерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22

II. МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН ҚҰРЫЛЫСТЫҚ БАСҚАРУ ФРАЙЗ КӘСІПОРНЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ
ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 28

2.1. Кәсіпорынның экономикалық шаруашылық қызметінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

2.2. Фрайз кәсіпорыны қызметінің техника-экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

2.3. Шаруашылық қаржылық қызметтің нәтижесінің тиімділігін
талдау ... ... ... 36

III. Жергілікті кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерін жақсарту
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49

3.1. Негізгі қорды жалға беру тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 49

3.2. Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерін жақсарту шараларының нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..58

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70

КІРІСПЕ

Экономика – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру, бөлу, сату,
пайдалану жөніндегі қоғамдық ғылым. Яғни адам қызметінің саласы боып,
адамдардың қажеттілігін қанағаттандыруға қызмет етеді және барлық
экономикалық ғылымдардың жалпы обьектісі болып табылады.
Шаруашылық өмірдегі ең маңызды және ең көкейтесті процсетерді танып
білу және реттеу бағытында көптеген экономикалық ғылымдардың ішінде
теориялық және қолданбалы экономиканы бөлуге болады. Теориялық және
экономиканың негізі болып саналатындар: экономикалық дамуды зерттеу, жалпы
халық шаруашылығы саласының жұмыс істеуін және жеке кәсіпорындарды
(фирмаларды) зерттеу, экономикалық саясаттың принциптерін алдын ала
зерттеу. Кәсіпорын экономикасы пәнін түсіндіру үшін алдымен негізгі
экономикалық мәселелерді шешуде кәсіпорындардың алатын орыны мен рөліне
сүйенуіміз қажет.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі
негізгі обьективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктік сұранысты еске
ала отырып, кәсіпорын тек өмінм өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты
жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б
жұмыстарды іске асырған жөн.
Өндірістік қызметтердің заңдылығын түсіну негізінде нақтылық
өндірістік мақсаттарды іске асыруға, шаруашылық әдістерін әзірлеуге
мүмкіндік туады.
Кәсіпорын экономикасының даму негізіне, қоғамдық өндірістің дамуына
обьективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық деңгейде
экономиканы басқару – бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістік
қызмет етеді.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың мәртебесі, құрудың тәртібі мен жойылуы,
мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік
қызметтер кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеу.
Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан
құралады. өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою
болады.Атап айтқанда, кәсіорын өнім шығарады, жұмыстар және қызмет
көрсетеді,яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.
Егер кәсіпорын табыс алуға ниет білдірсе, ол үшін өнімді сату қажет,
ал ол үшін оның мұқтаждығын айқындайтын, сәйкес өнім өндіретін ,оларды
рынокқа жеткізетін бағамен келісетін тұтынушы іздеу керек.
Осы келтірейін деп отырған талдаудың көрсеткені, мамандандырылған
құрылыстық-мантажды басқарма Фрайз едәуір өнім материалды база мен
шаруашылық қызметін жүргізетін жергілікті өндірістік потенциялға ие.
2007 жылдың басында алып жүрген кірістің негізгі қайнар көз бөлігін
жоғалтқан кезде, кәсіпорын іске аспаған негізгі қорлардың және өндірістік
қорлары сияқты үлкен балансқа ие болар еді. Қиыншылықты шешу үшін әр түрлі
тәсілдерді қолдануға болады, оның бір ғана жолы іске аспайтын негізгі
қорларды сауда материалдық қордан жою, қызметшілер санын қысқарту,
өндірістік ғимараттарды жалға беру, т.б. Берілген саясат қаржылық жағжайды
еш жақсартпайды. Ол тек қана СРСУ бірнеше уақыт болуына мүмкіндік береді,
бірақ потенциялды экономикадағы өсудің мүмкіншілігі келтірілген шарада
едәуір төмендейді.
Ресей өндірістік потенциялдың қазіргі жағдайда үлкен үлесін қамтып
алған қиыншылықтар құрылған жағдайды қиындатады, бірақ қаржылық салымның
едәуір қайнар көзі болып келетін халықтағы жеткізілетін қаржы мүмкіншілігін
менсінбеуге болмайды. Сондықтан, СРСУ басшыларына социалды ортадағы құрылыс
оъектісімен халық арасындағы қаржы жеткізуіне бағытталған бағдарламаны
өңдеу қажет. Бұл көп пәтерлі үйлер, коттедждер, үлгі бойынша салынған,
сонымен қатар жеке жобамен соғылған әр-түрлі үлгідегі гараждар мен қоймалар
болуы мүмкін.
Берілген өндірістің бағытын өзгертуі, жаңа кадрлардың қатсуымен, қажет
материал мен шикізаттарды сатумен, және тағы сол сияқты байланысты
капиталды шығынды қажет етпейтін еді.

I.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІ КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерін жақсартудың қажеттілігі мен мәні

Кәсіпорын мемлекеттің нысанына және салалық құрамында болуына
қарамастан бірінші буыны халық шаруашылығының экономикалық негізі болып
табылады. Ақырғы санында кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі деңгейі жалпы
халық шаруашылығының даму деңгейі мен халықтың әл ауқатының деңгейіне
байланысты болады.
Нарықтық экономикаға өту бұрыннан әрекет еткен шаруашылық тетігін жан-
жақты қарастыруды, оның құрылымына жаңа нысандар енгізуді, атап айтқанда,
кәсіпкерлік, бәсеке, бизнес, жоспар, еңбек мотивациясы, салық салу, т.б.
қажет етеді. Осыған сәйкес пәннің негізгі мақсат мына төмендегілерден
тұрады: кәсіпорындарда әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізгі
экономикаларын қарау; алдын ала анықтайтын нарықтық экономиканың
талаптарына сай шаруашылық жүргізудың жаңа нысандары мен әдістерін кеңінен
енгізу; мемлекеттің әр түрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасыны мен
ұйымдарының ерекшеліктерін зерделеу. Кәсіпорын экономикасы микро және
макароэкономикамен тығыз байланысты. Микро экономика – бұл сала,
кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын
экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы саладағы тауарлар және қаржы
рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды тағы басқаларды
зерттейді. Микро экономика сала сияқты жекелеген тауарлар өндірудің қалай
тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар
қалай ықпал ететінін т.б. зерттейді. Ол кәсіпкерлік қызметінің экономикасы
мен ұйымдастыру мәселелерін де зерттейді. Бұған жататындар: бизнестің
ұйымдық нысаны және құқықтық негізі, фирмалардың қаржы және шаруашылық
мәселелерін жоспарлау, бизнестің дамуы үшін капиталды жұмылдыру тәсілі,
рынокты монополиялау деңгейін бағалау әдісі, баға белгілеу мәселесі және
өнімдерді сатудағы өндіріс шаруашылығын есептеу т.б.
Сонымен бірге жеке кәсіпорындарының рыноктағы ықпалын және ақиқатында,
кәсіпорын деңгейіндегі экономиканы және өндірісті ұйымдастыруды зерттеу
болып табылады. Макро экономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы экономика
бойынша немесе олардың құрылымдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына
жатады. Бұл салаларды зерттей отырып, макро экономика экономика құрылымының
жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалары арасындағы өзара
қатынастарын көрсетуге өзінің алдына мақсат етіп қояды.
Әр елідің ұлттық экономикасы макро экономика деп аталады. Қазақтың
макро экономикасы аралас экономика болып табылады. Аралас экономикада
экономикалық маханизмдер кеңінен пайдаланылады. Себебі мемлекеттік емес
кәсіпорындарды макро дәрежеде басқару рөлінің өзгеруі экономикалық
механизымін кеңінен пайдалануды табап етеді. Өйткені, аралас экономикада
өндіріс өнім көлемін жоспарлау арқылы мемлекет белгілей алмайды. Қанша,
қандай және қайда қызмет көрсету қажеттілігін рынок анықтайды. Төмендегі
суреттен өндіріс арқылы қызмет қорытындысын шығарамыз:

Адамдар, Өндіріс
қызметкерлер қаржысы

Қызмет
Өндіріс қорытындысы -
өнім

Ақпарат
Ақша

Сурет-1. Қызмет қорытындысы - өнім.

Кәсіпорын экономикасы үшін берілетін шама бар. Ол әр уақытта есепке
алынады. Халық шаруашылығындағы кез келген өзгерістер мысалы қажеттілік
құрылымының өзгеруі, демографиялық ілгерлеу, халық табысының өзгеруі,
ғылыми- техникалық жетістіктер және т.б. кәсіпорынның жағдайын өзгертуге
әкеліп соқтырады. Керісінше, кәсіпорын экономикасын зерделеу обьектісі,
мысалы өндіріс шаруашылығы макроэкономиканың мәліметтері болады. Сондықтан
да зерттеулерде осыларды ескеру қажет. Сонымен, кәсіпорын экономикасы
дербес экономика болып табалады. Пәннің мән-мағынасын зерделеу,
кәсіпорынның іс-әрекетін әзірлеу процесін және шаруашылық шешімдерін
қабылдау.
Практикалық қызметінде кәсіпорын өзін ең алдымен сатудың көлеміне және
пайда табуға бағыттайды.
Сатудың жалпы мөлшері – бұл тауарлар және қызмет көрстетудің құны,
тұтынушыларға сатылғанын мына мына формуламен анықтайды:
Q=БｘN,
Мұнда, Q – сату мөлшері;
Б – тауарлардың бір өлшелінің бағасы. Теңге;
N – сатылған тауардың мөлшері. Теңге;
Нарықтық жағдайда кәсіпорын қызметін негізгі қортындылайтын баға
көрсеткіш пайда болып есептелінеді. Жалпы пайда – нәтижесі ретінде сату
мөлшерінен шегеріліп тасталған сатымдық шикізаттар, материялдар, жартылай
рабрикаттар және басқа да өндіріс шығындары эелементтерінің құнын
анықтайды. Шектік таза пайда – бұл жалпы пайдадан шегеріліп тасталған
үстеме шығындар және амортизациялық аударым сомалар. Бұл көрсеткіш
практикада бизнестің барлық түрлеріне пайдаланылады. Шектік таза өнім – бұл
шектік таза пайдаға қосылған еңбекақыға кеткен шығындар немесе сатылған
өнім мөлшерінің, қызмет көрсетудің құны, оларды өндіріуге жұмсаған
ресрустардың құны арасындағы айырмасы. (сатып алынатын материалдар, қызмет
көрсету, қосалқы мердігерлік, төлемдер, амортизациялық аудармалар, жөндеуге
жұмсалған шығындар т.б.).
Көрсетілген бағалық көрсеткіштердің тізбегі мынадай көрсеткіштерден
қаралады: кәсіпорын, фирма бақылауындағы өткізім нарығының үлесі; өнім
сапасының көрсеткіштері; тұтынушының қызмет көрсету деңгейінің
көрсеткіштері; кадрларды дайындау, қайта даярлау көрсеткіштері.
Есеп айыруда ең күрделісі – сапа көрсеткіші болып табылады. Сол
себепті өнім сапасы оның міндетіне байланысты. Жалпы сату мөлшерінен
тұтынушылардың кепілдік қызмет көрсетудегі кері қайтарған бұйымдары
(өнімдер), тұтынушылардың кері қайтарған өнім мөлшері процент бойынша
бағаланады.

Сурет-2. Тауардың бәсекеге қабілеттілігінің блок – тәсілі
Нарықтық экономика жағдайында басқа көрсеткіштердің ішіндегі кең
таралғандары:
1. Өндіріс тиімділігінің көрсеткіштері;
2. Өндіріс шығындары құрылымының көрсеткіштері;
Бірінші топқа жататын көрсеткіштер: кәсіпорынның жалпы сату мөлшеріндегі
жалпы немесе шартты таза пайда деңгейі, сату көлеміндегі шартты таза өнім
деңгейі, шартты таза пайда мөлшерінің еңбекақыға кеткен шығындардың ара
қатынасы, жалпы сатудағы капиталдың авансыланған және шартты таза пайда
деңгейі, тұтынылатын материалдардың және жартылай фабрикаттардың жалпы
құнының қор деңгейі.
Кәсіпорын қызметін жүйелі және жан-жақты талдау мынадай мүмкіндік
береді, жалпы кәсіпорынның және оның бөлімше құрылымының шарушылық
қызметіндегі нәтижелілігін тез, сапалы және кәсіптік бағалау, тауарлардың
және қызмет көрсетудің нақтылы түрлерінен алынатын пайдаға әсер ететін
факторларды нақтылы және дер кезінде табу және есепке алу. Кестеден
кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктерін көрейік:

Кесте-1. Кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері.

Нысандары Артықшылықтары Кемшіліктері

Құрылуы оңай әрекет Толық мүмкіндік
бастағандағы елеулі, жауапкершілік, қаржы
Жеке кәсіпкерлік табысын өз еркімен шектеулі, несиелендірілу
жұмсайды. мүмкіндігі шектеулі және
мамандандыру

Шаруашылық Әрекет етудің Қатысушының әр қайсысы
серіктестік ұйымдастырылуы қарапайым,қызмет нәтижесі үшін
қаржылық мүліктік жауапкершілікке
мүмкіншілігіайтарлықтай, ие, басқаруда серіктестер
мамандандыру деңгейі мүдделерінің сәйкеспеу
жоғары, өндірісті кеңейту мүмкіндігі, иеленушінің
үшін және техникалық біреуішыққанда фирманың
базасын жетілдіру үшін ыдырау қаупы туындайды.
қосымша инвестициялар
тарту.

Акционерлік қоғам Капитал таратуға мол Құрылуы күрделі,
мүмкінділігі бар, мемлекеттілік тіркеу және
жауапкершілігі шектеулі, құрылымының өзгеруі, екі
капитал жинақтау қайтара салық салу,
артықшылықтары жиналыста басқару
мәселелерін шешуге көп
уақыт және қаржы жұмсау.

Әр уақытта мынаны естен шығармау керек. Шаруашылық қызметінің мұндай
көрсеткіші болған емес және өмірдің барлық жағын қамту да мүмкін емес.
Шиеленскен бәсеке жағдайында өркендеу үшін, басшы, кәсіпкер өзінің іс-
әрекетінің барлық түрлерінің нәтижелілігін білу, сезінуі тиіс. Ал бұл
мақсатқа жету деңгейін мерізімін және ұйым тұрпатын бейнелейтін өзара
байланысты жүйелі қалыптастыруды қажет ететіндігін көрсетеді.
Кәсіпорынның бірден-бір басты міндеті – оның қаржы жағдайының
бағалылығы болып табылады және ол көрсеткіш жүйелерін немесе қаржы
коффициентін анықтайды. Негізгі қаржылық коффициенттерді төмендегідей үш
санатқа топтастыруға болады: 1)өтімділік (төлем қаблеттілігі); 2)пайдалылық
(табыстылық); 3)активтерді бақылау тиімділігі.
Қаржы ресурстарының құралуы түрлі көздер бойынша жүзеге асырылады.
Олар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі көздер – меншікті және оларға
теңестірілген қаржылар есебінен құралады және шаруашылықты жүргізудегі
нәтижелілігімен байланысты. Ол сыртқы кәсіпорындарға сырттан түсетін
ресурстар.

Сурет-3 Қаржы ресурстарының құрамы.

Кәсіпорынның өзіндік қысқа мерізімді міндеттемесін төлеуге
қабілеттілігін өтімділік немесе төлем қабілеттілігі деп атайды. Кәсіпорын
өтімділік саналады. Егерде айналмалы активтерін іске асыра отырп, ол өзінің
қысқа мерізімді міндеттемесін орындауға жағдайы болса.
1. Тез өтімділік коэффициенті – қысқа мерізімді немесе қарызарының
Ең өтімділік активтерінің үлесін көрсетеді. Ол өтімділік активтердің ағымға
міндеттеменің қатынасын білдіреді.
2. Дебиторлық қарыздардың айналым коффициенті – егер дебиторлық
қарыздарды тауардың кейбір шартты өлшемнің құны деп есептесек, қалай
сатылса, бірақ төлемақысы әлі де алынбаған болса, онда дебитрлық
қарыздардың айналым коффициенті бір жылға неше рет бұл тауардың ақылы
шартты өлшемін көрсетеді.
3. Неше қарыздардың айналым кезеңі – бұл коэффициент тауарларды сатып
алуға және қызмет көрсетуге байланысты жеткізушілерге және несиегер
компанияларға қажетті ақы төлеу үшін орта уақытын көрсетеді. Бұл
коэффициент ақы төлеу жағдайына жеткізушілердің және несиегерлердің
келісіміне, сол сияқты кәсіпорынның қолда бар қосалқы қорларды басқару,
іскерлігіне байланысты болады.
4. Несиелердің орынын толтыру коэффициенті (несиені өтеу қаблеті) – ол
компанияның қызмет табысы неше рет (дивидендтермен толық есеп ажырасқаннан
кейін) проценттік төлемақы сомасының және ұзақ мерізімді қарыздардың
төлемақысының негізгі сомасының асқанын көрсетіді.
5. Төлем қабілетінің коэффициенті – ол қарыз капиталының меншіктілікке
(жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері) ара салмағын бейнелейді.
Бұл коэффициеніт кәсіпорын несиегерлерінің қандай деңгейде қатерден
қорғалуын көрсетеді. Кәсіпорын жеке кепілгер ретінде шығады. Сонымен қорыта
айтқанда, бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, солғұрлым кәсіпорындардың
қарыздары көп және солғұрлым оның тұрақсыздық ақуалы да орын алады.
Кәсіпорын экономикасы теориялық және методикалық негіздеуде талдау
оның барлық іс-әрекетіне ықпал көрсетеді. Кәсіпкерлік орта қалыптасқан
экономикалық және саяси ахуалы, құқықтық, әлеуметтік-мәдени, технологиялық,
географиялық ортамен, экологиялық жағдаймен, сонымен бірге институтцоналық
және ақпарат жүйелерін сипаттайды.
Кәсіпорын экономикасын зерделеудің негізгі обьектісіне жататындар:
кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс
кезеңін ұйымдастыру; өндірісті бақылау процесін ұйымдастыру; шаруашылық
стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу,
өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорынның табысын
қорландыру, өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі,
шикізаттар, материялдар жеткізілуі, босалқы қорды қалыптастыру жоларды
ұтымды пайдалану; өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік
инфрақұрылымын құру; өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік
құн калькуляциясы, өндірістік баға саясаты; өндірістік қаржы ресрустары,
шаруашылық қызметінің тиімділігі, кәсіпкерліктегі тәуекелдік баға;
кәсіпорынның жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, кәсіпорынның
жаңартпашылық саясаты, экономикалық проблемалар; кадрларды іріктеу, оларды
жұмысқа қабылдау, еңбекті ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек
өнімділігін арттыру ынталандыру.
Сонымен кәсіпорын экономикасы - өндіріс факторларының жиынтығы
(меншіктік және қарызгер), өндірістік емес факторлар (бала бақшалар,
профилактория және т.б.) айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорындардың
есепшоттарындағы ақша қаражаттары, құнды қағаздар, материялдық емес
меншікті қор (патенттер, лицензиялар және т.б.), өнімді сату нәтижесіндегі
табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулер.
Кәсіпорын - экономикалық жүйенің негізгі бөлігі. өндіріс процесіндегі
кәсіпорынның маңызы және негізгі мақсаттары.
Кәсіпорын-экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
жұмысшы мен жұмыс құралдарының арқасында байланыс орнатылады. Еркін
өнеркәсіп кәсіпорыны дегеніміз - өндірістік-техникалық, ұйымдастыру,
әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі.
Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімдерін шығару үшін, не болмаса
жұмыс атқару үшін, әр түрлі қызметтер көрсету арқылы қоғамның қажеттілігін
қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады. Өндірістік жүйе ретінде
кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады. Сыртқы ортағы – экономикалық
саясат, құқықтық жағдай, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және
технологиялық жағдайлар жатады. Ішкі ортаға – еңбек ресрустары, техника
және технология бәсекелестік, маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты – бәсекеге
қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу негізінде сұранысқа ие
және бәсекелесуге қабылеті бар өнім шығару болып табылады.
Өнеркәсіп кәсіпорынының функцялары мыналар: өндірісте және жекеше
тұтынылатын өнім шығару, тұтынушыға өнімді жеткізу және сату, өнімді сатып
бағалағаннан кейін қызмет көрсету, кәсіпорындардағы өндірісті материялдық-
техникалық жабдықтау, кәсіпорын жұмысшыларының еңбегін ұйымдастыру және
басқару, кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту,
кәсіпкерлік, салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы
ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін орындау, мемлекеттік
заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.

1.2. Жергілікті кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштеріне әсер
ететін факторларын анықтаудың методикалық әдістері.

Мемлекеттік кәсіпорындар – бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде
болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайындайтын
кәсіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Ал кәсіпорын мемлекеттік ұйымдардың
қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептеледі.
Кәсіпорынның құрылымдары: негізгі өндіріс, көмекші өндіріс, қызмет
етуші және қосалқы бөлімдер. Кәсіпорындар түрлі белгілеріне қарай
бөлінеді: сала түріне байланысты, шаруашылық іс-әрекеттің түріне
байланысты, құқықтық жағдайына байналысты, меншік жағдайына байланысты.
Меншік формасына байланысты кәсіпорындардың түрі: мемлекеттік,
кооперативтік, ұжымдық, жеке. Азаматтардың жеке шаруашылығы. Салалық
құрамына байланысты: өнеркәсіптік, құрылыс, көлік, ауыл шаруашылығы,
байланыс және басқа. Ұйымдастыру формасына байланысты: акционерлік,
ұжымдық, мемлекеттік, фермерлік, жанұялық, жалқы (жеке) және басқа. Жеке
сектор. Қазақстанда жеке сектор мынадай бөлімдерден тұрады: жеке
кәсіпкерлік, толық серіктестік, коммандаттік серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі қоғам, қосымша жауапкершілікті серіктестік, ашық акционерлік
қоғам, жабық акционерлік қоғам, өнрдіріс коперативтері.
Кәсіпорындардың қызмет өтеу механизмдері. Кәсіпорынға қажетті заттар,
олар: материял, шикізат, қосалқы бөлшектер, құрал-жабдықтар, есептеу
құралдары, ақпарат, отын, отын-энергия, жер ресрустары, ғимараттар, көлік
құралдары, өндірістік және шаруашылық құрал-жабдықтар, ақша қаражаттары.
Кәсіпорынның шағаратын заттары: белгілі бір ассортименттегі,
номенклатурадағы, көлемдегі дайын өнім, өндіріс қалдықтары, өндіріс
шығындары, ақша қаражаттары.
Кәсіпорын жүргізетін процестер: ғылыми зерттеулер, проект (жабалау)
конструкциялау, дайындау, жөндеу, бақылау, қызмет ету, сақтау, тасымалдау,
түптеу, орау, басқару.
Кәсіпорынды басқару функциялары: статистака, есеп, талдау, жоспарлау,
шешім қабылдау, бақылау, реттеу және тағы басқалар.
Өндіріс - қоғамның өмір сүруі және дамуы үшін қажетті материялды,
өнімдерді шығаратын процес. Өндірістің дамуын еңбек құралдарынан, еңбек
заттарынан және белгілі бір мақсатпен жасалынатын жұмыс процесінен тұратын
еңбек ету жағдайы анықтайды.
Қазіргі заманғы өндіріс ғылыми-техникалық процестің нәтижелерін
қолдану, соның ішінде автоматизацияландыру арқылы дамиды. әрбі өндірістік
кәсіпорын-цехталардан, учаскелерден, қосалқы шаруашылқытардан, басқару және
ұйымдастыру шаруашылығы ұйымдарынан тұрады.
Өндірістік бөлімдердің жиынтығы, олардың санымен өзара тығыз қарым-
қатынастары және өндірістің көлемі мен жұмысшылардың саны кәсіпорынның
жалыы құрылымын құрайды.
Кәсіпорынның өндіріске байланысты бөлімдері: цех, участок, қызмет
көрсететін шаруашылықтар бірігіп, кәсіпорынның өндірістік құрылымын
құрайды. Өндірістік құрылым еңбек өнімділігінің деңгейін, өндіріс
шығындарын, табиғи байлық пен техниканы қолданудың экономикалық тиімділігін
анықтауға ықпал жасайды. Кәсіпорынның негізгі өндірістік құрылымының бөлігі
болып цех саналады. Цех - әкімшілік жағынан оқшауланған, жай өндіріс
процесінде белгілі бір жұмысты атқаратын буын. Цехтардың 3 түрі болады:
негізгі, көмекші; қосалқы және т.б.
Негізгі цехтарда сатуға дайындаған негізгі өнімдер шығарылады. Көмекші
цехтарға – құрал-жабдықтар, жөндеу жұмыстары, энергетикалық, көлік цехтары
жатады. Қосалқы цехтарға – қайта өңдеу цехтары, шығарылған өнімдері
безендіретін қораптар мен басқа да жұмыстар жатады.(орау, жүктеу,
тасымалдау, түсіру).
Өндірістік кәсіпорындарға өндірістік құралымның 3 түрі бар.
1. Заттай құралымы қолданған кезде кәсіпорынның негізгі цехтары мен
учаскелерінің әрқайсысы белгілі бір өнімді не болмаса белгілі бір
бөлшектерді өндіруге мамандалады.
2. Технологиялық құрылым қолданылғанда технологиялық процестің ретіне
байланысты жұыс орындалады. Кемшіліктері: цехтардың арасындағы өндірістік
қарым-қатынас нысандарының күрделенуі, жоғары өнімді құрал-жабдықтар мен
қолданудың мүмкіншілігінің жоқтығы жатады. Бұлардың барлығы еңбек
өнімділігінің төмендеуіне, шығындар көлемінің өсуіне әсерін тигізеді.
3. Аралас түрі – заттай құрылымның да, техникалық құрылымның да
эелементтерінен тұрады және бұл тип цехарлық тасымалдың көлемінің азаюына,
өнім өндірудің өндірістік циклының қысқаруына, еңбек жағдайын жақсартуға,
еңбек өнімділігін арттыруға, өнімнің өзіндік құнын азайтуға әсерін
тигізеді. Өндірісті ұйымдарстырудың түрі дегеніміз - өндірістіккәсіпорынды
ұйымдастыру ерекшеліктері мен техникалық жағдайының жалпы сипаттамасын
беру.
Өндірісті ұйымдастырудың түріне көптеген факторлар әсер етеді:
мамандандыру деңгейі, өндіріс көлемі, шығарылатын өнім наменклатурасының
күрделілігі және төзімділігі т.б. Өндірістің негізгі 3 түрі болады: жеке-
дара өндіріс, сериялық өндіріс, жаппай өндіріс. Жеке-дара өндіріс – алуан
түрлі және тұрақты емес наменклатуралы өнімдерді жекелеп шығарумен
сипатталатын өндіріс үлгісі. Мысалы: Рі трубиналар, кемелер, металлургиялық
цех жабдығы және т.б. Сондай-ақ, жеке тапсырыстар бойынша жеке тұтыну
заттарын шығаратын тәжірибелік заводтар, кәсіпорындар жеке дара өндіріске
жатады. Ерекшеліктері: әр түрлі номенклатурдың шығарылуы; жұмыс орындарын
технологиялық мамандандыру бойынша ұйымдастыру; әмбебап құрал -жабдықтар
мен технологияларды қолдану; қолмен жинау жұмыстарының үлкен көлемі; жоғары
білікті әмбебап жұмысшылардың санының көп болуы: өндіріс циклының ұзақтығы;
аяқталмаған өндіріс көлемінің көп болуы.
Сериялық өндіріс түрі кең номенклатуралы, бір тектес өнімдерді бір
уақытта сериялармен шығаруды көздейді. Сериялы өндіріске партялар мен
енгізілген. Бір тектес конструкциялары бірдей өнімдерді бір уақытта шығару
жатады. Негізгі ерекшелігі: өнімдердің үлкен номенклатурасының тұрақты
шығарылып тұруы, жұмыс орнының бірнеше операцияларды орындауға мамандануы,
бөлшектер мен өнімдерді партиямен шығару, мамандандырылған құралдар мен
технологиялық жабдықтардың көп қолданылуы, қолмен жинау еңбегінің аз
мөлшері, орташа білікті жұмысшылар санының көп өсуі, өндіріс циклінің ұзақ
еместігі, өнім сапасының бақылау прцесінің автаматтандырылуы.
Түрлері – ұсақ сериялы, орташа сериялы, жаппай сериялы, өндірістер.
Мысалы: ұшақ шығаратын, матор шығаратын заводтар. Жаппай өндіріс -
өндірісті мамандандырудың ең жоғарғы сатысы. Мысалы: автомобиль, трактор
заводтары бұл түрі бойынша әртүрлі өнімдер бір уақытта үзіліссіз шығарылып
отырады. Ерекшеліктері: тек қана аз номенклатуралы өнімдерді үлкен көлемде
шығару, жұмыс орынының тек қана бір операцияны орындауға мамандандырылуы,
жұмыс орындарының операцияларынң ретіне қарай орналасуы, арнайы және
мамандандырылған технологиялық құрал-жабдықтардың үлкен бөлігі,
мехникаландырылған, автоматтандырылған технологиялық процестердің көп
қолданылуы, операцярларды дайындау және аяқту уақытының аздығы, қолмен жину
жұмыстарының азаюы, ең төменгі білікті жұмысшылардың еңбегін қолдану,
өндірісті басқару және жоспарлауды шоғырландыру, кәсіпорындарды басқаруда
автоматтандыруды енгізу, өндірістік құрылымның даму жолдары.
Өндірістік құрылымына мынадай факторлар әсер етеді: кәсіпорынның халық
шаруашылығының қай саласына жататындығы, шығарылған өнімнің номенклатурасы,
оның конструкциялық ерекшеліктері, қолданылған материялдар, шикізат және
оларды өндіру түрлері, өнімнің конструкциялық қарапайымдылығы және
технологиялық төзімділігі, өнім сапасына қойылатын талаптар, өндіріс
тұрпаты оның мамандандырылуы және кооперацияландырылуы, технологиялық
құрылымдар мен жабдықтардың құрамы, өндірістік өзгертілген номенклатуралы
жаңа өнім шығаруға қалыптаса
алуы.
Өндіріс процесінің негізгі, қосалқы цехтардағы ерекшеліктері. Әрбір
сала кәсіпорындарының өндірістік құрылымдары негізгі өндірістің жағдайына
байланысты өзіндік ерекшеліктермен оқшауланады. Тек, көмекші және қызмет
етуші шаруашылықтар ғана барлық кәсіпорындарда бірдей болып келеді.
Өндіріс құрылымын ары қарай дамытудың жолдары: кәсіпорындар мен
цехтарды ірілендіру, негізгі көмекші және қосалқы цехтардың арасындағы
тиімді байланыстарды сақтау, кәсіпорынды жоспарлаудың тиімділігін арттыру
жолында тұрақты жұмыс жүргізу, өндірісті ірілендіру арқылы (тұрақты) қуатты
өндірістік ұйымдар ұйымдастыру, техника мен жоғары сапалы технологияны
тұрақты түрде дамыту, өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру, өндірістің
тиімділігін арттыру.
Кәсіпорындар мен цехтарды ірілендіру арқылы жаңа жоғары өнімді
техниканы кең көлемде енгізуге жағдай туады. Технологияны дамыту, өндірісті
ұйымдастыру жақсарады.
Қазіргі нарықтық экономика қыметі негізінде шығарылған өнімнің
сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның
өміршеңдігі оның тауарлар нарығындағы және қызмет көрсетуге орнықты жағдайы
бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді. Өз кезінде бәсекеге жарамдылық екі
көрсеткішке байланысты – баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне, ал
екінші фактер бірте-бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі,
ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді.
Жалпы өнеркәсіп саласы туралы айтқанда ондағы өндрігіш күш туралы айта
кеткенде абзәл. Кез келген өнеркәсіп орындары шығаратын өнімінің алуан
түрлілігіне қарай ұқсамаған шикізат көздеріне тәуелді яғни мұқтаж. Мұнда
өнеркәсіп орындары құрылатын өңір мен ондағы қоршаған ортада маңызды орын
алмақ. Өйткені кез келген өнеркәсіп орындары шикзат көзіне жақын орналасқан
да ғана ана ғұрлым жақсы табысқа жетуге мүмкіншілік алады. Бұл бір жағынан
шикзатты тасымалдау ақысын болдырмаудан тыс экономикалық үнемге де тиімді
әрі өнім сапасына да кепілділік әкеледі. Өнімді (шикзатты) сақту.
Тасымалдау барысындағы өнімнің бұзылуын, уақытының өтіп кетуі жақтарынан
сақтануға пайдалы.
Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен
себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің
сапалылығы тек техникалық тауар тану ғана емес, снымен қатар ең маңызды
экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну
құнына тығыз байланысты. Егерде тұтыну құны бұл - жалпы алғанда туардың
пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы – бұл оны пайдаланудағы нақтылы
жағдайда тұтыну құнының деңгейіндегі көрінуі.
Өнімнің сапа деңгейі оның салалық көрсеткіштері жүйесі негізінде
анықталады. Бұл деңгейді анықту үшін оның сандық көрсеткішінің сандық
маңызын білу және ұқсастық өнім көрсеткіштерімен салыстыру қажет.
Сапаның көрсеткіш анықту оның сандық маңызын өзін-өзі түсіну болып
табылады. Ол үшін прктикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына
төмендегі әдістер пайдаланылады.
1. Өлшеуші әдіс. (аспапты, прибоплардың көмегімен);
2. Тіркеу әдісі – бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу
әдісі мынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: Қауіпсіздік, патенттік-
құқықтық, стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін.
Есептеу әдісі – өнімнің сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықту үшін арнайы
материялдық үлгілерді қолдануға негізделеді:
3. Органолептік әдіс – адам мүшесін сезу-көру, есептеу, дәм, түсінуді,
талдауды қамтиды. Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы, адмдардың
біліктілігі, заңдылығына және қаблетіне байланысты.
4. Социологиялық әдіс – өнім. Оны нақты немесе тұтынушылардың
мүмкіншілігі туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге
асырылады.
5. Сарапшылық әдіс – мамандар тобы арқылы іс асырылады. Мысалы,
дизайнерлер, дәм айырушылар.
Практикада өнімнің сапа деңгейін бағалу үшін көрсеткіштер жүйесін
пайдаланады. Онда өзіне қортындылау және өнімнің сапасы жөніндегі жеке
көрсеткіштер қосылады. Сапаны жинақтап қорту көрсеткіштері жалпы салада
немесе кәсіпорындарда өнім сапасының деңгейін сипаттайды. Бұл
көрсеткіштерге жататындар: сұрыптылығы, маркасы, жүктелімі, пайдалы заттың
мазмұны, өнімнің дүние жүзілік стандарттраға сай үлесі.т.б.
Кәсіпкерлік іс-әрекеттің алға қойған мақсаттары 2 бөлімнен тұрады:
1. Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты – пайда табу. Болашақтағы жұмысты
белгілей отырып, қанша, қандай көлемде пайда табуға болатындығын есептеп
шығару қажет. Сонымен бірге, бұл бөлімде басқа да мақсаттар көзделеді.Жеке
көрсеткіштер мен әр түрлі және не ол, не бұл өнімнің өзіндік ерекшелігіне
байланысты болады.
2. Бизнес жоспардың негізгі көрсеткіштері: басты мақсат; өнімнің
қысқаша мінездемесі, айрықша ерекшеліктері; қойылған мақсатқа жетудің
жолдары мен әдістері; жобаны орындау мерізімі; шығындар көлемі; болжаулы
тиімділік пен соңғы нәтижелер; нәтижелерді қолдану әдісі.
Негізгі жалпы көрсеткіштер: өндіріс пен шығарылған өнімді сату көлемі;
пайда түсім көлемі; өзіндік құнды азайту және қарызға алған қаражат;
рентабельділік;
Арнайы көрсеткіштер: сатылған тауарлар мен атқарылған қызметтердің
сапасы, саны және ерекшеліктері; салымдардың қайтарымдылық уақыты;
жоспарланған нәтижелерге жетудің кепілділігі; тұтынушыларға жеткізілетін
өнімдер мен атқарылатын қызметтердің мінездемесі; өнімнің сыртқы түрі,
сипаттамасы, суреті, безендірілуі және т.б; кәсіпкерлік тауардың
тұтынушылары туралы түсініктемелер.(тауарға сұраныс, айлық, ұйым туралы
хабарлар).
Өткізілген өнім мен қызмет көрсетудің құны және жұмсалған шығын айырма
ретінде алынатын өндірістік шаруашылық қызмет нәтижесі.
Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен
себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Төмендегі 3-ші
сурет арқылы кәсіпорынның сапа жөніндегі саясатын жеке-жеке бөліп
тармақтайық. Мына сурет арқылы кәсіпорынның сапа жөніндегі саясатын
қарастырайық:
Кәсіпорынның сапа жөніндегі саясаты

2.Жабдықту өнімді
әзірлеу

1. Маркетинг
техникалық 3.Материялдық
қызмет көрсету.

11.Кәдеге жарату
4.Өндіріс
өнімдерін
10.Техникалық дайындау және
әзірлеу

9.Құрастыру және
дайындау 5.Дайындау.

8.Өткізу 6.Бақылау, сынау
Жүргізу.
7.Бума және сақтау

Сурет-4. Кәсіпорынның сапа жөніндегі саясаты.
Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің
ерекшелігінің жиынтығы сатып алу, сату актісінде көрінеді. Мұндай
ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүддесінің сақталуы
негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты
нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп
атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына
мүмкіндік беретін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипаттамасын
анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім рнокта жеңіл және тез сатылады. Әр бір
сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана
алады. Жалпы алғанда, сатып алушылар бағалаушыларымен салыстырғанда
қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан,
сатып алушының тауарға деген қанағаттанушылық деңгейіне жеке дара
көрсеткіштер пікір жиынтығын құрайды. Оның тағы да нарықтық пайда табу
кезінде қалыптасады.
Сонымен, тауарға деген бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және
құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсіндіруге болады. Ол сатып алушының
нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз ету және сатып алушы үшін
тиімділігі ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді. Бұл маңызды көрсеткішті
анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқаша
тоқталайық.
Бірінші тәсіл. Техника бәсекесінің жарамдылығын анықтайтыны белгілі.
Бұл тауарды тұтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай формуламен анықталады:
Бт=Бс+Шт,
Мұнда, Бт – тұтыну бағасы.
Бс – сатылу бағасы.
Шт – бұл өнімді тұтынушылардың шығындары. (оның барлық
нормативтік мерізім ішіндегі қызметі).
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелік жарамдылығы анықтағанда бұл тәсіл екі
өлшемді еске алуы мүмкін. Өнімдің өзіндік құны, тауарды сату және сапалық
деңгейі, себебі, сөзсіз бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауарды
өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең мөмен, ал сапа деңгейі бәсекелес
тауарға қарағанда жоғарылау болатын болса.
Үшінші тәсіл. Бұл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке
ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген. Бұл тәсілге
сәйкес басында салыстырмалы сапанық көрсеткіштердің деңгейі және базалық
үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады.
КК=ККэ ККт ККс
Мұнда, КК – тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККэ – эстетика – эргоноликалық деңгейінің кешенді көрсеткіші.
ККт – техникалық деңгейінің кешенді көрсеткіші.
ККс – көрсеткіш кешенінің сенімділігі.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекге жарамдылықтың деңгейі қалай
техникалық, солай экономикалық параметірге салыстыру негізінде анықталады.
Сонымен, техникалық параметірге салыстыру негізінде анықталады. Сонымен,
техникалық параметірден тек сатып алушылар осылай ең жоғарғы деңгейде
қызықтыратыны таңдайды.
Стандарт – бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі
мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісушілік негізінде
әзірленетін және танылған органдардың бекітетін нормативтік құжат. Бұл
жалпыға бірдей және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір
обьектілердің жалпы принциптері, мінездемесі талаптары және әдістемесі
белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі бір салаларды тәртіпке келтіруді
оңтайлы деңгейге жетуге бағытталады.
Республикада қолданылып жүрген стандарттық жүйе құқықтық және
әлеуметтік, экономикалық мақсаттарды көздейді. Бірінші заңдылық тәртіпке
сәйкес тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін, өнімнің сапасы, қоршаған
табиғи ортаны, өмір қауіпсіздігін, халықтың денсаулығын қорғауды қамтамасыз
етеді. Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда тахникалық
бірлестікке кепілдік береді. Үшіншіден, стандарттық жүйе әлеуметтік,
экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік, техникалық базасы
ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттік стандарттар, сонымен қатар барлық жұмыс түрлерін
оңтайландыруды, жүргізілетін сапа жүйесінің бірін-бірі алмастыратын өнімдер
мен процестер есебінен ресурстарды ұқыпты пайдалануды қамтамасыз етеді.
Стандарттау – бұл ең ұтымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соң
стандарттық үлгілерді, нұсқауларды, өнімді, әзірлеудегі талап әдістемелерді
нормативтік құжаттарға тағайындап қояды. Стандарттаудың басты міндеті халық
шаруашылығының, халқының, еліміздің қорғанысының, экспорт мұқтажы үшін
шығарылған өнімге үдемелі талаптарды анықтайтын, сол сияқты осы құжаттарды
дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік-техникалық жүйе жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасында стандарттау жөнінде мынадай нормативтік құжаттар
бар: Қазақстан Республикасы мемлекетінің стандарттары (гост); Салалық
стандарттар. (ССТ); Техникалық жағдайлар (ТЖ); Кәсіпорындар, бірлестіктер,
қауымдастықтар, конустрндер, стандарттар; Ғылыми-техникалық қоғамдар,
инженерлік одақтар және басқа да қоғамдық ұйымдардың стандарттары.
Өнім сапасын басқару – бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның
қажетті деңгейін қолдану мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді
тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс-әрекет.
Соңғы кездерге дейін кәсіпорындар сапа мәселесін шешу кезінде нарықтық
қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы тахникалық деңгейге бағытталады.
Сапаны талдау бөлімдері айналысады. Олардың функцияларына бұйымдар
параметірін (белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әр бір
операцияларында қолданылатын шикізаттар, материялдар, жабдықтардың дәлдік
жұмыстары, өнімде табылған келістіктер, оларды талдау және себептерін білу
кіреді.
Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруде отандық өндірушілердің алдына
қойылған негізгі проблемалар, олар:
- Өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін өру;
- Тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерге сапаны басқару жүйесін
қалай бағыттау;
- Өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны сапаны басқару
жүйесіндегі механизм әсерлерін күшейту.
- Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадай міндеттерді шешуге
мүмкіндік береді.

Сурет-5. Шығарылған өнімнің негізгі көрсеткіштері.

1.3. Өндірістің негізгі экономикалық көрсеткіштерін жақсарту жолдарын
анықтау әдістерінің сипаттамасы.

Шаруашылық қызметін бағалау көрсеткіштері және оларды талдау,
кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштері. Кәсіпорын қызметін анықтайтын
көрсеткіштер мына төмендегі талдау мақсаттарына байланысты болады:
1. Стратегиялық мақсат. Осы кәсіпорын қызметі нәтижелілігінің өзімен
бәсекелестік басқа кәсіпорындардың қызметімен салыстыру қажет. Осыған орай,
қортындылау көрсеткіштерін және қызметін қандай бір эелементтерінің
көрсеткіштерін таңдаған жөн.
2. Тактикалық мақсат. Басшылық кәсіпорын қызметін бақылайды. Кейбір
бөлімдердің немесе қандай болмасын өнімнің жұмыс істеу тиімділігінің
көрсеткіштері есептелінеді.
3. Жоспарлау міндеті. Түрлі ресурстардың немесе осы ресурстардың
түрліше ұштастырылған пайдалылығын салыстыру қажет.
4. Басшылықтың басқалай мақсаттары. Кәсіподақ пен ұжымдық шарт жасау
жөнінде келіссөздер жүргізу.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылықтық және коммерциялық қызметі
қасиетінің әр түрлілігі және түрлі белгідегі көрсеткіштердің көптеген
түрлеріне ықпал етеді. Сонымен, оларды пайдалану мәселесі мынадан тұрады:
олардың бірде-бірі әмбебап көрсеткіштерін орындамайды. Бір мағынада,
бизнесте қол жеткен табыстар немесе сәтсіздік туралы пікірлесу мүмкіндігі
туады. Сондықтан да практикада әр уақытта бір-бірімен байланысты
көрсеткіштер жүйесі пайдаланылады, бағаланады немесе кәсіпорынның
қызметінің түрлі жақтарын көрсетеді.
Кәсіпорынды басқару функциялары: статистака, есеп, талдау, жоспарлау,
шешім қабылдау, ынталандыру, бақылау, реттеу.
Кәсіпорынның ұйымдастыру функциялары: нормалау, оперативтік жоспарлау,
диспетчерлеу, басқару функциясын орындау, ресурспен қамтамасыз ету, жұмыс
орындарын жоспарлау, ыңғайлы жұмыс жағдайларын жасау, дайын өнімді сату.
Көрсеткіштер – жеке, топтық және жалпы болып бөлінеді. Талдау мақсатына
байланысты көрсеткіштер: абсолютік, салыстырмалық және орта мөлшерлік
нысаны түрінде білдіруі мүмкін. Әр бір нақты экономикалық көрсеткіш
сапалылық анықтықта (кеңістік, уақыт және мөлшері) болады. Нарықтық
қатынастарға өтуге экономикалық, қаржылық және статистикалық көрсеткіштер
жүйесі олардың есеп айырысу бөлегі және есеп жүргізуі қалай болса,
шешімдерді негіздеу рөлі солай төтеп береді және түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Мысалы: шарушылық жүргізудегі жоспары жүйе жағдайында кәсіпорын
қызметін бағалағанда мынадай көрсеткіштер маңызды рөл атқарады. Жоспарды
орындау тауарлы өнімнің мөлшері, жалпы өнім мөлшері, ал нарықтық жағдайда:
бірінші кезекте сату мөлшері, пайда, пайдалылығы және толып жатқан
оңтайландырулар. Нарық талабына сай барлық көрсеткіштерді мына төмендегідей
бөлуге болады:
Бағалық. Қол жеткен нмесе даму деңгейінің мүмкіншілігі немесе, не ол,
не бұл қызмет нәтижесін сипаттайды.
Жұмсалмалық. Қызметтің көртеген түрлерін іске асыруға байланысты
жұмсалатын шығындар деңгейі. Мұндай болу өте шартты. Ол жүргізілетін
талдаудың мақсатына байланысты болады.
Төмендегі кесте арқылы кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдаудың
негізгі принциптерін қарастырайық:
Кесте-2. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдаудың негізгі
принциптері:

Принциптері Принциптің мазмұны
Нақтылығы Талдау нақтылы деректерге негізделеді. Оның
қортындысын нақтылы сандық тұрғыда пайдаланады.
Жиынтығы Прцесті обьективті бағалау мақсатында оны
жан-жақты зерделеу.
Жүйелілігі Бір-біріне өзара байланысты экономикалық
құбылыстарды зерделеу, бірақ оқшаулау емес.
Тұрақтылығы Талдауды түпкілікті, алдын ала белгілі аралық
уақыт арқылы жүргізу керек. Бірақ оқиғадан
оқиғаға дейін емес.
Обьектілігі Экономикалық құбылыстарды тәжірибелі және әділ
зерделеу, обьективтік қортындылар жасау.
Пәрменділігі Практикалық мақсатқа пайдалану, өндіріс
қызметінің жаңа нәтижелілігі үшін талдау
қортындысының жарамдылығы.
Үнемділігі Талдауды жүргізуге байланысты шығындар, оны
жүргізу нәтижесінде алынған сол экономикалық
тиімділіктен елеулі түрде аз болуы керек.

Практика жүзінде кеңінен қолданылып жүрген ең маңызды бағалық
көрсеткіштерге мыналар жатады: кәсіпорынның сатудағы жалпы мөлшері, жалпы
табыс, шартты таза пайда, шартты таза өнім, процент төлегеннен кейінгі
пайда, салық төлегеннен кейінгі пайда, барлық қосымша төлемдерден кейінгі
пайда, өндірістің дамуына жұмсаған жаңа күрделі қаржыдан кейінгі
өтімділігі, дивиденд төлегеннен кейінгі өнімділік.
Нарықтық экономика өнеркәсіптің тиімді еңбек етуі кәсіпорын жұмысын
дұрыс жоспарлауға байланысты болып келеді. Кәсіпорынның негізгі жоспарына
кәсіпорынның даму жоспары, өндірістік бағдарлама, кәсіпорынның әлеуметтік-
экономикалық даму жоспары жатады.
Қазіргі уақытта кәсіпорынның даму жоспарын жасау барысында, жоспарлау
методологиясын әрі қарай жетілдіруге көп назар аударылады.
Жоспарлау методологиясына жататындарға жасаудың түрлері мен әдістері
жатады. Жоспарлау методологиясын дамытудың негізгі бағыттары: жоспарларды
дамыған, ғылыми-техникалық және есептік экологиялық негізделуді ұлғайту,
қажетті нормалар мен нормативтеріді қолдану, өндірісті техникалық-
экономикалық негіздеу, баланстық есептеулер жүргізу, өндірістің тиімділігін
арттыр, көрсеткіштердің жүйесін жақсарту, материал сиымдылығын, қор
сиымдылығын азайту, еңбек өнімділігін арттыру, жоғары сапалы өнім шығаруды
ұлғайту, жоспарлардың ыңғайлылығын, ықшамдылығын қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорынның даму жоспарын прогрессивті техникалық-экономикалық
нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы негіздейді. Норма дегеніміз –
қандай да бір өнімді шығаруға кететін қажетті шикізат, материял, отын
энергияның ең көп кеткен шығыны. Ол абсолюттік шама болып есептеледі.
Норматив дегеніміз – салыстырмалы шама. Еңбек-құрал жабдықтарының
қолданылуын көрсететін көрсеткіш. Норма мен нормативтерді жасаған кезде,
ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін, технологияның өндірісті және
еңбекті ұйымдастырудың жетістіктерін, кәсіпорынның өндірістік қуатын
кеңінен қолдануды және алғы өнеркәсіптік тәжірибені есепке алып отыру
керек.
Техникалық-экономикалық нормалар мен нормативтер мынадай топтар бойнша
жасалынады: нақты еңбек шығындары. (Өнімді шығаруға кететін уақыт шығыны,
қызмет ету нормасы, жұмысшылар санының нормативы); материялдық шығындар
нормасы. (шикізат, материял, отын, жылу, энергия, жабдықтардың үлестік
нормалары); еңбек құрал-жабдықтарын қолдану нормативтері (машиналарды, ірі
құрал-жабдықтарды, механизмдерді, құрал-саймандарды қолдану нормативтері);
өндіріс процесін ұйымдастырудың нормативтері (өндіріс циклының ұзақтығы,
аяқталмаған өндірістің көлемі, шикізат материялдары, отынның қорлары); іске
қосылатын кәсіпорын, өндірістер, цехтар мен агрегаттардың берілген өндіріс
қуатын игерудің нормасы. Бұл арқылы өндіріс қуатының қаншалықты көлемде
қолданылуы есептелінеді. Нормалар мен нормативтер әртүрлі жағдайда
қолданылады.
Тірі еңбек шығындарының нормасы еңбек өнімділігінің деңгейін, жұмыс
уақытының қолданылуының деңгейін, еңбекақының көлемін анықтауға
қолданылады. Материялдық ресурстар шығынының үлестік нормасы арқылы қажетті
материялдың жеке түрлері анықталады.
Нормалар мен нормативтер өнімінің өзіндік құнын анықтау үшін
қолданылады. Жоспарларды техникалық-экономикалық негіздеу арқылы олардың
көрсеткіштерін анықтайды. Жоспарлау мынадай көрсеткіштерді қолдану арқылы
жасалуда: сандық, сапалық, көлемдік, үлестік. Сандық көрсеткіштерге – жалпы
өнім мен тауарлар өнімінің көлемі. Сауда көлемі, жұмысшылардың саны,
жалақының қоры, пайда көлемі, әртүрлі өндірістік шығындардың мөлшері
жатады. Сапалық көрсеткіштерге - өндірістің экономикалық тиімділігі, еңбек
өнімділігінің өсуі, өзіндік құнды азайту, өндіріс тұрақтылығы, қор
сыйымдылығы, өнімнің сапасы жатады. Сандық және сапалық көрсеткіштер бір-
бірімен тығыз байланыста болады. Көлемдік көрсеткіштерге - өндірістің жалпы
көлемі, жеке процестер мен факторлардың көлемі жатады. Үлестік
көрсеткіштерге – бір-бірімен байланысты бірнеше көрсеткіштердің ара
қатынасы жатады. Мысалы: бір өнімді шығаруға кеткен металл шығыны.
Өндірістік жоспарлық көрсеткіштерін есептеу үшін табиғи еңбек және құндылық
өлшемдер қолданылады.
Табиғи өлшемдер өндіріс көлемін, материялда ресрустарда жоспарлағанда
қолданылады. Олар сапалық және сандық көрсеткіштерді қамтиды. Еңбек
өнімділігі еңбек өнімділігін есептегенде, жалақының мөлшерін, өнім нормасын
есептегенде қолданылады. Әдетте норма сағатпен белгіленеді. Құн өлшемдері
көрсеткіштердің құнын көрсетеді. Құн өлшемі арқылы өнімді сату көлемі,
тауар және жалпы өнім көлемі жоспарланады. Кәсіпорынның даму жоспары мындай
белгілерден тұрады:
1. Өнеркәсіп өнімін шығару жоспары.(өндірістік бағдарлама) негізгі
бөлім болып саналады. Сонымен бірге кәсіпорындарды мамандандыру,
шоғырландыру, жинақтау, құрамдастыру жоспарланады.
2. Ғылым мен техниканы дамыту жоспары. Ғылыми техникалық прогресті
жылдамдату. Ғылыми зерттеу жұмыстарын жоспарлау.т.б.
3. Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары.( нақты
еңбекті,
негізгі және айналым қорларын, күрделі қаржыны. т.б.)
4. Күрделі қаржы және күрделі құрылыс жоспары. Ол жаңа кәсіпорындар
салуды, кәсіпорындарды кеңейтуді және қайта құруды т.б.
5. Материялдық-техникалық қамтамасыз ету жоспары. (шикзат,
отын,материял, энергия т.б. үлестік шығындарын азайту жолдары
қарастырылады.
6. Еңбек және кадрлар жоспары. (жалақы қоры)
7. Өндіріс шығындары жоспары.
8. Қаржылық жоспар. (немесе жоспары)
9.Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму жоспары.
10. Табиғи қорғау және табиғат ресурстарын пайдалы қолдану жоспары.
Кәсіпорынның даму жоспарының ең негізгі бөлімі - өнім шығару жоспары
немесе өндірістік бағдарлама. Өндірістік бағдарламаның көрсеткіштері –
тауар өнімдерін өндірудің өсу жолдары. Шығарған өнімнің сапалы өнім шығару
өнім шығаруды арттыру.
Өнім шығару жоспарына өндірісте ескірген, қазіргі заман талабына сай
емес тұрып қалған өнімдерді шығаруды тоқтатудың стандарттарға сай болуы
қарастырылады. Өндірістік бағдарламаның құн көрсеткіштері: сату көлемі,
тауар көлемі, жалпы өнім жатады.
Сатылған өнімнің көлеміне байланысты, өндіріс салаларының,
бірлестіктер мен кәсіпорындардың іс-әрекеттері, жасап жатқан қызметтері
анықталады. Аталған өнімнің көлемін мына формула арқылы анықтайды:
Cө=Tж+Өж.б-Өж.а -,
Мұндағы: Tж - жоспар бойыншаберілген тауар өнімінің көлемі;
Cө - жоспар бойынша берілген тауар өнімінің көлемі;
Өж.б-Өж.а - сатылмаған өнімнің жылдың басындағы жаңа жылдың
аясындағы қалдықтар.
Тауар өнімінің көлеміне: Сыртқа шығарылып сатылатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.