Қазақстанның оқу-ағарту жүйесі
Оқу-ағарту жүйесi. Қазақстан жерiнде, әсiресе, оның отырықшы аудандарында орта ғ-лардың ерте кезеңiнде-ақ (7 — 8 ғ.) көптеген мектептер (мұсылманша бастауыш оқу орны) мен медреселер, дiни бiлiм беретiн ортадан жоғары оқу орындары жұмыс iстей бастаған. Ертедегi Исфиджаб, Тараз, Сайрам, Түркiстан, Отырар, т.б. қ-лардағы медреселер саны 84-ке жеткен. Оларда 5 мыңға жуық шәкiрт бiлiм алған. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенiң түкпiр-түкпiрiне орналасқан. онда молдалар (татар, башқұрт, т.б.) ұстаздық еткен. Оқыту ақысы халықтан жиналды. Балалар қыс, күз айларында ғана (жылына 4, не 6 ай) оқыған. Оқу мерзiмi 4 жыл, оқуға жетi жастан бастап қабылданған, кейбiр ауылдық жерде 7 — 9 жастағы балалар бiрге оқи берген. Оқу ақысы заттай төленген, жыл аяғында емтихан тапсыру, мектеп бiтiргенi үшiн балаға ресми куәлiк беру тәртiбi сақталмаған.
Сауат ашу жолы араб әрiптерi мен сөздерiн жаттауды, әсiресе құранның араб тiлiндегi мәтiнiн жатқа бiлудi мақсат еттi. Қалалардағы медреселерде ислам дiнiн уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерiнiң молдаларын, казиларды, дiндар сопылар мен шариғат заңдарын түсiндiретiн жоғары лауазымды дiн қызметшiлерiн даярлаған. Ол мұсылманшылық рәсiмдерiн таратушы оқу орны ғана емес, iрi мәдениет орталығы ретiнде де қызмет атқарды. Белгiлi ақындар, тiптi ағартушы-демократ ретiнде танылған қазақ зиялыларының бiразы осындай медреселердi тамамдаған. Мыс., орта ғ-дағы Отырар медресесiнде қазақ жерiнiң ұлы перзентi, Шығыс Аристотелi, екiншi ұстаз атанған Әбу Насыр әл-Фараби бiлiм алды. Берiректе Уфадағы “Ғалия” медресесiнде Т.Жомартбаев, М.Сералин, Б.Майлин, М.Жұмабаев, Семейдегi Ахмет Риза медресесiнде Абай Құнанбаев оқыды. Бұл оқу орындарында дiн жолын уағыздайтын пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика, география, философия, математика, астрономия, медицина, т.б. зайырлы пәндер оқытылған. Медреселердiң жанында кiтапханалар болды. Оқу мерзiмi шәкiрттiң алғырлығына, үлгерiм қабiлетiне байланысты болған. Оқуды тамамдаған шәкiрттерге ресми құжат табыс етiлдi. Киiз үйлерде
Сауат ашу жолы араб әрiптерi мен сөздерiн жаттауды, әсiресе құранның араб тiлiндегi мәтiнiн жатқа бiлудi мақсат еттi. Қалалардағы медреселерде ислам дiнiн уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерiнiң молдаларын, казиларды, дiндар сопылар мен шариғат заңдарын түсiндiретiн жоғары лауазымды дiн қызметшiлерiн даярлаған. Ол мұсылманшылық рәсiмдерiн таратушы оқу орны ғана емес, iрi мәдениет орталығы ретiнде де қызмет атқарды. Белгiлi ақындар, тiптi ағартушы-демократ ретiнде танылған қазақ зиялыларының бiразы осындай медреселердi тамамдаған. Мыс., орта ғ-дағы Отырар медресесiнде қазақ жерiнiң ұлы перзентi, Шығыс Аристотелi, екiншi ұстаз атанған Әбу Насыр әл-Фараби бiлiм алды. Берiректе Уфадағы “Ғалия” медресесiнде Т.Жомартбаев, М.Сералин, Б.Майлин, М.Жұмабаев, Семейдегi Ахмет Риза медресесiнде Абай Құнанбаев оқыды. Бұл оқу орындарында дiн жолын уағыздайтын пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика, география, философия, математика, астрономия, медицина, т.б. зайырлы пәндер оқытылған. Медреселердiң жанында кiтапханалар болды. Оқу мерзiмi шәкiрттiң алғырлығына, үлгерiм қабiлетiне байланысты болған. Оқуды тамамдаған шәкiрттерге ресми құжат табыс етiлдi. Киiз үйлерде
Қазақстанның оқу-ағарту жүйесі
Оқу-ағарту жүйесi. Қазақстан жерiнде, әсiресе, оның отырықшы
аудандарында орта ғ-лардың ерте кезеңiнде-ақ (7 — 8 ғ.) көптеген мектептер
(мұсылманша бастауыш оқу орны) мен медреселер, дiни бiлiм беретiн ортадан
жоғары оқу орындары жұмыс iстей бастаған. Ертедегi Исфиджаб, Тараз, Сайрам,
Түркiстан, Отырар, т.б. қ-лардағы медреселер саны 84-ке жеткен. Оларда 5
мыңға жуық шәкiрт бiлiм алған. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенiң түкпiр-
түкпiрiне орналасқан. онда молдалар (татар, башқұрт, т.б.) ұстаздық еткен.
Оқыту ақысы халықтан жиналды. Балалар қыс, күз айларында ғана (жылына 4, не
6 ай) оқыған. Оқу мерзiмi 4 жыл, оқуға жетi жастан бастап қабылданған,
кейбiр ауылдық жерде 7 — 9 жастағы балалар бiрге оқи берген. Оқу ақысы
заттай төленген, жыл аяғында емтихан тапсыру, мектеп бiтiргенi үшiн балаға
ресми куәлiк беру тәртiбi сақталмаған.
Сауат ашу жолы араб әрiптерi мен сөздерiн жаттауды, әсiресе
құранның араб тiлiндегi мәтiнiн жатқа бiлудi мақсат еттi. Қалалардағы
медреселерде ислам дiнiн уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерiнiң
молдаларын, казиларды, дiндар сопылар мен шариғат заңдарын түсiндiретiн
жоғары лауазымды дiн қызметшiлерiн даярлаған. Ол мұсылманшылық рәсiмдерiн
таратушы оқу орны ғана емес, iрi мәдениет орталығы ретiнде де қызмет
атқарды. Белгiлi ақындар, тiптi ағартушы-демократ ретiнде танылған қазақ
зиялыларының бiразы осындай медреселердi тамамдаған. Мыс., орта ғ-дағы
Отырар медресесiнде қазақ жерiнiң ұлы перзентi, Шығыс Аристотелi, екiншi
ұстаз атанған Әбу Насыр әл-Фараби бiлiм алды. Берiректе Уфадағы “Ғалия”
медресесiнде Т.Жомартбаев, М.Сералин, Б.Майлин, М.Жұмабаев, Семейдегi Ахмет
Риза медресесiнде Абай Құнанбаев оқыды. Бұл оқу орындарында дiн жолын
уағыздайтын пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика, география,
философия, математика, астрономия, медицина, т.б. зайырлы пәндер оқытылған.
Медреселердiң жанында кiтапханалар болды. Оқу мерзiмi шәкiрттiң
алғырлығына, үлгерiм қабiлетiне байланысты болған. Оқуды тамамдаған
шәкiрттерге ресми құжат табыс етiлдi. Киiз үйлерде оқытатын мұсылман
мектептерi ауылдармен бiрге көшiп-қонып жүрген. Бай саудагерлердiң
қаржыларына салынған қала медреселерi ғана арнаулы үйлерге орналасты. Бұл
мектептерде оқу жоспары, бағдарламалары және тұрақты сабақ кестелерi болған
жоқ.
Қазақстанның Ресейге қарап, оған империяның орт. аудандарындағыдай
әкiмш. жүйе енгiзiле бастауына байланысты, жергiлiктi басқару буындарында
iстейтiн шенеунiктер мен тiлмаштар даярлайтын орыс-қазақ және орыс-тузем
мектептерiн ашу қажеттiгi туды. Осы мақсатта Омбыда 1789 ж. “Азиялық
училище” ашылды. Бұл оқу орнына қазақ балалары да қабылданды. 1841 ж. Бөкей
Ордасында Жәңгiр хан қазақ балалары үшiн орыс мектеп-пансионатын ашты. 1825
ж. Орынбордағы татар мектебi негiзiнде Неплюев кадет уч-щесi (ол 1844 ж.
кадет корпусы болып аталды), 1846 ж. Сiбiр қазақ-орыс әскери уч-щесi
негiзiнде Омбы кадет корпусы iрге көтердi. Бұл оқу орындарын қазақтың
тұңғыш зиялылары: Шоқан Уәлиханов, Садық Бабажанов, Халиолла Өскенбаев,
т.б. оқып бiтiрдi. 1850 ж. Орынбордың Шекара комиссиясы жанынан қазақ
балалары үшiн жетi жылдық мектеп ашылды. Осы мектептiң түлегi қазақтың
демократ-ағартушы педагогi Ы.Алтынсариннiң басшылығымен 1864 ж. 8 қаңтарда
Торғайда тұңғыш қазақ мектебi және оның жанынан интернат ашылды. Ол
педагогика классиктерiнiң (Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой,
т.б.) гуманистiк идеяларын басшылыққа алып, өзi ашқан мектептердiң оқу
жүйесiне енгiздi. Оның “Қазақ хрестоматиясы” (1879) мен “Қазақтарға орыс
тiлiн үйретудiң бастауыш құралы” (1880) атты оқулықтары осы идеяға
негiзделген шынайы демокр. бағыттағы еңбектер едi. Ы.Алтынсарин жаттамалы,
мағынасыз дiни оқуға қарсы болды. Өзi ашқан қазақ-орыс мектептерiнде басқа
ғылымдармен бiрге дiн тарихын да оқыта отырып, “Мұсылмандық шарттары” атты
оқулығын жазды. Онда дiннiң имандылыққа, адамгершiлiкке тәрбиелеу шарттарын
оқушыларға түсiндiру мақсатын көздедi. 1879 — 89 ж. Торғай обл. халық
ағарту уч-щелерiнiң инспекторы қызметiнде жүрiп, Елек, Қостанай, Торғай,
Ырғыз уездерiнде екi сыныптық орыс-қазақ мектептерiн, 1888 ж. Орскiде
мұғалiмдер мектебiн ашты. Ол “балаларды жазалап оқыту” әдiсiне қарсы
күрестi. Мектептерде ана тiлiне қоса орыс тiлiн, арифметика, табиғаттану
сабақтарын өткiзудi қуаттады. Алтынсарин патша үкiметi жүргiзiп келген
бұратана халықтарды орыстандыру — шоқындырып, тiлiнен, дiнiнен бездiру
сияқты миссионерлiк саясатқа қарсылық бiлдiрiп бақты.
19 ғасырдың 2-жартысында қазақ мектептерi қандай болуы керек деген
мәселе күн тәртiбiне қойыла бастады. Ол жөнiнде бiр-бiрiне қарама-қарсы екi
көзқарастағы топтар пайда болды. Бiрi — бұратана халықты шала сауатты күйде
қалдырып, төл мәдениетiнен қол үздiрiп, бiрте-бiрте орыстандыру саясатын
көздеген Н.И. Ильминский бастаған миссионерлер болса, екiншiсi — орыс
халқының прогресшiл озық мәдениет үлгiлерiн игеру арқылы өз елiн өркениеттi
елдердiң деңгейiне көтерудi көздеген Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
сияқты демократ-ағартушылар едi. Абай “Дүниенiң кiлтi өнер-бiлiмде”, “Дүние
де өзi, мал да өзi, ғылымға көңiл бөлсеңiз”, — деп жастарға жар салды.
А.Байтұрсынов қазақ балаларының ана тiлiнде сауат ашуына көп күш жұмсады.
Ол бастаған бiр топ қазақ зиялысы 1905 ж. 26 маусымда Қарқаралы қазақтары
атынан Мин. Кеңесiнiң төрағасына петиция жолдап, “Қазақ даласында оқу-
ағарту iсi дұрыс жолға қойылсын, ол үшiн ауыл мектептерiнде балалар қазақша
сауат ашатын болсын. Оқу ана тiлiнде жүргiзiлсiн” деген талап қойды.
Байтұрсынов қазақ тiлiнде тұңғыш әлiппе құралын жазды (1912). Оның 1892 ж.
Қазанда басылған “Букварь для киргизов” деген оқу құралы жетi рет қайта
басылып, 1925 жылға дейiн қазақ мектептерiнiң негiзгi оқу құралы ретiнде
пайдаланылып келген.
1920 ж. қазанда Қазақ АКСР-нiң ХАК-ы құрылып, А.Байтұрсынов халық
комиссары болды. 1921 ж. ақпанның 18-iнде Бүкiлқазақстандық оқу-ағарту
конференциясы шақырылды. Онда балаларды қорғау, бiрыңғай мектеп жүйесiн
құру, кәсiптiк-тех. бiлiм беру, саяси тәрбие iсi, оқу-тәрбие жұмысына
байланысты, т.б. мәселелер қаралды. 1922 — 23 ж. ұлт мектептерiн төл
оқулықпен, бағдарламамен қамтамасыз етуде бiраз шаралар iске асырылды,
қазақ тiлiнде 14 оқулық шығарылды. Олардың iшiнде “Физика”, “Грамматика”,
“Педагогика”, “Алгебра”, “Мектеп гигиенасы”, т.б. бар. Бұл оқулықтарды
жазуға Байтұрсынов, Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Аспандияров,
Жомартбаев, Қ.Сәтбаев, Ә.Ермеков, Т.Жолдыбаев, т.б. қатысты. 1920 — 30 ж.
республика мектептерiнiң оқу базасын күшейтуге мемлекет тарапынан орасан
мол қаржы жұмсалды. 367 мектеп жаңадан салынып, 361-i күрделi жөндеуден
өткiзiлдi. Осы жылдары бастауыш мектептер саны 333-тен (1926) 1864-ке
(1930) жеттi (оның 1231-i қазақ мектебi), оқушылар саны 215,1 мыңнан 320,1
мыңға жеттi (оның 124,9 мыңы қазақ). Алайда қазақ қыздарын оқуға тарту әлi
де өз дәрежесiнде болмады. Бастауыш мектепте оқитындардың 11%-ы ғана қазақ
қыздары едi. 1928 ж. ҚазОАК-нiң 3-сессиясы бұл мәселеге ерекше тоқталып,
қазақ қыздарын оқуға көптеп тарту туралы арнайы қаулы қабылдады. Бұл
жылдары қазақ орта мектептерiнiң саны аз едi. Мыс., 1927 — 28 ж.
республикада үш-ақ орта мектеп (Ташкент, Орынбор, Қызылорда) болды.
Оқушылардың көбi 7 жылдық мектептi бiтiрiсiмен техникумдар мен ФЗО-ларға
кетiп жатты. 1929 ж. республиканың ежелден ғылым, әдебиет, мәдениет тiлi
болып келген араб әлiпбиiнен латыншаға көшуi оқу-ағарту iсiнiң дамуына
үлкен соққы болып тидi. Араб әлiпбиiмен шыққан мәдени бай мұралардың көбi
отқа өртелдi. 1940 ж. латын әлiпбиiнен кириллицаға көшу елдегi ағарту iсiн
тағы көп жылға шегерiп тастады.
1937 ж. қазақ бастауыш мектептерiнiң саны 537-ден 1190-ға, орта
мектептер 11-ден 48-ге, орталау мектептер 143-тен 237-ге жеттi. 1940 — 41
оқу жылында жалпы бiлiм беретiн мектептерге 1 млн. 145 мың 993 оқушы
тартылды. Оның 441 мыңы қазақ балалары едi. Бұл 1925 жылмен салыстырғанда 6
есе көп. Оқуға тартылған қазақ қыздарының саны 20 мыңға артты, мұғалiм
кадрларының сапасы жақсарды. Мыс., 1940 ж. жалпы бiлiм беретiн мектептерде
44597 мұғалiм қызмет еттi, оның 17,5 мыңы қазақ әйелдерi едi.
1945 — 60 ж. мектептердiң, оларда оқитындардың саны күрт өсе бастады.
1960 ж. жалпы бiлiм беретiн 10363 мектеп жұмыс iстедi, онда 1 млн. 814
мыңнан астам оқушы бiлiм алды. 1954 ж. тың игеру науқаны кезiнде елде 1960
жаңа кеңшар орнап, жүздеген жаңа мектеп салынды. 1960 ж. республика
бюджетiнен оқу-ағарту iсiне 2 миллиард сомға таяу қаржы жұмсалды.
Қазақстанда төл оқулықтар жасау мәселесi мықтап қолға алынды. Бұл iспен
Е.Бекмаханов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, I.Кеңесбаев, А.Ысқақов,
Т.Қордабаев, Ә.Маманов, М.Балақаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, т.б.
республикаға белгiлi ғалымдар айналысты. Алайда бұл жылдары оқу-ағарту
саласында жаңа мәселелер де туындады. Орт. Қазақстанға Ресей, Украина,
Молдова, Беларусь республикаларынан тың көтеру науқанымен мыңдаған
отбасылардың қоныс аударуына байланысты көптеген қазақ мектептерi жабылып,
аралас орыс-қазақ немесе таза орыс мектептерiне айналдырылды. Соның
салдарынан Қазақстанда 700-ден астам қазақ мектебi жабылды, қазақ тiлiндегi
газет, журнал, кiтап таралымы құлдырап кеттi. 600 мыңнан астам қазақ баласы
орыс мектептерiнде оқуға мәжбүр болды. Мың жарымнан астам аралас орыс-қазақ
мектептерi пайда болды. Осыған байланысты Қазақстан үкiметi орыс тiлiн 1-
сыныптан бастап оқыту жөнiнде қаулы алды. Бұл қазақ тiлiнiң рөлiн
төмендетiп жiбердi.
1960 - 70 ж. арасында оқу мазмұнына iрi өзгерiстер енгiзiлдi.
Мектептердi 7 жылдықтан 8 жылдыққа көшiру iсi 1962 — 63 оқу жылында
аяқталды. Жаппай 8 жылдық бiлiм берудi iске асыру заңы оқудың сапасына керi
әсер еттi, талап төмендеп кеттi. Оқушылардың бiлiмге ынтасы кемiдi. Орыс
тiлiн оқытуға ерекше көңiл бөлiнiп, арнаулы орта және жоғары оқу
орындарында сабақ түгелдей орыс тiлiнде жүргiзiлгендiктен қазақ
мектептерiндегi оқушылардың саны кеми түстi.
1980 - 90 ж. елiмiзде халыққа жаппай орта бiлiм беру саласында бiраз
жұмыс жүргiзiлдi. Соның бiрi 6 жастан бастап оқыту болды. Сондай-ақ ауылдық
жерлердегi шағын мектептер мәселесiн шешу, бастауыш мектепке алдын ала
даярлау, жаппай орта бiлiм беруге көшу, мектепаралық оқу шеберханаларын ашу
мәселелерiне ерекше көңiл бөлiндi. Мектептегi оқу iсi мемл. бiлiм
стандартынан туындайтын жаңа талаптарға сай келетiндей етiп ұйымдастыруды,
көп қаржы жұмсауды және ғыл.-зерттеу жұмысын жүргiзудi қажет етедi. Оның
бiрiншi кезеңi 1994 — 97 ж., жалпы бiлiм беретiн мектептердi толық бiлiм
стандартына көшiру iсiн аяқтау 2001 — 02 жылдарды қамтыды. Жалпы бiлiм
беретiн базалық мектептердегi оқу жүйесi — 11 жылдық. Белгiлi бiр бiлiм
салаларына икемi бар балаларға арналған лицей, гимназия, колледж,
медреселер ашу, оқуды тегiн оқытумен қатар жекелеген ақылы мектептер ашу
iсi де жүргiзiлдi.
Қазақстанда тұңғыш мұғалiмдер семинариясы 1883 ж. Ы.Алтынсариннiң
басшылығымен Орск қ-нда ашылды. Ыбырай енгiзген оқу-ағарту iсiндегi бiр
жаңалық — қазақ жастарына арналған тұңғыш кәсiптiк мамандық беретiн уч-
щелердiң ашылуы болды. 1886 ж. Торғайда қолөнер уч-щесi, 1888 ж. Торғай мен
Ырғызда қыздар пансионаттары, ал 1889 ж. Қостанайда а. ш. уч-щесi ашылды.
Бұдан кейiн 1890 ж. Қарабұлақта, 1893 ж. Қостанайда, 1896 ж. Ақтөбеде
қыздар уч-щесi iске қосылды. Бұл оқу орындарында қолөнерi мен а. ш.
шеберханалары жұмыс iстедi. Алтынсариннiң кәсiптiк бiлiм беру жөнiндегi ой-
пiкiрi кеңiнен қолдау тауып, 1902 ж. Семейде мұғалiмдер семинариясы ашылып,
Орт. Қазақстан өлкесiндегi (Семей, Өскемен, Қарағанды, Ақмола) мектептерге
мұғалiмдер даярлау iсi қолға алынды. Онда қазақтың аса көрнектi қоғам және
ғылым қайраткерлерi Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ж.Аймауытов,
М.Ақынжанов, О.Жәутiков, Ә.Сембаев, тұңғыш генерал Ш.Қабылбаев,
Қазақстанның халық жазушысы Ә.Нұршайықов, Кеңес Одағының Батырлары: Iзғұтты
Айтықов, В.А. Шулятников, Б.Бунтовских, Соц. Еңбек Ерлерi: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оқу-ағарту жүйесi. Қазақстан жерiнде, әсiресе, оның отырықшы
аудандарында орта ғ-лардың ерте кезеңiнде-ақ (7 — 8 ғ.) көптеген мектептер
(мұсылманша бастауыш оқу орны) мен медреселер, дiни бiлiм беретiн ортадан
жоғары оқу орындары жұмыс iстей бастаған. Ертедегi Исфиджаб, Тараз, Сайрам,
Түркiстан, Отырар, т.б. қ-лардағы медреселер саны 84-ке жеткен. Оларда 5
мыңға жуық шәкiрт бiлiм алған. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенiң түкпiр-
түкпiрiне орналасқан. онда молдалар (татар, башқұрт, т.б.) ұстаздық еткен.
Оқыту ақысы халықтан жиналды. Балалар қыс, күз айларында ғана (жылына 4, не
6 ай) оқыған. Оқу мерзiмi 4 жыл, оқуға жетi жастан бастап қабылданған,
кейбiр ауылдық жерде 7 — 9 жастағы балалар бiрге оқи берген. Оқу ақысы
заттай төленген, жыл аяғында емтихан тапсыру, мектеп бiтiргенi үшiн балаға
ресми куәлiк беру тәртiбi сақталмаған.
Сауат ашу жолы араб әрiптерi мен сөздерiн жаттауды, әсiресе
құранның араб тiлiндегi мәтiнiн жатқа бiлудi мақсат еттi. Қалалардағы
медреселерде ислам дiнiн уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерiнiң
молдаларын, казиларды, дiндар сопылар мен шариғат заңдарын түсiндiретiн
жоғары лауазымды дiн қызметшiлерiн даярлаған. Ол мұсылманшылық рәсiмдерiн
таратушы оқу орны ғана емес, iрi мәдениет орталығы ретiнде де қызмет
атқарды. Белгiлi ақындар, тiптi ағартушы-демократ ретiнде танылған қазақ
зиялыларының бiразы осындай медреселердi тамамдаған. Мыс., орта ғ-дағы
Отырар медресесiнде қазақ жерiнiң ұлы перзентi, Шығыс Аристотелi, екiншi
ұстаз атанған Әбу Насыр әл-Фараби бiлiм алды. Берiректе Уфадағы “Ғалия”
медресесiнде Т.Жомартбаев, М.Сералин, Б.Майлин, М.Жұмабаев, Семейдегi Ахмет
Риза медресесiнде Абай Құнанбаев оқыды. Бұл оқу орындарында дiн жолын
уағыздайтын пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика, география,
философия, математика, астрономия, медицина, т.б. зайырлы пәндер оқытылған.
Медреселердiң жанында кiтапханалар болды. Оқу мерзiмi шәкiрттiң
алғырлығына, үлгерiм қабiлетiне байланысты болған. Оқуды тамамдаған
шәкiрттерге ресми құжат табыс етiлдi. Киiз үйлерде оқытатын мұсылман
мектептерi ауылдармен бiрге көшiп-қонып жүрген. Бай саудагерлердiң
қаржыларына салынған қала медреселерi ғана арнаулы үйлерге орналасты. Бұл
мектептерде оқу жоспары, бағдарламалары және тұрақты сабақ кестелерi болған
жоқ.
Қазақстанның Ресейге қарап, оған империяның орт. аудандарындағыдай
әкiмш. жүйе енгiзiле бастауына байланысты, жергiлiктi басқару буындарында
iстейтiн шенеунiктер мен тiлмаштар даярлайтын орыс-қазақ және орыс-тузем
мектептерiн ашу қажеттiгi туды. Осы мақсатта Омбыда 1789 ж. “Азиялық
училище” ашылды. Бұл оқу орнына қазақ балалары да қабылданды. 1841 ж. Бөкей
Ордасында Жәңгiр хан қазақ балалары үшiн орыс мектеп-пансионатын ашты. 1825
ж. Орынбордағы татар мектебi негiзiнде Неплюев кадет уч-щесi (ол 1844 ж.
кадет корпусы болып аталды), 1846 ж. Сiбiр қазақ-орыс әскери уч-щесi
негiзiнде Омбы кадет корпусы iрге көтердi. Бұл оқу орындарын қазақтың
тұңғыш зиялылары: Шоқан Уәлиханов, Садық Бабажанов, Халиолла Өскенбаев,
т.б. оқып бiтiрдi. 1850 ж. Орынбордың Шекара комиссиясы жанынан қазақ
балалары үшiн жетi жылдық мектеп ашылды. Осы мектептiң түлегi қазақтың
демократ-ағартушы педагогi Ы.Алтынсариннiң басшылығымен 1864 ж. 8 қаңтарда
Торғайда тұңғыш қазақ мектебi және оның жанынан интернат ашылды. Ол
педагогика классиктерiнiң (Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой,
т.б.) гуманистiк идеяларын басшылыққа алып, өзi ашқан мектептердiң оқу
жүйесiне енгiздi. Оның “Қазақ хрестоматиясы” (1879) мен “Қазақтарға орыс
тiлiн үйретудiң бастауыш құралы” (1880) атты оқулықтары осы идеяға
негiзделген шынайы демокр. бағыттағы еңбектер едi. Ы.Алтынсарин жаттамалы,
мағынасыз дiни оқуға қарсы болды. Өзi ашқан қазақ-орыс мектептерiнде басқа
ғылымдармен бiрге дiн тарихын да оқыта отырып, “Мұсылмандық шарттары” атты
оқулығын жазды. Онда дiннiң имандылыққа, адамгершiлiкке тәрбиелеу шарттарын
оқушыларға түсiндiру мақсатын көздедi. 1879 — 89 ж. Торғай обл. халық
ағарту уч-щелерiнiң инспекторы қызметiнде жүрiп, Елек, Қостанай, Торғай,
Ырғыз уездерiнде екi сыныптық орыс-қазақ мектептерiн, 1888 ж. Орскiде
мұғалiмдер мектебiн ашты. Ол “балаларды жазалап оқыту” әдiсiне қарсы
күрестi. Мектептерде ана тiлiне қоса орыс тiлiн, арифметика, табиғаттану
сабақтарын өткiзудi қуаттады. Алтынсарин патша үкiметi жүргiзiп келген
бұратана халықтарды орыстандыру — шоқындырып, тiлiнен, дiнiнен бездiру
сияқты миссионерлiк саясатқа қарсылық бiлдiрiп бақты.
19 ғасырдың 2-жартысында қазақ мектептерi қандай болуы керек деген
мәселе күн тәртiбiне қойыла бастады. Ол жөнiнде бiр-бiрiне қарама-қарсы екi
көзқарастағы топтар пайда болды. Бiрi — бұратана халықты шала сауатты күйде
қалдырып, төл мәдениетiнен қол үздiрiп, бiрте-бiрте орыстандыру саясатын
көздеген Н.И. Ильминский бастаған миссионерлер болса, екiншiсi — орыс
халқының прогресшiл озық мәдениет үлгiлерiн игеру арқылы өз елiн өркениеттi
елдердiң деңгейiне көтерудi көздеген Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
сияқты демократ-ағартушылар едi. Абай “Дүниенiң кiлтi өнер-бiлiмде”, “Дүние
де өзi, мал да өзi, ғылымға көңiл бөлсеңiз”, — деп жастарға жар салды.
А.Байтұрсынов қазақ балаларының ана тiлiнде сауат ашуына көп күш жұмсады.
Ол бастаған бiр топ қазақ зиялысы 1905 ж. 26 маусымда Қарқаралы қазақтары
атынан Мин. Кеңесiнiң төрағасына петиция жолдап, “Қазақ даласында оқу-
ағарту iсi дұрыс жолға қойылсын, ол үшiн ауыл мектептерiнде балалар қазақша
сауат ашатын болсын. Оқу ана тiлiнде жүргiзiлсiн” деген талап қойды.
Байтұрсынов қазақ тiлiнде тұңғыш әлiппе құралын жазды (1912). Оның 1892 ж.
Қазанда басылған “Букварь для киргизов” деген оқу құралы жетi рет қайта
басылып, 1925 жылға дейiн қазақ мектептерiнiң негiзгi оқу құралы ретiнде
пайдаланылып келген.
1920 ж. қазанда Қазақ АКСР-нiң ХАК-ы құрылып, А.Байтұрсынов халық
комиссары болды. 1921 ж. ақпанның 18-iнде Бүкiлқазақстандық оқу-ағарту
конференциясы шақырылды. Онда балаларды қорғау, бiрыңғай мектеп жүйесiн
құру, кәсiптiк-тех. бiлiм беру, саяси тәрбие iсi, оқу-тәрбие жұмысына
байланысты, т.б. мәселелер қаралды. 1922 — 23 ж. ұлт мектептерiн төл
оқулықпен, бағдарламамен қамтамасыз етуде бiраз шаралар iске асырылды,
қазақ тiлiнде 14 оқулық шығарылды. Олардың iшiнде “Физика”, “Грамматика”,
“Педагогика”, “Алгебра”, “Мектеп гигиенасы”, т.б. бар. Бұл оқулықтарды
жазуға Байтұрсынов, Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Аспандияров,
Жомартбаев, Қ.Сәтбаев, Ә.Ермеков, Т.Жолдыбаев, т.б. қатысты. 1920 — 30 ж.
республика мектептерiнiң оқу базасын күшейтуге мемлекет тарапынан орасан
мол қаржы жұмсалды. 367 мектеп жаңадан салынып, 361-i күрделi жөндеуден
өткiзiлдi. Осы жылдары бастауыш мектептер саны 333-тен (1926) 1864-ке
(1930) жеттi (оның 1231-i қазақ мектебi), оқушылар саны 215,1 мыңнан 320,1
мыңға жеттi (оның 124,9 мыңы қазақ). Алайда қазақ қыздарын оқуға тарту әлi
де өз дәрежесiнде болмады. Бастауыш мектепте оқитындардың 11%-ы ғана қазақ
қыздары едi. 1928 ж. ҚазОАК-нiң 3-сессиясы бұл мәселеге ерекше тоқталып,
қазақ қыздарын оқуға көптеп тарту туралы арнайы қаулы қабылдады. Бұл
жылдары қазақ орта мектептерiнiң саны аз едi. Мыс., 1927 — 28 ж.
республикада үш-ақ орта мектеп (Ташкент, Орынбор, Қызылорда) болды.
Оқушылардың көбi 7 жылдық мектептi бiтiрiсiмен техникумдар мен ФЗО-ларға
кетiп жатты. 1929 ж. республиканың ежелден ғылым, әдебиет, мәдениет тiлi
болып келген араб әлiпбиiнен латыншаға көшуi оқу-ағарту iсiнiң дамуына
үлкен соққы болып тидi. Араб әлiпбиiмен шыққан мәдени бай мұралардың көбi
отқа өртелдi. 1940 ж. латын әлiпбиiнен кириллицаға көшу елдегi ағарту iсiн
тағы көп жылға шегерiп тастады.
1937 ж. қазақ бастауыш мектептерiнiң саны 537-ден 1190-ға, орта
мектептер 11-ден 48-ге, орталау мектептер 143-тен 237-ге жеттi. 1940 — 41
оқу жылында жалпы бiлiм беретiн мектептерге 1 млн. 145 мың 993 оқушы
тартылды. Оның 441 мыңы қазақ балалары едi. Бұл 1925 жылмен салыстырғанда 6
есе көп. Оқуға тартылған қазақ қыздарының саны 20 мыңға артты, мұғалiм
кадрларының сапасы жақсарды. Мыс., 1940 ж. жалпы бiлiм беретiн мектептерде
44597 мұғалiм қызмет еттi, оның 17,5 мыңы қазақ әйелдерi едi.
1945 — 60 ж. мектептердiң, оларда оқитындардың саны күрт өсе бастады.
1960 ж. жалпы бiлiм беретiн 10363 мектеп жұмыс iстедi, онда 1 млн. 814
мыңнан астам оқушы бiлiм алды. 1954 ж. тың игеру науқаны кезiнде елде 1960
жаңа кеңшар орнап, жүздеген жаңа мектеп салынды. 1960 ж. республика
бюджетiнен оқу-ағарту iсiне 2 миллиард сомға таяу қаржы жұмсалды.
Қазақстанда төл оқулықтар жасау мәселесi мықтап қолға алынды. Бұл iспен
Е.Бекмаханов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, I.Кеңесбаев, А.Ысқақов,
Т.Қордабаев, Ә.Маманов, М.Балақаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, т.б.
республикаға белгiлi ғалымдар айналысты. Алайда бұл жылдары оқу-ағарту
саласында жаңа мәселелер де туындады. Орт. Қазақстанға Ресей, Украина,
Молдова, Беларусь республикаларынан тың көтеру науқанымен мыңдаған
отбасылардың қоныс аударуына байланысты көптеген қазақ мектептерi жабылып,
аралас орыс-қазақ немесе таза орыс мектептерiне айналдырылды. Соның
салдарынан Қазақстанда 700-ден астам қазақ мектебi жабылды, қазақ тiлiндегi
газет, журнал, кiтап таралымы құлдырап кеттi. 600 мыңнан астам қазақ баласы
орыс мектептерiнде оқуға мәжбүр болды. Мың жарымнан астам аралас орыс-қазақ
мектептерi пайда болды. Осыған байланысты Қазақстан үкiметi орыс тiлiн 1-
сыныптан бастап оқыту жөнiнде қаулы алды. Бұл қазақ тiлiнiң рөлiн
төмендетiп жiбердi.
1960 - 70 ж. арасында оқу мазмұнына iрi өзгерiстер енгiзiлдi.
Мектептердi 7 жылдықтан 8 жылдыққа көшiру iсi 1962 — 63 оқу жылында
аяқталды. Жаппай 8 жылдық бiлiм берудi iске асыру заңы оқудың сапасына керi
әсер еттi, талап төмендеп кеттi. Оқушылардың бiлiмге ынтасы кемiдi. Орыс
тiлiн оқытуға ерекше көңiл бөлiнiп, арнаулы орта және жоғары оқу
орындарында сабақ түгелдей орыс тiлiнде жүргiзiлгендiктен қазақ
мектептерiндегi оқушылардың саны кеми түстi.
1980 - 90 ж. елiмiзде халыққа жаппай орта бiлiм беру саласында бiраз
жұмыс жүргiзiлдi. Соның бiрi 6 жастан бастап оқыту болды. Сондай-ақ ауылдық
жерлердегi шағын мектептер мәселесiн шешу, бастауыш мектепке алдын ала
даярлау, жаппай орта бiлiм беруге көшу, мектепаралық оқу шеберханаларын ашу
мәселелерiне ерекше көңiл бөлiндi. Мектептегi оқу iсi мемл. бiлiм
стандартынан туындайтын жаңа талаптарға сай келетiндей етiп ұйымдастыруды,
көп қаржы жұмсауды және ғыл.-зерттеу жұмысын жүргiзудi қажет етедi. Оның
бiрiншi кезеңi 1994 — 97 ж., жалпы бiлiм беретiн мектептердi толық бiлiм
стандартына көшiру iсiн аяқтау 2001 — 02 жылдарды қамтыды. Жалпы бiлiм
беретiн базалық мектептердегi оқу жүйесi — 11 жылдық. Белгiлi бiр бiлiм
салаларына икемi бар балаларға арналған лицей, гимназия, колледж,
медреселер ашу, оқуды тегiн оқытумен қатар жекелеген ақылы мектептер ашу
iсi де жүргiзiлдi.
Қазақстанда тұңғыш мұғалiмдер семинариясы 1883 ж. Ы.Алтынсариннiң
басшылығымен Орск қ-нда ашылды. Ыбырай енгiзген оқу-ағарту iсiндегi бiр
жаңалық — қазақ жастарына арналған тұңғыш кәсiптiк мамандық беретiн уч-
щелердiң ашылуы болды. 1886 ж. Торғайда қолөнер уч-щесi, 1888 ж. Торғай мен
Ырғызда қыздар пансионаттары, ал 1889 ж. Қостанайда а. ш. уч-щесi ашылды.
Бұдан кейiн 1890 ж. Қарабұлақта, 1893 ж. Қостанайда, 1896 ж. Ақтөбеде
қыздар уч-щесi iске қосылды. Бұл оқу орындарында қолөнерi мен а. ш.
шеберханалары жұмыс iстедi. Алтынсариннiң кәсiптiк бiлiм беру жөнiндегi ой-
пiкiрi кеңiнен қолдау тауып, 1902 ж. Семейде мұғалiмдер семинариясы ашылып,
Орт. Қазақстан өлкесiндегi (Семей, Өскемен, Қарағанды, Ақмола) мектептерге
мұғалiмдер даярлау iсi қолға алынды. Онда қазақтың аса көрнектi қоғам және
ғылым қайраткерлерi Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ж.Аймауытов,
М.Ақынжанов, О.Жәутiков, Ә.Сембаев, тұңғыш генерал Ш.Қабылбаев,
Қазақстанның халық жазушысы Ә.Нұршайықов, Кеңес Одағының Батырлары: Iзғұтты
Айтықов, В.А. Шулятников, Б.Бунтовских, Соц. Еңбек Ерлерi: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz