Банктік тәуекелдерді төмендету әдістері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық аспектілері ... ... .7
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктік тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2. Халық Банкі акционерлік қоғамының банктік тәуекелдерін талдау ... ... ... 24
2.1 Банктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.2 Банктің тәуекелдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3. Банктік тәуекелдерді төмендетудің негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... .. 50
3.1 Банктік тәуекелдерді төмендетудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... .. 50
3.2 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ . ның тәуекелдерін төмендету әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайданылған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық аспектілері ... ... .7
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктік тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2. Халық Банкі акционерлік қоғамының банктік тәуекелдерін талдау ... ... ... 24
2.1 Банктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.2 Банктің тәуекелдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3. Банктік тәуекелдерді төмендетудің негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... .. 50
3.1 Банктік тәуекелдерді төмендетудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... .. 50
3.2 «Қазақстанның Халық Банкі» АҚ . ның тәуекелдерін төмендету әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайданылған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Банктік тәуекелдерді төмендету әдістері
мазмұны
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. Нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктік тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2. Халық Банкі акционерлік қоғамының банктік тәуекелдерін 24
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.1 Банктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.2 Банктің тәуекелдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3. Банктік тәуекелдерді төмендетудің негізгі 50
әдістері ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Банктік тәуекелдерді төмендетудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..50
3.2 Қазақстанның Халық Банкі АҚ – ның тәуекелдерін төмендету
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайданылған әдибиеттер 62
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
КІРІСПЕ
Банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы банктік тәуекелдің болуы сияқты
мәселені қозғайды. Ақшалай нарық айналым сферасына жатады, ал қазіргі
қазақстандық коммерциялық банктер – айналым сферасының ең белсенді және
мобильді буыны. Коммерциялық банктер қаржылық нарықтың кәсіби қатысушылары
болып табылады, және бір мезгілде оның әртүрлі секторының да қатысушылары.
Банктер пайдалылықтың қол жеткізілген деңгейін сақтап қалуға ұмтылады,
сондықтан да олар ең алдымен тәуекелдерді төмендету мен пайдалылықты
рационалды сәйкестендіруді іздеу мәселелерін ойластырады. Коммерциялық
банктер несиелер нарығын, бағалы қағаздар нарығы мен елдің валюталық
нарығын қалыптастырып қана қоймайды, сонымен қатар тауарлық, қор және
валюталық биржалардың құрылуы мен қызмет етуіне қатысады, сонымен қатар
олар Қазақстан Республикасының кәсіпорындары мен ұйымдары, қор, несиелік
және валюталық нарық туралы қажетті ақпараттың иемденішулері болып табылады
Жоғары тәуекел тән болатын қандай да бір салада табысқа қол жеткізу
үшін, банктер шешімдер қабылдаудың ерекше механизмдерін дамыту қажет. Олар
банк өзіне тәуекелдің қайсысын және қандай мөлшерде қабылдай алатындығын
анықтап алуы керек. Сосын осының барлығын анықтап алғаннан кейін олар осы
тәуекелдерді төмендету әдістерін қарастыру керек.
Банктік тәуекел өз табиғаты бойынша банктік өнімдердің түрлері
күрделенген сайын көбейетін тәуекел жүйелерінің пайда болуын қарастырады.
Диплом жұмыстың өзектілігі тәуекелдер – бұл банк ісінінің негізі
болатындығымен дәлелденеді. Банктер қабылданатын тәуекелдер дұрыс,
бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктері мен құзіреттері шегінде
болғанда ғана табысқа қол жеткізеді. Банктің активтері, негізінен несиелер
қаржаттардың кез – келген ағымын жаба алатындай өтімді болуы керек, ал
шығындар мен зияндар мұнда пайданың оңтайлы мөлшеріне қол жеткізуі керек.
Бұл мақсаттарға қол жеткізу тәуекелдерді қабылдау мен оларды басқару
бойынша банк саясатының негізінде жатыр.
Банктік тәуекелдерді төмендету әдістері – бұл күрделі үрдіс,
тәуекелдерді идентификациялау, бағалау және бақылаудың көпсатылы үрдісі.
Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру кезінде тәуекелдерді
төмендету жоғары мәнге ие болып отыр.
Диплом жұмыстың мақсаты – банктік тәуекелдердің теориялық аспектілерін
қарастыру және нақты банк мысалында оны төмендету әдістерін қарастыру.
Диплом жұмыстың мақсатынан шыға отырып, оның алдына келесідей
міндеттері қойылған:
- банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуін қарастыру;
- банктік тәуекелдерді бағалау әдістерін қарастыру;
- Қазақстанның Халық Банкінің жалпы сипаттамасын беру;
- Қазақстанның Халық Банктің банктік тәуекелдерін талдау,
- банктік тәуекелдерді төмендетудің жалпы тәсілдерін қарастыру;
- Қазақстанның Халық Банкінің банктік тәуекелдерін төмендету әдістерін
ұсыну.
Диплом жұмыстың объектісі болып Қазақстанның Халық Банкі АҚ
табылады.
Диплом жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиет көздерінінен тұрады.
Бірінші бөлімде нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық
аспектілері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстанның Халық Банкі АҚ мысалында банктік
тәуекелдерге талдау жасалған.
Үшінші бөлімде жалпы банктік тәуекелдерді төмендетудің тәсілдері мен
нақты Қазақстанның Халық Бакнінің банктік тәуекелдерін төмендету әдістері
ұсынылған.
Диплом жұмысты жазу барысында көптеген ресейлік және қазақстандық
экономисттерінің жұмыстары, қаржылық – экономикалық газеттер мен журналдар,
Қазақстанның Халық Банкі АҚ – ның берілгендері қолданылды.
1. Нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық аспектілері
1.1.Банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуі.
Тәуекел – кез – келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз
қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған
жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері
бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу
ықтималдылығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен
болса да, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес
болады. Сондықтан да кез – келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері
басқару шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы
қатынасына мән беруге тиіс.
Банк ісінде тәуекел – белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің
ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді.
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды
жүзеге асыру тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы
банк стратегиясының сапасын көрсетеді. [2]
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер жасаудың
салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда банктік
пайда алу мүмкіндігіне қарама – қайшылық жасаса, екінші жағынан пайданың
пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасындағы
айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды.
Банктік тәуекелдер экономикалық тәуекелдер категориясына кіреді,
бірақта олардың айқын ерекшелігі бар. Өндірістік – коммерциялық қызмет
немесе қаржылық операциялар тәуекелді болып саналады, өйткені оның
тиімділігі қызметтің басталу уақытына немесе мәмілеге қол қойылуына дейін
толығымен белгісіз болады. Салдары банктік табыстар мен капиталға деген
күтпеген талаптар болып табылатын кез – келген өзгерістер тәуекел көзі
болып табылады. Банктік операцияларды басқару – бұл негізінен банктік
портфельмен, яғни банктік табысты қамтамасыз ететін активтердің қажетті
жиынтығымен байланысты тәуекелдерді басқару. [3]
Тәуекелді басқару функциясы банктік қызметтің барлық бағыттарына
қатысты. Қаржылық тәуекелдердің бірқатары активті операциялармен, ең
алдымен несиелік және инвестициялық қызметпен байланысты. Депозиттерге,
құнды қағаздарға қаражаттарды тарту бойынша қызмет те көптеген
тәуекелдермен байланысты. Банкпен бір мезгілде активті және пассивті
операцияларды жүзеге асыру тәуекелдің қосымша факторларының болуын, сонымен
қатар олардың әсерін шектеуге деген ерекше бағытты білдіреді. Сондықтан
тәуекелді басқару банкті стратегиялық басқарудың басты міндеттеріне кіреді.
Аталған міндет тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін құру жолымен жүзеге
асырылып, банктің кез – келген бөлімшесінің қызметін қозғауы керек. Банктік
тәуекелдер – бұл нашар менеджмент пен банктік қызметтерді ұсыну нәтижесінде
пайда болатын тәуекелдер. 5,103б; 6,638б
Банк сенімді болып саналады, егерде оның өтімді қаражаттарының қажетті
сомасы болса, егерде ол капитал нарығына еркін түрде кіре алса, және де
оның рентабельділік пен төлемқабілеттілік көрсеткіштері өте жақсы,
менеджменттің сапасы жоғары болса. [3]
Қаржыларды басқару кезінде тәуекел – табыстылық өзара байланыстылық
концепциясы өте маңызды. Сондықтан олар өз ресурстарын тәуекелді
операцияларға бағыттауға тырысады. Жоғары тәуекелді операциялар жоғары
табысты болып табылады. Екінші жағынан, банк қауіпсіздікке ұмтылуы керек.
Қаржылық нарықтағы банктердің операцияларына әрқашанда алуан жоспарлы
тәуекел тән. Тәуекел – бұл әр уақытта нақты ақшаларды жоғалту
ықтималдылығы, сондықтан да тәуекелді төмендету мәселелеріне әрқашанда
басты назар аударылады. [4]
Тәуекелдер анықталуы, тексерілуі және бақылануы қажет. Мұнда ішкі
бақылау мен тәуекелді басқару, өтімділікті, активтердің тым аса шоғырлануын
болдырмау бойынша, ссудалар бойынша мүмкін болатын жоғалтуларға резервтерді
құру, меншікті капиталдың жеткіліктігі бойынша талаптарды қосқандағы
тәуекелдерді бақылау мақсаттарында пруденциалдық нормалар мен ережелерді
жасап шығару мен орындау бойынша құзіреттері бар банктік бақылаудың
органдарына маңызды роль жүктелген. Бақылау органдары мақсатының мәні
банктер өзіне негізсіз түрде қабылдайтын тәуекелдердің дәрежесін шектеуде.
Бұл талаптар банк басшылығының шешімдерін алдын – ала анықтамауы керек.
Олардың міндеті – банктік операциялардың сәйкес өткізілуін қамтамасыз
ететін минималды пруденциалды стандарттарды орнату. Өзінің табиғаты бойынша
динамикалық түрде болатын банк ісі жаңа нормативтерді жасап шығару
қажеттілігі сияқты, нақты жағдайдағы қолда бар нормалардың сәйкестік
дәрежесін бағалау мен өзінің пруденциалды талаптарын бақылау органдарымен
кезеңдік түрде қайта қарауын талап етеді. [5]
Пруденциалды термині тәуекелді реттеу мен басқару тәжірибесінде
белсенді түрде қолданылады. Пруденциалды бақылау түсінігі бақылау
объектісінің (банктің, кәсіпорынның) мұқият, дұрыс мінез – құлқының
міндетін шешетін бақылауды білдіреді. Қабылданатын тәуекелдердің
көзқарасынан экономикалық агенттің мінез – құлқы тиімді болып табылады,
егерде қабылданатын тәуекелдердің қалыпты шамасы артпаса және тәуекелдер
сәйкес түрде бақыланса. [6]
Тәуекелділік әрбір операцияларда болады, бірақ та ол әр түрлі
масштабта болуы мүмкін. Яғни банктік қызмет үшін жалпы тәукелден құтылу
маңызды емес, ал оны алдын ала көру және оны минималды деңгейге дейін
түсіру.
Тәукелділік түсінігі астында ықтималдылықты, яғни банк өзінің
ресурстарын жоғалту, табысты толық алмау немесе белгілі бір қаржылық
операцияларды жасаған кезде қосымша шығындарды шығару қаупін айтамыз.
Банк тәуекелділігінің пайда болу және әсер ету ортасына байланысты
сыртқы және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелділікке банк немесе нақты клиенттермен байланысты
қызметтер жатпайды, яғни олар экономикалық, саяси және тағы басқалар. Бұл
жоғалтулар ревалюция, соғыс, ұлтшылдылықтың басталуымен, шекара төлемдерін
төлеуге тиым салуына, қарыздардың консолидациясы, эмбаргоның енгізуіне,
импорттық лицензияның алып тастауымен, мемлекетте экономикалық кризистің
шарықтануымен немесе аппаттардың болуымен байланысты.
Өз кезегінде ішкі тәуекелділік банктің негізгі және қосымша қызмет
жоғалтулары бойынша бөлінеді. Негізгі жоғалтулар кең тараған тәуекел
бөлімінен тұрады: несиелік, пайыздық, валюталық және нарықтық тәуекелдер.
Ал қосымша депозиттерді құру, жаңа қызметтердің түрлері бойынша
жоғалтулармен байланысты.
Есептеу характері бойынша банктік тәуекелділік балансталған және
балансталғаннан тыс операциялар бойынша тәуекелділіктерге бөлінеді.
Балансталған операциялар бойынша пайда болатын несиелік тәукелділік
балансталғаннан тыс операциялар жиі таралады. Мысалы, кәсіпорынның
банкротқа ұшырау кезінде. Балансталған және балансталғаннан тыс счеттарда
бірдей уақытта өтетін бірдей қызмет бойынша әр түрлі мүмкін болатын
жоғалтулардың дұрыс есептелуі маңызды болып келеді.
Басқару мүмкіндіктері және әдістері бойынша тәуекелдер ашық және
жабық болады. Ашық тәуекелділікті басқаруға болмайды. Жабық тәуекелді
деверсификация саясатты жүргізу арқылы басқаруға болады, яғни банктік
операциялардың жалпы көлемін сақтау кезінде клиенттердің көп санына
несиенің шағын соммасында кең түрде қайта бөлгенде, депозиттік
сертификаттарды енгізгенде, несие мен депозиттерді сақтандыру кезеңінде
және тағы да басқа.
Есептеу әдісі бойынша тәуекелділік комплексті (жалпы) және жеке
түрде болады. Комплексті тәуекелділік банк табысынан оның тәуекел көлемін
бағалау әдісін және жоспарлануынан тұрады. Жеке тәуекелділік жеке банктік
операциялар немесе олардың бөлімі бойынша тәуекел коэффициентінің шкала
сын жасауына негізделеді. [7]
Барлық тәуекелдер қаржылық нарықтағы банктің қызметімен қатар жүретін
тәуекелдерді басқарудың жалпы түрде қабылданған қағидаларына сәйкес
келесідей түрлерге бөлінеді.
Қаржылық тәуекел қаржылық шешімдерді қабылдаумен байланысты тәуекелдің
кең аясын қамтиды. Ол өзіне несиелік тәуекел концепциясын, сонымен қатар
тәуекелдің басқа да түрлерін қосады. Соңғылары өзіне пайыздық тәуекелдерді,
салалық тәуекелдерді, елдік тәуекелдерді, валюталық тәуекелдерді, қарама –
қарсы жақпен өз міндеттемелерін орындау тәуекелін және тағы басқаларды
қосады. Банктер өздеріне қабылдайтын немесе олар ұшырайтын қаржылық
тәуекелдер клиенттердің кредитор немесе дебиторлар болуына байланыссыз
олардың клиенттеріне жүктелген немесе олардың өздерімен қабылданатын
тәуекелдермен байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, банктер ұшырайтын және
олар өздеріне қабылдайтын қаржылық тәуекелдер мен олардың клиенттерімен
қабылданған тәуекелдер арасында тығыз себепті байланыстар бар.
Несиелік тәуекел. Несиелік тәуекел немесе қарызды қайтармау тәуекелі
борышкердің несиелік келісімнің мерзімдері мен шарттарына сәйкес өз
міндеттемелерін орындауға деген ұмтылысы жағдайында болады деген
кредитордың сенімсіздігі ретінде анықталады.
Кредиторлар олар ұсынған қарыздың немесе несиенің барлық сомасы плюс
көбінесе, олар несие өтелмейінше келісілген пайызды алады деп күтеді.Олар
тәуекелден қашады және сондықтан да өзінің тәуекелге жақындылығын немесе
анықталмағандық дәрежесін минимумға дейін шектегісі келеді. Банкирлер басқа
кредиторларға қарағанда тәуекелден қашуы керек немесе соған ұмтылуы керек.
Пайыздық тәуекел, тәуекелдің басқа түрлері сияқты, белгісіздікпен
негізделген. Аталған жағдайда белгісіздік қозғалыстың болашақ бағытымен
және пайыздық ставкалардың деңгейімен байланысты. Пайыздық тәуекел
кредиторларды да, дебиторларды да қозғайды. [6]
Біздің ойымызша, пайыздық тәуекелді пайыздық ставкалар деңгейінің
өзгерісімен туындаған қаржылық активтер бағаларының немесе табыстардың
өзгерісі ретінде анықтауға болады. Бұл анықтама капитал нарықтары мен ақша
нарықтарының қатысушыларына ерекше және нақты түрде қатысты.
Біз пайыздық тәуекелді басқару банктің активтерін (несиелері мен
инвестициялары), сонымен қатар міндеттемелерін (қарыз қаражаттарын) қосуы
керек деп санаймыз.
Операциялық тәуекел ішкі бақылау ережелерін ұстанбаумен және
корпоративті басқарудағы қателермен байланысты, ол өз құзіретін артық
пайдалану, ұрлау, қателер, несиелік жұмысшылардың, делдалдардың жоғары
пайыздарды қоюынан және тағы да басқа себептерден қаржылық жоғалтуларға
алып келуі мүмкін.
Құқықтық тәуекел құжаттаманы дұрыс жүргізбеу немесе жеткіліксіз және
білікті емес құқықтық кеңес берулер нәтижесінде активтер құнының
төмендеуіне, ал міндеттемелер көлемінің жоспарланатынмен салыстырғанда көп
болатындығына байланысты болатын тәуекел. Сот талқылаулары тек қана осы
банк үшін ғана емес, сонымен қатар тіпті басқалар үшін де күрделі салдар
мен үлкен шығындарға алып келуі мүмкін. Банктік заңнаманың өзгеруі сонымен
қатар банктердің қызметіне де әсер етеді.
Репутация тәуекелі операциялық дұрыс есептемеулер, басқа да себептерден
банктің заңның және басқа да құқықтық актілердің талаптарына сай бола
алмауының қабілетсіздігінен репутациясын жоғалтумен байланысты.
Салалық тәуекел абсолютты түрде және басқа салалармен салыстырғанда,
экономикалық және қаржылық жоспарда сала қызметінің өзгеру дәрежесімен
тікелей байланысты. Саланың өзгеруі көп болған сайын, тәуекел дәрежесі де
соншалықты жоғары болады. [6]
1 – саты 2 – саты 3 – саты 4 – саты
5 – саты
Бастапқы Аса қарқынды Қалыпты Нарықтың
Өсудің
дамуы дамуы дамуы
тұрақтануы мен төмендеуі мен
пісіп – жетілуі құлдырауы
Қосымша – Сурет автормен әдеби көздердің берілгендерімен құрастырылды
Cурет 1 – Саланың өмірлік циклы
Өнеркәсіптік өмірлік цикл бірнеше сатыларға бөлінуі мүмкін, олардың
әрқайсысының сатулардың, табыстардың және басқа да маңызды көрсеткіштердің
қазіргі және болашақ қарқындарының жоспарында өзінің сипаттамалары бар. 1
- суретте көрсетілген өсудің әртүрлі сатыларын саланың өмірлік циклы
бойындағы салалық тәуекелдің әртүрлі дәрежелерін сипаттайтындар деп санауға
болады.
Кейбір салалар өте шектеулі сала ішіндегі лақтыруды көрсетеді
(Батыста: болатты, табакты, алтынды, каучукті өнеркәсіп салалары), ал
басқалары құрамы бойынша біртекті емес. Жақсы дамып келе жатқан
өнеркәсіптегі жақсы фирмамен байланысты несиелік тәуекел, дағдарысты
саладағы жақсы фирмамен байланысты тәуекелден біршама төмен.
Бәсекенің сала ішіндегі ортасы басқа салалардағы фирмаға қатысты
аталған саладағы фирмалардың өміршеңдігі мен күші туралы ақпараттың қосымша
көзі болып табылады, сәйкесінше ол тәуекел көрсеткіші болып табылады. [8]
Салалық тәуекелдің өлшемінде қолданылатын түсініктердің бірі болып
(сонымен қатар, компаниямен байланысты тәуекел сияқты), жүйелік тәуекел
табылады, яғни ол барлық экономиканың немесе нарық қызметінің нәтижелеріне
қатысты сала қызметінің нәтижелеріндегі ауытқулардың немесе құбылулардың
деңгейі. Статистикалық талдауда гректің бета (β) әрпімен белгіленетін
тәуекелдің бұл түрі әрбір сала үшін анықталуы мүмкін. Бұл үрдіс уақыттың
біршама мезгілінде жинақталған кең және сенімді берілгендер базасын талап
ететіндігі айқын. 1 - ге тең бета көрсеткішімен нарықтыққа тең нәтижелер
құбылуы болады, ал өзгермелі сала 1 - ден төмен мәнді көрсетуі мүмкін, ал
ең құбылатыны – 1 – ден жоғары мәнді көрсетуі мүмкін. Сәйкесінше, бета
көрсеткіші жоғары болған сайын, осы саламен байланысты тәуекел де жоғары
болады.
Аталған сала үшін бетаның мәні уақыт шамасына қарай өзгеріп отырады
және атап айтқанда іскерлік цикл кезінде. Соған қарамастан, Батыстағы жуық
арада болған зерттеулер соңғы он жылдықта қатысты түрде тұрақты
коэффиценттерді көрсетті. Өткен салалық талдаудың нәтижелерін, болашақта
қатысты түрде тыныш пайдалана беруге болады .
Бета – коэффицент – бұл тәуекел коэффиценті ең алғашқы рет американдық
Шарп деген экономистпен оның - CAPM (Capital assets pricing model) –
инвестициялар құнын бағалау моделінде енгізілді. Шарп және басқа да
американдық Тобин деген экономист (кейіннен, ол да құнды қағаздар моделін
оптималдау мәселелерін шешуді жасап шығарғаны үшін экономика бойынша Нобель
сыйлығына ие болды) параллельді және бір – бірінен тәуелсіз түрде құнды
қағаздар потрфелін оптималдау туралы Марковиц есебін кеңейтілген түрде
шешуді ұсынды. Олар жасаған тұжырым өте қызық: Портфельді оптималдау
мәселесі жеңілдейді, тәуекелсіз құнды қағаздарға – яғни мемлекеттік құнды
қағаздарға инвестициялау мүмкіндігі болған кезде.
Сондықтан да тәжірибеде де, теорияда да басты міндет – тәуекелсіз және
тәуекелді салымдар арасында капиталды дұрыс үлестіру.
Rp = x0 r0 + (1 - x0 ) Rr , (1)
Мұнда
r0 – тәуекелсіз салымның тиімділігі;
mp - портфельдің күтілетін тиімділігі;
Vp - портфелінің дисперсиясы белгілі;
x0 - тәуекелді активтерге капиталының 1 – і салынады
Rp - портфельдің тиімділігі
Табыстың күтілетін мәні мынаған тең болады:
mp = x0 r0 + (1 - x0 ) mr= mr + x0 (r0 - mr), (2)
Салымның дисперсиясы, яғни оның тәуекелі, салымның тек қана тәуекелді
бөлігімен ғана анықталатын болады:
Vp= (1 - x0 )2 Vr, (3)
Орташа квадраттық ауытқу мынаған тең болады:
vp = (1 - x0 ) vr,
(4)
x0 – ді алып тастап, мынаны аламыз:
mp - r0 = (mp - r0 )· vp vr,
(5)
Бета – коэффиценті – бұл нарықтық сезімталдықтың индексі, ол жалпы
нарыққа қатысты j – нші құнды қағаздың қатысты өзгеруін өлшейді (сурет 2).
Cурет 2 – Құнды қағаздар нарығы мен j – нші құнды қағаздың арасындағы
тәуелділік
Аталған және 2 – суретте көрсетілген мысалда, бета коэффиценті мынаған
тең β = (45 – 30)(20 – 10) = 1,5. Бұл нарықта жағдай өзгергенде, нарықтағы
пайданың орташа нормасының төмендеуі немесе өсуі жағдайында, j – нші құнды
қағаздың табыстылығы барлық нарыққа қатысты 1,5 есе өзгеретіндігін
білдіреді.
Жеке құнды қағаздың нарыққа байланысты қозғалуының мұндай тенденциясы
тәуекелді құрайды, өйткені нарық құбылмалы болады, және бұл құбылуларды
болдырмауға болмайды. Тәуекелдің осы компоненті жүйелік
(диверсификацияланбаған) тәуекел деп аталады. Осылайша, бета коэффицент
жүйелік тәуекелді сипаттайды. [10]
Жалпы, жүйелік және жүйелік емесе тәуекел арасындағы тәуелділікті
келесідей түрде көрсетуге болады:
v = (βjvМ)2 + (vj)2 , (6)
мұндағы
v – жалпы тәуекел;
βj – j – нші құнды қағаздың бета коэффиценті;
vМ – нарықтағы күтілетін пайда нормасынан орташа квадраттық
ауытқу;
vj – j – нші құнды қағаздың күтілетін пайда нормасы.
Жүйелік емес тәуекел активтер диверсификациясымен төмендейді, сондықтан
да ол мына түрде қалады:
Тәуекел = жүйелік тәуекел = βjvМ, (7)
Осылайша, тәуекел – бұл бета коэффицент көбейтілген нарықтағы күтілетін
пайда нормасының орташа квадраттық ауытқуы. Нарықтың өзгермелілігі үлкен
болған сайын (vМ), барлық құнды қағаздар тәуекелі соншалықты үлкен болады.
Ал аталған құнды қағаздың бета коэффиценті үлкен болған сайын, оның
индивидуалды тәуекелі соншалықты үлкен болады. [9]
Портфель үшін де бета коэффиценттерді есептеуге болады. Құнды қағаздар
портфелі үшін де бета коэффиценттерді есептеудің бірнеше әдістері бар.
Осылайша, мысалы портфельдің бета коэффицентін портфельге кіретін құнды
қағаздар коэффиценттерінің бета суммасы ретінде есептеуге болады:
мұндағы
βр – портфельдің бета коэффиценті;
хj – портфельдегі j – нші құнды қағаздың үлесі;
βj – j – нші құнды қағаздың бета коэффиценті.
Немесе корреляциялы – регрессивті талдау әдісімен:
mр = а+ βМ + е, (9)
мұндағы
mр – портфельдің күтілетін табыстылығы;
М – барлық нарықтың күтілетін табыстылығы.
Портфельдің бета коэффиценті құнды қағаздар тәуекелі сызығының бағытын
анықтайды (security market line). Оптималды портфельдің тиімді шегінің
құнды қағаздар тәуекелінің сызығымен қоса отырып, біз өзіне тәуекелді және
тәуекелсіз активтерді қосатын оптималды портфельді аламыз (сурет 4).
Ең алғашқы рет мұндай портфельді оптимизациялау шешімі американдық
экономист Тобинмен ұсынылды. Ол басты тұжырымды жасады: Егер таңдауды тек
қана берілген тәуекелді портфель мен тәуекелсіз құнды қағаздар арасында
ғана емес, сонымен қатар бір мезгілде тәуекелді портфельдің құрылымын
таңдау мүмкін болса, онда тек қана инвестордың тәуекелге деген бағытына
байланыссыз болатын бір ғана оптималды құрылымды алуға болады. Біздің 3 –
суретімізде мұндай портфель болып М нүктесіндегі портфель табылады.
сурет 3 – Нарықтық портфельдің графикалық моделі
Елдік тәуекелдер банктердің әлемдік қаржы нарықтарына шығуына
тікелей байланысты және импортерлардың немесе экспортерлардың, контрагент –
елдердің немесе гран – клиенттердің экономикалық, әлеуметтік немесе саяси
тұрақтылығына байланысты. Елдік тәуекел – сыртқы қарыз міндеттемелері
бойынша жауап бере алатын елдер фирмалары мен басқа да қарыз алушылардың
қабілеттілігіне әсер ете алатын елдегі саяси және экономикалық жағдайлардың
қандай да бір дәрежеде ағымдық және болашақтық өзгеру тәуекелі. [11]
Елдік тәуекелді талдау сандық және сапалық факторларға, сонымен
қатар саяси тәуекел, экономикалық тәуекел, аудару тәуекелі сияқты елдік
тәуекелдің құраушыларына назар аударады. Елдік тәуекелдің ойластырылған
көлемі мен несиеқабілеттілігін талдаудың жақсы дамыған бағдарламасы бар
банктер өзінің немесе клиент шотының есебінен несиелік тәуекел жүйесіндей
несиелік рейтингтің күрделі жүйесін жасап шығарады .
Саяси тәуекелдің рейтингтері аталған үкіметтің сыртқы міндеттемелерді
төлеу бойынша саяси қабілеттілігі мен қалауын өлшейді. Рейтинг сонымен
қатар аталған үкіметтің тұрақтылығы мен оның сыртқы қарызды төлеуге деген
қатынасын бағалау үшін қолданылады. Экономикалық тәуекел рейтингтері сыртқы
қарыздың аталған деңгейіне қызмет көрсетуге деген елдің қабілеттілігін
бағалау құралы ретіндегі потенциалын, елдің ұзақ мерзімді жалпы дамуын
өлшейді. Бағалау келесідей факторларды қосады, бірақ шектемейді: а) елдің
экономикалық түрде басқарылуын; б) экономика құрылымын; в) институционалдық
құрылымды; г) табиғи ресурстарды, капитал ресурстарын, жұмыс күшін
қосқандағы ресурстармен толтырылуды; д) тұрақты инфляциялық емес өсуді
қолдауға деген елдің қабілеттілігі; е) елдің сыртқы факторлар әсеріне
жақындығын. Елдер келесідей бірнеше жылдарда жағдай қалай өзгеретіндігіне
байланысты әртүрлі категорияларда болады. [12]
Аудару тәуекелі – экономикалық тәуекелдің субкатегориясы, елдің төлем
балансының өтімділігімен, елде конвертацияланатын валюталардағы
қаражаттардың болуымен, сонымен қатар оның сыртқы қарыз бойынша төлемдер
графигі бойынша қызмет көрсетудің қысқа мерзімді қабілеттілігімен
анықталады. Аудару тәуекелі – сыртқы сауда мен инвестициялармен байланысты
өтімділік мәселесінен қарызға қызмет көрсетуді тоқтату мүмкіндігі. Ол
сонымен қатар ұзақ мерзімді қаржылық жағдай нашарлаған уақытта қарызға
қызмет көрсетудің негізгі мәселелерімен байланысты. Өтімділік мәселесі
инфляцияны, тауарлар бағаларының қолайсыз жағдайларын, немесе сыртқы
экономикалық факторларды бақылау мақсатындағы ішкі экономикалық саясаттың
шараларымен негізделген болуы мүмкін. Бұл жағдайлар шетелдік инвесторларға
ақшаларды аудару мен сыртқы қарызға қызмет көрсету үшін қажет болатын
шетелдік валютаның ағымын күрт қысқартады.
Валюталық тәуекел пайыздық ставкалардың, яғни шетелдікке қатысты ұлттық
валютаның бағасының болашақ қозғалысының анықталмағандығымен байланысты.
Валюталық тәуекел заңнамасы ұлттық валюталарды шетелдік валютаға
айырбастаумен байланысты мәмілелерге тыйым салатын елдерде болмайды. [12]
Корпорациялар қаржыларына деген қазіргі көзқарас төлемдердің күтілетін
болашақ ағымының қазіргі құны ретінде фирманың, немесе оның активтерінің
құнын өлшейді. Бұл бөліктердің қай бөлігі шетелдік валютада болатын
шамасына қарай, фирма активтерінің құны валюталық бағамның болашақ
өзгерістерінен көп немесе аз жағына өзгеруі мүмкін (ұлттық валютада). Бұл
сонымен қатар шетелдік акциялары – акциялары немесе ұзақ мерзімді
міндеттемелері шетелдік валютада табыс әкелетін инвесторларға да қатысты.
Шетелдік активтерге инвестициялау банк үшін, мысалы, ресурстары ұлттық
валютада тартылған шетелдік валютада несиелерді беру, ұлттық валютада
сипатталған төлемдердің болашақ ағымының мөлшеріне әсер етеді (валюталық
курстың болашақ өзгерістеріне байланысты).
Біздің ойымызша, валюталық тәуекелдің пайыздық тәуекелмен ортақ нәрсесі
көп. Екеуі де бағалар және құн элементтерін, сәйкесінше болашақ табыстардың
немесе зияндардың элементтерін қосады. Екеуінің бағалар факторы да ұқсас
– бұл ішкі және сыртқы ақшалай саясат күшті әсер ететін сұраныс пен ұсыныс
(шетелдік валютаға немесе несиеге). Қысқаша айтқанда, пайыздық және
валюталық тәуекел өте тығыз байланысты. [13]
1.2.Банктік тәуекелдерді бағалау әдістері
Банк қызметінің мақсаттарының бірі болып минималды мүмкін болатын
тәуекелде максималды пайдаға қол жеткізу табылады. Біздің көзқарасымызша,
оптималды жағдай болып тәуекел – табыстылық арақатынасы үшін максимумға қол
жеткізілетіні немесе табыстылық – тәуекел арақатынасы үшін максимумға
эквиваленттісі табылады.
Ең кең түрде, өзінің негізгі қызметі нәтижесінде банкпен алынатын
табысты табыстары бойынша жауапкершіліктің белгілі бір орталықтарына
бекітілген бес типтерге келтіруге болады (4 – сурет): клиенттермен өзара
әрекеттесу нәтижесі ретінде (1); банктің өзінің ашық сауда (2); активтер
пен пассивтер арасындағы жоспарлы (стратегиялық) теңсіздік (3); банкпен
несиелік тәуекелді қабылдау (4), банк өнімдерін өндіру кезінде (5). [14]
Пайдалылықты есептеу
Жауапкершілігі
Клиентпен жұмыс істеу
нәтижесі
Таза пайыздық Нақты Баламалы Нарықтық
табыс ставка нәтиже
Сауда нәтижесі Баламалы
ставка
Таза
комиссиялық Нақты
табыс
Өтімділік Нақты Жоспарлы Нарықтық
шығындары шығындар нәтиже
Несие бойынша Нақты Тәуекел үшін Несиелік
жоғалтулар есепті сыйақы тәуекелді
басқару
нәтижесі
Капитал Нақты Жоспарланатын
шығындары ставка
Операциялық Нақты Жоспарланатын
шығындар: шығындар Өнімді нәтиже
(тікелей,
жанама және
үстеме)
сурет 4 – Банк табысы
Мұнда табыстың алғашқы үш түрінің фундаменталды мәні бар.
Табыстылық пен тәуекелдің оптималды арақатынасы кезінде бірмезгілде
келесідей жағдайлар орындалады: табыстылық пен тәуекелдің еқшандай да
сәйкестілігі тәуекелдің берілген немесе азайтылған деңгейі кезінде үлкен
табыстылықты қамтамасыз ете алмайды; табыстылық пен тәуекелдің ешқандай да
бір сәйкестілігі тәуекелдің берілген немесе үлкен деңгейі кезінде аз
тәуекелді қамтамасыз ете алмайды (сурет 5).
Тәуекелдің бір ғана түрін қабылдап және табыстың баламалы көздерін
елемеу кезіндегі мұндай комбинация біреу екенін ғана байқау қиын емес (5 –
суреттегі А нүктесі).
Бірақта, ыңғайлы тәуекелді қабылдап оны минималдау кезінде банк, өз
қызметін қандай да бір минимумнан артатын белгілі бір табысты қамтамасыз
ететіндей етіп жүзеге асыруы керек. Мұндай табыс деңгейін минималды
жеткілікті табыс деп атайық. Онда әрқайсысы қызметтің белігілі бір ерекше
жағдайларымен сипатталатын тәуекел – табыстылықтың бірнеше зоналарын бөліп
көрсетуге болады.
Сурет 5 – Тәуекел мен табыстың байланысы
1 зонада қызмет ету барысында банк өзі үшін минималды қажетті
табысты қамтамасыз етпейді, соның салдарынан ол осы зонада ұзақ мерзімді
қызмет етуі кезінде күрделі мәселелерге кезігеді. Бұл зонаны жеткіліксіз
табыстылық зонасы ретінде анықтайық.
2 зонасында банк өзіне алдын – ала болмайтын тәуекелді қабылдайды;
жоспарланатын жоғары табыстарды алу ықтималдылығы біршама төмендейді. Бұл
облыс зонасын ақталмаған тәуекел зонасы ретінде анықтайық.
Және ең ақырында, 3 зонасын қарастырайық: онда банк өзіне минималды
қажетті табысты қамтамасыз етеді және өзіне ыңғайлы тәуекелді қабылдайды.
Дәл осы зонада табыстылық пен тәуекелдің оптималды сәйкестігі болатыны
анық. Оны жеткілікті түрде жоғары табыстылығы бар қатысты түрде қауіпсіз
қызмет етудің зонасы ретінде анықтайық. [15]
Оптималды зонаны таңдауға тәуекелдерді басқару кезінде қол
жеткзіледі. Тәуекелдерді басқару – міндеті болып мүмкін болатын қалаусыз
өзгерістер нәтижесінде пайда болатын жағдайлардың немесе әртүрлі қызмет
сфераларын бақылау мен анықтау табылатын басқару аясы. Тәуекелдерді басқару
шешімді қабылдау сатысында ерекше мәнге ие болады, өйткені дәл осы сатының
максималды анықталмағандығы бар. Тәуекелді жағдайының өмірлік циклының
ішінде тәуекелдерді басқару сатыдан сатыға қайталанып отыратын сызба
бойынша жүзеге асырылады (кесте 1).
Банктік жүйелердің жүйесін құру үшін отандық және шетелдік
зерттеушілермен соңғы кезде пайдаланылатын жіберуші құжат болып банктік
бақылау бойынша Базель комитетінің ұсыныстары табылады. Базель комитетімен
ұсынылған тізім өзіндік тәуекелдердің келесідей түрлерінен тұрады:
несиелік, операциялық, құқықтық, елдік, валюталық шектеулерді енгізуші,
трансферттік, нарықтық, пайыздық, өтімділік тәуекелі мен іскерлік
репутацияны бұзу тәуекелі. Біздің ойымызша, аталған атаулары номиналды,
және олар жеткілікті түрде қауіптердің ұқсастық және түрлік белгілерін
толық ашайды, тәуекелдер құрылуының ерекше қасиеттерін көрсетпейді.
кесте 1 – Тәуекелдерді басқарудың өмірлік циклі
Тәуекелді Тәуекелді Тәуекелді Тәуекелді жағдайды
жағдайдың пайда жағдайдың пайда жағдайдың дамуы шешу
болуы туралы болу белгілері
сигналдар
Тәуекелдердің идентификациясы
Тәуекелдерді бағалау
Тәуекелдерді басқару бойынша шараларды жасап шығару
Тәуекелдерді басқару бойынша шараларды
жүзеге асыру және оларды талдау
Кесте автормен құрастырылған
Қауіптердің мазмұны туралы толық сипаттаманы екінші деңгейлі
банктерде тәуекелдерді басқару мен корпоративті басқару жүйелерін
ұйымдастыру бойынша Ұлттық Банктің Әдістемелік нұсқауларында жасалғандай,
қандай да бір базалық тәуекелдердің индивидуалды атауларын қолдану
береді. [16]
Банктің қауіпсіздігіне қатынасы бар тәуекелдердің алуан түрі бар.
Бұл жеке өзіндік базалық тәуекелдер, және де олардың жеке құрылымдық
элементтерінің де қауіптердің жаңа түрлері ретінде болатын алуан түрлі
комбинациялардың көпітігін құрайтындығымен түсіндіріледі. Және де мұндай
мүмкін болатын комбинациялардың саны банк алдына қойылған міндеттері мен ол
жұмыс істейтін жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Осы себептен де
анықталмағандықтың әрбір көзін өз тәуекелінің түрімен белгілеуге деген
ұмтылысы осыдан шығып отыр.
Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа ала отырып, біз ең жалпы түрде
тәуекелдердің ерекшеліктерін көрсету үшін аталған топтардың әрқайсысының
ары қарай сатылы түрде мүшеленуін болдыратын және тәжірибелік
қажеттіліктерге сәйкес оларға кіретін жеке тәуекелдердің жеті бастапқы тобы
жеткілікті деп санаймыз.
Ұсынылатын жүйелеудің негізінде келесідей негіздер бойынша
тәуекелдерді біріктіру жатыр: қауіптердің жинақталу дәрежесі; қауіптер
объектісіне қатынасы; қауіптерді жүзеге асыру (әдісі) механизмі; қауіптерді
жүзеге асыру жағдайы; қауіптерді жүзеге асыруға қатысы бар тұлғалар; жүзеге
асырылатын қауіпке деген субъективті қатынас; қауіптерді жүзеге асыру
салдары.
Әдебиеттерде жазылған және нормативті актілерде аталған банктік
тәуекелдердің көбісі тәжірибеде өзіне тәуекелдердің басқа да түрлерін
қосатын жинақтаушы түсініктерді де қосады. Банктік тәуекелдердің барлық
түрлерін жинақталу дәрежесі бойынша үш категорияға бөлуге болады: өз
құрылымына тәуекелдердің басқа түрлерін қоспайтын элементарлы тәуекелдер,
мысалы құндылықтарды ұрлау тәуекелі, банктік операцияларды қамсыздандырудың
техникалық құралдарының тоқтап қалу тәуекелі; тәуекелдердің бірнеше
элементарлы түрлерін біріктіретін құраушы тәукелдер; мысалы, Ұлттық Банктің
ұсыныстарына сәйкес мазмұнына банкті басқару үрдісіндегі қате жасау
тәуекелін, алдау тәуекелін, құзіретін тым артық пайдалану тәуекелін,
тәуекелдің саналы шектерін немесе этикалық нормаларын, қызметтің
қабылданған стандарттарын, элементарлы және құраушы тәуекелдердің зиянды
(жинақталуын) бірігуінің нәтижесінде пайда болатын жинақтаушы тәуекелдерді
қосатын операциялық тәуекел.
Жинақтаушы тәуекелдер жалпы түрде банктің өмір сүруі мен қызмет
етуіне қауіп төндіреді. Олардың қатарына банкті басқару мен
рентабельділікті, өтімділікті жоғалту тәуекелдерін жатқызуға болады.
Банктік тәуекелдердің негізгі элементтерін анықтау потенциалды
қауіптің объектісі ретінде банк туралы сипатымен байланысты. Сондықтан
тәуекелдерді сипаттауды, біздің көзқарасымызша, қауіп пайда болатын банк
құрылымының элементіне байланыстыру қажет. [18]
Алуан түрлі тәуекелдердің мен тәуекелдік жағдайлардың көптігі
анықталмағандық факторымен негізделген. Тәуекелді жағдайдың көрінуі
қалыпты, тұрақты, орташа немесе баламалы деңгейден критикалық
көрсеткіштердің нақты мәндерден ауытқуында болады.
Басқарудың міндеті ретінде тәуекелдерді бағалау статистикалық
әдістермен шешілуі мүмкін, олардың бірі болып Z - статистика және де
сандық бағалаудың математикалық әдістері табылады.
Сандық бағалаудың математикалық әдістері қалыпты үлестіру заңдарына
негізделеді. Нақты операцияның тәуекелін өлшеу мақсатында күтілетін
нәтиженің (re) параметрін математикалық күтім бойынша бағалаған дұрыс:
, (10)
мұндағы
n – мүмкін болатын нәтижелердің саны;
pi – і – нші нәтиженің ықтималдылығы;
rі – операциядан болатын і – нші мүмкін нәтиже.
Қандай да бір операцияның сандық бағалануы деп күтілетін мәнге
(математикалық күтуге) қатысты операцияның мүмкін болатын нәтижелерін
лақтыру вариациясын (var) қабылдау керек деп саналады. Ықтималдылық
теориясы мен математикалық статистикаға сәйкес бұл көрсеткіш күтілетін
нәтижеден орташа квадраттық ауытқу ретінде есептеледі:
Сонымен қатар тәуекелді бағалау үшін дисперсия деп аталатын орташа
сызықтық ауытқу (σ) көрсеткіші қолданылады:
(12)
Қатысты сызықтық ауытқу құбылу немесе стандарттық ауытқу
көрсеткішінің (γ) көмегімен есептеледі, аталған көрсеткіш жоғары болған,
сайын, операция соншалықты тәуекелді деп саналады:
(13)
Осылайша, тәуекелді бағалау үшін стандартты ауытқуды есептеу
анықтаушы болып табылады, ол болжанатын тәуекелдің (an ante risc) шамасын
сипаттайды, ал тәуекелдің нақты мәні тәуекелді жағдай нақты болғанда ғана
(ex post risc) нақты түрде болады. Сондықтан тәуекелді бағалау кезінде
қолданылатын болжау әдістері маңызды роль атқарады. Соңғы жылдары Value at
risc әдістемесі (VаR) өте танымал болып табылады. Тарихи немесе ықтималды
сценарийді модельдеу негізінде алынатын қандай да бір қолда бар
берілгендерді пайдалана отырып, VаR әдістемесі стандартты қолайсыз нарықтық
құбылулар жағдайында несие институты ұшырайтын ықтималды белгілі бір
үлестегі максималды зияндарды есептеуге мүмкіндік береді.
Тәуекел шамасын сандық түрде өлшеу оны талдау мен бағалауды
қарастырады. Тәуекелді талдау оның шамасына әсер ететін тәуекел факторларын
анықтауды қарастырады. Тәуекелдің мұндай факторларын және тәуекелді
жағдайлардың болуы кезіндегі олардың үлес салмағын максималды түрде есепке
алу тәуекелдерді салыстырмалы түрде дұрыс анықтауға мүмкіндік туғызады.
Осылайша, Morgan Stanley Dean Witter – дегі VаR нарықтық тәуекелдерді
бағалау жүйесінде шамамен 500, ал Dresdner Bank – те шамамен 1200 тәуекел
факторларын талдау өткізіледі. Бұл тәуекелдерді басқару кезінде бағалаудың
өз жүйелерін енгізу қажеттілігімен түсіндіріледі. [19]
Сандық бағалау сапалыққа сандық параметрін беруді білдіреді. Ол
тәуекелдің барлық түрлері үшін сәйкес базаны құруға мүмкіндік береді.
Сандық бағалаудың мысалы болып Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктердің несиелік қызметінен зияндарды жабу үшін резервтерді
(провизияларды) қалыптастыру тәртібі мен қарыз портфелінің жіктелуі туралы
Қазақстанның Ұлттық Банкінің Ережесінде қарастырылған несиелік тәуекел
топтарына байланысты қарыздар бойынша мүмкін болатын жоғалтуларға
резервтерді қалыптастыру механизмі табылады.
Портфельдердің сандық бағалауларының жиынтығы жоғалтулар шегін
құрайды.
Егер де тәуекелді бағалау үшін статистикалық әдістерді қолдану
мүмкін болмаса, экспертті әдістер қолданылады. Соңғы уақытта берілгендерді
модельдеу қолдағы бар ақпаратты толтыруға мүмкіндік беретін тәуекелді
бағалаудың талдаулық әдістері жоғары тиімділікті көрсетуде. Тәуекелдерді
бағалаудың нақтылығында қолданылатын әдістердің алуан түрлілігі біршама
роль атқарады.
Тәуекелді бағалаудағы ұқсастық әдісі – ұқсас операцияларды жүзеге
асыру мен олады жүзеге асырудың ұқсас жағдайлары туралы берілгендер базасын
талдау негізінде тәуекелді бағалау, потенциалды тәуекелдің көздері ретінде
экстремалды жағдайлар мен қолайсыз факторлардың әсер ету салдарын,
қателерін ескеруге мүмкіндік туғызады.
Тәуекелді балдық бағалау әдісі – тәуекел дәрежесінің экспертті –
бағалаушы мәндерінің бірқатары бойынша есептелетін жинақтаушы көрсеткіш
негізіндегі сараптаушы әдістердің бірі. Келесідей сатылардан тұрады:
операция тәуекелінің дәрежесін анықтайтын факторлар тізімні орнату; әрбір
фактордың көріну аясындағы тәуекел мен әсер етуді сипаттайтын көрсеткіштер
құрамын жасап шығару; факторлардың тәуекел дәрежесінің жинақтаушы түрде
бағалауына әсер етуін және әрбір көрсеткіштің факторлар бойынша әсерін
бағалау; әрбір көрсеткіш бойынша бағалау шкаласын жасап шығару; тәуекелді
жинақтаушы түрде бағалауды есептеудің әдістемесін қалыптастыру.
Ағаштар шешімі әдісі – шешімдердің дұрыс нұсқауларына байланысты
қызметтің ықтималды нәтижелерін бағалайтын әдіс. Ол шешімдерді қабылдау
тізбектілігі мен оларды жүзеге асыруды сипаттайтын кеңістікті – бағыттауыш
графикті құруға және ықтималды ескере отырып аралық нәтижелерді бағалауға
негізделген. Шешімдерді жүзеге асыру нұсқауларының әрқайсысы бойынша
нәтижелердің математикалық күтімін есептеуге мүмкіндік туғызады. [19]
Тәуекелді модельдеу –әртүрлі аяларында көрінетін тәуекел
факторларының көп санын есепке алу қажет болған жағдайда қолданылатын
болжамды тәуекелді талдау мен бағалау әдісі.
Тәуекелді модельдеу үшін өзгермелі факторлардың динамикалық
сипаттамасын құру мен бағаланатын көрсеткіштерге олардың әсерін құру мүмкін
болатын ескерілетін параметрлердің көпшілігі мен мәндердің мүмкін диапазоны
алдын – ала анықталады. Содан кейін туынды түрде айнымалылардың мәндері
таңдалады да шекті нәтиже есептеледі. Тәуекелді модельдеу нұсқауларының
бірі болып Монте – Карло әдісі табылады.
Монте – Карло әдісі (статистикалық сынақтар әдісі) – болжау қиын
болатын күрделі жағдайларда қолданылатын анықталмағандықты сипаттаудың
формальданған әдісі. Оның мәні бірқатар ұқсас жағдайларда шешімдерді жүзеге
асыру үрдістерінің статистикасын зерттеуде, ол нақты нәтижелерді алудың
әсері мен жиілігін орнатуға, сонымен қатар бастапқы мәндер мен талданатын
көрсеткіштерге бастапқы мәндердің динамикасы мен диапазонын шектеуге
мүмкіндіктер туғызады. Статистикалық берілгендер мен шектеулер шешімдерді
жүзеге асырудың көптеген сценарийлерін құруға және ең ықтималдысын ескеруге
мүмкіндік беретін имитациялық модельдердің негізі болып табылады.
Тәуекелді экспертті бағалау әдістері – сарапшылардың шешімдеріне
негізделген тәуекелдерді болжау мен талдаудың әдістер тобы. Олардың ең кең
түрде таралғандарына Дельфи әдісін, ранжирлеуді, жұптық салыстыруды, балдық
бағалаулар әдісін жатқызуға болады. Сарапшылардың ойларын жалпылайтын,
алынған бағалардың дәлдігі олардың біліктілігіне, ойларының тәуелсіздігіне,
сонымен қатар экспертизаның әдістемелік қамсыздандырудың көрінуіне
байланысты. [19]
2. халық банкі акционерлік қоғамының банктік тәуекелдерін талдау
2.1.Банктің жалпы сипаттамасы
Қазақстанның Халық Банкі АҚ – 80 жыл бойы өз клиенттерінің
игілігіне жұмыс істеп келе жатқан, Қазақстан Республикасының ірі
универсалды коммерциялық банк, Қазақстанның ең сенімді және
диверсификацияланған қаржылық құрылымдарының бірі.
Қазақстанның Халық Банкі АҚ Қазақстан Республикасының Жинақ
банкінің қайта ұйымдастырылуы негізінде құрылды және бірқатар жылдар бойы
зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеу бойынша ҚР Үкіметінің агенті болып
табылды.
2001 жылы өткізілген Халық банкін жекешелендіру өз клиенттеріне
сапалық қызметтердің максималды кең спектрін ұсыну мүмкін болатындай етіп
өз бизнесін қайта құрылымдауға мүмкіндік берді.
Банк VISA International, MasterCard International, China Union Pay
төлем жүйелерінің карточкаларын эмиссиялайды және қазақстандық нарықтағы
пластикалық карточкалардың лидері болып табылады. Банкпен шығарылған
карточкалардың жалпы саны 3 млн. бірліктен асты, ал екінші деңгейдегі
банктердің жиынтық көрсеткіштеріндегі Банктің үлесі бүгінгі таңда 50% - дан
асты. [20]
Қазақстанның Халық Банкі АҚ Басқармасының төрағасы болып Марченко
Григорий Александрович табылады.
2007 жылы Қазақстанның Халық Банкі 84 жылға толды. Қазақстанның
Халық Банкінің тарихы – бұл Қазақстан территориясындағы жинақ жүйесінің
қалыптасу мен даму тарихы.
Қазақстанның Халық Банкі АҚ Қазақстан Республикасының Жинақ
банкін қайта құру негізінде құрылды.
Революциядан кейінгі уақытта, жаңа экономикалық қатынастар
кезеңінде, 1923 жылы Ақтөбеде алғашқы жинақ кассасы ашылды, ал кейіннен
ұжымдастыру мен индустриализация кезеңінде, 1936 жылы Алматы қаласында КСРО
– ның Жинақ Банкісінің филиалы ашылды. 1923 жылдан бастап тұрғындардың кең
массасына есептелген жинақтау жүйесінің дамуы мен популяризациясының жаңа
ағымы басталды.
Ақтөбеде жинақ кассасы ашылғаннан кейін, соңғы 4 жыл ішінде
республикада 335 жинақ кассалары қалыптасты. 1929 жылы Қазақстандағы барлық
жинақ кассаларының қызметіне басшылық жасаған Республикалық жинақ кассасы
ұйымдастырылды. Соңғы жылдары олардың саны тез көбейді. Салымдар қатарына
жұмысшылардың, қызметкерлер мен колхозшылардың үлкен санын тарту үшін
байланыс мекемелерінде, колхоздар мен совхоздарда, зауыттар мен
фабрикаларда, және тағы да басқа кәсіпорындар мен ұйымдарда тікелей жинақ
кассалын ашуға үлкен көңіл бөлінді. [20]
Социалистік қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық және қаржылық
қатынастардың табиғаты әрбір кеңес азаматының Жинақ Банкінің салымшысы
болуына септігін тигізді. Тұрғындарға жаппай қызмет көрсетудің ғаламдық
жүйесі Қазақстан территориясында қалыптасқан банк ісінің жинақтау жүйесінің
үлкен тарихи тәжірибесінің жинақталуына септігін тигізді.
Жинақ кассаларына сонымен қатар облигациялар мен мемлекеттік займдар
мен басқа да бағалы қағаздар кепіліне жедел ссудаларды беру рұқсат етілді.
Олар қор және басқа да қаржылы және банктік операцияларды жүзеге асыра
алды.
Бұл кезеңде жинақ ісі мемлекеттік несиенің қалыптасуы мен біртіндеп
дамуымен сипатталды. Осы жылдар ішінде сегіз мемлекеттік займдар шығарылды,
оның ішінде үшеуі натуралды түрде және екеуі алтын есептемеде. Натуралды
займдар (екі нан және қантты) және алтын есептемедегі займдар реформаға
дейін шығарылды.
1960 жылдың аяғына жинақ кассаларындағы салымшылардың саны 1770
мыңға жетті, салымдар сомасы 322,7 млн. рубльге жетті, ал салымның орташа
мөлшері 182 рубльге дейін өсті. Жинақ кассаларының саны 1950 жыл мен 1960
жыл аралығында 1,8 есеге өсті және 1960 жылдың аяғында 2805 – ті құрады.
Жинақ ісінің дамуы мен Қазақстандағы жинақ кассалары желісінің кеңеюі ең
алдымен халық шаруашылығының дамуымен, целиналық жерлерді жаппай игеру
нәтижесінде қызмет ететіндердің материалды жағдайының біршама өсуімен
негізделген. Бірқатар целиналық облыстардың: Көкшетау, Қостанай, Павлодар,
Солтүстік – Қазақстан және Целиноград жинақ кассаларының үлестеріне тек
1955 жылы ғана барлық салымшылардың шоттарының 44,1 пайызы мен
республикадағы қалған салымдардың қалдығының 44 пайызы келді. [21]
60 жылдардың басында жинақ кассалары пәтер үшін, коммуналды және
басқа да төлемдерді қабылдау бойынша операцияларға тартылды. Жинақ
кассаларына сонымен қатар кәсіподақтардың фабрикалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мазмұны
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. Нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктік тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2. Халық Банкі акционерлік қоғамының банктік тәуекелдерін 24
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.1 Банктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.2 Банктің тәуекелдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
3. Банктік тәуекелдерді төмендетудің негізгі 50
әдістері ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Банктік тәуекелдерді төмендетудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..50
3.2 Қазақстанның Халық Банкі АҚ – ның тәуекелдерін төмендету
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайданылған әдибиеттер 62
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
КІРІСПЕ
Банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы банктік тәуекелдің болуы сияқты
мәселені қозғайды. Ақшалай нарық айналым сферасына жатады, ал қазіргі
қазақстандық коммерциялық банктер – айналым сферасының ең белсенді және
мобильді буыны. Коммерциялық банктер қаржылық нарықтың кәсіби қатысушылары
болып табылады, және бір мезгілде оның әртүрлі секторының да қатысушылары.
Банктер пайдалылықтың қол жеткізілген деңгейін сақтап қалуға ұмтылады,
сондықтан да олар ең алдымен тәуекелдерді төмендету мен пайдалылықты
рационалды сәйкестендіруді іздеу мәселелерін ойластырады. Коммерциялық
банктер несиелер нарығын, бағалы қағаздар нарығы мен елдің валюталық
нарығын қалыптастырып қана қоймайды, сонымен қатар тауарлық, қор және
валюталық биржалардың құрылуы мен қызмет етуіне қатысады, сонымен қатар
олар Қазақстан Республикасының кәсіпорындары мен ұйымдары, қор, несиелік
және валюталық нарық туралы қажетті ақпараттың иемденішулері болып табылады
Жоғары тәуекел тән болатын қандай да бір салада табысқа қол жеткізу
үшін, банктер шешімдер қабылдаудың ерекше механизмдерін дамыту қажет. Олар
банк өзіне тәуекелдің қайсысын және қандай мөлшерде қабылдай алатындығын
анықтап алуы керек. Сосын осының барлығын анықтап алғаннан кейін олар осы
тәуекелдерді төмендету әдістерін қарастыру керек.
Банктік тәуекел өз табиғаты бойынша банктік өнімдердің түрлері
күрделенген сайын көбейетін тәуекел жүйелерінің пайда болуын қарастырады.
Диплом жұмыстың өзектілігі тәуекелдер – бұл банк ісінінің негізі
болатындығымен дәлелденеді. Банктер қабылданатын тәуекелдер дұрыс,
бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктері мен құзіреттері шегінде
болғанда ғана табысқа қол жеткізеді. Банктің активтері, негізінен несиелер
қаржаттардың кез – келген ағымын жаба алатындай өтімді болуы керек, ал
шығындар мен зияндар мұнда пайданың оңтайлы мөлшеріне қол жеткізуі керек.
Бұл мақсаттарға қол жеткізу тәуекелдерді қабылдау мен оларды басқару
бойынша банк саясатының негізінде жатыр.
Банктік тәуекелдерді төмендету әдістері – бұл күрделі үрдіс,
тәуекелдерді идентификациялау, бағалау және бақылаудың көпсатылы үрдісі.
Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру кезінде тәуекелдерді
төмендету жоғары мәнге ие болып отыр.
Диплом жұмыстың мақсаты – банктік тәуекелдердің теориялық аспектілерін
қарастыру және нақты банк мысалында оны төмендету әдістерін қарастыру.
Диплом жұмыстың мақсатынан шыға отырып, оның алдына келесідей
міндеттері қойылған:
- банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуін қарастыру;
- банктік тәуекелдерді бағалау әдістерін қарастыру;
- Қазақстанның Халық Банкінің жалпы сипаттамасын беру;
- Қазақстанның Халық Банктің банктік тәуекелдерін талдау,
- банктік тәуекелдерді төмендетудің жалпы тәсілдерін қарастыру;
- Қазақстанның Халық Банкінің банктік тәуекелдерін төмендету әдістерін
ұсыну.
Диплом жұмыстың объектісі болып Қазақстанның Халық Банкі АҚ
табылады.
Диплом жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиет көздерінінен тұрады.
Бірінші бөлімде нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық
аспектілері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстанның Халық Банкі АҚ мысалында банктік
тәуекелдерге талдау жасалған.
Үшінші бөлімде жалпы банктік тәуекелдерді төмендетудің тәсілдері мен
нақты Қазақстанның Халық Бакнінің банктік тәуекелдерін төмендету әдістері
ұсынылған.
Диплом жұмысты жазу барысында көптеген ресейлік және қазақстандық
экономисттерінің жұмыстары, қаржылық – экономикалық газеттер мен журналдар,
Қазақстанның Халық Банкі АҚ – ның берілгендері қолданылды.
1. Нарық жағдайындағы банктік тәуекелдердің теориялық аспектілері
1.1.Банктік тәуекелдердің мәні мен жіктелуі.
Тәуекел – кез – келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз
қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды.
Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған
жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері
бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу
ықтималдылығын бейнелейді. Дей тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен
болса да, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес
болады. Сондықтан да кез – келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері
басқару шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы
қатынасына мән беруге тиіс.
Банк ісінде тәуекел – белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің
ресурстарының бір бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді.
Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды
жүзеге асыру тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындағы
банк стратегиясының сапасын көрсетеді. [2]
Банк менеджерлері пайда табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер жасаудың
салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан алғанда банктік
пайда алу мүмкіндігіне қарама – қайшылық жасаса, екінші жағынан пайданың
пайда болу табиғаты мен тәуекелдің пайда болуы табиғаты арасындағы
айырмашылықтың барлығына көңіл аударуды қажет санайды.
Банктік тәуекелдер экономикалық тәуекелдер категориясына кіреді,
бірақта олардың айқын ерекшелігі бар. Өндірістік – коммерциялық қызмет
немесе қаржылық операциялар тәуекелді болып саналады, өйткені оның
тиімділігі қызметтің басталу уақытына немесе мәмілеге қол қойылуына дейін
толығымен белгісіз болады. Салдары банктік табыстар мен капиталға деген
күтпеген талаптар болып табылатын кез – келген өзгерістер тәуекел көзі
болып табылады. Банктік операцияларды басқару – бұл негізінен банктік
портфельмен, яғни банктік табысты қамтамасыз ететін активтердің қажетті
жиынтығымен байланысты тәуекелдерді басқару. [3]
Тәуекелді басқару функциясы банктік қызметтің барлық бағыттарына
қатысты. Қаржылық тәуекелдердің бірқатары активті операциялармен, ең
алдымен несиелік және инвестициялық қызметпен байланысты. Депозиттерге,
құнды қағаздарға қаражаттарды тарту бойынша қызмет те көптеген
тәуекелдермен байланысты. Банкпен бір мезгілде активті және пассивті
операцияларды жүзеге асыру тәуекелдің қосымша факторларының болуын, сонымен
қатар олардың әсерін шектеуге деген ерекше бағытты білдіреді. Сондықтан
тәуекелді басқару банкті стратегиялық басқарудың басты міндеттеріне кіреді.
Аталған міндет тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін құру жолымен жүзеге
асырылып, банктің кез – келген бөлімшесінің қызметін қозғауы керек. Банктік
тәуекелдер – бұл нашар менеджмент пен банктік қызметтерді ұсыну нәтижесінде
пайда болатын тәуекелдер. 5,103б; 6,638б
Банк сенімді болып саналады, егерде оның өтімді қаражаттарының қажетті
сомасы болса, егерде ол капитал нарығына еркін түрде кіре алса, және де
оның рентабельділік пен төлемқабілеттілік көрсеткіштері өте жақсы,
менеджменттің сапасы жоғары болса. [3]
Қаржыларды басқару кезінде тәуекел – табыстылық өзара байланыстылық
концепциясы өте маңызды. Сондықтан олар өз ресурстарын тәуекелді
операцияларға бағыттауға тырысады. Жоғары тәуекелді операциялар жоғары
табысты болып табылады. Екінші жағынан, банк қауіпсіздікке ұмтылуы керек.
Қаржылық нарықтағы банктердің операцияларына әрқашанда алуан жоспарлы
тәуекел тән. Тәуекел – бұл әр уақытта нақты ақшаларды жоғалту
ықтималдылығы, сондықтан да тәуекелді төмендету мәселелеріне әрқашанда
басты назар аударылады. [4]
Тәуекелдер анықталуы, тексерілуі және бақылануы қажет. Мұнда ішкі
бақылау мен тәуекелді басқару, өтімділікті, активтердің тым аса шоғырлануын
болдырмау бойынша, ссудалар бойынша мүмкін болатын жоғалтуларға резервтерді
құру, меншікті капиталдың жеткіліктігі бойынша талаптарды қосқандағы
тәуекелдерді бақылау мақсаттарында пруденциалдық нормалар мен ережелерді
жасап шығару мен орындау бойынша құзіреттері бар банктік бақылаудың
органдарына маңызды роль жүктелген. Бақылау органдары мақсатының мәні
банктер өзіне негізсіз түрде қабылдайтын тәуекелдердің дәрежесін шектеуде.
Бұл талаптар банк басшылығының шешімдерін алдын – ала анықтамауы керек.
Олардың міндеті – банктік операциялардың сәйкес өткізілуін қамтамасыз
ететін минималды пруденциалды стандарттарды орнату. Өзінің табиғаты бойынша
динамикалық түрде болатын банк ісі жаңа нормативтерді жасап шығару
қажеттілігі сияқты, нақты жағдайдағы қолда бар нормалардың сәйкестік
дәрежесін бағалау мен өзінің пруденциалды талаптарын бақылау органдарымен
кезеңдік түрде қайта қарауын талап етеді. [5]
Пруденциалды термині тәуекелді реттеу мен басқару тәжірибесінде
белсенді түрде қолданылады. Пруденциалды бақылау түсінігі бақылау
объектісінің (банктің, кәсіпорынның) мұқият, дұрыс мінез – құлқының
міндетін шешетін бақылауды білдіреді. Қабылданатын тәуекелдердің
көзқарасынан экономикалық агенттің мінез – құлқы тиімді болып табылады,
егерде қабылданатын тәуекелдердің қалыпты шамасы артпаса және тәуекелдер
сәйкес түрде бақыланса. [6]
Тәуекелділік әрбір операцияларда болады, бірақ та ол әр түрлі
масштабта болуы мүмкін. Яғни банктік қызмет үшін жалпы тәукелден құтылу
маңызды емес, ал оны алдын ала көру және оны минималды деңгейге дейін
түсіру.
Тәукелділік түсінігі астында ықтималдылықты, яғни банк өзінің
ресурстарын жоғалту, табысты толық алмау немесе белгілі бір қаржылық
операцияларды жасаған кезде қосымша шығындарды шығару қаупін айтамыз.
Банк тәуекелділігінің пайда болу және әсер ету ортасына байланысты
сыртқы және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелділікке банк немесе нақты клиенттермен байланысты
қызметтер жатпайды, яғни олар экономикалық, саяси және тағы басқалар. Бұл
жоғалтулар ревалюция, соғыс, ұлтшылдылықтың басталуымен, шекара төлемдерін
төлеуге тиым салуына, қарыздардың консолидациясы, эмбаргоның енгізуіне,
импорттық лицензияның алып тастауымен, мемлекетте экономикалық кризистің
шарықтануымен немесе аппаттардың болуымен байланысты.
Өз кезегінде ішкі тәуекелділік банктің негізгі және қосымша қызмет
жоғалтулары бойынша бөлінеді. Негізгі жоғалтулар кең тараған тәуекел
бөлімінен тұрады: несиелік, пайыздық, валюталық және нарықтық тәуекелдер.
Ал қосымша депозиттерді құру, жаңа қызметтердің түрлері бойынша
жоғалтулармен байланысты.
Есептеу характері бойынша банктік тәуекелділік балансталған және
балансталғаннан тыс операциялар бойынша тәуекелділіктерге бөлінеді.
Балансталған операциялар бойынша пайда болатын несиелік тәукелділік
балансталғаннан тыс операциялар жиі таралады. Мысалы, кәсіпорынның
банкротқа ұшырау кезінде. Балансталған және балансталғаннан тыс счеттарда
бірдей уақытта өтетін бірдей қызмет бойынша әр түрлі мүмкін болатын
жоғалтулардың дұрыс есептелуі маңызды болып келеді.
Басқару мүмкіндіктері және әдістері бойынша тәуекелдер ашық және
жабық болады. Ашық тәуекелділікті басқаруға болмайды. Жабық тәуекелді
деверсификация саясатты жүргізу арқылы басқаруға болады, яғни банктік
операциялардың жалпы көлемін сақтау кезінде клиенттердің көп санына
несиенің шағын соммасында кең түрде қайта бөлгенде, депозиттік
сертификаттарды енгізгенде, несие мен депозиттерді сақтандыру кезеңінде
және тағы да басқа.
Есептеу әдісі бойынша тәуекелділік комплексті (жалпы) және жеке
түрде болады. Комплексті тәуекелділік банк табысынан оның тәуекел көлемін
бағалау әдісін және жоспарлануынан тұрады. Жеке тәуекелділік жеке банктік
операциялар немесе олардың бөлімі бойынша тәуекел коэффициентінің шкала
сын жасауына негізделеді. [7]
Барлық тәуекелдер қаржылық нарықтағы банктің қызметімен қатар жүретін
тәуекелдерді басқарудың жалпы түрде қабылданған қағидаларына сәйкес
келесідей түрлерге бөлінеді.
Қаржылық тәуекел қаржылық шешімдерді қабылдаумен байланысты тәуекелдің
кең аясын қамтиды. Ол өзіне несиелік тәуекел концепциясын, сонымен қатар
тәуекелдің басқа да түрлерін қосады. Соңғылары өзіне пайыздық тәуекелдерді,
салалық тәуекелдерді, елдік тәуекелдерді, валюталық тәуекелдерді, қарама –
қарсы жақпен өз міндеттемелерін орындау тәуекелін және тағы басқаларды
қосады. Банктер өздеріне қабылдайтын немесе олар ұшырайтын қаржылық
тәуекелдер клиенттердің кредитор немесе дебиторлар болуына байланыссыз
олардың клиенттеріне жүктелген немесе олардың өздерімен қабылданатын
тәуекелдермен байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, банктер ұшырайтын және
олар өздеріне қабылдайтын қаржылық тәуекелдер мен олардың клиенттерімен
қабылданған тәуекелдер арасында тығыз себепті байланыстар бар.
Несиелік тәуекел. Несиелік тәуекел немесе қарызды қайтармау тәуекелі
борышкердің несиелік келісімнің мерзімдері мен шарттарына сәйкес өз
міндеттемелерін орындауға деген ұмтылысы жағдайында болады деген
кредитордың сенімсіздігі ретінде анықталады.
Кредиторлар олар ұсынған қарыздың немесе несиенің барлық сомасы плюс
көбінесе, олар несие өтелмейінше келісілген пайызды алады деп күтеді.Олар
тәуекелден қашады және сондықтан да өзінің тәуекелге жақындылығын немесе
анықталмағандық дәрежесін минимумға дейін шектегісі келеді. Банкирлер басқа
кредиторларға қарағанда тәуекелден қашуы керек немесе соған ұмтылуы керек.
Пайыздық тәуекел, тәуекелдің басқа түрлері сияқты, белгісіздікпен
негізделген. Аталған жағдайда белгісіздік қозғалыстың болашақ бағытымен
және пайыздық ставкалардың деңгейімен байланысты. Пайыздық тәуекел
кредиторларды да, дебиторларды да қозғайды. [6]
Біздің ойымызша, пайыздық тәуекелді пайыздық ставкалар деңгейінің
өзгерісімен туындаған қаржылық активтер бағаларының немесе табыстардың
өзгерісі ретінде анықтауға болады. Бұл анықтама капитал нарықтары мен ақша
нарықтарының қатысушыларына ерекше және нақты түрде қатысты.
Біз пайыздық тәуекелді басқару банктің активтерін (несиелері мен
инвестициялары), сонымен қатар міндеттемелерін (қарыз қаражаттарын) қосуы
керек деп санаймыз.
Операциялық тәуекел ішкі бақылау ережелерін ұстанбаумен және
корпоративті басқарудағы қателермен байланысты, ол өз құзіретін артық
пайдалану, ұрлау, қателер, несиелік жұмысшылардың, делдалдардың жоғары
пайыздарды қоюынан және тағы да басқа себептерден қаржылық жоғалтуларға
алып келуі мүмкін.
Құқықтық тәуекел құжаттаманы дұрыс жүргізбеу немесе жеткіліксіз және
білікті емес құқықтық кеңес берулер нәтижесінде активтер құнының
төмендеуіне, ал міндеттемелер көлемінің жоспарланатынмен салыстырғанда көп
болатындығына байланысты болатын тәуекел. Сот талқылаулары тек қана осы
банк үшін ғана емес, сонымен қатар тіпті басқалар үшін де күрделі салдар
мен үлкен шығындарға алып келуі мүмкін. Банктік заңнаманың өзгеруі сонымен
қатар банктердің қызметіне де әсер етеді.
Репутация тәуекелі операциялық дұрыс есептемеулер, басқа да себептерден
банктің заңның және басқа да құқықтық актілердің талаптарына сай бола
алмауының қабілетсіздігінен репутациясын жоғалтумен байланысты.
Салалық тәуекел абсолютты түрде және басқа салалармен салыстырғанда,
экономикалық және қаржылық жоспарда сала қызметінің өзгеру дәрежесімен
тікелей байланысты. Саланың өзгеруі көп болған сайын, тәуекел дәрежесі де
соншалықты жоғары болады. [6]
1 – саты 2 – саты 3 – саты 4 – саты
5 – саты
Бастапқы Аса қарқынды Қалыпты Нарықтың
Өсудің
дамуы дамуы дамуы
тұрақтануы мен төмендеуі мен
пісіп – жетілуі құлдырауы
Қосымша – Сурет автормен әдеби көздердің берілгендерімен құрастырылды
Cурет 1 – Саланың өмірлік циклы
Өнеркәсіптік өмірлік цикл бірнеше сатыларға бөлінуі мүмкін, олардың
әрқайсысының сатулардың, табыстардың және басқа да маңызды көрсеткіштердің
қазіргі және болашақ қарқындарының жоспарында өзінің сипаттамалары бар. 1
- суретте көрсетілген өсудің әртүрлі сатыларын саланың өмірлік циклы
бойындағы салалық тәуекелдің әртүрлі дәрежелерін сипаттайтындар деп санауға
болады.
Кейбір салалар өте шектеулі сала ішіндегі лақтыруды көрсетеді
(Батыста: болатты, табакты, алтынды, каучукті өнеркәсіп салалары), ал
басқалары құрамы бойынша біртекті емес. Жақсы дамып келе жатқан
өнеркәсіптегі жақсы фирмамен байланысты несиелік тәуекел, дағдарысты
саладағы жақсы фирмамен байланысты тәуекелден біршама төмен.
Бәсекенің сала ішіндегі ортасы басқа салалардағы фирмаға қатысты
аталған саладағы фирмалардың өміршеңдігі мен күші туралы ақпараттың қосымша
көзі болып табылады, сәйкесінше ол тәуекел көрсеткіші болып табылады. [8]
Салалық тәуекелдің өлшемінде қолданылатын түсініктердің бірі болып
(сонымен қатар, компаниямен байланысты тәуекел сияқты), жүйелік тәуекел
табылады, яғни ол барлық экономиканың немесе нарық қызметінің нәтижелеріне
қатысты сала қызметінің нәтижелеріндегі ауытқулардың немесе құбылулардың
деңгейі. Статистикалық талдауда гректің бета (β) әрпімен белгіленетін
тәуекелдің бұл түрі әрбір сала үшін анықталуы мүмкін. Бұл үрдіс уақыттың
біршама мезгілінде жинақталған кең және сенімді берілгендер базасын талап
ететіндігі айқын. 1 - ге тең бета көрсеткішімен нарықтыққа тең нәтижелер
құбылуы болады, ал өзгермелі сала 1 - ден төмен мәнді көрсетуі мүмкін, ал
ең құбылатыны – 1 – ден жоғары мәнді көрсетуі мүмкін. Сәйкесінше, бета
көрсеткіші жоғары болған сайын, осы саламен байланысты тәуекел де жоғары
болады.
Аталған сала үшін бетаның мәні уақыт шамасына қарай өзгеріп отырады
және атап айтқанда іскерлік цикл кезінде. Соған қарамастан, Батыстағы жуық
арада болған зерттеулер соңғы он жылдықта қатысты түрде тұрақты
коэффиценттерді көрсетті. Өткен салалық талдаудың нәтижелерін, болашақта
қатысты түрде тыныш пайдалана беруге болады .
Бета – коэффицент – бұл тәуекел коэффиценті ең алғашқы рет американдық
Шарп деген экономистпен оның - CAPM (Capital assets pricing model) –
инвестициялар құнын бағалау моделінде енгізілді. Шарп және басқа да
американдық Тобин деген экономист (кейіннен, ол да құнды қағаздар моделін
оптималдау мәселелерін шешуді жасап шығарғаны үшін экономика бойынша Нобель
сыйлығына ие болды) параллельді және бір – бірінен тәуелсіз түрде құнды
қағаздар потрфелін оптималдау туралы Марковиц есебін кеңейтілген түрде
шешуді ұсынды. Олар жасаған тұжырым өте қызық: Портфельді оптималдау
мәселесі жеңілдейді, тәуекелсіз құнды қағаздарға – яғни мемлекеттік құнды
қағаздарға инвестициялау мүмкіндігі болған кезде.
Сондықтан да тәжірибеде де, теорияда да басты міндет – тәуекелсіз және
тәуекелді салымдар арасында капиталды дұрыс үлестіру.
Rp = x0 r0 + (1 - x0 ) Rr , (1)
Мұнда
r0 – тәуекелсіз салымның тиімділігі;
mp - портфельдің күтілетін тиімділігі;
Vp - портфелінің дисперсиясы белгілі;
x0 - тәуекелді активтерге капиталының 1 – і салынады
Rp - портфельдің тиімділігі
Табыстың күтілетін мәні мынаған тең болады:
mp = x0 r0 + (1 - x0 ) mr= mr + x0 (r0 - mr), (2)
Салымның дисперсиясы, яғни оның тәуекелі, салымның тек қана тәуекелді
бөлігімен ғана анықталатын болады:
Vp= (1 - x0 )2 Vr, (3)
Орташа квадраттық ауытқу мынаған тең болады:
vp = (1 - x0 ) vr,
(4)
x0 – ді алып тастап, мынаны аламыз:
mp - r0 = (mp - r0 )· vp vr,
(5)
Бета – коэффиценті – бұл нарықтық сезімталдықтың индексі, ол жалпы
нарыққа қатысты j – нші құнды қағаздың қатысты өзгеруін өлшейді (сурет 2).
Cурет 2 – Құнды қағаздар нарығы мен j – нші құнды қағаздың арасындағы
тәуелділік
Аталған және 2 – суретте көрсетілген мысалда, бета коэффиценті мынаған
тең β = (45 – 30)(20 – 10) = 1,5. Бұл нарықта жағдай өзгергенде, нарықтағы
пайданың орташа нормасының төмендеуі немесе өсуі жағдайында, j – нші құнды
қағаздың табыстылығы барлық нарыққа қатысты 1,5 есе өзгеретіндігін
білдіреді.
Жеке құнды қағаздың нарыққа байланысты қозғалуының мұндай тенденциясы
тәуекелді құрайды, өйткені нарық құбылмалы болады, және бұл құбылуларды
болдырмауға болмайды. Тәуекелдің осы компоненті жүйелік
(диверсификацияланбаған) тәуекел деп аталады. Осылайша, бета коэффицент
жүйелік тәуекелді сипаттайды. [10]
Жалпы, жүйелік және жүйелік емесе тәуекел арасындағы тәуелділікті
келесідей түрде көрсетуге болады:
v = (βjvМ)2 + (vj)2 , (6)
мұндағы
v – жалпы тәуекел;
βj – j – нші құнды қағаздың бета коэффиценті;
vМ – нарықтағы күтілетін пайда нормасынан орташа квадраттық
ауытқу;
vj – j – нші құнды қағаздың күтілетін пайда нормасы.
Жүйелік емес тәуекел активтер диверсификациясымен төмендейді, сондықтан
да ол мына түрде қалады:
Тәуекел = жүйелік тәуекел = βjvМ, (7)
Осылайша, тәуекел – бұл бета коэффицент көбейтілген нарықтағы күтілетін
пайда нормасының орташа квадраттық ауытқуы. Нарықтың өзгермелілігі үлкен
болған сайын (vМ), барлық құнды қағаздар тәуекелі соншалықты үлкен болады.
Ал аталған құнды қағаздың бета коэффиценті үлкен болған сайын, оның
индивидуалды тәуекелі соншалықты үлкен болады. [9]
Портфель үшін де бета коэффиценттерді есептеуге болады. Құнды қағаздар
портфелі үшін де бета коэффиценттерді есептеудің бірнеше әдістері бар.
Осылайша, мысалы портфельдің бета коэффицентін портфельге кіретін құнды
қағаздар коэффиценттерінің бета суммасы ретінде есептеуге болады:
мұндағы
βр – портфельдің бета коэффиценті;
хj – портфельдегі j – нші құнды қағаздың үлесі;
βj – j – нші құнды қағаздың бета коэффиценті.
Немесе корреляциялы – регрессивті талдау әдісімен:
mр = а+ βМ + е, (9)
мұндағы
mр – портфельдің күтілетін табыстылығы;
М – барлық нарықтың күтілетін табыстылығы.
Портфельдің бета коэффиценті құнды қағаздар тәуекелі сызығының бағытын
анықтайды (security market line). Оптималды портфельдің тиімді шегінің
құнды қағаздар тәуекелінің сызығымен қоса отырып, біз өзіне тәуекелді және
тәуекелсіз активтерді қосатын оптималды портфельді аламыз (сурет 4).
Ең алғашқы рет мұндай портфельді оптимизациялау шешімі американдық
экономист Тобинмен ұсынылды. Ол басты тұжырымды жасады: Егер таңдауды тек
қана берілген тәуекелді портфель мен тәуекелсіз құнды қағаздар арасында
ғана емес, сонымен қатар бір мезгілде тәуекелді портфельдің құрылымын
таңдау мүмкін болса, онда тек қана инвестордың тәуекелге деген бағытына
байланыссыз болатын бір ғана оптималды құрылымды алуға болады. Біздің 3 –
суретімізде мұндай портфель болып М нүктесіндегі портфель табылады.
сурет 3 – Нарықтық портфельдің графикалық моделі
Елдік тәуекелдер банктердің әлемдік қаржы нарықтарына шығуына
тікелей байланысты және импортерлардың немесе экспортерлардың, контрагент –
елдердің немесе гран – клиенттердің экономикалық, әлеуметтік немесе саяси
тұрақтылығына байланысты. Елдік тәуекел – сыртқы қарыз міндеттемелері
бойынша жауап бере алатын елдер фирмалары мен басқа да қарыз алушылардың
қабілеттілігіне әсер ете алатын елдегі саяси және экономикалық жағдайлардың
қандай да бір дәрежеде ағымдық және болашақтық өзгеру тәуекелі. [11]
Елдік тәуекелді талдау сандық және сапалық факторларға, сонымен
қатар саяси тәуекел, экономикалық тәуекел, аудару тәуекелі сияқты елдік
тәуекелдің құраушыларына назар аударады. Елдік тәуекелдің ойластырылған
көлемі мен несиеқабілеттілігін талдаудың жақсы дамыған бағдарламасы бар
банктер өзінің немесе клиент шотының есебінен несиелік тәуекел жүйесіндей
несиелік рейтингтің күрделі жүйесін жасап шығарады .
Саяси тәуекелдің рейтингтері аталған үкіметтің сыртқы міндеттемелерді
төлеу бойынша саяси қабілеттілігі мен қалауын өлшейді. Рейтинг сонымен
қатар аталған үкіметтің тұрақтылығы мен оның сыртқы қарызды төлеуге деген
қатынасын бағалау үшін қолданылады. Экономикалық тәуекел рейтингтері сыртқы
қарыздың аталған деңгейіне қызмет көрсетуге деген елдің қабілеттілігін
бағалау құралы ретіндегі потенциалын, елдің ұзақ мерзімді жалпы дамуын
өлшейді. Бағалау келесідей факторларды қосады, бірақ шектемейді: а) елдің
экономикалық түрде басқарылуын; б) экономика құрылымын; в) институционалдық
құрылымды; г) табиғи ресурстарды, капитал ресурстарын, жұмыс күшін
қосқандағы ресурстармен толтырылуды; д) тұрақты инфляциялық емес өсуді
қолдауға деген елдің қабілеттілігі; е) елдің сыртқы факторлар әсеріне
жақындығын. Елдер келесідей бірнеше жылдарда жағдай қалай өзгеретіндігіне
байланысты әртүрлі категорияларда болады. [12]
Аудару тәуекелі – экономикалық тәуекелдің субкатегориясы, елдің төлем
балансының өтімділігімен, елде конвертацияланатын валюталардағы
қаражаттардың болуымен, сонымен қатар оның сыртқы қарыз бойынша төлемдер
графигі бойынша қызмет көрсетудің қысқа мерзімді қабілеттілігімен
анықталады. Аудару тәуекелі – сыртқы сауда мен инвестициялармен байланысты
өтімділік мәселесінен қарызға қызмет көрсетуді тоқтату мүмкіндігі. Ол
сонымен қатар ұзақ мерзімді қаржылық жағдай нашарлаған уақытта қарызға
қызмет көрсетудің негізгі мәселелерімен байланысты. Өтімділік мәселесі
инфляцияны, тауарлар бағаларының қолайсыз жағдайларын, немесе сыртқы
экономикалық факторларды бақылау мақсатындағы ішкі экономикалық саясаттың
шараларымен негізделген болуы мүмкін. Бұл жағдайлар шетелдік инвесторларға
ақшаларды аудару мен сыртқы қарызға қызмет көрсету үшін қажет болатын
шетелдік валютаның ағымын күрт қысқартады.
Валюталық тәуекел пайыздық ставкалардың, яғни шетелдікке қатысты ұлттық
валютаның бағасының болашақ қозғалысының анықталмағандығымен байланысты.
Валюталық тәуекел заңнамасы ұлттық валюталарды шетелдік валютаға
айырбастаумен байланысты мәмілелерге тыйым салатын елдерде болмайды. [12]
Корпорациялар қаржыларына деген қазіргі көзқарас төлемдердің күтілетін
болашақ ағымының қазіргі құны ретінде фирманың, немесе оның активтерінің
құнын өлшейді. Бұл бөліктердің қай бөлігі шетелдік валютада болатын
шамасына қарай, фирма активтерінің құны валюталық бағамның болашақ
өзгерістерінен көп немесе аз жағына өзгеруі мүмкін (ұлттық валютада). Бұл
сонымен қатар шетелдік акциялары – акциялары немесе ұзақ мерзімді
міндеттемелері шетелдік валютада табыс әкелетін инвесторларға да қатысты.
Шетелдік активтерге инвестициялау банк үшін, мысалы, ресурстары ұлттық
валютада тартылған шетелдік валютада несиелерді беру, ұлттық валютада
сипатталған төлемдердің болашақ ағымының мөлшеріне әсер етеді (валюталық
курстың болашақ өзгерістеріне байланысты).
Біздің ойымызша, валюталық тәуекелдің пайыздық тәуекелмен ортақ нәрсесі
көп. Екеуі де бағалар және құн элементтерін, сәйкесінше болашақ табыстардың
немесе зияндардың элементтерін қосады. Екеуінің бағалар факторы да ұқсас
– бұл ішкі және сыртқы ақшалай саясат күшті әсер ететін сұраныс пен ұсыныс
(шетелдік валютаға немесе несиеге). Қысқаша айтқанда, пайыздық және
валюталық тәуекел өте тығыз байланысты. [13]
1.2.Банктік тәуекелдерді бағалау әдістері
Банк қызметінің мақсаттарының бірі болып минималды мүмкін болатын
тәуекелде максималды пайдаға қол жеткізу табылады. Біздің көзқарасымызша,
оптималды жағдай болып тәуекел – табыстылық арақатынасы үшін максимумға қол
жеткізілетіні немесе табыстылық – тәуекел арақатынасы үшін максимумға
эквиваленттісі табылады.
Ең кең түрде, өзінің негізгі қызметі нәтижесінде банкпен алынатын
табысты табыстары бойынша жауапкершіліктің белгілі бір орталықтарына
бекітілген бес типтерге келтіруге болады (4 – сурет): клиенттермен өзара
әрекеттесу нәтижесі ретінде (1); банктің өзінің ашық сауда (2); активтер
пен пассивтер арасындағы жоспарлы (стратегиялық) теңсіздік (3); банкпен
несиелік тәуекелді қабылдау (4), банк өнімдерін өндіру кезінде (5). [14]
Пайдалылықты есептеу
Жауапкершілігі
Клиентпен жұмыс істеу
нәтижесі
Таза пайыздық Нақты Баламалы Нарықтық
табыс ставка нәтиже
Сауда нәтижесі Баламалы
ставка
Таза
комиссиялық Нақты
табыс
Өтімділік Нақты Жоспарлы Нарықтық
шығындары шығындар нәтиже
Несие бойынша Нақты Тәуекел үшін Несиелік
жоғалтулар есепті сыйақы тәуекелді
басқару
нәтижесі
Капитал Нақты Жоспарланатын
шығындары ставка
Операциялық Нақты Жоспарланатын
шығындар: шығындар Өнімді нәтиже
(тікелей,
жанама және
үстеме)
сурет 4 – Банк табысы
Мұнда табыстың алғашқы үш түрінің фундаменталды мәні бар.
Табыстылық пен тәуекелдің оптималды арақатынасы кезінде бірмезгілде
келесідей жағдайлар орындалады: табыстылық пен тәуекелдің еқшандай да
сәйкестілігі тәуекелдің берілген немесе азайтылған деңгейі кезінде үлкен
табыстылықты қамтамасыз ете алмайды; табыстылық пен тәуекелдің ешқандай да
бір сәйкестілігі тәуекелдің берілген немесе үлкен деңгейі кезінде аз
тәуекелді қамтамасыз ете алмайды (сурет 5).
Тәуекелдің бір ғана түрін қабылдап және табыстың баламалы көздерін
елемеу кезіндегі мұндай комбинация біреу екенін ғана байқау қиын емес (5 –
суреттегі А нүктесі).
Бірақта, ыңғайлы тәуекелді қабылдап оны минималдау кезінде банк, өз
қызметін қандай да бір минимумнан артатын белгілі бір табысты қамтамасыз
ететіндей етіп жүзеге асыруы керек. Мұндай табыс деңгейін минималды
жеткілікті табыс деп атайық. Онда әрқайсысы қызметтің белігілі бір ерекше
жағдайларымен сипатталатын тәуекел – табыстылықтың бірнеше зоналарын бөліп
көрсетуге болады.
Сурет 5 – Тәуекел мен табыстың байланысы
1 зонада қызмет ету барысында банк өзі үшін минималды қажетті
табысты қамтамасыз етпейді, соның салдарынан ол осы зонада ұзақ мерзімді
қызмет етуі кезінде күрделі мәселелерге кезігеді. Бұл зонаны жеткіліксіз
табыстылық зонасы ретінде анықтайық.
2 зонасында банк өзіне алдын – ала болмайтын тәуекелді қабылдайды;
жоспарланатын жоғары табыстарды алу ықтималдылығы біршама төмендейді. Бұл
облыс зонасын ақталмаған тәуекел зонасы ретінде анықтайық.
Және ең ақырында, 3 зонасын қарастырайық: онда банк өзіне минималды
қажетті табысты қамтамасыз етеді және өзіне ыңғайлы тәуекелді қабылдайды.
Дәл осы зонада табыстылық пен тәуекелдің оптималды сәйкестігі болатыны
анық. Оны жеткілікті түрде жоғары табыстылығы бар қатысты түрде қауіпсіз
қызмет етудің зонасы ретінде анықтайық. [15]
Оптималды зонаны таңдауға тәуекелдерді басқару кезінде қол
жеткзіледі. Тәуекелдерді басқару – міндеті болып мүмкін болатын қалаусыз
өзгерістер нәтижесінде пайда болатын жағдайлардың немесе әртүрлі қызмет
сфераларын бақылау мен анықтау табылатын басқару аясы. Тәуекелдерді басқару
шешімді қабылдау сатысында ерекше мәнге ие болады, өйткені дәл осы сатының
максималды анықталмағандығы бар. Тәуекелді жағдайының өмірлік циклының
ішінде тәуекелдерді басқару сатыдан сатыға қайталанып отыратын сызба
бойынша жүзеге асырылады (кесте 1).
Банктік жүйелердің жүйесін құру үшін отандық және шетелдік
зерттеушілермен соңғы кезде пайдаланылатын жіберуші құжат болып банктік
бақылау бойынша Базель комитетінің ұсыныстары табылады. Базель комитетімен
ұсынылған тізім өзіндік тәуекелдердің келесідей түрлерінен тұрады:
несиелік, операциялық, құқықтық, елдік, валюталық шектеулерді енгізуші,
трансферттік, нарықтық, пайыздық, өтімділік тәуекелі мен іскерлік
репутацияны бұзу тәуекелі. Біздің ойымызша, аталған атаулары номиналды,
және олар жеткілікті түрде қауіптердің ұқсастық және түрлік белгілерін
толық ашайды, тәуекелдер құрылуының ерекше қасиеттерін көрсетпейді.
кесте 1 – Тәуекелдерді басқарудың өмірлік циклі
Тәуекелді Тәуекелді Тәуекелді Тәуекелді жағдайды
жағдайдың пайда жағдайдың пайда жағдайдың дамуы шешу
болуы туралы болу белгілері
сигналдар
Тәуекелдердің идентификациясы
Тәуекелдерді бағалау
Тәуекелдерді басқару бойынша шараларды жасап шығару
Тәуекелдерді басқару бойынша шараларды
жүзеге асыру және оларды талдау
Кесте автормен құрастырылған
Қауіптердің мазмұны туралы толық сипаттаманы екінші деңгейлі
банктерде тәуекелдерді басқару мен корпоративті басқару жүйелерін
ұйымдастыру бойынша Ұлттық Банктің Әдістемелік нұсқауларында жасалғандай,
қандай да бір базалық тәуекелдердің индивидуалды атауларын қолдану
береді. [16]
Банктің қауіпсіздігіне қатынасы бар тәуекелдердің алуан түрі бар.
Бұл жеке өзіндік базалық тәуекелдер, және де олардың жеке құрылымдық
элементтерінің де қауіптердің жаңа түрлері ретінде болатын алуан түрлі
комбинациялардың көпітігін құрайтындығымен түсіндіріледі. Және де мұндай
мүмкін болатын комбинациялардың саны банк алдына қойылған міндеттері мен ол
жұмыс істейтін жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Осы себептен де
анықталмағандықтың әрбір көзін өз тәуекелінің түрімен белгілеуге деген
ұмтылысы осыдан шығып отыр.
Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа ала отырып, біз ең жалпы түрде
тәуекелдердің ерекшеліктерін көрсету үшін аталған топтардың әрқайсысының
ары қарай сатылы түрде мүшеленуін болдыратын және тәжірибелік
қажеттіліктерге сәйкес оларға кіретін жеке тәуекелдердің жеті бастапқы тобы
жеткілікті деп санаймыз.
Ұсынылатын жүйелеудің негізінде келесідей негіздер бойынша
тәуекелдерді біріктіру жатыр: қауіптердің жинақталу дәрежесі; қауіптер
объектісіне қатынасы; қауіптерді жүзеге асыру (әдісі) механизмі; қауіптерді
жүзеге асыру жағдайы; қауіптерді жүзеге асыруға қатысы бар тұлғалар; жүзеге
асырылатын қауіпке деген субъективті қатынас; қауіптерді жүзеге асыру
салдары.
Әдебиеттерде жазылған және нормативті актілерде аталған банктік
тәуекелдердің көбісі тәжірибеде өзіне тәуекелдердің басқа да түрлерін
қосатын жинақтаушы түсініктерді де қосады. Банктік тәуекелдердің барлық
түрлерін жинақталу дәрежесі бойынша үш категорияға бөлуге болады: өз
құрылымына тәуекелдердің басқа түрлерін қоспайтын элементарлы тәуекелдер,
мысалы құндылықтарды ұрлау тәуекелі, банктік операцияларды қамсыздандырудың
техникалық құралдарының тоқтап қалу тәуекелі; тәуекелдердің бірнеше
элементарлы түрлерін біріктіретін құраушы тәукелдер; мысалы, Ұлттық Банктің
ұсыныстарына сәйкес мазмұнына банкті басқару үрдісіндегі қате жасау
тәуекелін, алдау тәуекелін, құзіретін тым артық пайдалану тәуекелін,
тәуекелдің саналы шектерін немесе этикалық нормаларын, қызметтің
қабылданған стандарттарын, элементарлы және құраушы тәуекелдердің зиянды
(жинақталуын) бірігуінің нәтижесінде пайда болатын жинақтаушы тәуекелдерді
қосатын операциялық тәуекел.
Жинақтаушы тәуекелдер жалпы түрде банктің өмір сүруі мен қызмет
етуіне қауіп төндіреді. Олардың қатарына банкті басқару мен
рентабельділікті, өтімділікті жоғалту тәуекелдерін жатқызуға болады.
Банктік тәуекелдердің негізгі элементтерін анықтау потенциалды
қауіптің объектісі ретінде банк туралы сипатымен байланысты. Сондықтан
тәуекелдерді сипаттауды, біздің көзқарасымызша, қауіп пайда болатын банк
құрылымының элементіне байланыстыру қажет. [18]
Алуан түрлі тәуекелдердің мен тәуекелдік жағдайлардың көптігі
анықталмағандық факторымен негізделген. Тәуекелді жағдайдың көрінуі
қалыпты, тұрақты, орташа немесе баламалы деңгейден критикалық
көрсеткіштердің нақты мәндерден ауытқуында болады.
Басқарудың міндеті ретінде тәуекелдерді бағалау статистикалық
әдістермен шешілуі мүмкін, олардың бірі болып Z - статистика және де
сандық бағалаудың математикалық әдістері табылады.
Сандық бағалаудың математикалық әдістері қалыпты үлестіру заңдарына
негізделеді. Нақты операцияның тәуекелін өлшеу мақсатында күтілетін
нәтиженің (re) параметрін математикалық күтім бойынша бағалаған дұрыс:
, (10)
мұндағы
n – мүмкін болатын нәтижелердің саны;
pi – і – нші нәтиженің ықтималдылығы;
rі – операциядан болатын і – нші мүмкін нәтиже.
Қандай да бір операцияның сандық бағалануы деп күтілетін мәнге
(математикалық күтуге) қатысты операцияның мүмкін болатын нәтижелерін
лақтыру вариациясын (var) қабылдау керек деп саналады. Ықтималдылық
теориясы мен математикалық статистикаға сәйкес бұл көрсеткіш күтілетін
нәтижеден орташа квадраттық ауытқу ретінде есептеледі:
Сонымен қатар тәуекелді бағалау үшін дисперсия деп аталатын орташа
сызықтық ауытқу (σ) көрсеткіші қолданылады:
(12)
Қатысты сызықтық ауытқу құбылу немесе стандарттық ауытқу
көрсеткішінің (γ) көмегімен есептеледі, аталған көрсеткіш жоғары болған,
сайын, операция соншалықты тәуекелді деп саналады:
(13)
Осылайша, тәуекелді бағалау үшін стандартты ауытқуды есептеу
анықтаушы болып табылады, ол болжанатын тәуекелдің (an ante risc) шамасын
сипаттайды, ал тәуекелдің нақты мәні тәуекелді жағдай нақты болғанда ғана
(ex post risc) нақты түрде болады. Сондықтан тәуекелді бағалау кезінде
қолданылатын болжау әдістері маңызды роль атқарады. Соңғы жылдары Value at
risc әдістемесі (VаR) өте танымал болып табылады. Тарихи немесе ықтималды
сценарийді модельдеу негізінде алынатын қандай да бір қолда бар
берілгендерді пайдалана отырып, VаR әдістемесі стандартты қолайсыз нарықтық
құбылулар жағдайында несие институты ұшырайтын ықтималды белгілі бір
үлестегі максималды зияндарды есептеуге мүмкіндік береді.
Тәуекел шамасын сандық түрде өлшеу оны талдау мен бағалауды
қарастырады. Тәуекелді талдау оның шамасына әсер ететін тәуекел факторларын
анықтауды қарастырады. Тәуекелдің мұндай факторларын және тәуекелді
жағдайлардың болуы кезіндегі олардың үлес салмағын максималды түрде есепке
алу тәуекелдерді салыстырмалы түрде дұрыс анықтауға мүмкіндік туғызады.
Осылайша, Morgan Stanley Dean Witter – дегі VаR нарықтық тәуекелдерді
бағалау жүйесінде шамамен 500, ал Dresdner Bank – те шамамен 1200 тәуекел
факторларын талдау өткізіледі. Бұл тәуекелдерді басқару кезінде бағалаудың
өз жүйелерін енгізу қажеттілігімен түсіндіріледі. [19]
Сандық бағалау сапалыққа сандық параметрін беруді білдіреді. Ол
тәуекелдің барлық түрлері үшін сәйкес базаны құруға мүмкіндік береді.
Сандық бағалаудың мысалы болып Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктердің несиелік қызметінен зияндарды жабу үшін резервтерді
(провизияларды) қалыптастыру тәртібі мен қарыз портфелінің жіктелуі туралы
Қазақстанның Ұлттық Банкінің Ережесінде қарастырылған несиелік тәуекел
топтарына байланысты қарыздар бойынша мүмкін болатын жоғалтуларға
резервтерді қалыптастыру механизмі табылады.
Портфельдердің сандық бағалауларының жиынтығы жоғалтулар шегін
құрайды.
Егер де тәуекелді бағалау үшін статистикалық әдістерді қолдану
мүмкін болмаса, экспертті әдістер қолданылады. Соңғы уақытта берілгендерді
модельдеу қолдағы бар ақпаратты толтыруға мүмкіндік беретін тәуекелді
бағалаудың талдаулық әдістері жоғары тиімділікті көрсетуде. Тәуекелдерді
бағалаудың нақтылығында қолданылатын әдістердің алуан түрлілігі біршама
роль атқарады.
Тәуекелді бағалаудағы ұқсастық әдісі – ұқсас операцияларды жүзеге
асыру мен олады жүзеге асырудың ұқсас жағдайлары туралы берілгендер базасын
талдау негізінде тәуекелді бағалау, потенциалды тәуекелдің көздері ретінде
экстремалды жағдайлар мен қолайсыз факторлардың әсер ету салдарын,
қателерін ескеруге мүмкіндік туғызады.
Тәуекелді балдық бағалау әдісі – тәуекел дәрежесінің экспертті –
бағалаушы мәндерінің бірқатары бойынша есептелетін жинақтаушы көрсеткіш
негізіндегі сараптаушы әдістердің бірі. Келесідей сатылардан тұрады:
операция тәуекелінің дәрежесін анықтайтын факторлар тізімні орнату; әрбір
фактордың көріну аясындағы тәуекел мен әсер етуді сипаттайтын көрсеткіштер
құрамын жасап шығару; факторлардың тәуекел дәрежесінің жинақтаушы түрде
бағалауына әсер етуін және әрбір көрсеткіштің факторлар бойынша әсерін
бағалау; әрбір көрсеткіш бойынша бағалау шкаласын жасап шығару; тәуекелді
жинақтаушы түрде бағалауды есептеудің әдістемесін қалыптастыру.
Ағаштар шешімі әдісі – шешімдердің дұрыс нұсқауларына байланысты
қызметтің ықтималды нәтижелерін бағалайтын әдіс. Ол шешімдерді қабылдау
тізбектілігі мен оларды жүзеге асыруды сипаттайтын кеңістікті – бағыттауыш
графикті құруға және ықтималды ескере отырып аралық нәтижелерді бағалауға
негізделген. Шешімдерді жүзеге асыру нұсқауларының әрқайсысы бойынша
нәтижелердің математикалық күтімін есептеуге мүмкіндік туғызады. [19]
Тәуекелді модельдеу –әртүрлі аяларында көрінетін тәуекел
факторларының көп санын есепке алу қажет болған жағдайда қолданылатын
болжамды тәуекелді талдау мен бағалау әдісі.
Тәуекелді модельдеу үшін өзгермелі факторлардың динамикалық
сипаттамасын құру мен бағаланатын көрсеткіштерге олардың әсерін құру мүмкін
болатын ескерілетін параметрлердің көпшілігі мен мәндердің мүмкін диапазоны
алдын – ала анықталады. Содан кейін туынды түрде айнымалылардың мәндері
таңдалады да шекті нәтиже есептеледі. Тәуекелді модельдеу нұсқауларының
бірі болып Монте – Карло әдісі табылады.
Монте – Карло әдісі (статистикалық сынақтар әдісі) – болжау қиын
болатын күрделі жағдайларда қолданылатын анықталмағандықты сипаттаудың
формальданған әдісі. Оның мәні бірқатар ұқсас жағдайларда шешімдерді жүзеге
асыру үрдістерінің статистикасын зерттеуде, ол нақты нәтижелерді алудың
әсері мен жиілігін орнатуға, сонымен қатар бастапқы мәндер мен талданатын
көрсеткіштерге бастапқы мәндердің динамикасы мен диапазонын шектеуге
мүмкіндіктер туғызады. Статистикалық берілгендер мен шектеулер шешімдерді
жүзеге асырудың көптеген сценарийлерін құруға және ең ықтималдысын ескеруге
мүмкіндік беретін имитациялық модельдердің негізі болып табылады.
Тәуекелді экспертті бағалау әдістері – сарапшылардың шешімдеріне
негізделген тәуекелдерді болжау мен талдаудың әдістер тобы. Олардың ең кең
түрде таралғандарына Дельфи әдісін, ранжирлеуді, жұптық салыстыруды, балдық
бағалаулар әдісін жатқызуға болады. Сарапшылардың ойларын жалпылайтын,
алынған бағалардың дәлдігі олардың біліктілігіне, ойларының тәуелсіздігіне,
сонымен қатар экспертизаның әдістемелік қамсыздандырудың көрінуіне
байланысты. [19]
2. халық банкі акционерлік қоғамының банктік тәуекелдерін талдау
2.1.Банктің жалпы сипаттамасы
Қазақстанның Халық Банкі АҚ – 80 жыл бойы өз клиенттерінің
игілігіне жұмыс істеп келе жатқан, Қазақстан Республикасының ірі
универсалды коммерциялық банк, Қазақстанның ең сенімді және
диверсификацияланған қаржылық құрылымдарының бірі.
Қазақстанның Халық Банкі АҚ Қазақстан Республикасының Жинақ
банкінің қайта ұйымдастырылуы негізінде құрылды және бірқатар жылдар бойы
зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеу бойынша ҚР Үкіметінің агенті болып
табылды.
2001 жылы өткізілген Халық банкін жекешелендіру өз клиенттеріне
сапалық қызметтердің максималды кең спектрін ұсыну мүмкін болатындай етіп
өз бизнесін қайта құрылымдауға мүмкіндік берді.
Банк VISA International, MasterCard International, China Union Pay
төлем жүйелерінің карточкаларын эмиссиялайды және қазақстандық нарықтағы
пластикалық карточкалардың лидері болып табылады. Банкпен шығарылған
карточкалардың жалпы саны 3 млн. бірліктен асты, ал екінші деңгейдегі
банктердің жиынтық көрсеткіштеріндегі Банктің үлесі бүгінгі таңда 50% - дан
асты. [20]
Қазақстанның Халық Банкі АҚ Басқармасының төрағасы болып Марченко
Григорий Александрович табылады.
2007 жылы Қазақстанның Халық Банкі 84 жылға толды. Қазақстанның
Халық Банкінің тарихы – бұл Қазақстан территориясындағы жинақ жүйесінің
қалыптасу мен даму тарихы.
Қазақстанның Халық Банкі АҚ Қазақстан Республикасының Жинақ
банкін қайта құру негізінде құрылды.
Революциядан кейінгі уақытта, жаңа экономикалық қатынастар
кезеңінде, 1923 жылы Ақтөбеде алғашқы жинақ кассасы ашылды, ал кейіннен
ұжымдастыру мен индустриализация кезеңінде, 1936 жылы Алматы қаласында КСРО
– ның Жинақ Банкісінің филиалы ашылды. 1923 жылдан бастап тұрғындардың кең
массасына есептелген жинақтау жүйесінің дамуы мен популяризациясының жаңа
ағымы басталды.
Ақтөбеде жинақ кассасы ашылғаннан кейін, соңғы 4 жыл ішінде
республикада 335 жинақ кассалары қалыптасты. 1929 жылы Қазақстандағы барлық
жинақ кассаларының қызметіне басшылық жасаған Республикалық жинақ кассасы
ұйымдастырылды. Соңғы жылдары олардың саны тез көбейді. Салымдар қатарына
жұмысшылардың, қызметкерлер мен колхозшылардың үлкен санын тарту үшін
байланыс мекемелерінде, колхоздар мен совхоздарда, зауыттар мен
фабрикаларда, және тағы да басқа кәсіпорындар мен ұйымдарда тікелей жинақ
кассалын ашуға үлкен көңіл бөлінді. [20]
Социалистік қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық және қаржылық
қатынастардың табиғаты әрбір кеңес азаматының Жинақ Банкінің салымшысы
болуына септігін тигізді. Тұрғындарға жаппай қызмет көрсетудің ғаламдық
жүйесі Қазақстан территориясында қалыптасқан банк ісінің жинақтау жүйесінің
үлкен тарихи тәжірибесінің жинақталуына септігін тигізді.
Жинақ кассаларына сонымен қатар облигациялар мен мемлекеттік займдар
мен басқа да бағалы қағаздар кепіліне жедел ссудаларды беру рұқсат етілді.
Олар қор және басқа да қаржылы және банктік операцияларды жүзеге асыра
алды.
Бұл кезеңде жинақ ісі мемлекеттік несиенің қалыптасуы мен біртіндеп
дамуымен сипатталды. Осы жылдар ішінде сегіз мемлекеттік займдар шығарылды,
оның ішінде үшеуі натуралды түрде және екеуі алтын есептемеде. Натуралды
займдар (екі нан және қантты) және алтын есептемедегі займдар реформаға
дейін шығарылды.
1960 жылдың аяғына жинақ кассаларындағы салымшылардың саны 1770
мыңға жетті, салымдар сомасы 322,7 млн. рубльге жетті, ал салымның орташа
мөлшері 182 рубльге дейін өсті. Жинақ кассаларының саны 1950 жыл мен 1960
жыл аралығында 1,8 есеге өсті және 1960 жылдың аяғында 2805 – ті құрады.
Жинақ ісінің дамуы мен Қазақстандағы жинақ кассалары желісінің кеңеюі ең
алдымен халық шаруашылығының дамуымен, целиналық жерлерді жаппай игеру
нәтижесінде қызмет ететіндердің материалды жағдайының біршама өсуімен
негізделген. Бірқатар целиналық облыстардың: Көкшетау, Қостанай, Павлодар,
Солтүстік – Қазақстан және Целиноград жинақ кассаларының үлестеріне тек
1955 жылы ғана барлық салымшылардың шоттарының 44,1 пайызы мен
республикадағы қалған салымдардың қалдығының 44 пайызы келді. [21]
60 жылдардың басында жинақ кассалары пәтер үшін, коммуналды және
басқа да төлемдерді қабылдау бойынша операцияларға тартылды. Жинақ
кассаларына сонымен қатар кәсіподақтардың фабрикалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz