Қазіргі кездегі АҚ – ның экономикалық тұрғыдан бағалануы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Акционерлік қоғамның мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҚ қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің ерекшеліктері ... ... 18
2. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АҚ . ның ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН БАҒАЛАНУЫ
2.1 АҚ қазіргі кедегі экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.2 «THE ВЕST» Акционер қоғамның жұмыс атқару қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 АҚ . ның қазіргі кезде экономикаға қосатын үлесі ... ... ... ... ... ... . 53
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі ресурстарды басқарудың стратегияларын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2. ҚР коммерциялық банктердегі кірістер мен шығыстар құрылымын оптимизациялау
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Акционерлік қоғамның мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҚ қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің ерекшеліктері ... ... 18
2. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АҚ . ның ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН БАҒАЛАНУЫ
2.1 АҚ қазіргі кедегі экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.2 «THE ВЕST» Акционер қоғамның жұмыс атқару қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 АҚ . ның қазіргі кезде экономикаға қосатын үлесі ... ... ... ... ... ... . 53
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі ресурстарды басқарудың стратегияларын қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2. ҚР коммерциялық банктердегі кірістер мен шығыстар құрылымын оптимизациялау
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Акционерлік қоғамның мәні және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. АҚ қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің ерекшеліктері ... ... 18
2. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АҚ – ның ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН БАҒАЛАНУЫ
2.1 АҚ қазіргі кедегі экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.2 THE ВЕST Акционер қоғамның жұмыс атқару қызметінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 42
2.3 АҚ – ның қазіргі кезде экономикаға қосатын
үлесі ... ... ... ... ... ... . 53
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі ресурстарды басқарудың стратегияларын
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 86
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 88
КІРІСПЕ
Бәсекеге қабылетті Қазақстан үшін,
Бәсекеге қабілетті экономика үшін,
Бәсекеге қабылетті халық үшін!
Біздің елімізде Еуразия өңірі мемлекеттерінің әлемге танымал беделді
басшылары сапармен балып қайтты.
Қазақстан өэінің нысаналы дамуын Қазақстан-2030ұзақ мерзімдік
Стратегиясына сәйкес іске асырып келеді.
Бұл міндетті шешу үшін біздің экономикалық ,сондай-ақ,әлеуметтік
салаларда да Еуропалық стандарттарға жету стратегиясын әзірлеуге кірісуміз
керек.
Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканың
негіздерін құрудың маңызды шарттарының бірі акционерлік қатынастардың дамуы
болып табылады. Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделеген
шаруашылық құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді,
сонымен қатар алып-сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай
жасайды. Акционерлік қатынастар акционерлердің басқаруға және пайданы
бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің
акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік
қатынастардың әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде
қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.
Айта кету керек, дамыған нарықтық экономика жағдайында бір акцияға
түскен табыс, компанияның бір акциясының нарықтық бағасына әсер ететін ең
маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады, ол өкілетті статистикалық
зерттеулермен дәлелденген. Оның аналитикалық тұрғыда негізгі кемшілігі -
әртүрлі компаниялардың акцияларының нарықтық құнының бірдей еместігі
салдарынан оларды кеңістікте салыстыруға келмейтіндігі болып табылады.
Тақырыптың актуалдылығы: Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде АҚ
туралың заңының тиімсіз болуы, ал кейбір жағдайда АҚ-ның осы заңды
орындалмауына әкеп соқтырады. Осыған байланысты заңның кейбір бөлімдеріне
өзгертулер мен толықтырулар еңгізіп, АҚ басқару және іскерлік формасына ең
тиімді жайдайлар туғызу.
Тақырыптың мақсаты: еліміздегі рыноктық қарым-қатынастың дамуы
экономикалық саясатын бара-бар жүзеге асуын талап етеді,бұл акционерлік
қоғамдардың қызметін тиімді дамуына жолданған.
Ұсынылған дипломдық жұмысым Акционерлік қоғам қызметінің
экономикалық тиімділігі және оны бағалаутуралы қарастырылған. Бірінші
тарау АҚ мәні мен мазмұны, қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің
ерекшеліктері жайлы қарастырылған. Екінші бөлімінде АҚ қазіргі кездегі
экономикадағы рөлі, АҚ экономикадағы жұмыс атқару қызметінің ерекшеліктері,
АҚ қазіргі кезде экономикаға қосатын үлесі туралы талқыланған.
кәсіпорындарның жағдайы туралы. Ал үшіншісінде коммерциялық банктің
акционерлік қоғам ретінде дамуының негізгі бағыттары, коммерциялық
банктердегі ресурстарды басқарудың стратегияларын қалыптастыру жолдары
туралы негізделіп, қорытындымен аяқтала отырып, пайдаланылған әдебиеттер
көрсетілген.
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Акционерлік қоғамның мәні және мазмұны
Акционерлік қоғам дегеніміз қатысушылардың қоғамға деген міндеткерлік
құқықтарын куәланлдыратын, жарғылық капиталы белгілі бір акция санына
бөлінген коммерциялық ұйым. Акционерлер қоғамның міндеттеріне жауап
бермейді және тек сатып алған акция құнымен шығын тәуекеліне барады.
Қоғам балансында ескерілетін иелігінде жекелеген меншігі бар, өз
атынан заттай және заттай емес құқықтарды иеленіп жүзеге асыратын заңды
тұлға.
Акционерлік қоғам заңға қайшы келмейтін кез-келген іс-әрекетке құқылы.
Қоғамның іс-әрекеті негізінен құнды қағаздар мен акция операцияларынан
пайда табуға бағытталған.
Фирмалық аты мен жарғысында көрсетілгендей, қоғам жай және халықтық
болады.
Ашық АҚ-ң акционерлері өзге қоғам мүшелерінің келісімінсіз
меншігіндегі акциясын сата алады. Бұндай қоғам өзі шығарған акцияларын ашық
жазылу (подписка) мен олардың еркін сатылуын ҚР-ң заңы мен өзге құқықтық
актілеріне сәйкес жүргізе алады. Сонымен бірге қоғамның жарғысы мен ҚР
құқықтық актілеріне сәйкес келсе, акцияларына жабық жазылу құқығына ие.
Ашық АҚ акционерлер саны шектелмеген.
Акциялары тек құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген адамдар
арасында бөліске түсетін АҚ жабық болып табылады. Бұндай қоғам өзі
шығарған акцияларын ашық жазылуына (подписка) немесе басқа жолмен көптеген
өзге тұлғаларға ұсынуға құқығы жоқ. Халықтық АҚ акционерлер саны елуден
аспауы тиіс.
Егер акционерлер саны елуден асатын болса, халықтық АҚ бір жыл ішінде
елуден асатын болса, қоғам соттық тәртіппен жойылады. Халықтық АҚ мүшелері
басқа тұлғаға сататын жағдайда қоғам мүшелері ұсынған бағамен ерекше сатып
алу құқықына ие [1].
Қоғам құрылтайшылары арқылы қайта құрылуы немесе жұмыс істеп жатқан
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы (бірігу, бөліну, сіңіру, қайта құрылу)
мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап құрылуы деп есептеледі.
Қоғамның барлық органдарына және акционерлеріне талаптардың орындалуы
негізгі құжат қоғамның жарғысы болып табылады.
Акционерлік қоғамның акциялары
Акция – меншік титулы, жазбаша куәлік, акционерлік қоғам капиталына
қаржы салымын куәландыратын бағалы қағаз болып табылады.
Ол акция иесіне Акционерлік қоғамның істеріне қатысуға, салынған
капитал мөлшеріне байланысты белгілі көлемде дивиденд алуға құқық береді.
Акция иесі – акционер болып табылады. Акционер Акционерлік қоғамның
кредиторы болып табылмайды, сондықтан күнделікті дивиденд төлемін және
акцияны сатып алуына (егер акция курсы төмендейтін болса) фирмадан талап
етуге құқы жоқ. Акционерлердің жылдық табысының (дивиденд) көлемі баланста
көрсетілген табысына тәуелді. Жалпы акционерлік жиналыста осы табыс үлесін
дивиденд түрінде болу және төлеу, табысты қолдану сұрақтары шешіледі. Табыс
акция мөлшеріне байланысты пропорционалды бөлінеді.
Егер Акционерлік қоғам тиімді жұмыс істесе, онда акицонерлік капиталды
көбейтуге мүмкіндік болады. бірақ акция иелері акционерлер санын көбейтуге
ұмтылмайды, себебі әр акционер қайта шығарылған акцияны алуға ерекше құқық
алады. Әрбір акционер ескің акция мөлшеріне пропорционалды суммада жаңа
акция ала алады [2].
Бағалы қағаздар нарығында, әсіресе қор биржасында, компанияның іс
жүзіндегі қоры ешқандай шайқалусыз дамуына қарамастан, бір кәсіпорынның
акциясы бір уақытта әр түрлі баға (курсқа) ие бола алады.
Акционерлік қоғам табысы келесідей қолданылады: бір бөлігі акционерлер
арасында таратылады, екінші бөлігі акционерлік қоғамның резервіне
бағытталып, капитал ұлғаюына немесе кәсіпорын құлдырағанда дивиденд төлеуге
қолданылады.
Әдетте, Акционерлік қоғам жасырын резервтердің өсіруге жағдай
жасайтын саясатты жүргізеді. Резервте жиналымдар біткеннен кейін
акционерлік компания дивидендтерін төмендетеді. Бұл Акционерлік қоғам
күйреуінің бірінші белгісі. Акция иелері аз дивидендтер әкелетін
акциялардан құтыла бастайды. Бұл акция курсының номиналды құнынан
төмендеуіне әкеледі. Егер Акционерлік қоғам қызметін тоқтатса, онда акция
ұстаушылар Акционерлік қоғамға салған қаржысын толығымен жоғалтады, ал
акция ешкімге керек емес қағазға айналады.
Акционерлік қоғам қалыпты жұмыс істеген жағдайда акция ұстаушы өз
акциясынан қоғам жұмысына сәйкес дивиденд алады. Мысалы, 50 теңгелік акция
табысы 6 теңге құрайды. Сондықтан, бір акция дивидендті 6 теңге құраса,
онда акционер жылдық 12% алады. Қоғам құрылған кезде алғашқы акциялар
номиналды құны бойынша сатылады. Кейіннен олар өте жоғарырақ курс бойынша
сатылады. Бұл жағдайда табыс көлемін іс жүзінде келесі формула бойынша
анықтайды:
Қор биржасында және банкте акция сатылу мен сатып алу бағасын акция
курсы деп аталады. Ол негізгі екі факторға тәуелді: дивиденд мөлшеріне және
саудалық пайыз көлеміне. Әрине, төленетін дивиденд көлемі жоғары болса,
яғни оның курсы жоғары.
Акция сатып ала отырып, ақшалай қаржы иесі әрдайым алынған
дивидендтің, аз капитал салымын берік табысқа кепіл беретін банк немесе
өнеркәсіп облигациясынан кепілмен ала алатын табыстармен салыстырады.
Банктік пайыздық көрсеткіш акция курсының төмендеуі мен жоғарылауына
әсер ететін фактор: банктік пайыз жоғары болған сайын, қор биржасындағы
акция курсы соншалықты төмендейді және керісінше. Айталық, акцияның
номиналды 100 теңгелік құны 12 теңге көлемінде дивиденд әкеледі, ал
ссудалық пайыз көлемі – 4. Онда бұл акция қор биржасында 360 теңге курспен
сатылады, өйткені дәл осындай соммамен банкке жылдық 4% есеппен қойылған
сомма 12 теңге әкеледі.
Сонымен, акция курсы өзімен капитализацияланған дивидендті көрсетеді,
оны мына формуламен есептейді:
Берілген түсініктегі шамалар акция курсының әрдайым тербелінуі,
акцияның сұраныс пен ұсыныс қатынасына тәуелді [3].
Қоғам акция ұстаушыға түрлі артықшылықтарды беретін және атаулы акция
түрлерін шығарады. Акция ұстаушы – заңды түрде компанияның акционері екенін
куәландырады. Атаулы акцияларды шығарғанда, оларды тек акционерлік кітапқа
енген акционерлер иемдене алады. Әр түрлі елдерде, қоғам қызметін реттейтін
түрлі заңдар бар. Біреулерінде ұсынушыға, ал екіншісінде атаулы акциялар
көп кездеседі. Акцияның әр түрлі артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие.
Ұсынушыға арналған акция сату операцияларында қолдануға ыңғайлы. Бұл
жағдайда компания акция иелерінің аттарын білмейді. Осылайша акцияларды
сату және сатып алуда қоғам құрылтайшыларына және акционерлеріне түрлі
қиыншылық туғызуы мүмкін.
Акциялар тағы жай және артықшылығы бар болып бөлінеді. Жай акция –
акционерлік құқықта негізінде көрсетілген қоғам табысына сәйкес дивиденд
алуға құқық береді. Артықшылығы бар акция жағ акцияға қарағанда ұстаушыға
түрлі формада көрсетілетін арнайы басымдылықтарға ие. Басымдылықтардың
бірі, қоғам акцияларына табыс деңгейі аныталғанға дейін кепілді табыс
нормасы төленеді. Артықшылығы бар акцияның екі түрі бар. Біріншісі: нақты
белгіленген дивидендті бар акция, бұнда қоғам қызметінің нәтижесін
байланыссыз алдын ала келісілген табыс төленеді. Артықшылығы бар акцияның
бұл түрі өз мәні бойынша облигациядан айырмашылығы жоқ. Бұндай акция өте
сенімді, бірақ олардың дивидендтің жоғарлауы болмайды. Артықшылығы бар
акциялардың сату барысында компания акцияның тұрақты бағасын қояды. Бұл
жағдайда, олардың бұрынғы иелері, акцияларды биржалық курспен сатудан
түскен пайданы бөлуге қатыса алмайды. Артықшылығы бар акция ішінде нақты
белгіленген дивидендке қоса, қосымша шектеулі көлемде табыстың белгілі бір
бөлігі төленеді. Сонымен қатар, артықшылығы бар акция иемденушілер,
компания жойылғанда, қоғам мүлігін бөлуде басымдылыққа ие болады.
Компания жай акциялар бойынша қарыздарды өтеу бұрын, артықшылығы бар
акция иемденушілерге, сол акцияның номиналды құнынан жоғары, яғни нарықтық
курсты толығымен жабатын сомма төленеді. Соған қарамастан, артықшылығы бар
акция иемденушілеріне қоғам жойылуында теріс жақтары бар. Қоғамды заңды
түрде жасырын резервтер болады. Оларды бөлу көбінесе жай акцияларға кетеді,
сондықтан жай акцияларға төлегенде олардың номиналдық құнынан әлде қайда
жоғары болады.
Фирманың стратегиясын және қоғам ісінің негізгі бағытын акционерлер
жиналысы мен директорлар кеңесі шешеді. Ал барлық шаруашылық – жүргізу
процессін және фирманы басқаруды атқарушы орган жүзеге асырады [4].
Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғам туралы" заңына сәйкес
қоғамның ағымдағы ісін басқаруды қоғамның жеке атқарушы органы жүзеге
асырады.Коллегиялық атқару органының басшысы жеке атқару органы болып
табылады.
Атқару органының өкілеттілігі Заңда анықталып, жалпы түрде ол:
қоғамның ағымдағы ісін басқаруда барлық сұрақтарға, тек жалпы акционерлік
жиналыс пен директорлар кеңесіне қатысты сұрақтардан басқа сұрақтарды шеше
алады. Бас директорлардың және ол басқаратын билеудің өкілеттігіне Заңда
көрсетілмеген. Ол қоғамның жарғысында жеке және коллегиалдық атқару органы
біркелкі көсетілген. Билеудің де жүргізу ісі Заңда қарастыырылмаған. Ол
жарғыда немесе директорлар кеңесімен бекітілген ішкі құжатта анықталған.
Заңда тек, атқару органының отырысының протоколына және билеу отырысы
немесе лирекция шешімі негізінде қоғам атынан барлық құжаттарға қол қоятын
бас директор.
Осыған байланысты, қоғам атқару органының ісі Заңда жалпы түрде
берілген. Басқа органдармен нақты қарым-қатынасын анықтауға директорлар
кеңесіне қалдырылды.
Атқарушы орган
1. Ағымдағы қызметке атқарушы орган басшылық етеді. Атқарушы орган
алқалы немесе жеке-дара болуы мүмкін.
Атқарушы орган қоғам қызметінің осы Заңда, Қазақстан Республикасының
өзге де заң актілерінде және қоғамның жарғысында қоғамның басқа органдары
мен лауазымды адамдарының құзыретіне жатқызылмаған кез келген мәселесі
бойынша шешім қабылдауға құқылы.
Атқарушы орган акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің
шешімдерін орындауға міндетті.
Атқарушы органның вето құқығы белгіленген мәселелер жөніндегі
шешімдері "алтын акция" иесімен келісілуге тиіс.
Егер мәміле жасасу кезінде тараптардың қоғам белгілеген шектеулер
туралы білгендігін дәлелдесе, қоғам өзінің атқарушы органы осы шектеулерді
бұза отырып жасаған мөміленің жарамды екеніне дауласуға құқылы.
2. Қоғамның акционерлері және оның акционерлері болып табылмайтын
қызметкерлері алқалы атқарушы органның мүшелері бола алады.
Атқарушы органның мүшесі директорлар кеңесінің келісімімен ғана басқа
ұйымдарда жұмыс істеуге құқылы.
Атқарушы орган мүшесінің функциялары, құқықтары мен міндеттері осы
Заңмен, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерімен, қоғамның
жарғысымен, сондай-ақ аталған адам мен қоғам арасында жасалатын жеке еңбек
шартымен белгіленеді. Қоғам атынан атқарушы органның басшысымен жасалатын
жеке еңбек шартына директорлар кеңесінің төрағасы немесе осыған жалпы
жиналыс немесе директорлар кеңесі уәкілеттік берген адам қол қояды.
Атқарушы органның қалған мүшелерімен жасалатын жеке еңбек шартына атқарушы
органның басшысы қол қояды.
Атқарушы орган басшысының өкілеттігі
Атқарушы органның басшысы:
1) акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесі шешімдерінің
орындалуын ұйымдастырады;
2) үшінші тұлғалармен қатынастарда қоғам атынан сенімхатсыз әрекет
етеді;
3) үшінші тұлғалармен қатынастарда қоғам атынан өкілдік ету құқығына
сенімхат береді;
4) қоғам қызметкерлерін (атқарушы органның мүшелері болып табылатын
қызметкерлерді қоспағанда) қабылдауды, ауыстыруды және жұмыстан босатуды
жүзеге асырады, оларға көтермелеу шараларын қолданады және тәртіптік
жазалар қолданады, қоғамның штат кестесіне сәйкес қоғам қызметкерлерінің
лауазымдық айлықақыларының және айлықақыларына дербес үстемеақылардың
мөлшерін белгілейді, атқарушы орган мен коғамның ішкі аудит қызметінің
құрамына кіретін қызметкерлерді қоспағанда, қоғам қызметкерлеріне берілетін
сыйлықақы мөлшерін айқындайды;
5) өзі болмаған жағдайда өз міндеттерін атқаруды атқарушы орган
мүшелерінің біріне жүктейді;
6) атқарушы орган мүшелерінің арасында міндеттерді, сондай-ақ
өкілеттік саласын және жауапкершілікті бөледі;
7) қоғам жартысында және қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы мен
директорлар кеңесінің шешімдерінде бслгіленген өзге де функцияларды жүзеге
асырады [5].
Акционерлік компанияның қызметін басқарудың негізгі принциптері:
Акционерлік компанияны басқару процесін ұйымдастыруда маңызды роль
негізгі принциптерге беріледі. Экономикалық әдебиеттерде принцип түсінігіне
экономикалық қатынасқа қатысушылар арасындағы байланыс заңдылығын
көрсететін негізігі ережелер енеді. Жеке авторлар принцип мазмұнына әр
түрлі талқылама береді. Мысалыға, К.Джексон принципті бастапқы концепция –
нарықтық өзара іс қимылға қатысушылардың мінез құлқын регламенттейтін
басшының идеясың, деп анықтайды. Біздің көз қарасымыз бойынша бұндай
анықтама принципң мазмұнының түсінігіне өте кең талқылама. Шынында да
бұндай кең мағына тауар-ақша қатынасының заңдылығын көрсететін теориялық
постулаттар мен концепцияларға қолдануға болады. Л.Хамердің ойынша
бірлескен қызметте немесе
бәсекелістікте, іскерлік шарт жасағанда контрагенттер қолданатын іс-
әрекеттің жалпы ережесі мен нормасың, деп принципті түсіндіреді. Біздің
ойымызша, Л.Хамердің экономикалық принциптердің мінез-құлқына бағытталған
асыра сілтеме талқыламасы экономикалық принциптерді негіздеуі мен өндірімі
субъективизмге алып келуі мүмкін. Негізгі принциптер экономикада объективті
экономикалық заңдылықтармен байланысты болады. Бірақ сонымен қоса
принциптер объективті мазмұннан бөлек экономикалық қатынасқа қатысушылардың
белгілі бір дәстүрлеріне сәйкес іс-әрекетін субъективті элементтермен
рәсімдейді.
Басқарудың негізгі принциптерінің түсініктемесін бергенде, әр бір
принципті рәсімдеуде субъективті элементтер жалпы экономикалық принциптерге
қарағанда маңыздырақ роль атқарады. Сонда да, маңыздылығына қарамастан
объективті мазмұн шешуші болып табылады. Мысалы, принциптердің кезкелген
нормативтік құқықтық рәсімделуі. Басқару принциптердің мазмұнының
басымдылығы сыртқы формалардың сақталуында, волюнтаристік елемеушілік
принцип мәнділігінде анық шектеушілік қызметін атқарады. Мысалыға,
компанияның ұзақ мерзімді стратегиясына байланысты шешім қабылдағанда
акционерлердің барлық топтарын, тәуелсіз эксперттер мен консультанттарды
тарту арқылы коллегиялдық принципті ұстануға болады, бірақ соңғы шешім
акциялардың басқару пакетін иемденушілердің мүддесіне сай қабылданады. Ірі
компанияларды басқару тәжірибиесінде, сыртқы көрінісінде заңды талаптармен
формалды процедураларды сақтап, колданған кезкелген принциптердің мазмұнын
бұзатын түрлі сұр технологиялардың қолдану кезігеді. Сондықтан принциптің
формалды процедурасына емес оның мәнін сақтауға аса маңызды акцент аудару
керек [6].
Басқару принциптерінің құрылымы мен салыстырмалы мәндігі әр түрлі
менеджмент мектептерінің өкілдері арасында өткір дискуссия тақырыбы болып
табылады. Неотейлоризмді жақтаушылар басқару принциптер жүйесінің
көпсатылығын алға тартады. Оған олар жалпы корпоративтік стратегияны жүзеге
асырумен зерттеу принципін қосады. Екінші сатысына – іскерлік стратегияны
жүзеге асыру принципін, үшінші сатысына – функционалды стратегияны жүзеге
асыру принципін, ал төртіншісіне – жеке басқару функциясын регламенттейтін
негізгі ережелерді жүзеге асыруын, яғни ұзақ мерзімді болжамдауды
регламенттейтін ережелер, стратегиялық жоспарлау ережелері, стратегиялық
жоспарларды ұйымдастыру мен координациясын іске асыратын ережелер т.б.
қосады. Біздің ойымызша, неотейлоризм өкілдері басқару принциптерінің
көпсатылығын ұсына отырып, жалпы корпоративтік басқару принциптерді
қамтитын негізгі түсініктің түбін қарастырмаған, өйткені жеке
процедураларды жүзеге асырғанда олардың нақты ережелерін теңейді. Мысалға,
ұзақмерзімді жоспарлауды бірінші дәрежелі, жалпы корпоративтік басқаруды
ұйымдастыру тиімділігін, ұзақ мерзімді мақсаттарды жүзеге асыру процесі
ретінде алдын ала анықтау болып табылатын басқару идеясымен теңейді.
Бұл мәселенің келесі ұшқарлығы стратегиялық менеджменттің негізгі
принциптерін мұқият зерттеумен барлау, объективті қажеттілігін елемеушілік
болып табылады. Мысалы, класикалық болып қалған И.Ансоффаның Жаңа
корпоративтік стратегияң еңбегінде көрестілген басқарудың негізгі принципін
қолданумен проблематикасын анықтау шетте қалады. Бірақ автор бірнеше
негізін қалаушы принциптерді жүзеге асыруына жанама нұсқау береді. Бұл
негізінен стратегия мақсатының оперативтік принципінің басымдылығы.
А.Томпсонмен А.Стриклендтің Стратегиялық менеджмент: стратегияны
зерттеумен жүзеге асыру өнерің деген еңбегінде де басқарудың негізгі
принциптерінің проблематикасын айналып өтеді. Бірақ автор, ең болмағанда,
төрт негізгі принципке қатаң ұяды. Мұндай жағдайды ғылыммен өнер синтезі
ретінде жалпы түрде басқаруды, ал жеке түрде стратегиялық менеджментті
қарастырумен байланысты менеджмент әдістемесі және дәстүрлі теориясы арқылы
жартылай түсіндіруге болады. Менеджментке мұндай көзқарас жетерліктей қатаң
шығармашылық тапқырлықтың шекарасына көңіл адармауына нұсқайды. Бұл әсіресе
менеджменттің негізгі принциптеріне жүгінетін ірі компанияларды басқаруда
нақ анықталады.
Басқару принциптерінің маңыздылығы бірінші дәрежелі екенін ашық
қабылдайтын зерттеушілер арасында да жеке принциптердің мәнділігі, олардың
сандық құрамы, корпорацияны толық немесе оның бөлек функционалды
құрылымдарын басқару кезінде принциптерді маңыздылығы бойынша тізу жөнінде
ортақ пікір жоқ. Түрлі көзқарастарды талдау түрлі менеджмент мектептеріне
жататын зерттеушілердің пікірінің басқарудағы жеке принциптерінің мәнділігі
мен олардың өз-ара салмақ қатынасындаң ажырайтындығын көрсетеді. Сонымен
бірге, егер неотейлоризм өкілдері стратегиялық басқарудың қатаңң жүйесінің
негізі ретінде дара басқару принципінің маңыздылығын алға тартса, адамдар
қатынасың мектебінің өкілдері дара басқару принципін абсолюттеуге біршама
табандылықпен қарсы тұрып, оны біртұтас дара басқарумен коллегиялық
принциптердің диалектикалық балансында тек бір әлпеті ретінде қабылдайды,
яғни дара басқаруды міндетті түрде шектеулі қолданып, мүмкіншілігінше
стратегиялық шешімді коллегиялық түрде қабылдау керек деп санайды. Түрлі
мектептер өкілдерінің басқа принциптерге көз қарасын талдағанда да
пікірлердің алшақтығы немесе қарама-қарсы пікірлер де кездеседі.
Басқару принциптерінің сандық қатынасы бойынша келесі көзқарастар бар:
- негізгі принциптерді шектеулі көлемде қолданып, оларды стратегиялық
шешімдерді қабылдауда және зерттеулерде қатаң ереже ретінде қолдану керек;
- функционалды және оперативті стратегиясын, негізгі бөлімшелердің
іскерлік стратегиясын және корпоративтік стратегиясын дайындауды және
жүзеге асыруды принциптерді үлкен көлемде және түрлі үйлесімде қолдану
керек;
- бүкіл компанияны басқаруын ұйымдастыруна негізгі принциптерді қосатын
көпсатылы иерархиялы принциптерді;
- стратегиялық басқарудың жеке функционалды және өндірістік бөлімшелердің
ерекшеліктерін көрсететін арнайы принциптерді;
- төменгі сатыдағы басқарушылық иерархиясының стратегиялық шешімдерді
ұйымдастыру технологиясын анықтайтын ережелер мен регламенттерді қолданған
жөн [7].
Біздің ойымызша, міндетті түрде комлексті тәсілді қолданған жөн.
маңызды стратегиялық шешімді дайындауда, негізгі принциптер түрінде
жасалған нағыз басқарушылық идеясын мейлінше шектелген көлемде қолданған
жөн. Олар бұзулғанда немесе балансталмаған түрде қолдану өндірістік-
коммерциялық іскерлтің тиімділігін бірден төмендетуі мүмкін. Сонымен қатар
компанияның жеке бөлімшелерінде жалпы корпоративті стратегиялық шешімдерді
жүзеге асыруда, өндірістік, инновациялық, инвестициялық, маркетингтік
қызметерінің арнайы ерекшеліктері көрсетілген қосымша мамандандырылған
принциптер мен ережелерді қолдану жөн. Комплекстік тәсіл, принциптер мен
ережелерді қолдану сферасының маңыздылығы бойынша иерархиялығын бөлу ғана
емес, сонымен бірге, принциптердің қарама-қарсылығын жоюды қамтасыз етеді.
Комплексті тәсілдің тағы да бір артықшылығы, принциптер мен ережелердің
жиынтығын қолдануда кумулятивті эффектке жету болып табылады.
Басқаруды ұйымдастырудың принциптері мен ережелеріне комплекстік
тәсілін қолдану кестеде жақсы көрсетілген, онда түрлі иерархиялық сатыда
тұрған арнайы принциптер көрсетілген нақты компанияның қалыпты даму
стратегиясын дайындау мен жүзеге асыруда қолданатын негізгі принциптер
иерархияның жоғарғы сатысының функциясын атқаратын жүйе үсті деңгейінде
көрсетілген. Олар тек нарықтық экономика жағдайында өндірістік коммерциялық
іскерліктің дамуын анықтайтын басқару идеясының концепциясын қамтып қоймай,
сонымен қатар түрлі табиғи технологиялар және әлеуметтік экономикалық
жүйедегі басқарудың жалпы заңдылығын қамтиды. Жүйе үсті деңгейге кіретін
принциптерді тізбекті және өнерлі қолданған жағдайда нақты компанияның
іскерлігін ұйымдастырудың жалпы форматын, стратегиялық басқарудың негізгі
принциптерін анықтауға және бұлжытпай орындаудың метолдологиялық базасын
және фирмаішілік иерархиясында одан да төмен тұрған деңгейлерде қолданатын
принциптер мен ережелерді береді.
Ұйымдастыру теориясының ішінде жүзеге қиын асатын принцип құрылыммен
функция бірлігінің принципі. Ірі әлеуметтік экономикалық жүйеде сонымен
бірге көпсалалы компанияда құрылым функцияларының байланыс проблемасымен
айналысатын мамандар зерттеуінде құрылым функциясының үйлесімділігін
анықтау үшін әр түрлі критериялар мен тәсілдер қолданады. Осы күнге шейін
өндірістік маркетингтік қаржылық инновациялық және тағы басқа қызметтердің
осы компания бөлімшелерінің құрылымының арасында функцияны қаншалықты
рационалды бөлгеніне объективті баға беретін жалпы танымал критериялар мен
көрсеткіштердің жоқтығы. Сондада компанияның құрылым функциясының жеке
есептерін мамандар сәтті шешеді. Құрылыммен функция жетілдіру қатынасында
стратегиялық басқарудың сұрақтарын қиын шешілетін көп менеджерлер
мойындайды. Жалпы корпоративтік принципті құруда құрылыммен функция
принцибін міндетті түрде нақты анықтау керек.
Компанияның қалыпты дамуында басқарудың тиімді ұйымдастыру үшін
иерархиялық принциптік маңыздылығына күмән келтірмейді. Кез келген компания
бірнеше иерархиялық сатыдан тұрады. Иерархиялық сатысының саны компанияны
басқару ерешелігін анықтайтын маңызды көрсеткіш. Акционерлік емес
компанияларға қарағанда акционерлік компанияларда көп иерархиялы болып
келеді. Акционерлік иерархияның жоғарғы сатысы акционерлердің жалпы
жиналысы болып табылады. Мұнда компания дамуының маңызды сұрақтары
шешіледі. Акционерлік қоғамның өндірістік және коммерциялық қызметінің
түрлілігіне байланысты үш-төрт иерархия сатысы болады. Иерархия сатысы
арасындағы құқық пен міндеттерінің бөлінуі басқару сапасына және
компанияның қалыпты дамуына әсер етеді. Жалпы корпоративтік принциптерді
құруда иерархиялық принцип талаптарын анықтау керек [8].
Сыртқы ортамен байланыстың мақсаттылық принцип қатынасында
корпоративтік менеджмент зерттеуінде түрлі көзкарас бар. Бір зерттеушілер
мысалыға Дж.Робертс бұл принциптерді жеткізушілермен тұтұнушылармен және
басқа іскер серіктермен өзара байланысында компания позициясының қатаң
ұстануы деп түсінеді. Басқа да көзқарастар айтылуда. Мысалы, Т.Скарлет бұл
принципті әлеуметтік экономикалық қоршаған ортаның өзгермелі шартына терең
адаптацияның объективті қажеттілігі ретінде талқылайды. Тәжірибеде түрлі
компаниялар аралық тәсілді қолданады олар сыртқы факторлардың осы немесе
басқа қатынастарына қарағанда компанияның позициясы күшті кезінде
контрагенттермен бәсекелестермен өзара байланыста өз шарттарын қосатын
агресивті стратегияны қолданады. Егер сыртқы факторлардың кейбір
қатынастарына байланысты компания позициясы әлсіз болғанда оңай икемделетін
стратегияны қолданады. Яғни компанияның мүддесін белгілі бөліктерін
көрсететін компрамисті шешім іздеу. Кезкелген жағдайдағы қатаң немесе
жұмсақ әдістер қоршаған ортамен өзара байланысқанда компания өз мүдделерін
табандалықпен қорғайды.
Жалпы корпоративтік принциптерді қарастырғанда компания бөлімшелердің
сонымен бірге түрлі сыртқы контрагенттермен өзара қатынасының арасындағы
тиімді байланысты басқаратын ережелерді көрсету керек. Бұл ережелер жалпы
басқару принциптерінен шығуы немесе осы принциптердің жеке аспектісін
мазмұыныда көрсетілуі керек.
Нарықтық экономикалық қызметтің ережелерімен жалпы корпоративтік
принциптерінің өзара байланысы күрделі диалектикалық мінезді алып жүреді.
Нарықтық шаруашылықтың негізінде, өндірістік экономикалық байланысты
қалыптастыруда, бизнес сферасын таңдауда фундаменталды принцип жатыр. Бұл
принципті абсолютті деңгейге шығаруға болмайды, өйткені мемлекеттік араласу
немесе нарықтың белгілі бір секторының монополиялануына байланысты дын
шектелуі мүмкін. Бірақтан да, таңдау еркінділігі түрлі тәуекелдермен
байланысты.Егер компания ішіндегі жоғарғы сатылы менеджерлер жоспарлы және
алдын ала көрудің жоғары деңгейіне қол жеткізе алатын болса, онда
әлеуметтік-экономикалық сыртқы ортамен байланыста, әрдәйім стихиялы және
алдын ала анықсыздығы кездеседі. Осы жағдайда компания басшылары өндірістік
және коммерциялық іскерліктің стратегиялық басқаруды құрғанда еркін
кәсіпкерліктің диалектикалық қарама-қайшылығын есепке алып отыру керек.Бір
жағынан компанияның қызметінің параметрлерін таңдауда нарықтық еркіндіктің
өз-ара байланысын максималды қолдану керек. Басқа жағынан нарықтық
шаруашылық дамуының стихиялық, алдын ала белгісіздік элементтерінің зиянын
мүмкіндігінше минимумына дейін төмендету керек. Дәл осылай жалпы
корпоративті принциптер мен басқа да нарықтық фундаменталдық принциптерді
дайындауда және жүзеге асырудың арасындағы тікелей байланыс байқалады.
Компанияның даму стратегиясын дайындауда қызметтің жеке түрлерінің және
жалпы бизнестің ұтымды тәуекелділік деңгейін жақсылап есептеу өте маңызды
[9].
Ірі акционерлік компанияның негізгі басқару принциптерін дайындауға
және жүзеге асыруға жүйе үсті денгейдің принциптер мен пастулаттарының әсер
етуінің жалпылай қарастырғанда келесідей пікірлерді атап көрсетсек болады:
- ірі акционерлік қоғамның қалыпты дамуынның сапалы стратегиясын
дайындауда жалпы ғылыми принциптер мен постулаттарды шығармашылық түрде
қолданған жөн. Оларды рациналды түрде қолданғанда статегиялық басқарудың
ғылыми методологиялық базасын құруға мүмкіндік береді;
- нарықтық экономиканың жүзеге асуының принциптері, компанияның өндірістік-
коммерциялық қызметін толығымен қамтиды және сыртқы экономикалық ортамен
байланыстын стратегиясын дайындаудың негізі болады;
- жүйе үсті постулаттары мен принциптерінің бірыңғайлығы, акционерлік
компанияны басқарудың жалпы принциптерінің құрылуы мен табылуын, ізденістін
теоритикалық-методологиялық бағытын анықтайды.
Басқару бойынша әдебиеттің түрлі авторлары жалпы корпоративтік
стратегиясының дайындау мен жүзеге асыруының көп көлемді принциптерін
құрады.Сонымен қатар, ірі акционерлік компанияның ерекше стратегиялық
дамуын көрсететін бөлек принциптерді ұсынады.Біз жүргізген талдау жалпы
корпоративтік принциптердің отыздан астам түрін анықтауға мүмкіндік берді.
Бұл зертеуде көрсетілген принциптер мен ірі акционерлік компанияның
негізгі басқару принциптерін дайындауға және жүзеге асырудың негізгі
ережелерінің көптеген модификатцияларының артықшылықтары мен кемшіліктерін
түбегейлі ашып көрсетуге мүкіндігі жоқ.Сондықтан, біздің ой-пікірімізді
кезкелген принциптер ізденісінің жеке аспектісіне, құрылыуына және ең
негізгісі оны қолдануының мақсаттылығын дәйектеуге саламыз. Біздің
ойымызша, басқарудың негізгі принциптері бір жақты, метафизикалық, ішкі
диалектикадан ажыраулы болмауы керек [10].
1.2 АҚ қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің ерекшеліктері
Ең алғашқы акционерлік қоғамдар біздің елде 15.12.1990 жылы “Меншік
туралы” және 13.02.1991 жылғы “Қазақ ССР-індегі кәсіпорындар туралы”
Заңдарды жүзеге асырумен пайда болды. Ал одан кейінгі қабылданған
26.06.1991 жылғы “Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар
туралы” және 22.06.1991 жылғы “Мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру туралы”
Қазақ ССР-інің Заңдарын ресми түрде бекітіп, акционерлік қоғамдар мен
бағалы қағаздар түсініктеріне заңды түрде анықтама беріліп, мемлекеттік
кәсіпорындарды республика үшін жаңа шаруашылық жүргізуші субъекті формасына
түрлендіру реті мен мерзімі анықталды [13. 74 б.]. Яғни, акционерлік
қоғамдар ең алғаш бізде мемлекеттік меншікті жекешелендірудің бір түрі –
акционерлендіру негізінде пайда болды. Жекешелендірудің негізгі мақсаттары:
1) Рентабельділігі төмен және тиімсіз мемлекеттік кәсіпорындарды
субсидиялау мен дотациялау негізінде пайда болған бюджет дифицитін
азайту;
2) Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін көтеру және сол арқылы
Ұлттық экономиканың тиімділігін өсіру болып табылады.
Бірақ, постсоциалистік елдердегі жекешелендіру ерекшелігіне оның, ең
алдымен, экономикалық жүйенің сипатын өзгертуге бағытталуы және рыноктық
қатынастарды қалыптастырудың алғышарты болып табылатындықтан, еліміздегі
жекешелендірудің, соның ішінде, оның негізгі формаларының бірі –
акционерлендіру процесін жүзеге асыруда бірқатар ерекшеліктер орын алды
[11].
Қазақстан Республикасында меншікті рефрмалаудың бірінші кезеңінде (1991-
1992 жылдары) акционерлендіру өзінің қажетті деңгейіндегі дамуына ие бола
алмады. 1992 жылдың аяғында Қазақстанның халық шаруашылығында барлық
жекешелендірілген объектілер санының 8.4%-ы ғана акционерлендірілді, онда
барлық халық шаруашылық жұмысшыларының 4%-ы ғана жұмыс істеді және мұнда
өнеркәсіп өнімдерінің 16.3%-ы өндірілді. Акционерлендіру процесі өнеркәсіп,
сауда, құрылыс және көлік саласында неғұрлым белсенді жүрді, барлық
акционерлендірілген кәсіпорындар ішінде сәйкесінше 42.3%; 15,5%; 12,5% және
7,5%-ды құрады. Облыстар мен қалалар арасында акционерлендірудің жоғары
үлесі Алматы қаласына – 15,9%, Павлодар облысына – 12.6%, Оңтүстік
Қазақстан – 8.6% , Қарағанды және Көкшетау –7.5 %-дан, ал ең төмені - Батыс
Қазақстан – 1.0%, Жезқазған –1.2% және Солтүстік Қазақстан –1.7%-дан
келген.
Бұл, ең алдымен, ҚР-дағы мемлекеттік меншік объектісін мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің бірінші кезеңінің ерекшелігі мен
идеологиясына байланысты болды, яғни әртүрлі себептерге байланысты бұл
процесті жүзеге асырудың акционерлендіруден басқа экономикалық формалары
таңдалды.
Тек қана Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы (ІІ кезең)
мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасын
қабылдаумен бұл бағыт түбірімен өзгеріп, акционерлік қатынастардың дамуына
ерекше көңіл бөліне бастады. Нәтижесінде, мемлекеттік кәсіпорынды
акционерлендіру процесінің дамуы жедел қарқынға ие болды. Бұл Қазақстандағы
мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекешелендірудің басталуымен байланысты
болды. Төмендегі 1-кестеде Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру
нәтижесінде орын алған акционерлендіру процесінің деңгейін көруге болады.
Сондай-ақ, осы кестеден 1992 жылмен салыстырғанда 1994 жылы акцинерлендіріу
деңгейінің өскендігін көруге болады. Және де оның жоғары деңгейі 1992 жылы
Жамбыл мен Павлодар облысында орын алса, ал 1994 жылы Маңғыстау мен Ақтөбе
облыстарынан байқауға болады. Қазақстан Республикасы бойынша жалпы 3 есеге
жуық өскендігі байқалады 8,4-тен 25-ке.
Кәсіпорынның нарықтық белсенділігін сыпаттайтын негізгі көрсеткіштер:
• Бір акцияға түскен табыс (пайда);
• Акцияның құндылығы;
• Бір акцияның баланстық құны;
• Акцияны котировкалау – бағалау коэфиценті;
• Бір акцияның табыстылығы;
• Дивидендтерді төлеу коэфиценті (төленген дивиденттер үлесі,
дивидендтік шығу);
• Тұрақты өсу коэфиценті;
• Капиталдандыру коэфиценті; [12].
Бұл көрсеткіштерді талдау қор биржасында тіркелген және сонда
өздерінің құнды қағаздарын бағалайтын компанияларда орындалады. Талдау
тікелей қаржы есебі бойынша ғана орындала салмайды, оған қосымша ақпарат
керек. Біздің елімізде құнды қағаздар бойынша терминология әлі қалыптасып
болмағандықтан, келтірілген көрсеткіштер атауы шартты болып табылады.
Акцияға түскен табыс. Инвестор акцияны сатып алғанда, әрқашан дивиденд
түрінде алатын болашақ табысты бағдарға алады.Өйткені, компанияның табысы
дивидендтер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан және келешекте
акцияның рыноктық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан
акцияға табыстылық коэффициентіне қызығушылық білдіреді. Ол таза табыстан
айырықша акциялар бойынша дивидендтерді алған соңғы қалдықтың, шығарылған
және қолдағы әдеттегі акциялардың жалпы санына қатынасы ретінде формуламен
есептеледі.
бір акцияға түскен таза табыс;
таза табыс;
айрықша акциялар бойынша дивидендтер;
айналымдағы әдеттегі акциялар саны.
Бір акцияға түскен табыс, айналымдағы әдеттегі әрбір акцияға таза
табыстың қанша үлесі тиетін көрсетеді (айрықша акциялар бойынша төленген
дивидендтерді алып тастағанда). Айналымдағы акциялар жалпы шығарылған
әдеттегі акциялар мен меншікті портфельдегі акциялар саны арасындағы
айырмамен есептеледі.
Акцияға түскен табыс – бұл сол бойынша төленетін жыл сайынғы табыс.
Осы көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігін жанама түрде сипаттайды,
бірақ қаржылық стратегияның үлкен ықпалында болады, өййткені кәсіпорынның
өз табысын өндіріске қосымша қайтадан инвестициялау (реинвестиция)
қажеттіг, акция бойынша төленетін табыс мөлшерінің азаюына әкеліп
соқтырады. Акцияға табыстың нақты шамасы басұа көрсеткіштен – үлестіру
нормасынан тәуелді, ал соңғысы дивиденд түрінде төленген табыс сомасын
барлық таза табысқа бөлу жолымен есептеледі [13].
Айта кету керек, дамыған нарықтық экономика жағдайында бір акцияға
түскен табыс, компанияның бір акциясының нарықтық бағасына әсер ететін ең
маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады, ол өкілетті статистикалық
зерттеулермен дәлелденген.
Оның аналитикалық тұрғыда негізгі кемшілігі - әртүрлі компаниялардың
акцияларының нарықтық құнының бірдей еместігі салдарынан оларды кеңістікте
салыстыруға келмейтіндігі болып табылады.
Акциялардың құндылығы. Ол акцияның нарықтық бағасын акцияға түскен табысқа
бөлгендегі бөлінді ретінде формуламен есептеледі:
• акцияның құндылығы;
• акцияның нарықтық бағасы;
• бір акцияға түскен таза табыс.
Акцияның нарықтық бағасы мен бір акцияға түскен табыстың ара қатынасы
компания мен оның акционерлері арасындағы қатынасын көрсетеді.
Акцияның нарықтық бағасы мен акцияға түскен табыс шамасы арасындағы
өзара байланысты әдетте баға табысы коэффиценті деп атайды. Бұл
көрсеткішті акционерлер мен мүмкін инвесторлар компанияның акцияның
құндылық бағалылығығын бағалау үшін жалпы басшалаққа алады. ол аталған
компанияның акциясына деген сұраныстың индикаторы ретінде қызмет етеді,
өйткені, акционерлер мен инвесторлар компания акциясының таза табысының бір
ақша бірлігіне қанша ақша бірлігін төлеуге келісетіндігін көрсетеді.
Бұл көрсеткіштің динамикасында салыстырмалы түрде жоғары өсуі, басқа
фирмаларға қарағанда аталған фирманың табысының жылдамырақ өсуін
инвесторлар күтулі екенін көрсетеді. Бұл көрсеткішті кеңістіктік
(шаруашылықаралық) салыстырылуда пайдалануға болады. Өсуге жеткілікті
мүмкіншіліг мол фирмалар әдетте баға - табыстың жоғары коэффициентіне ие
және керісінше [14].
Инвесторлар жоғары табыс алу мақсатымен ақшасын бір компанияға жиі
сала береді. Кейбір акционерлер мен инвесторлар бүкіл алынған табысты,
компания өзінде, операцияларды кеңейту мақсатымен қалдыруына мүдделі.
Осындай тәсіл қолданатын компаниялардың акцияларының нарқтық құны тұрақты
тез өседі, оларды сатса үлкен табыс келтіруі мүмкін. Бірақ бұл операция қор
нарығында болатын кездейсоқтыққа байланысты қауіпті.
Басқа инвесторлар кепілді табыс көзін табуға ынталы. Сондықтан олар
үшін тұрақты дивиденд төлеп тқратын акциялар қызығушылық тудырады. Алайда
акционерлер мен инвесторлардың екі тобы үшін де дивидендтік табыстылық пен
дивиденттік төлеу коэффициенттерінің маңызы зор [15].
Бір акцияның баланстық құны кәсіпорынның бухгалтерлік есеп пен есеп
беру мәліметтеріне сәйкес бір әдеттегі акцияға келетін таза активтерінің
(меншіктік капиталдың) құнын көрсетеді. Бұл көрсеткіш былайша есептеледі:
• акциялардың баланстық құны;
• акционерлік капиталдың құны;
• айрықша акциялардың құны;
• айналымдағы әдеттегі акциялар саны.
Акцияны бағалау коэффициенті акцияны нарықтық бағасының оның баланстық
құнына (есептеу бағасы) қатынасымен формула бойынша есептеледі:
• акцияны бағалау коэффициенті;
• бір акцияның нарықтық бағасы;
• бір акцияның баланстық құны.
Бағалау коэффициенті мағынасының бірден артық болуы, потенциалды
(мүмкін) акционерлер акцияны алуға, сол уақытта нақты капиталдың
бухгалтерлік бағалауынан артық бағаға сатып алуға дайын екенін білдіреді.
Акцияның есептеу (баланстық) бағасы көрсетілген (номиналдық) құнның
(яғни акционерлік капиталды есептелгендей акцияның бланкісінде қойылған
құны) эмиссиялық табыс үлесінің (сату кезіндегі акцияның нарқтық бағасы мен
көрсетілген құны арасындағы жиналған айырмасы) және фирманың дамуына
салынған және жинақталған табыс үлесінің қосындысынан тұрады.
Акцияның нарықтық бағасы – бұл оның қазіргі сату және сатып алу
бағасы. Ол сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы әсерімен қалыптасады, тек
экономикалық себептерге ғана тәуелді емес және саяси – психологиялық, алып
– сатарлық сияқты көптеген жағдайларға да байланысты.
Акцияның нарқтық бағасының көрсетілгеннен айырмашылығы, ол
капиталдандырылған табысты есепке аллады. Акцияның сату дивиденді алу
құқығын сату болып табыллатындықтан, қор биржасындағы оның нарықтық
құндыллығы капиталдандырылған дивидендті көрсетеді. Сондықтан ол акция
бойынша табыстылыққа тура пропорционалды (акция әкелген дивидендпен
мөлшерінен) және несиелік капиталдың (депозит бойынша төленетін пайыздың)
пайыздық мөлшерлемесіне кері пропорционалды болады [16].
Несиелік пайыз есебінен (есептелген пайыздың орташа мөлшерлемесі)
салым бойынша жоғары дәрежедегі кепілдікпен төлей алуға болатын
мөлшерлеменің пайызы қабылданады. Ал несиелік пайыз ретінде Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің коммерциялық банктерге қаржы ресурстарын
сатудың есептік мөлшерлемесін алып қарауға болады.
Акцияның табыстылығы. Табыстылықты ағымдағы және жиынтықке бөледі.
Ағымдағы табыстылық дегеніміз ең алдымен акция иесінің қолына тиетін
дивидендтер. Бұл коэфффициент дивидендтік табыс немесе дивиденд нормасы деп
аталып, былайша есептеледі:
• дивидендтің іс жүзіндегі нақты нормасы;
• бір акцияға түскен дивиденд;
• бір акцияның нарықтық бағасы.
Басқа сәйкес компаниялармен салыстырғанда акцияның табыстылық
коэффициентін талдаумен қатар төленетін дивиденд сомасы акцияның
көрсетілген құнына қатынасын көрсететін, дивидендтің нақтылы (хабарланған)
нормасымен салыстырғандағы дивиденд нормасының деңгейін бағалау маңызы.
Сондықтан жоғарыдағы келтірілген дивидендтік табыс көрсеткішін дивидендтің
нақты нормасы деп атауға болады.
Акцияның табыстылығы курстық айырманы есепке ала отырып та есептелінуі
мүмкін, оны акция иесі акцияны сатқанда сала алады. Бұл жағдайда акцияның
табыстылығы акцияны иеленген кезеңде алыңған дивиденд сомасын бір акцияға
бөлгенде және акцияны сатып алу бағасы мен оның сатылу бағасыны
арасындағы (табыс пен шығын) айырмашылықты акцияның сатып алу бағасына бөле
отырып анықталады
• бір акцияға түскен дивиденд;
• акцияның сатып алу бағасы;
• акцияның сатылу бағасы.
Акцияның табыстылығы жоғары болған сайын инвестор болуы мүмкін
кісілерді солғұрлым қызықтырады. Дамыған нарықтық экономикалы елдерде
акциялардың табыстылығы туралы мәліметтерді қор биржасында тіркелген
сарапшылардың аналитикаллық шолуларынан алуға болады. Мүдделі акция ұстаушы
ретінде, мамндарға бұл ақпарат қаржы нарығында қандай бағыт ұстану
қажеттігін көрсетеді. Төленетін дивидендтер үлесі немесе дивидендтерді
төлеу көрсеткіші (48) компанияның таза табысын дивиденд түрінде төленуге
тиісті бөлігін сипаттайды. Әрбір кәсіпорында бұл көрсеткіштің өз мағынасы
болады. Әдетте жас және тез өсіп келе жатқан кәсіпорындарда бұл
көрсеткіштің шамасы өте төмен және кейде нөлге жақын болады. Акционерлер
фирманың өсуінің болашағымен қағаттанып, іс жүзінде ұзақ мерзімді
инвестицияларды қаржыландыру. Қазіргі кәсіпорындар акционерлерді өзіне
тұрақты жоғары (50 пайызға дейін) дивидендтер төлеу арқылы тартуға
тырысады.
Бұл көрсеткіш дивидендтің бір әдеттегі (жай) акцияға және бір жай
акцияға түскен табысқа қатынасымен формула бойынша есептледі:
• дивидендтерді төлеу коэффициенті;
• бір акцияға түскен дивиденд;
• бір акцияға түскен табыс.
Аталған коэффициентті талдаудың бір ерекшелігі оның жақсы немесе
жаман деңгейінің болмайтындығы. Бұл жерде ең жалпы критерий, ол бірден
аспауы керек. Егер осы шарт сақталса, ол да компания есеп беру жылында
дивидендтер төлеу үшін жеткілікті табыс тапқан деп қорытынды жасалады. Бұл
коэффициенттің бірден асуы компанияның тиымсыз дивиденттік саясатын немесе
оның қаржылық қиыншылықтарын (компания ақшаны өзінің қаржы резервтерінен
қарызға алуға мәжбүр болады) дәлелдейді.
Қаралған коэффициенттің белгілі бір деңгейіне келсек, ол әр компанияда
0-ден 0,9 – ға дейін ауытқиды. Оған қоса, әрбір инвестор оның бір ғана
деңгейінің өзін, сол фирмаға салған қаражатының инвестициялық мақсатына
байланысты әртүрлі талқылайды.
Дивиденд төлеу коэффициентінің мағынасы фирманың инвестициялық
саясатына тәуелді.Құнды қағазға инвестициялаудың екі негізгі мақсаты бар:
ағымдағы табысты (дивиденд) алу және акцияның курстық құнының артуы
есебінен қаржы жинақтау. Бұл екі мақсат белгілі дәрежеде біріне – бірі
қайшы келеді: бірдей жағдайда неғұрлым дивидендтер төлеу үшін табыстың көп
бөлігі жұмсалса, соғұрлым аз қаражат компанияға қайта инвестициялануы, оның
өсу қарқыны төмендеуі және акцияларының курсының құнының өсуі қиындап
баяулауы мүмкін. Дивидендтік шығыс көрсеткіші мағынасы мен табысты қайта
инвестициялау коэффициентіні сомасы бірге тең [17].
Әдетте инвесторлар олардың инвестициялау мақсатына дивидендтік саясаты
жоғары дәрежеде сай келетін компанияларды таңдап алады. Сондықтан жалпы
алынғанда, дивидендтік саясаттың өзгеруі, дивиденттің төмен деңгейіне
қарағанда акционерердің көбірек наразылығын тудырады. Сонымен, дивидендтік
саясаттың тұрақтылығы инвесторлардың компанияға қатынасына әсер ететін ең
басты себептердің бірі болып табылады.
Тұрақты өсу коэффициенті компанияның келесі жылы өзінің активтерін
ішкі қаржыландыру есебінен арттыру мүмкіндігін көрсетеді, ол жағдайда
меншікті капитал мен міндеттемелер арасындағы пропорция сақталуы және
дивидендтер төлеу үлесі есеп беру жылындағы мөлшерде сақталлуы шарт. Аталға
коэффициент, дәлірек айтқанда ішкі көздер есебінен тұрақты өсу.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 129- бабына сәйкес
белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы
тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын
кұжат бағалы қағаз болып табылады.
Бағалы қағаздар өз алдына бір институтты құрай отырып негізгі
міндетіне құжаттардың белсенді сауда айналымына материалдык емес
объектілерді енгізу мүмкіндігін қарастырады.
Заңгерлер жалпы бағалы қағаздарды жылжымалы мүлікке теңестіреді.
Сәйкесінше, бағалы қағаздарга да жылжымалы мүлік режимі таралатыны сөзсіз
[18].
Ресейде вексель ұғымы 14 ғасырда қолданысқа енді. Ғалымдар вексельдің
болғанын Псков кеме грамотасының болуымен дәлелдейді. Г.Ф.Шершеневичтің
тұжырымы бойынша: Қағаздың өздігінен бағалы болмайтындығы, керісінше
кандай да бір құндылығы бар мүлікке құқықтарын көрсететіндігі белгілі".
Басқаша айтсақ егер құқық, қағазсыз жүзеге асатын болса, онда оған қағазда
орын іздеп не керек. Осылайша міндеттемелік құқықтарды басқа ұқсас
құқықтардан ерекшелейтін және бір мезгілде оларға заттық объектінің режимін
тарататын арнайы құжаттармен рәсімдей бастады.
У.Э.Батлер: "Акционер — корпорация акцияларының меншік иесі. Америка
Құрама Штаттарында, ол осы меншіктен туындайтын құқықтардың меншік иесі
болып табылады" - деп көрсетеді. Құқықтың континентальдық жуйесі бар
елдерде бағалы кағаздар деп, сол кұжатты шығаратын тұлға арасында және оның
иесінің арасындағы қатынасты аныктайтын, сондай-ақ иесіне жүзеге асуы
құжатты көрсеткенде ғана мүмкін болатын белгілі бір мүліктік құқықтарды
бекітіп беретін кұжат танылады. Осылайша, бірінші кезекке көмегімен
мүліктік құқықтарды анықтайтын кағаз нысаны қойылады. Ал меншік құқығы
мүліктік құқықты көрсететін және бекітетін құжатқа таралады.
Сәйкесінше кейбір елдерде меншік құқығы кұжатқа таралса, ал кейбірінде
меншік құқығының тікелей объектісі ретінде бағалы қағазда бекітілген
құқықтар танылады.
Бағалы қағаздарды заттардың қатарына енгізу келесі белгілердің болуына
байланысты, мүмкін болып саналады:
1)бағалы қағаздар материалдық құндылықтарды алуға құқықты куәландырады;
2)бағалы қағаз материалдық объект ретінде болады;
3)бағалы қағазбен, онымен куәландырылатын құқықтар арасында өзара тығыз
байланыс орнайды;
4)бұл байланыс бағалы қағазбен
куәландырылатын құқықтардың берілу әдісі заттарға берілетін құқықтардың
әдіспен сәйкес екендігін көрсететін сипат иеленеді [19].
Қазақстанда құнды қағаздар рыногы 1991 жылдан бастап пайда бола
бастады. Бұл мәселеде мемлекеттік кәсіпорындардың жекешелендірілуі мен
акционерлендірілуі шешуші роль атқарады. Қыска мерзім ішінде
республикамыздың күллі халык. шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық
жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар
акционерлік капитал ретінде керінеді. Осы акционерлік капиталды құрып, оны
одан әрі өркендету үшін едәуір мол қаражат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Акционерлік қоғамның мәні және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. АҚ қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің ерекшеліктері ... ... 18
2. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АҚ – ның ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН БАҒАЛАНУЫ
2.1 АҚ қазіргі кедегі экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... .. 29
2.2 THE ВЕST Акционер қоғамның жұмыс атқару қызметінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 42
2.3 АҚ – ның қазіргі кезде экономикаға қосатын
үлесі ... ... ... ... ... ... . 53
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ
РЕТІНДЕ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі ресурстарды басқарудың стратегияларын
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 86
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 88
КІРІСПЕ
Бәсекеге қабылетті Қазақстан үшін,
Бәсекеге қабілетті экономика үшін,
Бәсекеге қабылетті халық үшін!
Біздің елімізде Еуразия өңірі мемлекеттерінің әлемге танымал беделді
басшылары сапармен балып қайтты.
Қазақстан өэінің нысаналы дамуын Қазақстан-2030ұзақ мерзімдік
Стратегиясына сәйкес іске асырып келеді.
Бұл міндетті шешу үшін біздің экономикалық ,сондай-ақ,әлеуметтік
салаларда да Еуропалық стандарттарға жету стратегиясын әзірлеуге кірісуміз
керек.
Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканың
негіздерін құрудың маңызды шарттарының бірі акционерлік қатынастардың дамуы
болып табылады. Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделеген
шаруашылық құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді,
сонымен қатар алып-сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай
жасайды. Акционерлік қатынастар акционерлердің басқаруға және пайданы
бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің
акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік
қатынастардың әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде
қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.
Айта кету керек, дамыған нарықтық экономика жағдайында бір акцияға
түскен табыс, компанияның бір акциясының нарықтық бағасына әсер ететін ең
маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады, ол өкілетті статистикалық
зерттеулермен дәлелденген. Оның аналитикалық тұрғыда негізгі кемшілігі -
әртүрлі компаниялардың акцияларының нарықтық құнының бірдей еместігі
салдарынан оларды кеңістікте салыстыруға келмейтіндігі болып табылады.
Тақырыптың актуалдылығы: Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде АҚ
туралың заңының тиімсіз болуы, ал кейбір жағдайда АҚ-ның осы заңды
орындалмауына әкеп соқтырады. Осыған байланысты заңның кейбір бөлімдеріне
өзгертулер мен толықтырулар еңгізіп, АҚ басқару және іскерлік формасына ең
тиімді жайдайлар туғызу.
Тақырыптың мақсаты: еліміздегі рыноктық қарым-қатынастың дамуы
экономикалық саясатын бара-бар жүзеге асуын талап етеді,бұл акционерлік
қоғамдардың қызметін тиімді дамуына жолданған.
Ұсынылған дипломдық жұмысым Акционерлік қоғам қызметінің
экономикалық тиімділігі және оны бағалаутуралы қарастырылған. Бірінші
тарау АҚ мәні мен мазмұны, қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің
ерекшеліктері жайлы қарастырылған. Екінші бөлімінде АҚ қазіргі кездегі
экономикадағы рөлі, АҚ экономикадағы жұмыс атқару қызметінің ерекшеліктері,
АҚ қазіргі кезде экономикаға қосатын үлесі туралы талқыланған.
кәсіпорындарның жағдайы туралы. Ал үшіншісінде коммерциялық банктің
акционерлік қоғам ретінде дамуының негізгі бағыттары, коммерциялық
банктердегі ресурстарды басқарудың стратегияларын қалыптастыру жолдары
туралы негізделіп, қорытындымен аяқтала отырып, пайдаланылған әдебиеттер
көрсетілген.
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Акционерлік қоғамның мәні және мазмұны
Акционерлік қоғам дегеніміз қатысушылардың қоғамға деген міндеткерлік
құқықтарын куәланлдыратын, жарғылық капиталы белгілі бір акция санына
бөлінген коммерциялық ұйым. Акционерлер қоғамның міндеттеріне жауап
бермейді және тек сатып алған акция құнымен шығын тәуекеліне барады.
Қоғам балансында ескерілетін иелігінде жекелеген меншігі бар, өз
атынан заттай және заттай емес құқықтарды иеленіп жүзеге асыратын заңды
тұлға.
Акционерлік қоғам заңға қайшы келмейтін кез-келген іс-әрекетке құқылы.
Қоғамның іс-әрекеті негізінен құнды қағаздар мен акция операцияларынан
пайда табуға бағытталған.
Фирмалық аты мен жарғысында көрсетілгендей, қоғам жай және халықтық
болады.
Ашық АҚ-ң акционерлері өзге қоғам мүшелерінің келісімінсіз
меншігіндегі акциясын сата алады. Бұндай қоғам өзі шығарған акцияларын ашық
жазылу (подписка) мен олардың еркін сатылуын ҚР-ң заңы мен өзге құқықтық
актілеріне сәйкес жүргізе алады. Сонымен бірге қоғамның жарғысы мен ҚР
құқықтық актілеріне сәйкес келсе, акцияларына жабық жазылу құқығына ие.
Ашық АҚ акционерлер саны шектелмеген.
Акциялары тек құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген адамдар
арасында бөліске түсетін АҚ жабық болып табылады. Бұндай қоғам өзі
шығарған акцияларын ашық жазылуына (подписка) немесе басқа жолмен көптеген
өзге тұлғаларға ұсынуға құқығы жоқ. Халықтық АҚ акционерлер саны елуден
аспауы тиіс.
Егер акционерлер саны елуден асатын болса, халықтық АҚ бір жыл ішінде
елуден асатын болса, қоғам соттық тәртіппен жойылады. Халықтық АҚ мүшелері
басқа тұлғаға сататын жағдайда қоғам мүшелері ұсынған бағамен ерекше сатып
алу құқықына ие [1].
Қоғам құрылтайшылары арқылы қайта құрылуы немесе жұмыс істеп жатқан
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы (бірігу, бөліну, сіңіру, қайта құрылу)
мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап құрылуы деп есептеледі.
Қоғамның барлық органдарына және акционерлеріне талаптардың орындалуы
негізгі құжат қоғамның жарғысы болып табылады.
Акционерлік қоғамның акциялары
Акция – меншік титулы, жазбаша куәлік, акционерлік қоғам капиталына
қаржы салымын куәландыратын бағалы қағаз болып табылады.
Ол акция иесіне Акционерлік қоғамның істеріне қатысуға, салынған
капитал мөлшеріне байланысты белгілі көлемде дивиденд алуға құқық береді.
Акция иесі – акционер болып табылады. Акционер Акционерлік қоғамның
кредиторы болып табылмайды, сондықтан күнделікті дивиденд төлемін және
акцияны сатып алуына (егер акция курсы төмендейтін болса) фирмадан талап
етуге құқы жоқ. Акционерлердің жылдық табысының (дивиденд) көлемі баланста
көрсетілген табысына тәуелді. Жалпы акционерлік жиналыста осы табыс үлесін
дивиденд түрінде болу және төлеу, табысты қолдану сұрақтары шешіледі. Табыс
акция мөлшеріне байланысты пропорционалды бөлінеді.
Егер Акционерлік қоғам тиімді жұмыс істесе, онда акицонерлік капиталды
көбейтуге мүмкіндік болады. бірақ акция иелері акционерлер санын көбейтуге
ұмтылмайды, себебі әр акционер қайта шығарылған акцияны алуға ерекше құқық
алады. Әрбір акционер ескің акция мөлшеріне пропорционалды суммада жаңа
акция ала алады [2].
Бағалы қағаздар нарығында, әсіресе қор биржасында, компанияның іс
жүзіндегі қоры ешқандай шайқалусыз дамуына қарамастан, бір кәсіпорынның
акциясы бір уақытта әр түрлі баға (курсқа) ие бола алады.
Акционерлік қоғам табысы келесідей қолданылады: бір бөлігі акционерлер
арасында таратылады, екінші бөлігі акционерлік қоғамның резервіне
бағытталып, капитал ұлғаюына немесе кәсіпорын құлдырағанда дивиденд төлеуге
қолданылады.
Әдетте, Акционерлік қоғам жасырын резервтердің өсіруге жағдай
жасайтын саясатты жүргізеді. Резервте жиналымдар біткеннен кейін
акционерлік компания дивидендтерін төмендетеді. Бұл Акционерлік қоғам
күйреуінің бірінші белгісі. Акция иелері аз дивидендтер әкелетін
акциялардан құтыла бастайды. Бұл акция курсының номиналды құнынан
төмендеуіне әкеледі. Егер Акционерлік қоғам қызметін тоқтатса, онда акция
ұстаушылар Акционерлік қоғамға салған қаржысын толығымен жоғалтады, ал
акция ешкімге керек емес қағазға айналады.
Акционерлік қоғам қалыпты жұмыс істеген жағдайда акция ұстаушы өз
акциясынан қоғам жұмысына сәйкес дивиденд алады. Мысалы, 50 теңгелік акция
табысы 6 теңге құрайды. Сондықтан, бір акция дивидендті 6 теңге құраса,
онда акционер жылдық 12% алады. Қоғам құрылған кезде алғашқы акциялар
номиналды құны бойынша сатылады. Кейіннен олар өте жоғарырақ курс бойынша
сатылады. Бұл жағдайда табыс көлемін іс жүзінде келесі формула бойынша
анықтайды:
Қор биржасында және банкте акция сатылу мен сатып алу бағасын акция
курсы деп аталады. Ол негізгі екі факторға тәуелді: дивиденд мөлшеріне және
саудалық пайыз көлеміне. Әрине, төленетін дивиденд көлемі жоғары болса,
яғни оның курсы жоғары.
Акция сатып ала отырып, ақшалай қаржы иесі әрдайым алынған
дивидендтің, аз капитал салымын берік табысқа кепіл беретін банк немесе
өнеркәсіп облигациясынан кепілмен ала алатын табыстармен салыстырады.
Банктік пайыздық көрсеткіш акция курсының төмендеуі мен жоғарылауына
әсер ететін фактор: банктік пайыз жоғары болған сайын, қор биржасындағы
акция курсы соншалықты төмендейді және керісінше. Айталық, акцияның
номиналды 100 теңгелік құны 12 теңге көлемінде дивиденд әкеледі, ал
ссудалық пайыз көлемі – 4. Онда бұл акция қор биржасында 360 теңге курспен
сатылады, өйткені дәл осындай соммамен банкке жылдық 4% есеппен қойылған
сомма 12 теңге әкеледі.
Сонымен, акция курсы өзімен капитализацияланған дивидендті көрсетеді,
оны мына формуламен есептейді:
Берілген түсініктегі шамалар акция курсының әрдайым тербелінуі,
акцияның сұраныс пен ұсыныс қатынасына тәуелді [3].
Қоғам акция ұстаушыға түрлі артықшылықтарды беретін және атаулы акция
түрлерін шығарады. Акция ұстаушы – заңды түрде компанияның акционері екенін
куәландырады. Атаулы акцияларды шығарғанда, оларды тек акционерлік кітапқа
енген акционерлер иемдене алады. Әр түрлі елдерде, қоғам қызметін реттейтін
түрлі заңдар бар. Біреулерінде ұсынушыға, ал екіншісінде атаулы акциялар
көп кездеседі. Акцияның әр түрлі артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие.
Ұсынушыға арналған акция сату операцияларында қолдануға ыңғайлы. Бұл
жағдайда компания акция иелерінің аттарын білмейді. Осылайша акцияларды
сату және сатып алуда қоғам құрылтайшыларына және акционерлеріне түрлі
қиыншылық туғызуы мүмкін.
Акциялар тағы жай және артықшылығы бар болып бөлінеді. Жай акция –
акционерлік құқықта негізінде көрсетілген қоғам табысына сәйкес дивиденд
алуға құқық береді. Артықшылығы бар акция жағ акцияға қарағанда ұстаушыға
түрлі формада көрсетілетін арнайы басымдылықтарға ие. Басымдылықтардың
бірі, қоғам акцияларына табыс деңгейі аныталғанға дейін кепілді табыс
нормасы төленеді. Артықшылығы бар акцияның екі түрі бар. Біріншісі: нақты
белгіленген дивидендті бар акция, бұнда қоғам қызметінің нәтижесін
байланыссыз алдын ала келісілген табыс төленеді. Артықшылығы бар акцияның
бұл түрі өз мәні бойынша облигациядан айырмашылығы жоқ. Бұндай акция өте
сенімді, бірақ олардың дивидендтің жоғарлауы болмайды. Артықшылығы бар
акциялардың сату барысында компания акцияның тұрақты бағасын қояды. Бұл
жағдайда, олардың бұрынғы иелері, акцияларды биржалық курспен сатудан
түскен пайданы бөлуге қатыса алмайды. Артықшылығы бар акция ішінде нақты
белгіленген дивидендке қоса, қосымша шектеулі көлемде табыстың белгілі бір
бөлігі төленеді. Сонымен қатар, артықшылығы бар акция иемденушілер,
компания жойылғанда, қоғам мүлігін бөлуде басымдылыққа ие болады.
Компания жай акциялар бойынша қарыздарды өтеу бұрын, артықшылығы бар
акция иемденушілерге, сол акцияның номиналды құнынан жоғары, яғни нарықтық
курсты толығымен жабатын сомма төленеді. Соған қарамастан, артықшылығы бар
акция иемденушілеріне қоғам жойылуында теріс жақтары бар. Қоғамды заңды
түрде жасырын резервтер болады. Оларды бөлу көбінесе жай акцияларға кетеді,
сондықтан жай акцияларға төлегенде олардың номиналдық құнынан әлде қайда
жоғары болады.
Фирманың стратегиясын және қоғам ісінің негізгі бағытын акционерлер
жиналысы мен директорлар кеңесі шешеді. Ал барлық шаруашылық – жүргізу
процессін және фирманы басқаруды атқарушы орган жүзеге асырады [4].
Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғам туралы" заңына сәйкес
қоғамның ағымдағы ісін басқаруды қоғамның жеке атқарушы органы жүзеге
асырады.Коллегиялық атқару органының басшысы жеке атқару органы болып
табылады.
Атқару органының өкілеттілігі Заңда анықталып, жалпы түрде ол:
қоғамның ағымдағы ісін басқаруда барлық сұрақтарға, тек жалпы акционерлік
жиналыс пен директорлар кеңесіне қатысты сұрақтардан басқа сұрақтарды шеше
алады. Бас директорлардың және ол басқаратын билеудің өкілеттігіне Заңда
көрсетілмеген. Ол қоғамның жарғысында жеке және коллегиалдық атқару органы
біркелкі көсетілген. Билеудің де жүргізу ісі Заңда қарастыырылмаған. Ол
жарғыда немесе директорлар кеңесімен бекітілген ішкі құжатта анықталған.
Заңда тек, атқару органының отырысының протоколына және билеу отырысы
немесе лирекция шешімі негізінде қоғам атынан барлық құжаттарға қол қоятын
бас директор.
Осыған байланысты, қоғам атқару органының ісі Заңда жалпы түрде
берілген. Басқа органдармен нақты қарым-қатынасын анықтауға директорлар
кеңесіне қалдырылды.
Атқарушы орган
1. Ағымдағы қызметке атқарушы орган басшылық етеді. Атқарушы орган
алқалы немесе жеке-дара болуы мүмкін.
Атқарушы орган қоғам қызметінің осы Заңда, Қазақстан Республикасының
өзге де заң актілерінде және қоғамның жарғысында қоғамның басқа органдары
мен лауазымды адамдарының құзыретіне жатқызылмаған кез келген мәселесі
бойынша шешім қабылдауға құқылы.
Атқарушы орган акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің
шешімдерін орындауға міндетті.
Атқарушы органның вето құқығы белгіленген мәселелер жөніндегі
шешімдері "алтын акция" иесімен келісілуге тиіс.
Егер мәміле жасасу кезінде тараптардың қоғам белгілеген шектеулер
туралы білгендігін дәлелдесе, қоғам өзінің атқарушы органы осы шектеулерді
бұза отырып жасаған мөміленің жарамды екеніне дауласуға құқылы.
2. Қоғамның акционерлері және оның акционерлері болып табылмайтын
қызметкерлері алқалы атқарушы органның мүшелері бола алады.
Атқарушы органның мүшесі директорлар кеңесінің келісімімен ғана басқа
ұйымдарда жұмыс істеуге құқылы.
Атқарушы орган мүшесінің функциялары, құқықтары мен міндеттері осы
Заңмен, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерімен, қоғамның
жарғысымен, сондай-ақ аталған адам мен қоғам арасында жасалатын жеке еңбек
шартымен белгіленеді. Қоғам атынан атқарушы органның басшысымен жасалатын
жеке еңбек шартына директорлар кеңесінің төрағасы немесе осыған жалпы
жиналыс немесе директорлар кеңесі уәкілеттік берген адам қол қояды.
Атқарушы органның қалған мүшелерімен жасалатын жеке еңбек шартына атқарушы
органның басшысы қол қояды.
Атқарушы орган басшысының өкілеттігі
Атқарушы органның басшысы:
1) акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесі шешімдерінің
орындалуын ұйымдастырады;
2) үшінші тұлғалармен қатынастарда қоғам атынан сенімхатсыз әрекет
етеді;
3) үшінші тұлғалармен қатынастарда қоғам атынан өкілдік ету құқығына
сенімхат береді;
4) қоғам қызметкерлерін (атқарушы органның мүшелері болып табылатын
қызметкерлерді қоспағанда) қабылдауды, ауыстыруды және жұмыстан босатуды
жүзеге асырады, оларға көтермелеу шараларын қолданады және тәртіптік
жазалар қолданады, қоғамның штат кестесіне сәйкес қоғам қызметкерлерінің
лауазымдық айлықақыларының және айлықақыларына дербес үстемеақылардың
мөлшерін белгілейді, атқарушы орган мен коғамның ішкі аудит қызметінің
құрамына кіретін қызметкерлерді қоспағанда, қоғам қызметкерлеріне берілетін
сыйлықақы мөлшерін айқындайды;
5) өзі болмаған жағдайда өз міндеттерін атқаруды атқарушы орган
мүшелерінің біріне жүктейді;
6) атқарушы орган мүшелерінің арасында міндеттерді, сондай-ақ
өкілеттік саласын және жауапкершілікті бөледі;
7) қоғам жартысында және қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы мен
директорлар кеңесінің шешімдерінде бслгіленген өзге де функцияларды жүзеге
асырады [5].
Акционерлік компанияның қызметін басқарудың негізгі принциптері:
Акционерлік компанияны басқару процесін ұйымдастыруда маңызды роль
негізгі принциптерге беріледі. Экономикалық әдебиеттерде принцип түсінігіне
экономикалық қатынасқа қатысушылар арасындағы байланыс заңдылығын
көрсететін негізігі ережелер енеді. Жеке авторлар принцип мазмұнына әр
түрлі талқылама береді. Мысалыға, К.Джексон принципті бастапқы концепция –
нарықтық өзара іс қимылға қатысушылардың мінез құлқын регламенттейтін
басшының идеясың, деп анықтайды. Біздің көз қарасымыз бойынша бұндай
анықтама принципң мазмұнының түсінігіне өте кең талқылама. Шынында да
бұндай кең мағына тауар-ақша қатынасының заңдылығын көрсететін теориялық
постулаттар мен концепцияларға қолдануға болады. Л.Хамердің ойынша
бірлескен қызметте немесе
бәсекелістікте, іскерлік шарт жасағанда контрагенттер қолданатын іс-
әрекеттің жалпы ережесі мен нормасың, деп принципті түсіндіреді. Біздің
ойымызша, Л.Хамердің экономикалық принциптердің мінез-құлқына бағытталған
асыра сілтеме талқыламасы экономикалық принциптерді негіздеуі мен өндірімі
субъективизмге алып келуі мүмкін. Негізгі принциптер экономикада объективті
экономикалық заңдылықтармен байланысты болады. Бірақ сонымен қоса
принциптер объективті мазмұннан бөлек экономикалық қатынасқа қатысушылардың
белгілі бір дәстүрлеріне сәйкес іс-әрекетін субъективті элементтермен
рәсімдейді.
Басқарудың негізгі принциптерінің түсініктемесін бергенде, әр бір
принципті рәсімдеуде субъективті элементтер жалпы экономикалық принциптерге
қарағанда маңыздырақ роль атқарады. Сонда да, маңыздылығына қарамастан
объективті мазмұн шешуші болып табылады. Мысалы, принциптердің кезкелген
нормативтік құқықтық рәсімделуі. Басқару принциптердің мазмұнының
басымдылығы сыртқы формалардың сақталуында, волюнтаристік елемеушілік
принцип мәнділігінде анық шектеушілік қызметін атқарады. Мысалыға,
компанияның ұзақ мерзімді стратегиясына байланысты шешім қабылдағанда
акционерлердің барлық топтарын, тәуелсіз эксперттер мен консультанттарды
тарту арқылы коллегиялдық принципті ұстануға болады, бірақ соңғы шешім
акциялардың басқару пакетін иемденушілердің мүддесіне сай қабылданады. Ірі
компанияларды басқару тәжірибиесінде, сыртқы көрінісінде заңды талаптармен
формалды процедураларды сақтап, колданған кезкелген принциптердің мазмұнын
бұзатын түрлі сұр технологиялардың қолдану кезігеді. Сондықтан принциптің
формалды процедурасына емес оның мәнін сақтауға аса маңызды акцент аудару
керек [6].
Басқару принциптерінің құрылымы мен салыстырмалы мәндігі әр түрлі
менеджмент мектептерінің өкілдері арасында өткір дискуссия тақырыбы болып
табылады. Неотейлоризмді жақтаушылар басқару принциптер жүйесінің
көпсатылығын алға тартады. Оған олар жалпы корпоративтік стратегияны жүзеге
асырумен зерттеу принципін қосады. Екінші сатысына – іскерлік стратегияны
жүзеге асыру принципін, үшінші сатысына – функционалды стратегияны жүзеге
асыру принципін, ал төртіншісіне – жеке басқару функциясын регламенттейтін
негізгі ережелерді жүзеге асыруын, яғни ұзақ мерзімді болжамдауды
регламенттейтін ережелер, стратегиялық жоспарлау ережелері, стратегиялық
жоспарларды ұйымдастыру мен координациясын іске асыратын ережелер т.б.
қосады. Біздің ойымызша, неотейлоризм өкілдері басқару принциптерінің
көпсатылығын ұсына отырып, жалпы корпоративтік басқару принциптерді
қамтитын негізгі түсініктің түбін қарастырмаған, өйткені жеке
процедураларды жүзеге асырғанда олардың нақты ережелерін теңейді. Мысалға,
ұзақмерзімді жоспарлауды бірінші дәрежелі, жалпы корпоративтік басқаруды
ұйымдастыру тиімділігін, ұзақ мерзімді мақсаттарды жүзеге асыру процесі
ретінде алдын ала анықтау болып табылатын басқару идеясымен теңейді.
Бұл мәселенің келесі ұшқарлығы стратегиялық менеджменттің негізгі
принциптерін мұқият зерттеумен барлау, объективті қажеттілігін елемеушілік
болып табылады. Мысалы, класикалық болып қалған И.Ансоффаның Жаңа
корпоративтік стратегияң еңбегінде көрестілген басқарудың негізгі принципін
қолданумен проблематикасын анықтау шетте қалады. Бірақ автор бірнеше
негізін қалаушы принциптерді жүзеге асыруына жанама нұсқау береді. Бұл
негізінен стратегия мақсатының оперативтік принципінің басымдылығы.
А.Томпсонмен А.Стриклендтің Стратегиялық менеджмент: стратегияны
зерттеумен жүзеге асыру өнерің деген еңбегінде де басқарудың негізгі
принциптерінің проблематикасын айналып өтеді. Бірақ автор, ең болмағанда,
төрт негізгі принципке қатаң ұяды. Мұндай жағдайды ғылыммен өнер синтезі
ретінде жалпы түрде басқаруды, ал жеке түрде стратегиялық менеджментті
қарастырумен байланысты менеджмент әдістемесі және дәстүрлі теориясы арқылы
жартылай түсіндіруге болады. Менеджментке мұндай көзқарас жетерліктей қатаң
шығармашылық тапқырлықтың шекарасына көңіл адармауына нұсқайды. Бұл әсіресе
менеджменттің негізгі принциптеріне жүгінетін ірі компанияларды басқаруда
нақ анықталады.
Басқару принциптерінің маңыздылығы бірінші дәрежелі екенін ашық
қабылдайтын зерттеушілер арасында да жеке принциптердің мәнділігі, олардың
сандық құрамы, корпорацияны толық немесе оның бөлек функционалды
құрылымдарын басқару кезінде принциптерді маңыздылығы бойынша тізу жөнінде
ортақ пікір жоқ. Түрлі көзқарастарды талдау түрлі менеджмент мектептеріне
жататын зерттеушілердің пікірінің басқарудағы жеке принциптерінің мәнділігі
мен олардың өз-ара салмақ қатынасындаң ажырайтындығын көрсетеді. Сонымен
бірге, егер неотейлоризм өкілдері стратегиялық басқарудың қатаңң жүйесінің
негізі ретінде дара басқару принципінің маңыздылығын алға тартса, адамдар
қатынасың мектебінің өкілдері дара басқару принципін абсолюттеуге біршама
табандылықпен қарсы тұрып, оны біртұтас дара басқарумен коллегиялық
принциптердің диалектикалық балансында тек бір әлпеті ретінде қабылдайды,
яғни дара басқаруды міндетті түрде шектеулі қолданып, мүмкіншілігінше
стратегиялық шешімді коллегиялық түрде қабылдау керек деп санайды. Түрлі
мектептер өкілдерінің басқа принциптерге көз қарасын талдағанда да
пікірлердің алшақтығы немесе қарама-қарсы пікірлер де кездеседі.
Басқару принциптерінің сандық қатынасы бойынша келесі көзқарастар бар:
- негізгі принциптерді шектеулі көлемде қолданып, оларды стратегиялық
шешімдерді қабылдауда және зерттеулерде қатаң ереже ретінде қолдану керек;
- функционалды және оперативті стратегиясын, негізгі бөлімшелердің
іскерлік стратегиясын және корпоративтік стратегиясын дайындауды және
жүзеге асыруды принциптерді үлкен көлемде және түрлі үйлесімде қолдану
керек;
- бүкіл компанияны басқаруын ұйымдастыруна негізгі принциптерді қосатын
көпсатылы иерархиялы принциптерді;
- стратегиялық басқарудың жеке функционалды және өндірістік бөлімшелердің
ерекшеліктерін көрсететін арнайы принциптерді;
- төменгі сатыдағы басқарушылық иерархиясының стратегиялық шешімдерді
ұйымдастыру технологиясын анықтайтын ережелер мен регламенттерді қолданған
жөн [7].
Біздің ойымызша, міндетті түрде комлексті тәсілді қолданған жөн.
маңызды стратегиялық шешімді дайындауда, негізгі принциптер түрінде
жасалған нағыз басқарушылық идеясын мейлінше шектелген көлемде қолданған
жөн. Олар бұзулғанда немесе балансталмаған түрде қолдану өндірістік-
коммерциялық іскерлтің тиімділігін бірден төмендетуі мүмкін. Сонымен қатар
компанияның жеке бөлімшелерінде жалпы корпоративті стратегиялық шешімдерді
жүзеге асыруда, өндірістік, инновациялық, инвестициялық, маркетингтік
қызметерінің арнайы ерекшеліктері көрсетілген қосымша мамандандырылған
принциптер мен ережелерді қолдану жөн. Комплекстік тәсіл, принциптер мен
ережелерді қолдану сферасының маңыздылығы бойынша иерархиялығын бөлу ғана
емес, сонымен бірге, принциптердің қарама-қарсылығын жоюды қамтасыз етеді.
Комплексті тәсілдің тағы да бір артықшылығы, принциптер мен ережелердің
жиынтығын қолдануда кумулятивті эффектке жету болып табылады.
Басқаруды ұйымдастырудың принциптері мен ережелеріне комплекстік
тәсілін қолдану кестеде жақсы көрсетілген, онда түрлі иерархиялық сатыда
тұрған арнайы принциптер көрсетілген нақты компанияның қалыпты даму
стратегиясын дайындау мен жүзеге асыруда қолданатын негізгі принциптер
иерархияның жоғарғы сатысының функциясын атқаратын жүйе үсті деңгейінде
көрсетілген. Олар тек нарықтық экономика жағдайында өндірістік коммерциялық
іскерліктің дамуын анықтайтын басқару идеясының концепциясын қамтып қоймай,
сонымен қатар түрлі табиғи технологиялар және әлеуметтік экономикалық
жүйедегі басқарудың жалпы заңдылығын қамтиды. Жүйе үсті деңгейге кіретін
принциптерді тізбекті және өнерлі қолданған жағдайда нақты компанияның
іскерлігін ұйымдастырудың жалпы форматын, стратегиялық басқарудың негізгі
принциптерін анықтауға және бұлжытпай орындаудың метолдологиялық базасын
және фирмаішілік иерархиясында одан да төмен тұрған деңгейлерде қолданатын
принциптер мен ережелерді береді.
Ұйымдастыру теориясының ішінде жүзеге қиын асатын принцип құрылыммен
функция бірлігінің принципі. Ірі әлеуметтік экономикалық жүйеде сонымен
бірге көпсалалы компанияда құрылым функцияларының байланыс проблемасымен
айналысатын мамандар зерттеуінде құрылым функциясының үйлесімділігін
анықтау үшін әр түрлі критериялар мен тәсілдер қолданады. Осы күнге шейін
өндірістік маркетингтік қаржылық инновациялық және тағы басқа қызметтердің
осы компания бөлімшелерінің құрылымының арасында функцияны қаншалықты
рационалды бөлгеніне объективті баға беретін жалпы танымал критериялар мен
көрсеткіштердің жоқтығы. Сондада компанияның құрылым функциясының жеке
есептерін мамандар сәтті шешеді. Құрылыммен функция жетілдіру қатынасында
стратегиялық басқарудың сұрақтарын қиын шешілетін көп менеджерлер
мойындайды. Жалпы корпоративтік принципті құруда құрылыммен функция
принцибін міндетті түрде нақты анықтау керек.
Компанияның қалыпты дамуында басқарудың тиімді ұйымдастыру үшін
иерархиялық принциптік маңыздылығына күмән келтірмейді. Кез келген компания
бірнеше иерархиялық сатыдан тұрады. Иерархиялық сатысының саны компанияны
басқару ерешелігін анықтайтын маңызды көрсеткіш. Акционерлік емес
компанияларға қарағанда акционерлік компанияларда көп иерархиялы болып
келеді. Акционерлік иерархияның жоғарғы сатысы акционерлердің жалпы
жиналысы болып табылады. Мұнда компания дамуының маңызды сұрақтары
шешіледі. Акционерлік қоғамның өндірістік және коммерциялық қызметінің
түрлілігіне байланысты үш-төрт иерархия сатысы болады. Иерархия сатысы
арасындағы құқық пен міндеттерінің бөлінуі басқару сапасына және
компанияның қалыпты дамуына әсер етеді. Жалпы корпоративтік принциптерді
құруда иерархиялық принцип талаптарын анықтау керек [8].
Сыртқы ортамен байланыстың мақсаттылық принцип қатынасында
корпоративтік менеджмент зерттеуінде түрлі көзкарас бар. Бір зерттеушілер
мысалыға Дж.Робертс бұл принциптерді жеткізушілермен тұтұнушылармен және
басқа іскер серіктермен өзара байланысында компания позициясының қатаң
ұстануы деп түсінеді. Басқа да көзқарастар айтылуда. Мысалы, Т.Скарлет бұл
принципті әлеуметтік экономикалық қоршаған ортаның өзгермелі шартына терең
адаптацияның объективті қажеттілігі ретінде талқылайды. Тәжірибеде түрлі
компаниялар аралық тәсілді қолданады олар сыртқы факторлардың осы немесе
басқа қатынастарына қарағанда компанияның позициясы күшті кезінде
контрагенттермен бәсекелестермен өзара байланыста өз шарттарын қосатын
агресивті стратегияны қолданады. Егер сыртқы факторлардың кейбір
қатынастарына байланысты компания позициясы әлсіз болғанда оңай икемделетін
стратегияны қолданады. Яғни компанияның мүддесін белгілі бөліктерін
көрсететін компрамисті шешім іздеу. Кезкелген жағдайдағы қатаң немесе
жұмсақ әдістер қоршаған ортамен өзара байланысқанда компания өз мүдделерін
табандалықпен қорғайды.
Жалпы корпоративтік принциптерді қарастырғанда компания бөлімшелердің
сонымен бірге түрлі сыртқы контрагенттермен өзара қатынасының арасындағы
тиімді байланысты басқаратын ережелерді көрсету керек. Бұл ережелер жалпы
басқару принциптерінен шығуы немесе осы принциптердің жеке аспектісін
мазмұыныда көрсетілуі керек.
Нарықтық экономикалық қызметтің ережелерімен жалпы корпоративтік
принциптерінің өзара байланысы күрделі диалектикалық мінезді алып жүреді.
Нарықтық шаруашылықтың негізінде, өндірістік экономикалық байланысты
қалыптастыруда, бизнес сферасын таңдауда фундаменталды принцип жатыр. Бұл
принципті абсолютті деңгейге шығаруға болмайды, өйткені мемлекеттік араласу
немесе нарықтың белгілі бір секторының монополиялануына байланысты дын
шектелуі мүмкін. Бірақтан да, таңдау еркінділігі түрлі тәуекелдермен
байланысты.Егер компания ішіндегі жоғарғы сатылы менеджерлер жоспарлы және
алдын ала көрудің жоғары деңгейіне қол жеткізе алатын болса, онда
әлеуметтік-экономикалық сыртқы ортамен байланыста, әрдәйім стихиялы және
алдын ала анықсыздығы кездеседі. Осы жағдайда компания басшылары өндірістік
және коммерциялық іскерліктің стратегиялық басқаруды құрғанда еркін
кәсіпкерліктің диалектикалық қарама-қайшылығын есепке алып отыру керек.Бір
жағынан компанияның қызметінің параметрлерін таңдауда нарықтық еркіндіктің
өз-ара байланысын максималды қолдану керек. Басқа жағынан нарықтық
шаруашылық дамуының стихиялық, алдын ала белгісіздік элементтерінің зиянын
мүмкіндігінше минимумына дейін төмендету керек. Дәл осылай жалпы
корпоративті принциптер мен басқа да нарықтық фундаменталдық принциптерді
дайындауда және жүзеге асырудың арасындағы тікелей байланыс байқалады.
Компанияның даму стратегиясын дайындауда қызметтің жеке түрлерінің және
жалпы бизнестің ұтымды тәуекелділік деңгейін жақсылап есептеу өте маңызды
[9].
Ірі акционерлік компанияның негізгі басқару принциптерін дайындауға
және жүзеге асыруға жүйе үсті денгейдің принциптер мен пастулаттарының әсер
етуінің жалпылай қарастырғанда келесідей пікірлерді атап көрсетсек болады:
- ірі акционерлік қоғамның қалыпты дамуынның сапалы стратегиясын
дайындауда жалпы ғылыми принциптер мен постулаттарды шығармашылық түрде
қолданған жөн. Оларды рациналды түрде қолданғанда статегиялық басқарудың
ғылыми методологиялық базасын құруға мүмкіндік береді;
- нарықтық экономиканың жүзеге асуының принциптері, компанияның өндірістік-
коммерциялық қызметін толығымен қамтиды және сыртқы экономикалық ортамен
байланыстын стратегиясын дайындаудың негізі болады;
- жүйе үсті постулаттары мен принциптерінің бірыңғайлығы, акционерлік
компанияны басқарудың жалпы принциптерінің құрылуы мен табылуын, ізденістін
теоритикалық-методологиялық бағытын анықтайды.
Басқару бойынша әдебиеттің түрлі авторлары жалпы корпоративтік
стратегиясының дайындау мен жүзеге асыруының көп көлемді принциптерін
құрады.Сонымен қатар, ірі акционерлік компанияның ерекше стратегиялық
дамуын көрсететін бөлек принциптерді ұсынады.Біз жүргізген талдау жалпы
корпоративтік принциптердің отыздан астам түрін анықтауға мүмкіндік берді.
Бұл зертеуде көрсетілген принциптер мен ірі акционерлік компанияның
негізгі басқару принциптерін дайындауға және жүзеге асырудың негізгі
ережелерінің көптеген модификатцияларының артықшылықтары мен кемшіліктерін
түбегейлі ашып көрсетуге мүкіндігі жоқ.Сондықтан, біздің ой-пікірімізді
кезкелген принциптер ізденісінің жеке аспектісіне, құрылыуына және ең
негізгісі оны қолдануының мақсаттылығын дәйектеуге саламыз. Біздің
ойымызша, басқарудың негізгі принциптері бір жақты, метафизикалық, ішкі
диалектикадан ажыраулы болмауы керек [10].
1.2 АҚ қызметінің жұмыс жасау тиімділігінің ерекшеліктері
Ең алғашқы акционерлік қоғамдар біздің елде 15.12.1990 жылы “Меншік
туралы” және 13.02.1991 жылғы “Қазақ ССР-індегі кәсіпорындар туралы”
Заңдарды жүзеге асырумен пайда болды. Ал одан кейінгі қабылданған
26.06.1991 жылғы “Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар
туралы” және 22.06.1991 жылғы “Мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру туралы”
Қазақ ССР-інің Заңдарын ресми түрде бекітіп, акционерлік қоғамдар мен
бағалы қағаздар түсініктеріне заңды түрде анықтама беріліп, мемлекеттік
кәсіпорындарды республика үшін жаңа шаруашылық жүргізуші субъекті формасына
түрлендіру реті мен мерзімі анықталды [13. 74 б.]. Яғни, акционерлік
қоғамдар ең алғаш бізде мемлекеттік меншікті жекешелендірудің бір түрі –
акционерлендіру негізінде пайда болды. Жекешелендірудің негізгі мақсаттары:
1) Рентабельділігі төмен және тиімсіз мемлекеттік кәсіпорындарды
субсидиялау мен дотациялау негізінде пайда болған бюджет дифицитін
азайту;
2) Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін көтеру және сол арқылы
Ұлттық экономиканың тиімділігін өсіру болып табылады.
Бірақ, постсоциалистік елдердегі жекешелендіру ерекшелігіне оның, ең
алдымен, экономикалық жүйенің сипатын өзгертуге бағытталуы және рыноктық
қатынастарды қалыптастырудың алғышарты болып табылатындықтан, еліміздегі
жекешелендірудің, соның ішінде, оның негізгі формаларының бірі –
акционерлендіру процесін жүзеге асыруда бірқатар ерекшеліктер орын алды
[11].
Қазақстан Республикасында меншікті рефрмалаудың бірінші кезеңінде (1991-
1992 жылдары) акционерлендіру өзінің қажетті деңгейіндегі дамуына ие бола
алмады. 1992 жылдың аяғында Қазақстанның халық шаруашылығында барлық
жекешелендірілген объектілер санының 8.4%-ы ғана акционерлендірілді, онда
барлық халық шаруашылық жұмысшыларының 4%-ы ғана жұмыс істеді және мұнда
өнеркәсіп өнімдерінің 16.3%-ы өндірілді. Акционерлендіру процесі өнеркәсіп,
сауда, құрылыс және көлік саласында неғұрлым белсенді жүрді, барлық
акционерлендірілген кәсіпорындар ішінде сәйкесінше 42.3%; 15,5%; 12,5% және
7,5%-ды құрады. Облыстар мен қалалар арасында акционерлендірудің жоғары
үлесі Алматы қаласына – 15,9%, Павлодар облысына – 12.6%, Оңтүстік
Қазақстан – 8.6% , Қарағанды және Көкшетау –7.5 %-дан, ал ең төмені - Батыс
Қазақстан – 1.0%, Жезқазған –1.2% және Солтүстік Қазақстан –1.7%-дан
келген.
Бұл, ең алдымен, ҚР-дағы мемлекеттік меншік объектісін мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің бірінші кезеңінің ерекшелігі мен
идеологиясына байланысты болды, яғни әртүрлі себептерге байланысты бұл
процесті жүзеге асырудың акционерлендіруден басқа экономикалық формалары
таңдалды.
Тек қана Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы (ІІ кезең)
мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасын
қабылдаумен бұл бағыт түбірімен өзгеріп, акционерлік қатынастардың дамуына
ерекше көңіл бөліне бастады. Нәтижесінде, мемлекеттік кәсіпорынды
акционерлендіру процесінің дамуы жедел қарқынға ие болды. Бұл Қазақстандағы
мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекешелендірудің басталуымен байланысты
болды. Төмендегі 1-кестеде Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру
нәтижесінде орын алған акционерлендіру процесінің деңгейін көруге болады.
Сондай-ақ, осы кестеден 1992 жылмен салыстырғанда 1994 жылы акцинерлендіріу
деңгейінің өскендігін көруге болады. Және де оның жоғары деңгейі 1992 жылы
Жамбыл мен Павлодар облысында орын алса, ал 1994 жылы Маңғыстау мен Ақтөбе
облыстарынан байқауға болады. Қазақстан Республикасы бойынша жалпы 3 есеге
жуық өскендігі байқалады 8,4-тен 25-ке.
Кәсіпорынның нарықтық белсенділігін сыпаттайтын негізгі көрсеткіштер:
• Бір акцияға түскен табыс (пайда);
• Акцияның құндылығы;
• Бір акцияның баланстық құны;
• Акцияны котировкалау – бағалау коэфиценті;
• Бір акцияның табыстылығы;
• Дивидендтерді төлеу коэфиценті (төленген дивиденттер үлесі,
дивидендтік шығу);
• Тұрақты өсу коэфиценті;
• Капиталдандыру коэфиценті; [12].
Бұл көрсеткіштерді талдау қор биржасында тіркелген және сонда
өздерінің құнды қағаздарын бағалайтын компанияларда орындалады. Талдау
тікелей қаржы есебі бойынша ғана орындала салмайды, оған қосымша ақпарат
керек. Біздің елімізде құнды қағаздар бойынша терминология әлі қалыптасып
болмағандықтан, келтірілген көрсеткіштер атауы шартты болып табылады.
Акцияға түскен табыс. Инвестор акцияны сатып алғанда, әрқашан дивиденд
түрінде алатын болашақ табысты бағдарға алады.Өйткені, компанияның табысы
дивидендтер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан және келешекте
акцияның рыноктық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан
акцияға табыстылық коэффициентіне қызығушылық білдіреді. Ол таза табыстан
айырықша акциялар бойынша дивидендтерді алған соңғы қалдықтың, шығарылған
және қолдағы әдеттегі акциялардың жалпы санына қатынасы ретінде формуламен
есептеледі.
бір акцияға түскен таза табыс;
таза табыс;
айрықша акциялар бойынша дивидендтер;
айналымдағы әдеттегі акциялар саны.
Бір акцияға түскен табыс, айналымдағы әдеттегі әрбір акцияға таза
табыстың қанша үлесі тиетін көрсетеді (айрықша акциялар бойынша төленген
дивидендтерді алып тастағанда). Айналымдағы акциялар жалпы шығарылған
әдеттегі акциялар мен меншікті портфельдегі акциялар саны арасындағы
айырмамен есептеледі.
Акцияға түскен табыс – бұл сол бойынша төленетін жыл сайынғы табыс.
Осы көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігін жанама түрде сипаттайды,
бірақ қаржылық стратегияның үлкен ықпалында болады, өййткені кәсіпорынның
өз табысын өндіріске қосымша қайтадан инвестициялау (реинвестиция)
қажеттіг, акция бойынша төленетін табыс мөлшерінің азаюына әкеліп
соқтырады. Акцияға табыстың нақты шамасы басұа көрсеткіштен – үлестіру
нормасынан тәуелді, ал соңғысы дивиденд түрінде төленген табыс сомасын
барлық таза табысқа бөлу жолымен есептеледі [13].
Айта кету керек, дамыған нарықтық экономика жағдайында бір акцияға
түскен табыс, компанияның бір акциясының нарықтық бағасына әсер ететін ең
маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады, ол өкілетті статистикалық
зерттеулермен дәлелденген.
Оның аналитикалық тұрғыда негізгі кемшілігі - әртүрлі компаниялардың
акцияларының нарықтық құнының бірдей еместігі салдарынан оларды кеңістікте
салыстыруға келмейтіндігі болып табылады.
Акциялардың құндылығы. Ол акцияның нарықтық бағасын акцияға түскен табысқа
бөлгендегі бөлінді ретінде формуламен есептеледі:
• акцияның құндылығы;
• акцияның нарықтық бағасы;
• бір акцияға түскен таза табыс.
Акцияның нарықтық бағасы мен бір акцияға түскен табыстың ара қатынасы
компания мен оның акционерлері арасындағы қатынасын көрсетеді.
Акцияның нарықтық бағасы мен акцияға түскен табыс шамасы арасындағы
өзара байланысты әдетте баға табысы коэффиценті деп атайды. Бұл
көрсеткішті акционерлер мен мүмкін инвесторлар компанияның акцияның
құндылық бағалылығығын бағалау үшін жалпы басшалаққа алады. ол аталған
компанияның акциясына деген сұраныстың индикаторы ретінде қызмет етеді,
өйткені, акционерлер мен инвесторлар компания акциясының таза табысының бір
ақша бірлігіне қанша ақша бірлігін төлеуге келісетіндігін көрсетеді.
Бұл көрсеткіштің динамикасында салыстырмалы түрде жоғары өсуі, басқа
фирмаларға қарағанда аталған фирманың табысының жылдамырақ өсуін
инвесторлар күтулі екенін көрсетеді. Бұл көрсеткішті кеңістіктік
(шаруашылықаралық) салыстырылуда пайдалануға болады. Өсуге жеткілікті
мүмкіншіліг мол фирмалар әдетте баға - табыстың жоғары коэффициентіне ие
және керісінше [14].
Инвесторлар жоғары табыс алу мақсатымен ақшасын бір компанияға жиі
сала береді. Кейбір акционерлер мен инвесторлар бүкіл алынған табысты,
компания өзінде, операцияларды кеңейту мақсатымен қалдыруына мүдделі.
Осындай тәсіл қолданатын компаниялардың акцияларының нарқтық құны тұрақты
тез өседі, оларды сатса үлкен табыс келтіруі мүмкін. Бірақ бұл операция қор
нарығында болатын кездейсоқтыққа байланысты қауіпті.
Басқа инвесторлар кепілді табыс көзін табуға ынталы. Сондықтан олар
үшін тұрақты дивиденд төлеп тқратын акциялар қызығушылық тудырады. Алайда
акционерлер мен инвесторлардың екі тобы үшін де дивидендтік табыстылық пен
дивиденттік төлеу коэффициенттерінің маңызы зор [15].
Бір акцияның баланстық құны кәсіпорынның бухгалтерлік есеп пен есеп
беру мәліметтеріне сәйкес бір әдеттегі акцияға келетін таза активтерінің
(меншіктік капиталдың) құнын көрсетеді. Бұл көрсеткіш былайша есептеледі:
• акциялардың баланстық құны;
• акционерлік капиталдың құны;
• айрықша акциялардың құны;
• айналымдағы әдеттегі акциялар саны.
Акцияны бағалау коэффициенті акцияны нарықтық бағасының оның баланстық
құнына (есептеу бағасы) қатынасымен формула бойынша есептеледі:
• акцияны бағалау коэффициенті;
• бір акцияның нарықтық бағасы;
• бір акцияның баланстық құны.
Бағалау коэффициенті мағынасының бірден артық болуы, потенциалды
(мүмкін) акционерлер акцияны алуға, сол уақытта нақты капиталдың
бухгалтерлік бағалауынан артық бағаға сатып алуға дайын екенін білдіреді.
Акцияның есептеу (баланстық) бағасы көрсетілген (номиналдық) құнның
(яғни акционерлік капиталды есептелгендей акцияның бланкісінде қойылған
құны) эмиссиялық табыс үлесінің (сату кезіндегі акцияның нарқтық бағасы мен
көрсетілген құны арасындағы жиналған айырмасы) және фирманың дамуына
салынған және жинақталған табыс үлесінің қосындысынан тұрады.
Акцияның нарықтық бағасы – бұл оның қазіргі сату және сатып алу
бағасы. Ол сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы әсерімен қалыптасады, тек
экономикалық себептерге ғана тәуелді емес және саяси – психологиялық, алып
– сатарлық сияқты көптеген жағдайларға да байланысты.
Акцияның нарқтық бағасының көрсетілгеннен айырмашылығы, ол
капиталдандырылған табысты есепке аллады. Акцияның сату дивиденді алу
құқығын сату болып табыллатындықтан, қор биржасындағы оның нарықтық
құндыллығы капиталдандырылған дивидендті көрсетеді. Сондықтан ол акция
бойынша табыстылыққа тура пропорционалды (акция әкелген дивидендпен
мөлшерінен) және несиелік капиталдың (депозит бойынша төленетін пайыздың)
пайыздық мөлшерлемесіне кері пропорционалды болады [16].
Несиелік пайыз есебінен (есептелген пайыздың орташа мөлшерлемесі)
салым бойынша жоғары дәрежедегі кепілдікпен төлей алуға болатын
мөлшерлеменің пайызы қабылданады. Ал несиелік пайыз ретінде Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің коммерциялық банктерге қаржы ресурстарын
сатудың есептік мөлшерлемесін алып қарауға болады.
Акцияның табыстылығы. Табыстылықты ағымдағы және жиынтықке бөледі.
Ағымдағы табыстылық дегеніміз ең алдымен акция иесінің қолына тиетін
дивидендтер. Бұл коэфффициент дивидендтік табыс немесе дивиденд нормасы деп
аталып, былайша есептеледі:
• дивидендтің іс жүзіндегі нақты нормасы;
• бір акцияға түскен дивиденд;
• бір акцияның нарықтық бағасы.
Басқа сәйкес компаниялармен салыстырғанда акцияның табыстылық
коэффициентін талдаумен қатар төленетін дивиденд сомасы акцияның
көрсетілген құнына қатынасын көрсететін, дивидендтің нақтылы (хабарланған)
нормасымен салыстырғандағы дивиденд нормасының деңгейін бағалау маңызы.
Сондықтан жоғарыдағы келтірілген дивидендтік табыс көрсеткішін дивидендтің
нақты нормасы деп атауға болады.
Акцияның табыстылығы курстық айырманы есепке ала отырып та есептелінуі
мүмкін, оны акция иесі акцияны сатқанда сала алады. Бұл жағдайда акцияның
табыстылығы акцияны иеленген кезеңде алыңған дивиденд сомасын бір акцияға
бөлгенде және акцияны сатып алу бағасы мен оның сатылу бағасыны
арасындағы (табыс пен шығын) айырмашылықты акцияның сатып алу бағасына бөле
отырып анықталады
• бір акцияға түскен дивиденд;
• акцияның сатып алу бағасы;
• акцияның сатылу бағасы.
Акцияның табыстылығы жоғары болған сайын инвестор болуы мүмкін
кісілерді солғұрлым қызықтырады. Дамыған нарықтық экономикалы елдерде
акциялардың табыстылығы туралы мәліметтерді қор биржасында тіркелген
сарапшылардың аналитикаллық шолуларынан алуға болады. Мүдделі акция ұстаушы
ретінде, мамндарға бұл ақпарат қаржы нарығында қандай бағыт ұстану
қажеттігін көрсетеді. Төленетін дивидендтер үлесі немесе дивидендтерді
төлеу көрсеткіші (48) компанияның таза табысын дивиденд түрінде төленуге
тиісті бөлігін сипаттайды. Әрбір кәсіпорында бұл көрсеткіштің өз мағынасы
болады. Әдетте жас және тез өсіп келе жатқан кәсіпорындарда бұл
көрсеткіштің шамасы өте төмен және кейде нөлге жақын болады. Акционерлер
фирманың өсуінің болашағымен қағаттанып, іс жүзінде ұзақ мерзімді
инвестицияларды қаржыландыру. Қазіргі кәсіпорындар акционерлерді өзіне
тұрақты жоғары (50 пайызға дейін) дивидендтер төлеу арқылы тартуға
тырысады.
Бұл көрсеткіш дивидендтің бір әдеттегі (жай) акцияға және бір жай
акцияға түскен табысқа қатынасымен формула бойынша есептледі:
• дивидендтерді төлеу коэффициенті;
• бір акцияға түскен дивиденд;
• бір акцияға түскен табыс.
Аталған коэффициентті талдаудың бір ерекшелігі оның жақсы немесе
жаман деңгейінің болмайтындығы. Бұл жерде ең жалпы критерий, ол бірден
аспауы керек. Егер осы шарт сақталса, ол да компания есеп беру жылында
дивидендтер төлеу үшін жеткілікті табыс тапқан деп қорытынды жасалады. Бұл
коэффициенттің бірден асуы компанияның тиымсыз дивиденттік саясатын немесе
оның қаржылық қиыншылықтарын (компания ақшаны өзінің қаржы резервтерінен
қарызға алуға мәжбүр болады) дәлелдейді.
Қаралған коэффициенттің белгілі бір деңгейіне келсек, ол әр компанияда
0-ден 0,9 – ға дейін ауытқиды. Оған қоса, әрбір инвестор оның бір ғана
деңгейінің өзін, сол фирмаға салған қаражатының инвестициялық мақсатына
байланысты әртүрлі талқылайды.
Дивиденд төлеу коэффициентінің мағынасы фирманың инвестициялық
саясатына тәуелді.Құнды қағазға инвестициялаудың екі негізгі мақсаты бар:
ағымдағы табысты (дивиденд) алу және акцияның курстық құнының артуы
есебінен қаржы жинақтау. Бұл екі мақсат белгілі дәрежеде біріне – бірі
қайшы келеді: бірдей жағдайда неғұрлым дивидендтер төлеу үшін табыстың көп
бөлігі жұмсалса, соғұрлым аз қаражат компанияға қайта инвестициялануы, оның
өсу қарқыны төмендеуі және акцияларының курсының құнының өсуі қиындап
баяулауы мүмкін. Дивидендтік шығыс көрсеткіші мағынасы мен табысты қайта
инвестициялау коэффициентіні сомасы бірге тең [17].
Әдетте инвесторлар олардың инвестициялау мақсатына дивидендтік саясаты
жоғары дәрежеде сай келетін компанияларды таңдап алады. Сондықтан жалпы
алынғанда, дивидендтік саясаттың өзгеруі, дивиденттің төмен деңгейіне
қарағанда акционерердің көбірек наразылығын тудырады. Сонымен, дивидендтік
саясаттың тұрақтылығы инвесторлардың компанияға қатынасына әсер ететін ең
басты себептердің бірі болып табылады.
Тұрақты өсу коэффициенті компанияның келесі жылы өзінің активтерін
ішкі қаржыландыру есебінен арттыру мүмкіндігін көрсетеді, ол жағдайда
меншікті капитал мен міндеттемелер арасындағы пропорция сақталуы және
дивидендтер төлеу үлесі есеп беру жылындағы мөлшерде сақталлуы шарт. Аталға
коэффициент, дәлірек айтқанда ішкі көздер есебінен тұрақты өсу.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 129- бабына сәйкес
белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы
тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын
кұжат бағалы қағаз болып табылады.
Бағалы қағаздар өз алдына бір институтты құрай отырып негізгі
міндетіне құжаттардың белсенді сауда айналымына материалдык емес
объектілерді енгізу мүмкіндігін қарастырады.
Заңгерлер жалпы бағалы қағаздарды жылжымалы мүлікке теңестіреді.
Сәйкесінше, бағалы қағаздарга да жылжымалы мүлік режимі таралатыны сөзсіз
[18].
Ресейде вексель ұғымы 14 ғасырда қолданысқа енді. Ғалымдар вексельдің
болғанын Псков кеме грамотасының болуымен дәлелдейді. Г.Ф.Шершеневичтің
тұжырымы бойынша: Қағаздың өздігінен бағалы болмайтындығы, керісінше
кандай да бір құндылығы бар мүлікке құқықтарын көрсететіндігі белгілі".
Басқаша айтсақ егер құқық, қағазсыз жүзеге асатын болса, онда оған қағазда
орын іздеп не керек. Осылайша міндеттемелік құқықтарды басқа ұқсас
құқықтардан ерекшелейтін және бір мезгілде оларға заттық объектінің режимін
тарататын арнайы құжаттармен рәсімдей бастады.
У.Э.Батлер: "Акционер — корпорация акцияларының меншік иесі. Америка
Құрама Штаттарында, ол осы меншіктен туындайтын құқықтардың меншік иесі
болып табылады" - деп көрсетеді. Құқықтың континентальдық жуйесі бар
елдерде бағалы кағаздар деп, сол кұжатты шығаратын тұлға арасында және оның
иесінің арасындағы қатынасты аныктайтын, сондай-ақ иесіне жүзеге асуы
құжатты көрсеткенде ғана мүмкін болатын белгілі бір мүліктік құқықтарды
бекітіп беретін кұжат танылады. Осылайша, бірінші кезекке көмегімен
мүліктік құқықтарды анықтайтын кағаз нысаны қойылады. Ал меншік құқығы
мүліктік құқықты көрсететін және бекітетін құжатқа таралады.
Сәйкесінше кейбір елдерде меншік құқығы кұжатқа таралса, ал кейбірінде
меншік құқығының тікелей объектісі ретінде бағалы қағазда бекітілген
құқықтар танылады.
Бағалы қағаздарды заттардың қатарына енгізу келесі белгілердің болуына
байланысты, мүмкін болып саналады:
1)бағалы қағаздар материалдық құндылықтарды алуға құқықты куәландырады;
2)бағалы қағаз материалдық объект ретінде болады;
3)бағалы қағазбен, онымен куәландырылатын құқықтар арасында өзара тығыз
байланыс орнайды;
4)бұл байланыс бағалы қағазбен
куәландырылатын құқықтардың берілу әдісі заттарға берілетін құқықтардың
әдіспен сәйкес екендігін көрсететін сипат иеленеді [19].
Қазақстанда құнды қағаздар рыногы 1991 жылдан бастап пайда бола
бастады. Бұл мәселеде мемлекеттік кәсіпорындардың жекешелендірілуі мен
акционерлендірілуі шешуші роль атқарады. Қыска мерзім ішінде
республикамыздың күллі халык. шаруашылық кешені заңды түрде экономикалық
жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар
акционерлік капитал ретінде керінеді. Осы акционерлік капиталды құрып, оны
одан әрі өркендету үшін едәуір мол қаражат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz