Ақтөбе облысындағы туризімнің қазіргі жағыдайы және болашағы
КІРІСПЕ
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ГЕОГРАФИЯСЫ
1.1 Географиялық орны, тарихы
1.1 Табиғаты
1.3 Аудандар бойынша туристік рекреациялық мумкіншілігі
2 ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Халқы
2.2 Экономикасы
2.3 Облыстың Туристік инфрақұрылымының қазіргі жағдайы
3 ОБЛЫСТЫҢ ТУРИЗІМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒЫДАЙЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
3.1 Дамытуға қолайлы туризмнің түрлері
Қортынды
ҚОЛДАНЫЛҒАИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ГЕОГРАФИЯСЫ
1.1 Географиялық орны, тарихы
1.1 Табиғаты
1.3 Аудандар бойынша туристік рекреациялық мумкіншілігі
2 ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Халқы
2.2 Экономикасы
2.3 Облыстың Туристік инфрақұрылымының қазіргі жағдайы
3 ОБЛЫСТЫҢ ТУРИЗІМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒЫДАЙЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
3.1 Дамытуға қолайлы туризмнің түрлері
Қортынды
ҚОЛДАНЫЛҒАИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Туризм – экономиканың, мемлекет пен қоғам дамуының маңызды факторы
болып табылады.Туризмді дұрыс жолға қоябілу қыруар пайда табуға жол ашады.
Қазақстанның туризмін экономиканың басымдылыққа ие саласы ретінде
қарастыруға болады. Республикада туризм мен спортты дамытудың мемлеккеттік
бағадарламалары қабылдануда. Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер
мемлекет тарапынан дұрыс және тиімді саясат жүргізілетін болса туризм өзін
өзі қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде дамуына
әкелетін жүйеге айналады. Бүкіл дүниежүзілік туристік ұйымының маркетингтік
қызыметтері зерттеулерінің мәліметтері бойынша Ақтөбе облысында туризмді
дамытудың мүмкіндіктері мол. Менің бітіру жұмысымның тақырыбы Ақтөбе
облысының туризмінің қазіргі жағдайы мен болашағын ашып көрсету. Ақтөбе
облысының туризм жағдайы даму үстінде.. Облыстың туризмі Ақтөбе обылысының
әкімшілік тарапынан қолдау табуда. Облыста туризмнің дамуына көптеген
мүмкіншіліктер бар. Олар табиғи рекреациялық ресурстар, тарихи-мәдени
ескерткіштер. Бүгінгі күні туризмнің инфрақұрылымы, сервис деңгейі нашар
дамыған, екінші буындағы білікті туристік кадрлар жетіспейді, автомобиль
жолдарының, көптеген мәдениет және тарих ескерткіштерінің қанағаттанғысыз
жағдайы, батыстық туристің біздің өлке туралы хабарының аздығы, туризмнің
негізгі көрсеткіштерін есептеу әдістемесінің жетілмегендігі, облыстың
кейбір аудандарындағы экологиялық жағдайдың қолайсыздығы.
Шыны керек, туризм индустриясын дамыту сан-салалы жұмыстарды жолға қоюдан
басталады. Ең бірінші біз өз өңірімізді шетелдіктерге барлық жағаынан
таныстыруымыз керек. Олардың қызығушылығын тудырып, туризмды дамыту туралы
жаңа бағыттар ашу керек. Сондықтан біз облыстағы инфроқұрлымды дамытуымыз
керек және туристік объектілерді тарихи және мәдени ескерткіштерді, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалануымыз қажет. Қазіргі таңда Ақтөбе облысында
туризімнің қарқынды дамуына бағытталған, тиімді бағдарламалар жасалынып,
әрі біртіндеп атқарылуда. Осы бітіру жұмысымда мен Ақтөбе облыстық
түризімнің қазіргі жағдайы және болашағы, оның дамуының ерекшеліктері,
мәселелері мен оларды шешу жолдарын қарстырдық. . Ал Ақтөбе облысы болса
қазіргі туристердің барлық сұраныстарын қанағаттандыра алатын, ерекше
туристік мүмкіншілігі бар орталық болып дамып, жетіле алады. Өйткені
облыстың басқа аймақтармен салыстырғанда төмендегідей өзіндік ерекшелігі
бар, олар: Экономика салаларының дамуы; тарихи-мәдени ескертіштердің
ерекшеліктері; Мұражайлардың, мәдени-көңіл көтеру орындардың, этнографиялық
жүйелердің болуы. Сонымен Ақтөбе облысы қазіргі кезде мықты туризм
инфраструктурасын дамытуға арналған барлық ресурстар мен факторларға ие.
Осылардың барлығы облыста туризм саласының қарқынды дамуына өте үлкен ықпал
етеді.
Мен осы тақырып бойынша бітіру жұмысымда алға қойған мақсатым мен
міндетім Ақтөбе облысының туризмінің қазырғы мәселелерін зерттеп туристік
индустриясының дамуына аз да болса үлесімді қосу. Тақырып бойынша жұмыс
істеу барысында біршама мәліметтер жинақтап оларға талдау жүргізіп,
тақырыпты өздеңгейімде ашып жаздым деп ойлаймын. Осы бітіру жұмысым үш
бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Ақтөбе облысының туристік географиясы мен
аудандар бойынша туристік рекреациялық мүмкіншілігін қарастырдым, екенші
бөлімде облыстың әлеументтік-экономикалық жағдайына талдау жасадым, үшінші
бөлім ең маңызды бөлім болып табылады, себебі мұнда облыстың туристік
инфрақұрлымына және дамуға қолайлы туризм түрлері мен оны дамытуына жаңа
бағыттары талдау жасалып ұсынылған. Ақтөбе облысы болашақта ел іші -
сыртындағы туристерді баурайтын туристік орталыққа айналу үшін
инфрақұрылымды, қызмет көрсету деңгейін жоғарлату қажет. Мысалы, туризм
саласында инвеситициялық саясат қалыптастырып, облыстағы туризм
инфрақұрылымының нашар дамығанын және қаржының шектеулілігін ескере отырып
инвеситициялар және жеке капитал тарту есебінен саланы қарыжыландыру
мәселесін шешу керек және де облыс ішінде кәсіптік маман даярлау қажет
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ГЕОГРАФИЯСЫ
1.1 Географиялық орны, тарихы
Ақтөбе облысы материктің тереңінде орналасқан, Қазақстанның батысында
300 мың кв. Километр бар үлкен аймақты алып жатыр. Солтүстігінен
оңтүстігіне қарай 700 километр алып жатыр, шығысынан батысына қарай
800километрге созылып жатыр, Орал көлінен бастап Арал теңізінедейін
созылған. Оның батыс шекарасы жер шарындағы каспий тұрақтылығының ең
соңында жатыр, ал шығысы торғай даласы арқылы өтеді. Облыс алып жатқан
территориясы бойынша Қазақстанның тоғыздан бір бөлігін құрайды және үлкен
Европа мемлекеттерімен бәсекелесе алады. Рельефне қарай облыс территориясын
5 геоморфологиялық аудандарға бөле аламыз: Мұғалжар таулары, Орал-Ембі
алқабы, Торғай жазықтығы, үстірт алқабы, Каспий тұрақтылығы. Мұғалжар
таулары бұл кішкене жоталар мен аласа беткейлер тобының меридионалдық
тізбесі болып табылады. Ал солтүстігінде Ор өзенінедейін, оңтүстігінде
еңдікке дейін созылады. Ең үлкені болып Мұғалжар тауларының оңтүстік
бөлігі табылады. Бұл жер ең биік нүктесі болып табылады. Батыс
Қазақстанның ең үлкен нүктесі теңіз деңгейінен 657м биіктікте орналасқан
Мұғалжар таулары Европа мен Азияны бөліп тұрған, белгі ретінде көрінеді.
Батысында теңдік созылған. Бұнда Елек пен Ембі, Хобда, Ойыл, Сағыз, Темір
өзендері өтеді. Оны Орал – Ембі алқабы деп атайды. Өзендердің аңғарлары
кең. Орал-Ембі алқабы оңтүстік батысқа қарай, Каспий теңізіне қарай
ақырындап төмендейді және Каспий тұрақтылығына өтеді. Онда Ақтөбе облысының
оңтүстік батыс шеті жатыр. Ембі өзеннің аңғарында оның ең төменгі жері
орналасқан. Егер Мұғалжар тауларынан шығысқа қарай жүрсек үлкен Торғай
теңдігінде боламыз. Үстірт пен Торғай арасында орналасқан жерді кейде
солтүстік Арал депте атайды. Ол Арал теңізінің жағасына дейін созылады. Бұл
теңдікте Ақтөбе облысындағы үлкен құмдар жатыр. Солтүстік Арал ауданы
Торғай теңдігінен шартты түрде Ырғыз өзенінің төменгі ағысындағы кең жермен
бөлінген. Ақтөбе облысының әр түрлі табиғи жағыдайларынан әр түрлі
өсімдіктерінен және жануарлар әлемінен, климатынан ерекшеліктерін көруге
болады. Республиканың солтүстік-батыс өңірінде орналасқан Ақтөбе облысы
терістігінде - Ресей Федерациясының Орынбор облысымен, оңтүстігінде -
Өзбекстан Республикасының құрамындағы Қарақалпақстанмен батысында - Атырау
және Батыс Қазақстан, шығысында - Қостанай, оңтүстік-шығысында - Қызылорда
облыстарымен шектесіп жатыр. Осындай үлкен аймақты алып жатқан облыс
солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800
шақырым жерге созылған 300 мың шаршы шақырым аумақта орналасқан. Облыс 12
селолық, қалалық және әкімшілік аудандарға бөлінген. Аумағында 6 қала, 2
қала типті қалашық бар. Әкімшілік орталығы - Ақтөбе қаласы.
Жер бедерінің сипатына қарай облыстың аумағы 5 геоморфологиялық аудандарға
бөлінеді: Мұғалжар таулары, Орал-Жем үстірті, Торғай-Арал маңы жазығы,
үстірт беткейі және Каспий сырты ойпаты. Оңтүстік Оралдың жалғасы болып
есептелетін Мұғалжар таулары Орал тауынан Жайық өзенінің аңғарымен
бөлінген облыстың орталық бөлігінде орналасып, меридиандық бағытта 450
шақырымға, солтүстік ендікте 48 градусқа дейін көлбеген, бұл тау жотасы бір-
бірінен тау етегіндегі кең ойпат бөлген солтүстік және оңтүстік бөліктерден
тұрады. Шамамен 50 "градустық солтүстік ендікте аяқталатын Солтүстік
Мұғалжар Елек пен Ырғыз өзенде арасындағы ені 200 шақырым кеңістікті алып
жатқан өркеш төбелі биіктіктер. Солтүстік Мұғалжар Op өзені арқылы батыс
және шығыс тармақтарға бөлінген. Солтүстік Мұғалжардың батыс тармағы Ор-
Елек cy айрығы Орал тауының орталық және cy айрығы бөліктеріндегі, теңіз
деңгейінен биіктігі 440-460 м. жалғасы болып жатқан үстірті секілді. Үстірт
cy айырығынан батысқа қарай ағынды сулармен тілімденіп, ұсақ шоқыларға
айналғаң ал шығысқа қарай Op өзенінің сол жақ салаларымен тарамдалып,
төбешікті жазыққа ұласады, оның бастауындағы биіктігі 509 м. Солтүстік
Мұғалжардың шығыс қанаты Op және Ырғыз өзендерінің арасы теңіз деңгейінен
биіктігі 340 м жететін біркелкі жазық болып келеді де, Op өзеніне таман
төмендей түседі. Өзен аңғарының етегінде мүжіліп, бөлшектенген жерлер
кездеседі. Оңтүстік Мұғалжар жоталы таулардан тұрады және ол облыстағы ең
биік аймақ болып табылады. Оның басты тізбегі - сол Мұғалжар жотасы оған
иек артып жатқан Орал-Жем үстіртінен 200-300 м. биікке көтерілген. Оның
кейбір неғұрлым сүйрік тұстары теңіз деңгейінен 450-650 м биіктікте.
Бақтыбай тауы 657 м. Оңтүстік Мұғалжардың шығысы жатықтанып, аласа
келеді, оларда биіктігі 20-30 м шамасында сирек төбешіктер тізбектері
кездеседі. Теңіз деңгейінен 280-300 м биікте жатқан бұл жайпақ үстірттер
Ырғыз өзенінің оң жақ салаларымен енсіз, терең алқаптарға тарамдалған. Орал-
Жем үстірті облыстың батыс өңірінің үлкен бөлігін алып, көптеген өзендермен
және Ойыл, Сағыз, Жем бассейндерінің yaқытша ағын суларымен жыраланып,
бөктерлі-төбешікті жазықтыққа айналған. Олар өзеннің cy айрықтарында теңіз
деңгейінен 400-500 м биіктікке жетіп солтүстік-шығыста, өте біркелкі
болмаса да батыс пен оңтүстік-батысында әркелкі келіп, 100 м дейін
төмендейді. Үстірттің бедеріне тән жағдай - биіктігі 100-150 м болатын
Сағыз бен Жем өзендері арасында останцо-эрозиялық бөктерлер, сол сияқты
денудация-эрозиялық процестердің үзіліссіз өтіп жатқандығын білдіретін
түрлі биіктегі денудациалық-эрозиялық төбешіктер, адырлар, шоқылар. Адырлар
арасындағы кең ойпаттарда шағылды және адыр-бұдырлы құмдар, ойыл, сағыз
және Жем өзендері алқаптарындағы құмдар немесе сортаңдар жатыр. Сонымен
бірге үстірттің осы бөлігінің жоғары жағында бос сулар көктемде қар
суларыментолатын сорлар кездеседі. Торғай-Арал маңы төрткүл жазықтығы
Торғай үстірті облыстың шығыс бөлігін алып жатыр. Оның биіктіктері батысы
мен солтүстік-батысында теңіз деңгейінен Мұғалжар тауының баурайында 320-
280 м., оңтүстік-шығыс бөлігінде Торғай, Ырғыз өзендерінің аяғында және
Шалқар-Теңіз еңістігінде небәрі 70-50 м. Үстірттің рельефіне ондаған метр
биіктігі бар тік жарлар, кейбір жерлері cy арналарымен тілімденген төрткүл
биікгіктер болып келеді. Үстірттің бетінде, әсіресе, Торғай, Ырғыз, Өлкейек
өзендерінің аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көл
ойпаттар, сортақты құйылыстар мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі –
Арал маңы ойпатындағы биіктіктер 80-150 м. аралығында құбылады. Мұндағы
алқаптарды көлем, құмдар алып жатыр. Солардың ішінде ең ірілері Ұлықұм,
Kіші құм. Өсімдіктер өскен төбе құмдардың елеулі бөлігі Үстірттің
шыңшоқысы, Шағрайжоны және Ырғыз өзенінің төменгі маңы.
Тарихы Евразия деп аталатын алып кұрлықтың Тынық мұхиттан Қара теңізге
дейінгі кең байтақ далалық аймақтарында есте жоқ ескі замандардан өмір
кешіп, бүгінге дейін жалғасқан ұлттар мен ұлыстардың бірде жаугершілік,
бірде ауа-райы себепті бірде бірігу, бірде бөліну тарихының айқыш-ұйқыш
түскен здерінің айқын табы Ақтөбе облысы өңірінде де сайрап жатыр. Мұндa дa
тарихы, кем дегенде, тас дәуіріне кетіп, өсуі мен өркендеуі сол
замандардың жағдайлары мен талаптарына ыңғайланып өмір сүрген қауымдар
болатын. Алайда сол көне дәуірлердің әсіресе apxeoлгиялық ескерткіштері тым
аз зертелгендіктен Атыраудан Аралға дейінгі ұланғайыр apaлыктың тарихында
ақтаңдақ беттер әлі көп. Археологиялық зерттеулердің Қазан төңкерісіне
дейінгі кезеңдері мардымсыз болғаны белгілі. Бұл саладағы кейінгі істер,
негізінен республиканың орталық және оңтүстік өңірлеріне ойысып, елдің
батыс бөлігі, оның ішінде Ақтөбе аймағы назардан тыс қалды. Оның негізгі
себеп-терінің бірі - республиканың орталығы мен оңтүстігін ерекше көрсету
мақсаты емес, сол аймақтар жөніндегі көне мәліметтердің әсіресе шетелдік
жазба әдебиеттерде неғұрлым молырақ сақталуынан еді. Ақтөбе облысы
территориясындағы алғашқы apxeoлогиялық зерттеулер осыдан 114 жыл бұрын
басталған болатын. Оны 1887-1888 ж. орыс археологі Ф.Д.Нефедов жүргізді.
Оның осы жылдары атқарған істері жөніндегі есебі Мәскеуде 1899 жылы жарық
көрген "Шығыс губернияларының археологиясы бойынша материалдардың" үшінші
томында жарық көрді. Ф.Д.Нефедов-тың баяндауы бойынша Оралдың шығыс
етегіндегі алғашқы қазба жұмыстарын 1864 жылы Челябинск уезінде
Р.Г.Игнатьев бастаған. Ал Торғай мен Орал облыстарының далалары 1884 жылға
дейін археологтар үшін беймәлім болатын. Сол Ф.Д.Нефедов пен К.А.Фишердің
1884 жылы Електің сол жағасындағы Тамарөткел деген жердең "алтын" қорғанды
қазуынан кейін археологтар Торғай даласына мықтап назар аударды.
Ф.Д.Нефедов жоғарыда айтылған есебінде облыстың қазіргі шекарасы тұсында
бірнеше тарихи ескерткіштер мен apxeoлогиялық орындар барын еске салған.
Олар: Ұлыборсық құмы бағытында ертеде болған Балғасын қаласының қалдық
тары. Қала күйдірілген кірпіштен салынған бірер жеке ғимараттар болмаса,
негізінен құм астында қалған. Осы жерге кейін 1897 жылы келген А.Матов және
1907 жылы келген И.А.Кастанье бір кездері Балғасын деп аталған мұнараның
енді тек қалдықтарына ғана кезіккен. Бұл -1960 жылы жарық көрген Қазақстан
археологиясы картасы кадастарында № 2024 санымен тіркелген. Орынбордан
Ақтөбе бекінісіне қарай бағытталған жол бойымен 185 верст жердегі бес
жұлдыз формалы қорған сипатталған. XVIII ғасырдың 30 жылдарында Кіші жүз
Ресейге қосылғаннан кейін, патша өкіметі өзінің болашақта қазақ жерін
бағындыру үшін алғашқы мемлекеттік шараларын жүргізе бастады. 1734 жылы
арнаулы Орынбор экспедициясын ұйымдастыру туралы екінші Екатерина жарлық
жариялады. Онда қазақ жерін игеру үшін зерттеу жұмыстарын жүргізу, қазақ
жері арқылы Орта Азия хандықтарымен сауда қатынасын жасау үшін сауда
жолдарын ашу, Op өзенінің сағасында қала салып, оның атын Орынбор деп атау,
Сыр өзенінің Арал теңізіне құяр сағасында қала салып, теңіз арқылы сауда
жолын жалғастыру мәселелері аталды. XVIII ғасырдың 70 жылдарына дейін Ресей
үкіметі алғашқыда қзазақ жерінің шекара маңына, кейін ішкері ене отырып,
көптеген бекіністер салды. Кіші жүз жерінде салған бекіністерге
қазақтарды әкеліп орналастырып, оларға жер беріп, қазақтардың мал
жайылымдарын қысқарта бастады. 1735-1742 жылдарда Кіші жүз және Орта жүз
жерінде Ойылдан Жаңа Eртіc аралығына, яғни Жайықтан Өскеменге дейін 3,5 мың
шақырым бойына бекіністер салынды. [1]
1.1 Табиғаты
Климаты. Облыс құрылқтан шалғай, мұхиттар мен биік таулы жүйелерден алыста
жатыр. Қыста аумақ Сібір антициклонының ықпалында болса, жазда жылы, шөл
даланың құрғақ субтропикалық ауасы кедергісіз, еркін жетеді. Облыстың
климатына құрғақ континенталдық сипат тән. Aуаның температурасы. Облыстың
аумағында ауаның орташа жылдық температурасы солтүстікте Родников кенті
2,8 градустан оңтүстікте Ақтұмсық 7,8 градусқа дейін құбылады. Жыл
ішіндегі aya температурасының барысы қыста тұрақты аязды күндермең көктемгі
қысқы күндерден кейін жеделдеп, ыстық жазға жалғасуымен сипатталады.
Ауаның айлық неғұрлым төменгі орта температурасы -12°, -18° қаңтар және
ақпан айларында. Температураның ең төменгі абсолюттік шамасы кейбір жылдары
- 48 градусқа дейін түсіп кетеді Ақтөбе қ. 12.1.1940. Жылдың, ең жылы айы
шілде, бұл айда ауаның орташа температурасы 20,7 градустан Родников 26,4
градусқа Ақтұмсық дейін өзгереді. Ең жоғары абсолюттік температура 44
градус Ақтұм-сықта, 5.8.1955 ж. тіркелді. Ауаның орташа тәуліктік
температурасының 0 градустан ауысуы көктемде әдетте 25-31 наурызда
оңтүстікте және солтүстікте 6-10 сәуірге келеді; күзде тиісінше 1-10 қараша
мен 29-31 қазанда. Орта тәуліктік температурасы 0 градустан артық болатын
күндер саны 200-ге жуық. Аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130-140 күнге,
оңтүстігінде 150-160 күнге созылады.
Атмосфералық жауын - шашын. Облыс аумағында орташа жылдық ылғал мөлшері
160 мм-ден 360 мм-ге дейін құбылып, ең аз ылғал Үстірт жазығына түседі.
Кейбір жылдары жауын-шашын жылдық орташа мөлшерден елеулі түрде ауытқып
тұрады. Жауын ерекше жиілеп, қар қалың түскен жылдары облыстың солтүстік
аудандарында ылғал тереңдігі 576 мм Мәртөк, 1956, оңтүстікте - 371 мм
Аяққұм, 1958 дейін жеткен болатын. Қуаңшылық жылдарда жауын-шашың 70 мм-
ге дейін 69 мм - Ырғыз метеорологиялық ст. 1929 азаяды. Жыл бойы ылғал
тегіс түспейді. Оның негізгі мөлшері жылы мерзімге келіп, салқын кезде
жауын шашынның жылдық мөлшерінің шамамен 30 - 40% ғана түседі. Ылғалдың
айлық мөлшерінің ең молы маусым немесе шілде айларына келеді: жауынның
айтарлықтай тағы бір көп мөлшері-қазан айында. Ылғалдың ең азы - ақпан айы.
Жауын-шашын көп те, көлемді де емес, тек ара-тұра ғана біршама ұзақ жаңбыр,
күшті нөсер кездеседі. Жаздағы ылғалдар күннің ыстықтығынаң шөлді жерлердің
көптігінен тез буға айналып кетеді. Жауын-шашынның тәу-ліктік ең көп
мөлшері 50-70 мм. болып, кейде 110 мм Темір, қыркүйек, 1911дейін жетеді.
Өсімдігі. Түр-тұқымына қарағанда облыста өсімдік ѳте-мөте әртүрлі. Мұнда
тамырлы өсімдіктің 417 тегіне, 92 тұқымдасына жататын 1057 шамасында түрі
шығады. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталды: далалықта -
дақылдық, қуаң далада - жусанды өсімдіктер. Облыстың солтүстік құрға
далалығында болғандықтан, негізінен дақылды әртүрлі бетеге-ақселеулі шөп
өседі. Оның сортаң жерлері-кәдімгі бетеге, ақ және қара жусанды.
Мұғалжардың тастақты беткейлерінде сирек кездесетін бұталар мол. Таудың
өзенді аңғарлары мен қойнауларында көктерек, қайың өскен. Op, Жем және Елек
өзендерінің cy айырық жерлерінде қайың шоғырлары бұлақ суларымен
қоректенетін батпақты жерлерді жиектеген. Шөлейт өңірде жусанды-дақылды
шөптер өседі.
Аң-құстары. Географиялык орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының
әртүрліліг себепті облыста аң-құстар түрі де сан-алуан. Өңірде сүт
қоректерінің 62, құстардың 214 және балықтың 24 түрі кездесіп, сүт
қоректілердің 10 және қүстың 35 түрі ҚР "Қызыл Кітабына" енгізілген. Сүт
қоректілерден кездесетіні - Елек, Қарғалы, Қобда өзендері мен олардың
салалары бойындағы, сол сияқты Қарғалы, Мәртөк, Қобда аудандарындағы
орманды жерлерде мекендейтін бұлан. Оның саны көп емес. Бұлан мекендеген
аймақта еліктер де тіршілік етеді, бірақ олардың саны көп емес, 252
шамасында. Бұл өңірлер белгілі бір шамада лицензия бойынша ғана әуесқойлық
аңшылық: құратын объекті болып eceптеледі.
1.3 Аудандар бойынша туристік рекреациялық мумкіншілігі
Обылстың аудандары. Ақтөбе облысы 12 ауданнан тұрады. Әрбір аудан
геологиялық ерекшеліктерімен, тарихи түбірлерімен, мәдени мұраларымен
ерекшеленеді. Ежелден Ақтөбе жері көшпенділердің шаруашылық ісімен
байланысты болған. Мыңжылдық тәжірибелері қазіргі уақытқа дейін табиғатын
ғасырдан-ғасырға сақтауға көмектесті. Қазіргі туризімнің инфрақұрлымын
құра отырып, барлық қатысушылар қоршаған ортаны сақтаудың міндеттерін,
тарихи-мәдени және табиғый объектілерге қамқорлық қатынастарын, ұлттық
дәстүрлер мен салттарды сақтауды шешу керек.
Әйтеке би ауданы Ырғыз өзеннің жағалауында орналасқан. 1997жылы
салыстырмалы жас Комсомол және ежелгі қарабұтақ аудандарын қосқанда пайда
болды. 20ғ 60жылдары тыңайған жерлерді игеру уақытында белгілі болды.
Қарабұтақ бекінісін 1848жылы Арал теңізін зерттеу үшін бағытталған ғалым-
саяхатшы А. Бутаковтың патышалық әскери тобы құрған. Отрядта белгілі украин
ақыны Тарас Шевченко болды. Бұл кескіндеме Айке, Сұлу көл сияқты өзендер
бар далалық аудан. Толыбай және басқа да тарихи-мәдени көз тартарлықтары
бар: халыққа белгілі Былшық бидің отаны, жазушы Қуандық Шаңғытаевтың,
Раймбергеновтар әулетінің отаны. Ұлттық аңшылықты дамыту үшін және спорт
түризмі үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Жасалып жатқан темір жол көлік
проблемасын шешеді.
Алға ауданы Елек өзеннің жағасында орналасқан. Алға қаласының аудан
орталығы 1933жылы Орынбор-Тәшкент темір жолының станциясы ретінде құрылған.
Бестамақ ауылында қазақ мемлекетінің құрылуына үлкен күш қосқан. 17ғ-дың
соңы мен 18ғ-дың ортасындағы кіші жүздегі мемлекеттің және әскери
қызыметтер Көкіұлы Есет батырдың мемориалдың кешені орналасқан. Жоңғар,
бұлғар қалмақтарының, башқұрлардың және түркмендердің қазақ жеріне
шапқыншылығы кезінде ол батыр, әрі қабілетті қолбасшы болып көріне білді.
Алға қаласы Алға орта мектебінде оқыған Кеңес Одағының батыры СССР-дың
ұшқыш-космонавты Виктор Пацаев туған жері.
Жазушы ғалым Ахметовтың, ақын Изтай Мамбетовтың отаны, аудан сауықтыру
туризмін дамыту үшін ынғайлы: Ақтөбе қаласының маңайында жолдық инфрақұрлым
бар, туризм инфрақұрлым объектілерін жыл бойы салу үшін мүмкіндік бар,
демалыстың қысқы түрлерін дамыту мүмкін.
Байғанин ауданы Облыстың ең көне аудандарының бірі. Аймақта қазақ рулары
туратын етноним бойынша аталатын тарихи Адай-Табын болысы ретінде белгілі.
Ресми түрде 1920жылы құрлылған. Облыстың оңтүстік батыс бөлгінде
орналасқан. 1940жылы қазақтың белгілі жыршысы, ақын Нүрпейіс Байғаниннің
атымен аталады. Тарихи ерекшеліктер ретінде ауданда көптеген тарихи
ескерткіштер бар: Асан-Қожа, Даумшар. Қарасақал, Сүндет күмбез және тағы
басқа көптеген өзен – көлдерімен әйгілі. Ғалым Сақтаған Байшевтың, жазушы
Тобық Жармағанбетов пен Қажығали Мұқамбетқалиевтің, ақын Сағи Жиенбаевтың,
Бәкір Тәжібаевтің, Есенбай Дүйсенбайдың, Өтежан Нұрғалиевтің отаны. Аудан
ішкі және көшпелі туризм үшін таптырмас мекен.
Ырғыз ауданы Облыстың белгілі тарихи аймағы, ресми түрде 1933жылы облыстың
шығы бөлігінде құрылыған. 1879жылы бірінші мектепті ғалым-ағартушы Ыбрай
Алтынсарин ашты. 1903 жылы ауданда 30 дан аса мектеп жұмыс істеді. Бұл
Ырғызды 20ғ басындағы ағартушы және білім беруші аймақ орталығы ретінде
танытады. Аудан орталығы 1845жылы әскери бекініс ретінде құрылды. 1867 жылы
қала-уездік орталық болды. Ырғыз 1870жылдың 19-шы қазанында ашылған
жәрменкесімен белгілі. Жәрменке маусым айында өтеді. Жылына екі рет мамырда
және қыркүйекте, жарменкеде Орынбордың, Маскваның, төменгі Новгородтың
саудагерлері мен Бұхардың, Сырдаряның, Сары-Арқа аймақтарының байлары
қатысты. 18-31жас аралығындағы қазақ жастары тыл жұмыстарына алу туралы
патша әмірімен байланысты 1916жылы батыр Амангелді Имановтың көтерлісін
қолдаған аймақтардың бірі.
Ауданда Торғай мемлекеттік табиғи – зоологиялық қорығы орналасқан. Жазушы
Өтебай Қанахиннің, ауыл Мейрхан Ақдәулетұлының мемлеккеттік қайраткер
Темірбек Жүргеновтың, ғалым Телжан Шойыновтың, ауыл Дүйсенбйдікң туған
жері. Аудан туризм үшін өте қажет. Онда халқаралық Самара-Шымкент
автотрассасы өтеді, ерекше табиғи объектілер, тарихи ескерткіштер және
ерекше ұлттық бейне бар.
Қарғалы ауданы Өте жас аудан, 1921 жылы құрылған облыстың солтүстігінде
орналасқан. Атауын район территориясы бойынша ағып өтетін Қарғалы - өзенні
бойынша алды. Көмір, кобальт, никель өнімдерін алуды дамыту мен байланысты
Кеңес уақытында белгілі болды. Ауданның әдемі жерлері демалыстың қайсы бір
белсенді түрлерін қызықтырады: жылдың барлық уақытында көп күндік сапарға
бағыт бойынша бола алады. Тәжірибелі адамдар, туристер, оқушылар, үлкендер
шаңғымен, спелеомен, рафтингпен, жаяу демала алады.
Мәртөк ауданы 1935жылы құрылған, Мартук ауданының аудан орталығы
Орынбор – Ташкент жолының станциясы ретінде құрылған. Облыстың солтүстік
шығысында орналасқан, Елек өзенінің жағалауында орналасқан. Құрманғазы
атындағы қазақ ұлттық аспапттар оркестірін құрушылардың бірі, белгілі
мәдениет қайраткері, күйлерді орындаушы Қамбар Медетовтың туған жері. Е.
Бурсиловский, А. Затаевич, А. Жұбанов және Ромен Ролиан сияқты музканы
қадірлейтін белгілі мәдени қайраткерлер мен композиторлардың арқасында,
оның орындауындағы қазақ күйлері мен әндері дүние жүзілік қоғамның игілігі
болды. Ауданның жақсы табиғи ресурстары: облыс орталығына жақындығы,
Орынбор – Ақтөбе халық аралық автобекеті, басқада артықшылықтары ауданға
сауықтыру, танымдық, экологиялық, спорттық және туризімнің басқа түрлерін
дамытуға мүмкіндік береді.
Мұғалжар ауданы 1997 жыл ежелгі Мугаджар мен жас Октябрь аудандарынның
қосылуынан құрылған. Облыстың оңтүстігінде, елек өзеннінің жағалауында
орналасқан. Аудан орталығы Қандыағаш, Орынбор – Тәшкент темір жолының үлкен
түйскен станциясы болып табылады. Белгілі мәдени әулет Жұбановтардың туған
жері. Олардың атына үлкен мемориялдық кешен салынған. Ауданның географиялық
орналасуы ыңғайлы. Территориясы арқылы Мұғалжар таулары өтеді. Әртүрлі
ландшафтылығы мен көз тартады. Көлдер мен өзендер, балықтардың түрлері,
өсімдіктер мен жануарлардың байлығы, аққайың алаңдары, әртүрлі емдік
қасиеті бар шөптер өседі. Аудан аң аулау мен балық аулауға, экстремал
туризм үшін, емдік-сауықтыру, экологиялық, таным туризмін дамыту үшін
ынғайлы.
Темір ауданы Облыстың ежелгі аймағы, 1869 жылы 17 болысы бар Темір уезі
ретінде белгілі болды. Уезд құрамында қазіргі Темір, Ойыл, Байғанин,
Мұғалжар аудандары болды. Аудан орталығы Шұбарқұдық, қазіргі аудан 1972
жылы құрлыды. Темір қаласы бастапқы аты Қарақамыс, 1870жылы әскери бекініс
ретінде құрылды. 19ғ соңы мен 20ғ басындағы үлкен сауда орталығы болды.
Онда жылына екі рет өтетін жәрменкеге Ташкенттен, Бұхардан, Уфадан, Орынбор
мен Орскден келген саудагерлер қатысты. Темір қаласында бірінші мектептер
1870жылы ашылды. Қайта жаңартудан Ахмет Халфенің мешті сақталған. Ғалым Әбу
Такенов, әскери қызыметкер Жансен Кереевтің туған жері. Бұл аудан аң аулау,
балық аулау үшін, туризмнің экологиялық, емдік-сауықтыру және қызықты
түрлері үшін жақсы мүмкіншіліктері бар.
Ойыл ауданы 1921 жылы 14 болыстың құрамында құрылған Ойыл өзеннің оң
жақ жағалауында, облыстың батысында орналасқан. Тары өсіру бойынша
дүниежүзілік рекорд орнатқан Шығанақ Берсиевтің туған жері. Аудан орталығы
Ойыл бастапқы атауы Көкжар. Жарменкесі Батыс Қазақстанда жыл сайын
көктеммен күзде өтеді. Қайта өңделген жәрменкенің сауда қатарлары әлі де
сақталған. Ең бірінші мешіт 1893жылы салынған. 1869 жылы әскери бекініс
ретінде Шиповский поселкесі болып құрылған. 1917-1919 жылдарындағы азамат
соғысы уақытында Батыстың Алаш Орда үкіметінің орталығы ретінде белгілі
болған. 1917 жылдың сәуірінде Ойылда бірінші съезд болды. Оған 800 делегат
қатысты және басшысы болып ғалым Жанша Досмұхаметов сайланды. Маусым айында
Қожар жәрменкесінде басқару органнының Ойыл уақытша үкіметі құрылды.
Суреттші Ануар Өтеген – Тананың, жазушы Тобыл Кулясовтың, ғалым – дәрігер
Иманбай Қарақұловтың, ақын Қызылдың, ақын Шернияз Жарылғасынұлының туған
жері. Ауданда емдеу-сауықтыру түризмін дамыту үшін тарихи объектілер мен
әртүрлі туризм объектілері бар.
Хобда ауданы 1933жыл құрылған. Облыстың солтүстік батысында орналасқан.
Оның құрамына тарихи Исатай ауданы кіреді. Оның аты 19ғ-дағы ұлт азаттық
күтерлістің басшысы Исатай Тайман Ұлының атымен аталған. Оның өлген жері
Ақбұлақ өзенінің жағалауында. Ауданда белгілі Абат – Байтақтың мемориялдық
кешені орналасқан. Ауыл Амантай Өтегеновтың, Кеңес одағының батыры, қазақ
халқының батыр қызы Әлия Молдағұлованың туған жері. Аудан ішкі және сыртқы
туризмді дамыту үшін қызықты: аң аулау және балық аулау, демалу және
танымдық бағыты үшін қолайлы. Хромтау ауданы Салыстырмалы түрде өте жас
аудан. Хромтау рудаларының өндіруімен байланысты, Кеңес уақытында дами
бастады. Ойсылқара өзенінің жағалауында, облыстың солтүстігінде орналасқан.
Жылдың әр мезгіліне арналған демалыс орындары, геологиялық табиғи
объектілер бар. Ауданда спорттық туризм мен айналысатындар көп, мысалы, ат
туризмін, шанғы туризмін, вело туризмін дамытуға қолайлы.
Шалқар ауданы Тарихи белгілі, атауын шалқар өзені гидронимінен алды.
1921жылы құрылды, облыстың оңтүстігінде орналасқан. Тарихи ерекшеліктері
ретінде тарихи ескерткіштері мен белгілі. Есет Дәрібайдың, Монке би
Айтұлының күмбезі бар. Орынбор – Ташкент темір жолындағы үлкен станция.
Шалқар жерінде қазақ тарихында ерекше орны бар Монке би Айтұлы мен Есет
Дәрібай өмір сүрді. Әнші Жанар Айжанованың, Жазушы сатирик Төрежан
Меңдібаевтің, халық жазушысы Тахауи Ақтановтың туған жері. 17-20 ғасырдың
тарихи мәдени ескерткіштері көп. Олар туралы ауыз әдебиеттерде көп
айтылады. Ішкі және сыртқы туризімді дамыту үшін көз тартарлық аудан.
Абат-Байтақ 14-15 ғасыр Бұл мавзалей бұрынғы Сары – Хобда өзенінің
аумағында орналасқан. Бұрынғы заманда бұл мавзалей ошақ алтын түсті
бояуларымен мұсылмандық мәдениет және архитектуралық дәстүрдің классикалық
түстерімен жарқыраған деген тұжырым бар. Уақыттың ол сыртқы түрін
жоғалтқан. Кірпіштердің арасынан қазырде кей жерлерде көгілдір әшекейлер
байқалады. Мавзолей бір жыл, бір мезгілде салынбаған құрлыста тек жегілікті
жердің кірпіштері ғана пайдаланылған. 18-19 ғасырларда ескерткіш маңында
өте үлкен зират пайда болған. Оның үстінде керемен құлпытастар ансанбльі
құрылды. Олардың арасында тас кесу өнерінің ерекше үлгілері бар.
Мавзалейден 15-20 км. қашықтықта қорғандар бар. Қорғандарды қазу барысында
Алтын орда заманындағы шамамен 13 ғ. екінші жартысындағы сирек кездесетін
зираттар табылған. Сол жерден орта ғасырлық отырықшы жер шаруашылығымен
айналысатын, дамыған жоғанры мәдениетті мекен табылған. Атақты ақындар
домбырасының әуенін естігенде, сол әуенде балқынп, уақыт жоғалып, жаныңа
қанат бітіп, тек жүрек әлем тынысын еститын мәнгілік қана қалады. Осындай
дара тұлғалар осы жерде дүниеге келді. Олар халық жадысында мәнгілікке
қалып, оларға танымдық бағыт – бағдар болады. Атақты батырлармен отанды
қорғаушылар, музыканттармен философтар, суретшілермен космонавтар Ақтөбе
жерінің және Қазақстанның атын шығарды.
2. ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Халқы
1932 жылдың 22 ақпанында құрылып 10 наурызында БОАК-де бекітілген
облыстың жер көлемі 552089 шаршы километрді алып жатты, оған 18 аудан
кірді. Халқының саны 724,5 мың адам болды. Оның 59,1% қазақтар. Халықтың
тығыздығы 1 шаршы км-ге 1,3 адамнан келген. 1999 жылғы халық санағының
қорытындысы бойынша облыста 682558 адам түрады. Оның 383,7 мыңы қала, 298,9
мыңы ауыл түрғындары. Олар 91 ұлттар мен ұлыстардың өкілдері. Халықтың саны
облыста 1959 жылмен салыстырғанда 279,1 мыңға өскен. Оның ішінде қала
тұрғындары 42,9%-тен 56,2%-ке дейін өскен, ауыл тұрғындары 57,1%-тен 43,8%-
ке кеміген. 1- кесте. Облыста 1999 жылы 1989 жылмен салыстырғанда қала
халқы 54,1%-тен 56,2%-ке өссе, село халқы 45,9%-тен 43,8% азайған. Облыс
тұрғындарының ұлттық құрамында да елеулі өзгерістер болды. Қазір қазақтар
облыс тұрғындарының 70,66%-і. Қазақтар 407222 адамнан 482285 ке көбейіп,
118,4%-ке өскен.[5]
Кесте 1. Облыс тұрғындарының өсу динамикасы
Тұрғындар Соның ішінде Тұрғындар жалпы санына
Жылдар санының барлығы % есебімен
мың адам
Қалалық Ауылдық Қалалық Ауылдық
тұрғындар тұрғындар тұрғындар тұрғындар
1940 338,200 88,800 149,400 26,3 73,7
1950 301,000 115,400 184,700 38,5 61,5
1959 399,5 171,4 228,1 42,9 57,1
1970 551,8 245,4 306,4 44,5 . 55,5
1979 630,4 295,5 334,9 46,9 53,1
1989 732,7 396,4 336,3 54,1 45,9
1999 692,6 383,7 298,9 56,2 43,8
2001 672,6 375,4 297,2 55,8 44,2
1970 жылмен салыстырғанда орыстар, украиндер, немістер, татарлар,
өзбектер, белорустар, т.б. ұлттар саны кеміген. Оны кейбір әлеуметтік,
экономикалық жағдайларға және тарихи отандарына оралуына байланысты алыс,
жақын мемлекеттерге көшумен түсіндіруге болады. 1999 жылы 1989 жылмен
салыстырғанда облыс бойынша және барлық аудандарда тұрғындар саны азайды.
Бұл әсіресе, Қобда, Қарғалы, Шалқар, Мәртөк ауд. орын алды.
Облыс халқының саны 2007 жылдың 1 қаңтарының алдын ала есеп мәліметтері
бойынша 695,3 мың адам құрап, соның ішінде 386,7 мың адам (55,6%) - қала
тұрғындары және 308,6 мың адам (44,4%) - ауыл тұрғындары. Облыс халқының
саны 2006 жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда 8,6 мың адамға өсті, осының
ішінде 6,9 мың адамға - табиғи өсім есесінен 1,7 мың адамға халық көші-
қонының есесінен.
Кесте 2. Халық санының өзгеруі
Халық саны 2007 жыл 2006 жыл
Облыс бойынша барлығы 695344 686698
Ақтөбе қ. 299517 292095
Алға 41161 40143
Әйтеке би 31864 32196
Байғанин 23917 23908
Қарғалы 18302 18496
Қобда 23651 24068
Мәртөк 31378 31380
Мұғалжар 65481 64688
Ойыл 19998 20004
Темір 36506 36407
Хромтау 42021 41984
Шалқар 46044 45891
Ырғыз 15504 15438
Сурет 1. 2005-2006 жылдың жалпы , табиғи өсімі және халық көші – қонының
өсімі
Халықтың табиғи өсімі 2006ж. қаңтар - желтоқсанында 6879 адам құрады
(2005ж. қаңтар – желтоқсанында - 6576 адам). Халықтың табиғи қозғалысының
көрсеткіштері төменде келтірілген
Кесте 3. 2006 жылдың халықтың табиғи қозғалысы
2005 ж. 2006 ж. 2006-2005 жж.
ауытқулар %
Туылғандар 13083 13566 483 103,7
Қайтыс болғандар 6507 6687 180 102,8
Некеге тұрғандар5897 6680 783 113,3
Ажырасулар 1466 1620 154 110,5
2006ж. қаңтар – желтоқсанында 13566 нәресте туды (2005ж. қаңтар –
желтоқсанында - 13083). Облыс бойынша жалпы 1000 адамға шаққандағы туған
тұрғындардың жалпы коэффициенті 19,63 адам құрады (2005ж. – 19,17).
АХАЖ органдарымен тіркелген өлімдердің саны 2006ж. қаңтар –
желтоқсанында 6687 адамға қарсы 2005ж. қаңтар – желтоқсанында 6507 адам
құрады. Ал өлімінің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққандағы қайтыс
болғандардың саны 9,68 адам құрады (2005ж. - 9,53).
Тұрғындар өлімінің басты себептері қан айналымы жүйесінің аурулары болып
сақталуда, барлық қайтыс болғандардың санынан 47,7%.
2006ж. қаңтар – желтоқсанында облыс бойынша 1 жасқа дейін қайтыс болған
197 нәресте тіркелді (2005ж. қаңтар – желтоқсанында - 197). Облыс бойынша
нәресте өлуінің коэффициенті 1000 тірілей туылған 1 жасқа дейінгі
нәрестелерге 14,61 қайтыс болған бала құрады (2005 ж. – 15,34).
1 жасқа дейінгі қайтыс болған балалардың өлу себептерінің құрылым
ауруларынан 56,3%-ы, перинаталды мерзімдегі дерттер болатын, ал туа біткен
ауытқулардан 14,7%-ы жағдайлардың үлесінде.
2006ж. қаңтар – желтоқсанында облыс бойынша тіркелген некелердің саны
668 құрады, ал ажырасулар - 1620 (2005ж. осы кезеңінде - тиісінше 5897
некелер және 1466 ажырасулар). 1000 адамға шаққанда некелесудің жалпы
коэффициенті 9,67 промилле құрады (2005ж. - 8,63), ал ажырасулардың жалпы
коэффициенті - 2,34 промилле (2005ж. - 2,15).
Көші-қон процесінде көші-қонның оң сальдосы 1768 адам құрады, соның
ішінде халықаралық көші-қонда - 2394 адам, республикалық көші-қонда - -626
адам.
2006ж. қаңтар – желтоқсанында шет елдерден Ақтөбе облысына 3601 адам
көшіп келді, олардан 3577 адам - жақын шет елдерінен (ТМД) көшіп
келгендердің саны.
Жыл басынан облыстан республиканың тыс жерлеріне қоныс аударғандардың
саны - 1207 адам (2005ж. қаңтар – желтоқсанында - 2432).
2006ж. қаңтар – желтоқсанында облыс шеңберінде көшіп-қонудың саны 8235
адам құрады (2005ж. осы кезеңінде - 7867 адам).
Сурет 2 - Халықаралық көші –қон
2.2 Экономикасы
1920-1921 ж.ж. елді жайлаған аштық облыс экономикасына да әсер етіп,
индустрияландыру процесін тежеп тастады. 1928 ж. байларды тәркілеу
басталды, олардан алынған мал, мүлік кедей шаруаларға таратылып берілді,
бірақ ол уезд экономикасын көтеруге бәлендей әсер етпеді. Осы жылдарда
Ақтөбе қаласындағы және жәрмеңке өтетін орталықтардағы шикізат өңдеу
кәсіпшіліктері, қолөнер ici қайта жанданды, ауыл шаруашылығында мал басы
көбейді, егін шьнымдылығы да арта түсті. 1980 ж. қазанда Ақтөбенің 19
өнеркәсіп орындары жалпы өнім шығару жөніндегі бес жылдық жоспарын бір ай
және одан да көп бұрын орындап шықты. Облыс өнеркәсібінің негізгі
өндірістік қорлары 44,4 пайызға өсті. Өнеркәсіп өнімдерін өндіру көлемі 18
пайызға артып, жоспардан тыс 24 млн. сомның азық-түлік тауарлары өткізілді.
Агроөнеркәсіп кешенінің де дамығаны осы кезең. Ұжым-шарлар мен кеңшарлардың
материалдық-техникалық базасы нығайды. 1971-1974 ж.-да құрылысшылар 806
млн. сомның күрделі қаржысын игеріп 27 кәсіпорынды - химия, қара
металлургия, тамақ, жеңіл және ет-сүт өнеркәсібі нысандарын пайдалануға
берді. Ауыл шаруашыльнында 277 сиыр және шошқа, 1328 қой қоралары, 6390
пәтер салынды. Жалпы 1971-1981 ж. Аралығында облыста eгic көлемі 3 млн. га.
жетіп, оның 2267 мың га. дәнді дақылдары егістігі болды. Дәнді дақылдардың
жалпы түсімі 2268 мың тоннаға жетті, бұл - шамамен екі жарым жылдық жоспар
еді. Бірақ шындығын айту керек, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыру
негізінен экстенсивті тәсілмен - егіс көлемін ұлғайту, мал салмағын
арттыру орнына оның санын көбейту есебінен қамтамасыз етілді. Бұл - тек
ресми деректер ғана. Осы кезеңдерде экономика шын мәнінде сыр білдіре
бастады. Экономикадағы дағдарыс 70-80 ж. тұсына келеді. Оның бірқатары 80
ж.-дың ортасы мен 90 жылдың басында қоғамда демократиялық процестердің
басталуымен айқын болды. Бұл кезеңде сұраныс пен ұсыныс арасындағы алшақтық
ұлғайды. 80 ж. ортасындағы кәсіпорындарды өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі
басқару күткендегідей нәтиже бермеді; жоспарлы тапсырманы орындамаған
кәсіпорындар саны көбейе түсті. Осы кезеңдерде жүргізілген реформаның басты
кемшілігі - ол қоғамның саяси құрылымың меншік қатынасын қозғамады,
мемлекеттік меншік үстемдігі монополия сақталды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1990 ж. 25 қазанда "Қазақ
Кеңестік Социалистік Pecпубликасының мемлекеттік егемендігі" туралы
Декларация жариялады. Сейтіп, Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болды.
Өркениетті елдердің бәрі өткен жолнарықтық қатынасты таңдады. Ол
Қазақстанда шынайы нарықтық қатынастарды орнықтыру, бұрын бірыңғай меншік
құрамында болып келген түрлі мекемелер мен ұйымдарды мемлекет меншігінен
алып, жекешелендіру ісімен тікелей байланысты. Жекешелендіру үш түрлі
жобамен жүргізіле бастады. Біріншісі - мемлекеттік меншіктегі
кәсіпорындарды акционерлеу. Екінші формасы - жеке жобалармен жекешелендіру.
Жекешелендірудің бұл түрі көбінесе дүние жүзінің aca ipi фирмалары
қатысуымен өтетін халықаралық конкурс - тендерарқылы шетелдік инвесторларға
беру арқылы жүзеге асатын болды. Жекешелендірудің үшінштүрі-жаппай
жекешелендіру, ол республиканың әрбір тұрғынына йнвестициялық купондар
берумен жүзеге aca бастады. Шындығын айту керек, алғашқы жылдар өндіріске
де, халықтың түрмысына да ауыр соқты, республикалардың бір-бірі мен
байланысы үзілгендіктен жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарға жабдықтар,
бөлшектер, шикізаттың кейбір түрлері жетіспеді. Тауарға тауар алмаacy
бартер ұлғайды, кәсіпорындардың қарызы көбейді. 90 ж. жалпы
республикадағы сияқты облыс экономикасында да дағдарыстық құбылыстар
тереңдеді, көптеген кәсіпорындар тоқтап қалды. Инфляция өршіп, тұтыну
тауарларының, әсіресе азық-түліктің жетіспеушілігі қатты сезілді. 199З ж.
қазанында Қазақстан сом аймағынан шықты, көп ұзамай баға ырықтандырылды...
1996 ж. облыста шығынмен жұмыс істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар барлық
кәсіпорындар санының 34 пайызын құрап, олар 558,8 млн. теңгеге шығын
жасады. 6 кәсіпорын толық, 50 кәсіпорын жартылай тоқтап, жұмыссыздар қатары
көбейді. Бұған қоса энергетикалық дағдарыс белең алды. тоқсаныншы жылдар
басы бурынғы Одақтас республикалардың егемендікке қол жеткізіп, тәуелсіздік
алуымен сипатталады. Қоғамның саяси құрылымы өзгерді. Кәсіпорындарды
жекешелендіру, баға саясатын ырықтандыру, ең бастысы экономиканы нарықтық
қатынастарға көшіру жүргізілі. Өнеркәсіп құрылымы түбірімен өзгерді,
олардың дені жекешелендіріліп, ipi базалық өнеркәсіп орындары -
"Феррохром", хром қосындылары, Дөң тау-кен байыту комбинаты, "Ақтебе-
мұнай", т.б. акционерлік қоғамдары шетел и н в e c т o p л a p ы н a
басқарушылыққа берілді. Жартылай жұмыс істеп тұрған немесе тоқтап тұрған
мәшина құрылысы, жеңіл және тамақ енеркәсібі салаларында сегментациялау
жүргізіліп, олардың орнында жауапкершілігі шектеулі шағын кәсіпорындар мен
кооперативтер пайда болды. Нарықтық қатынастардың тереңдей түсуі облыс
экономикасына ықпалын тигізе бастады. Облыста 1996 ж. 28 млрд.теңгенің,
1999ж.57млрд., 2000 ж. 91 млрд. теңгенің өнімі шығарылды. Соңғы бес жыл
энергетикалық саясаттың дұрыс жүргізілгендігін көрсетті, облыс бірте-бірте
шетел энергетикасына тәуелділіктен шыға отырып, өзінің дербес энергетикалық
қуат шздерін салуға бет бұрды. Қазіргі уақытта облыс электрқуатың газдың 50
пайыздан астамын өзі өндіреді. Облыстың негізгі өнеркәсіп орындарына және
тұрғындарына Жаңажол ілеспе газын беру жүзеге асырылып, табиғи газ импорты
едәуір азайды. Бұл негізінен жалпы ұзындығы 261,7 км. болатын Жаңажол -
Ақтөбе газ құбырын облыс орталығына жеткізу нәтижесінде мүмкін болды.
Өнеркәсіп Ақтөбе – Батыс Қазақстан аймағындағы өнеркәсібі дамыған қуатты
облыстардың бірі. Облыста ауыр индустрияның негізі химия комбинатының 1934
ж., Дең тау-кен байыту комбинатының 1936, соғыс жылдарында Ақтөбе
ферроқорытпаи мзауытының 1943 салынуымен және бірқатар мәшина құрылысы к
ә c i п o p ы н д a p ы н ы ң орналасуымен қаланды. Бұл кәсіпорындарда хром
кені, минералды тыңайтқыш, ферроқорытпа және рентген аппараттары мен ауыл
шаруашылығы техникалары шығарылды. Қазан төңкерісіне дейін Ақтөбеде шағын
шеберханалар мен киім тігу ательелері жұмыс істеді. Олар кейін біріктіріліп
облыстың жеңіл өнеркәсібі негізін қалады. Олардың қатарында бұрын "Химия"
артелі болған "Актюбхимпласт" кәсіпорны, "Әдемі", "Қиял", "Ақтебежабағы",
"Ақтөбе" акционерлік қоғамдары бар. Бастауын 1931 ж.
Шұбарқұдық кенішінен алған мұнай-газ өндіру кәсіпорны бүгінде
"Ақтөбемұнай" акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. Оны 1997 ж. Бері
Қытай ұлттық мұнай компаниясы басқарушылыққа алған. Тамақ өнеркәсібі
саласында "Арай", "Кристалл", "Ақтөбенан", "Ақ бидай", "Сусындар" және
"Ақсүт" акционерлік қоғамдары құрылымдық өзгерістерді жүргізіп, бүгінде
тағам өнімдерін шығаруды жүйеге түсірді. 2001 ж. 1-қаңтарда меншік формасы
және түрі бойынша облыста 6085 кәсіпорын болды. 2000ж. қаңтар- желтоқсанда
облыстың өнеркәсіп орындары үй шаруашылығы секторын қосқанда нақты
бағамен 94990 млн. теңгенің өнімдерін өндірді, бұл 1999 ж. осындай
кезеңімен салыстырғанда 17,4 пайыз артық. Облыс ѳнеркәсіп өндірісі
көлемінде 2000 тау-кен енеркәсібі 58 %, өңдеу өнеркәсібі 30% жетекші
сала болып саналады.
Кесте 4. Облыс аудандары бойынша жекелеген маңызды өнеркәсіп өнімінің
өндірісі
Нақты өндірілгеніӨнімнің нақты көлемінің индексі
(пайызбен)
2007ж
2007ж 2006ж 2006ж
Ақтөбе қ
Түйіршіктер, тас 66,6 80,2 121,1
үгіндісі және тас
ұнтағы; малта тас,
қиыршық тас, мың текше
м.
Ірі қара мал, шошқа, 20 399,8 58,8
ешкі, қой, жылқы еті
мен тағамдық
ішек-қарындары
Ет пен тағамдық 1 11,1 7,7
ішек-қарындары және
құс еті, тонна
Шұжық өнімдері, тонна 41 87,2 93,2
Дайындалған және 9 180,0 150,0
консервіленген балық,
тонна
Өсімдік майы, тонна 1564 39,7 137,4
Өңделген сұйық сүт, 98 35,8 42,8
тонна
Басқа да сүт өнімдері,105 - 23,2
тонна
Дәннен және өсімдіктен8900 108,7 103,8
жасалған ұн; тартылған
қоспасы, тонна
Жарма, ірі тартылған 2 11,7 6,2
ұн, тонна
Жаңа піскен нан, тонна1579 89,4 98,9
Торттар және кондитер 8900 108,7 103,8
өнімдері, тонна
Ұзақ мерзімді кондитер2 11,7 6,2
тағамдары, печенье,
тонна
Шоколад пен қанттан 1579 89,4 98,9
жасалған кондитер
тағамдары, тонна
Макарондар, кеспе, 195 88,6 76,2
кускус және осыған
ұқсас ұн өнімдері,
тонна
Арақ, мың литр 1193,6 63,1 148,2
Сыра, мың литр 140,0 75,2 130,6
Төсек-орын, мың дана 1,4 46,7 87,5
Терезелер және 0,6 100,0 85,7
есіктер, оның
жақтаулары,
табалдырықтар, мың
шаршы м. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туризм – экономиканың, мемлекет пен қоғам дамуының маңызды факторы
болып табылады.Туризмді дұрыс жолға қоябілу қыруар пайда табуға жол ашады.
Қазақстанның туризмін экономиканың басымдылыққа ие саласы ретінде
қарастыруға болады. Республикада туризм мен спортты дамытудың мемлеккеттік
бағадарламалары қабылдануда. Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер
мемлекет тарапынан дұрыс және тиімді саясат жүргізілетін болса туризм өзін
өзі қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде дамуына
әкелетін жүйеге айналады. Бүкіл дүниежүзілік туристік ұйымының маркетингтік
қызыметтері зерттеулерінің мәліметтері бойынша Ақтөбе облысында туризмді
дамытудың мүмкіндіктері мол. Менің бітіру жұмысымның тақырыбы Ақтөбе
облысының туризмінің қазіргі жағдайы мен болашағын ашып көрсету. Ақтөбе
облысының туризм жағдайы даму үстінде.. Облыстың туризмі Ақтөбе обылысының
әкімшілік тарапынан қолдау табуда. Облыста туризмнің дамуына көптеген
мүмкіншіліктер бар. Олар табиғи рекреациялық ресурстар, тарихи-мәдени
ескерткіштер. Бүгінгі күні туризмнің инфрақұрылымы, сервис деңгейі нашар
дамыған, екінші буындағы білікті туристік кадрлар жетіспейді, автомобиль
жолдарының, көптеген мәдениет және тарих ескерткіштерінің қанағаттанғысыз
жағдайы, батыстық туристің біздің өлке туралы хабарының аздығы, туризмнің
негізгі көрсеткіштерін есептеу әдістемесінің жетілмегендігі, облыстың
кейбір аудандарындағы экологиялық жағдайдың қолайсыздығы.
Шыны керек, туризм индустриясын дамыту сан-салалы жұмыстарды жолға қоюдан
басталады. Ең бірінші біз өз өңірімізді шетелдіктерге барлық жағаынан
таныстыруымыз керек. Олардың қызығушылығын тудырып, туризмды дамыту туралы
жаңа бағыттар ашу керек. Сондықтан біз облыстағы инфроқұрлымды дамытуымыз
керек және туристік объектілерді тарихи және мәдени ескерткіштерді, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалануымыз қажет. Қазіргі таңда Ақтөбе облысында
туризімнің қарқынды дамуына бағытталған, тиімді бағдарламалар жасалынып,
әрі біртіндеп атқарылуда. Осы бітіру жұмысымда мен Ақтөбе облыстық
түризімнің қазіргі жағдайы және болашағы, оның дамуының ерекшеліктері,
мәселелері мен оларды шешу жолдарын қарстырдық. . Ал Ақтөбе облысы болса
қазіргі туристердің барлық сұраныстарын қанағаттандыра алатын, ерекше
туристік мүмкіншілігі бар орталық болып дамып, жетіле алады. Өйткені
облыстың басқа аймақтармен салыстырғанда төмендегідей өзіндік ерекшелігі
бар, олар: Экономика салаларының дамуы; тарихи-мәдени ескертіштердің
ерекшеліктері; Мұражайлардың, мәдени-көңіл көтеру орындардың, этнографиялық
жүйелердің болуы. Сонымен Ақтөбе облысы қазіргі кезде мықты туризм
инфраструктурасын дамытуға арналған барлық ресурстар мен факторларға ие.
Осылардың барлығы облыста туризм саласының қарқынды дамуына өте үлкен ықпал
етеді.
Мен осы тақырып бойынша бітіру жұмысымда алға қойған мақсатым мен
міндетім Ақтөбе облысының туризмінің қазырғы мәселелерін зерттеп туристік
индустриясының дамуына аз да болса үлесімді қосу. Тақырып бойынша жұмыс
істеу барысында біршама мәліметтер жинақтап оларға талдау жүргізіп,
тақырыпты өздеңгейімде ашып жаздым деп ойлаймын. Осы бітіру жұмысым үш
бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Ақтөбе облысының туристік географиясы мен
аудандар бойынша туристік рекреациялық мүмкіншілігін қарастырдым, екенші
бөлімде облыстың әлеументтік-экономикалық жағдайына талдау жасадым, үшінші
бөлім ең маңызды бөлім болып табылады, себебі мұнда облыстың туристік
инфрақұрлымына және дамуға қолайлы туризм түрлері мен оны дамытуына жаңа
бағыттары талдау жасалып ұсынылған. Ақтөбе облысы болашақта ел іші -
сыртындағы туристерді баурайтын туристік орталыққа айналу үшін
инфрақұрылымды, қызмет көрсету деңгейін жоғарлату қажет. Мысалы, туризм
саласында инвеситициялық саясат қалыптастырып, облыстағы туризм
инфрақұрылымының нашар дамығанын және қаржының шектеулілігін ескере отырып
инвеситициялар және жеке капитал тарту есебінен саланы қарыжыландыру
мәселесін шешу керек және де облыс ішінде кәсіптік маман даярлау қажет
1 АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ГЕОГРАФИЯСЫ
1.1 Географиялық орны, тарихы
Ақтөбе облысы материктің тереңінде орналасқан, Қазақстанның батысында
300 мың кв. Километр бар үлкен аймақты алып жатыр. Солтүстігінен
оңтүстігіне қарай 700 километр алып жатыр, шығысынан батысына қарай
800километрге созылып жатыр, Орал көлінен бастап Арал теңізінедейін
созылған. Оның батыс шекарасы жер шарындағы каспий тұрақтылығының ең
соңында жатыр, ал шығысы торғай даласы арқылы өтеді. Облыс алып жатқан
территориясы бойынша Қазақстанның тоғыздан бір бөлігін құрайды және үлкен
Европа мемлекеттерімен бәсекелесе алады. Рельефне қарай облыс территориясын
5 геоморфологиялық аудандарға бөле аламыз: Мұғалжар таулары, Орал-Ембі
алқабы, Торғай жазықтығы, үстірт алқабы, Каспий тұрақтылығы. Мұғалжар
таулары бұл кішкене жоталар мен аласа беткейлер тобының меридионалдық
тізбесі болып табылады. Ал солтүстігінде Ор өзенінедейін, оңтүстігінде
еңдікке дейін созылады. Ең үлкені болып Мұғалжар тауларының оңтүстік
бөлігі табылады. Бұл жер ең биік нүктесі болып табылады. Батыс
Қазақстанның ең үлкен нүктесі теңіз деңгейінен 657м биіктікте орналасқан
Мұғалжар таулары Европа мен Азияны бөліп тұрған, белгі ретінде көрінеді.
Батысында теңдік созылған. Бұнда Елек пен Ембі, Хобда, Ойыл, Сағыз, Темір
өзендері өтеді. Оны Орал – Ембі алқабы деп атайды. Өзендердің аңғарлары
кең. Орал-Ембі алқабы оңтүстік батысқа қарай, Каспий теңізіне қарай
ақырындап төмендейді және Каспий тұрақтылығына өтеді. Онда Ақтөбе облысының
оңтүстік батыс шеті жатыр. Ембі өзеннің аңғарында оның ең төменгі жері
орналасқан. Егер Мұғалжар тауларынан шығысқа қарай жүрсек үлкен Торғай
теңдігінде боламыз. Үстірт пен Торғай арасында орналасқан жерді кейде
солтүстік Арал депте атайды. Ол Арал теңізінің жағасына дейін созылады. Бұл
теңдікте Ақтөбе облысындағы үлкен құмдар жатыр. Солтүстік Арал ауданы
Торғай теңдігінен шартты түрде Ырғыз өзенінің төменгі ағысындағы кең жермен
бөлінген. Ақтөбе облысының әр түрлі табиғи жағыдайларынан әр түрлі
өсімдіктерінен және жануарлар әлемінен, климатынан ерекшеліктерін көруге
болады. Республиканың солтүстік-батыс өңірінде орналасқан Ақтөбе облысы
терістігінде - Ресей Федерациясының Орынбор облысымен, оңтүстігінде -
Өзбекстан Республикасының құрамындағы Қарақалпақстанмен батысында - Атырау
және Батыс Қазақстан, шығысында - Қостанай, оңтүстік-шығысында - Қызылорда
облыстарымен шектесіп жатыр. Осындай үлкен аймақты алып жатқан облыс
солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800
шақырым жерге созылған 300 мың шаршы шақырым аумақта орналасқан. Облыс 12
селолық, қалалық және әкімшілік аудандарға бөлінген. Аумағында 6 қала, 2
қала типті қалашық бар. Әкімшілік орталығы - Ақтөбе қаласы.
Жер бедерінің сипатына қарай облыстың аумағы 5 геоморфологиялық аудандарға
бөлінеді: Мұғалжар таулары, Орал-Жем үстірті, Торғай-Арал маңы жазығы,
үстірт беткейі және Каспий сырты ойпаты. Оңтүстік Оралдың жалғасы болып
есептелетін Мұғалжар таулары Орал тауынан Жайық өзенінің аңғарымен
бөлінген облыстың орталық бөлігінде орналасып, меридиандық бағытта 450
шақырымға, солтүстік ендікте 48 градусқа дейін көлбеген, бұл тау жотасы бір-
бірінен тау етегіндегі кең ойпат бөлген солтүстік және оңтүстік бөліктерден
тұрады. Шамамен 50 "градустық солтүстік ендікте аяқталатын Солтүстік
Мұғалжар Елек пен Ырғыз өзенде арасындағы ені 200 шақырым кеңістікті алып
жатқан өркеш төбелі биіктіктер. Солтүстік Мұғалжар Op өзені арқылы батыс
және шығыс тармақтарға бөлінген. Солтүстік Мұғалжардың батыс тармағы Ор-
Елек cy айрығы Орал тауының орталық және cy айрығы бөліктеріндегі, теңіз
деңгейінен биіктігі 440-460 м. жалғасы болып жатқан үстірті секілді. Үстірт
cy айырығынан батысқа қарай ағынды сулармен тілімденіп, ұсақ шоқыларға
айналғаң ал шығысқа қарай Op өзенінің сол жақ салаларымен тарамдалып,
төбешікті жазыққа ұласады, оның бастауындағы биіктігі 509 м. Солтүстік
Мұғалжардың шығыс қанаты Op және Ырғыз өзендерінің арасы теңіз деңгейінен
биіктігі 340 м жететін біркелкі жазық болып келеді де, Op өзеніне таман
төмендей түседі. Өзен аңғарының етегінде мүжіліп, бөлшектенген жерлер
кездеседі. Оңтүстік Мұғалжар жоталы таулардан тұрады және ол облыстағы ең
биік аймақ болып табылады. Оның басты тізбегі - сол Мұғалжар жотасы оған
иек артып жатқан Орал-Жем үстіртінен 200-300 м. биікке көтерілген. Оның
кейбір неғұрлым сүйрік тұстары теңіз деңгейінен 450-650 м биіктікте.
Бақтыбай тауы 657 м. Оңтүстік Мұғалжардың шығысы жатықтанып, аласа
келеді, оларда биіктігі 20-30 м шамасында сирек төбешіктер тізбектері
кездеседі. Теңіз деңгейінен 280-300 м биікте жатқан бұл жайпақ үстірттер
Ырғыз өзенінің оң жақ салаларымен енсіз, терең алқаптарға тарамдалған. Орал-
Жем үстірті облыстың батыс өңірінің үлкен бөлігін алып, көптеген өзендермен
және Ойыл, Сағыз, Жем бассейндерінің yaқытша ағын суларымен жыраланып,
бөктерлі-төбешікті жазықтыққа айналған. Олар өзеннің cy айрықтарында теңіз
деңгейінен 400-500 м биіктікке жетіп солтүстік-шығыста, өте біркелкі
болмаса да батыс пен оңтүстік-батысында әркелкі келіп, 100 м дейін
төмендейді. Үстірттің бедеріне тән жағдай - биіктігі 100-150 м болатын
Сағыз бен Жем өзендері арасында останцо-эрозиялық бөктерлер, сол сияқты
денудация-эрозиялық процестердің үзіліссіз өтіп жатқандығын білдіретін
түрлі биіктегі денудациалық-эрозиялық төбешіктер, адырлар, шоқылар. Адырлар
арасындағы кең ойпаттарда шағылды және адыр-бұдырлы құмдар, ойыл, сағыз
және Жем өзендері алқаптарындағы құмдар немесе сортаңдар жатыр. Сонымен
бірге үстірттің осы бөлігінің жоғары жағында бос сулар көктемде қар
суларыментолатын сорлар кездеседі. Торғай-Арал маңы төрткүл жазықтығы
Торғай үстірті облыстың шығыс бөлігін алып жатыр. Оның биіктіктері батысы
мен солтүстік-батысында теңіз деңгейінен Мұғалжар тауының баурайында 320-
280 м., оңтүстік-шығыс бөлігінде Торғай, Ырғыз өзендерінің аяғында және
Шалқар-Теңіз еңістігінде небәрі 70-50 м. Үстірттің рельефіне ондаған метр
биіктігі бар тік жарлар, кейбір жерлері cy арналарымен тілімденген төрткүл
биікгіктер болып келеді. Үстірттің бетінде, әсіресе, Торғай, Ырғыз, Өлкейек
өзендерінің аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көл
ойпаттар, сортақты құйылыстар мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі –
Арал маңы ойпатындағы биіктіктер 80-150 м. аралығында құбылады. Мұндағы
алқаптарды көлем, құмдар алып жатыр. Солардың ішінде ең ірілері Ұлықұм,
Kіші құм. Өсімдіктер өскен төбе құмдардың елеулі бөлігі Үстірттің
шыңшоқысы, Шағрайжоны және Ырғыз өзенінің төменгі маңы.
Тарихы Евразия деп аталатын алып кұрлықтың Тынық мұхиттан Қара теңізге
дейінгі кең байтақ далалық аймақтарында есте жоқ ескі замандардан өмір
кешіп, бүгінге дейін жалғасқан ұлттар мен ұлыстардың бірде жаугершілік,
бірде ауа-райы себепті бірде бірігу, бірде бөліну тарихының айқыш-ұйқыш
түскен здерінің айқын табы Ақтөбе облысы өңірінде де сайрап жатыр. Мұндa дa
тарихы, кем дегенде, тас дәуіріне кетіп, өсуі мен өркендеуі сол
замандардың жағдайлары мен талаптарына ыңғайланып өмір сүрген қауымдар
болатын. Алайда сол көне дәуірлердің әсіресе apxeoлгиялық ескерткіштері тым
аз зертелгендіктен Атыраудан Аралға дейінгі ұланғайыр apaлыктың тарихында
ақтаңдақ беттер әлі көп. Археологиялық зерттеулердің Қазан төңкерісіне
дейінгі кезеңдері мардымсыз болғаны белгілі. Бұл саладағы кейінгі істер,
негізінен республиканың орталық және оңтүстік өңірлеріне ойысып, елдің
батыс бөлігі, оның ішінде Ақтөбе аймағы назардан тыс қалды. Оның негізгі
себеп-терінің бірі - республиканың орталығы мен оңтүстігін ерекше көрсету
мақсаты емес, сол аймақтар жөніндегі көне мәліметтердің әсіресе шетелдік
жазба әдебиеттерде неғұрлым молырақ сақталуынан еді. Ақтөбе облысы
территориясындағы алғашқы apxeoлогиялық зерттеулер осыдан 114 жыл бұрын
басталған болатын. Оны 1887-1888 ж. орыс археологі Ф.Д.Нефедов жүргізді.
Оның осы жылдары атқарған істері жөніндегі есебі Мәскеуде 1899 жылы жарық
көрген "Шығыс губернияларының археологиясы бойынша материалдардың" үшінші
томында жарық көрді. Ф.Д.Нефедов-тың баяндауы бойынша Оралдың шығыс
етегіндегі алғашқы қазба жұмыстарын 1864 жылы Челябинск уезінде
Р.Г.Игнатьев бастаған. Ал Торғай мен Орал облыстарының далалары 1884 жылға
дейін археологтар үшін беймәлім болатын. Сол Ф.Д.Нефедов пен К.А.Фишердің
1884 жылы Електің сол жағасындағы Тамарөткел деген жердең "алтын" қорғанды
қазуынан кейін археологтар Торғай даласына мықтап назар аударды.
Ф.Д.Нефедов жоғарыда айтылған есебінде облыстың қазіргі шекарасы тұсында
бірнеше тарихи ескерткіштер мен apxeoлогиялық орындар барын еске салған.
Олар: Ұлыборсық құмы бағытында ертеде болған Балғасын қаласының қалдық
тары. Қала күйдірілген кірпіштен салынған бірер жеке ғимараттар болмаса,
негізінен құм астында қалған. Осы жерге кейін 1897 жылы келген А.Матов және
1907 жылы келген И.А.Кастанье бір кездері Балғасын деп аталған мұнараның
енді тек қалдықтарына ғана кезіккен. Бұл -1960 жылы жарық көрген Қазақстан
археологиясы картасы кадастарында № 2024 санымен тіркелген. Орынбордан
Ақтөбе бекінісіне қарай бағытталған жол бойымен 185 верст жердегі бес
жұлдыз формалы қорған сипатталған. XVIII ғасырдың 30 жылдарында Кіші жүз
Ресейге қосылғаннан кейін, патша өкіметі өзінің болашақта қазақ жерін
бағындыру үшін алғашқы мемлекеттік шараларын жүргізе бастады. 1734 жылы
арнаулы Орынбор экспедициясын ұйымдастыру туралы екінші Екатерина жарлық
жариялады. Онда қазақ жерін игеру үшін зерттеу жұмыстарын жүргізу, қазақ
жері арқылы Орта Азия хандықтарымен сауда қатынасын жасау үшін сауда
жолдарын ашу, Op өзенінің сағасында қала салып, оның атын Орынбор деп атау,
Сыр өзенінің Арал теңізіне құяр сағасында қала салып, теңіз арқылы сауда
жолын жалғастыру мәселелері аталды. XVIII ғасырдың 70 жылдарына дейін Ресей
үкіметі алғашқыда қзазақ жерінің шекара маңына, кейін ішкері ене отырып,
көптеген бекіністер салды. Кіші жүз жерінде салған бекіністерге
қазақтарды әкеліп орналастырып, оларға жер беріп, қазақтардың мал
жайылымдарын қысқарта бастады. 1735-1742 жылдарда Кіші жүз және Орта жүз
жерінде Ойылдан Жаңа Eртіc аралығына, яғни Жайықтан Өскеменге дейін 3,5 мың
шақырым бойына бекіністер салынды. [1]
1.1 Табиғаты
Климаты. Облыс құрылқтан шалғай, мұхиттар мен биік таулы жүйелерден алыста
жатыр. Қыста аумақ Сібір антициклонының ықпалында болса, жазда жылы, шөл
даланың құрғақ субтропикалық ауасы кедергісіз, еркін жетеді. Облыстың
климатына құрғақ континенталдық сипат тән. Aуаның температурасы. Облыстың
аумағында ауаның орташа жылдық температурасы солтүстікте Родников кенті
2,8 градустан оңтүстікте Ақтұмсық 7,8 градусқа дейін құбылады. Жыл
ішіндегі aya температурасының барысы қыста тұрақты аязды күндермең көктемгі
қысқы күндерден кейін жеделдеп, ыстық жазға жалғасуымен сипатталады.
Ауаның айлық неғұрлым төменгі орта температурасы -12°, -18° қаңтар және
ақпан айларында. Температураның ең төменгі абсолюттік шамасы кейбір жылдары
- 48 градусқа дейін түсіп кетеді Ақтөбе қ. 12.1.1940. Жылдың, ең жылы айы
шілде, бұл айда ауаның орташа температурасы 20,7 градустан Родников 26,4
градусқа Ақтұмсық дейін өзгереді. Ең жоғары абсолюттік температура 44
градус Ақтұм-сықта, 5.8.1955 ж. тіркелді. Ауаның орташа тәуліктік
температурасының 0 градустан ауысуы көктемде әдетте 25-31 наурызда
оңтүстікте және солтүстікте 6-10 сәуірге келеді; күзде тиісінше 1-10 қараша
мен 29-31 қазанда. Орта тәуліктік температурасы 0 градустан артық болатын
күндер саны 200-ге жуық. Аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130-140 күнге,
оңтүстігінде 150-160 күнге созылады.
Атмосфералық жауын - шашын. Облыс аумағында орташа жылдық ылғал мөлшері
160 мм-ден 360 мм-ге дейін құбылып, ең аз ылғал Үстірт жазығына түседі.
Кейбір жылдары жауын-шашын жылдық орташа мөлшерден елеулі түрде ауытқып
тұрады. Жауын ерекше жиілеп, қар қалың түскен жылдары облыстың солтүстік
аудандарында ылғал тереңдігі 576 мм Мәртөк, 1956, оңтүстікте - 371 мм
Аяққұм, 1958 дейін жеткен болатын. Қуаңшылық жылдарда жауын-шашың 70 мм-
ге дейін 69 мм - Ырғыз метеорологиялық ст. 1929 азаяды. Жыл бойы ылғал
тегіс түспейді. Оның негізгі мөлшері жылы мерзімге келіп, салқын кезде
жауын шашынның жылдық мөлшерінің шамамен 30 - 40% ғана түседі. Ылғалдың
айлық мөлшерінің ең молы маусым немесе шілде айларына келеді: жауынның
айтарлықтай тағы бір көп мөлшері-қазан айында. Ылғалдың ең азы - ақпан айы.
Жауын-шашын көп те, көлемді де емес, тек ара-тұра ғана біршама ұзақ жаңбыр,
күшті нөсер кездеседі. Жаздағы ылғалдар күннің ыстықтығынаң шөлді жерлердің
көптігінен тез буға айналып кетеді. Жауын-шашынның тәу-ліктік ең көп
мөлшері 50-70 мм. болып, кейде 110 мм Темір, қыркүйек, 1911дейін жетеді.
Өсімдігі. Түр-тұқымына қарағанда облыста өсімдік ѳте-мөте әртүрлі. Мұнда
тамырлы өсімдіктің 417 тегіне, 92 тұқымдасына жататын 1057 шамасында түрі
шығады. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталды: далалықта -
дақылдық, қуаң далада - жусанды өсімдіктер. Облыстың солтүстік құрға
далалығында болғандықтан, негізінен дақылды әртүрлі бетеге-ақселеулі шөп
өседі. Оның сортаң жерлері-кәдімгі бетеге, ақ және қара жусанды.
Мұғалжардың тастақты беткейлерінде сирек кездесетін бұталар мол. Таудың
өзенді аңғарлары мен қойнауларында көктерек, қайың өскен. Op, Жем және Елек
өзендерінің cy айырық жерлерінде қайың шоғырлары бұлақ суларымен
қоректенетін батпақты жерлерді жиектеген. Шөлейт өңірде жусанды-дақылды
шөптер өседі.
Аң-құстары. Географиялык орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының
әртүрліліг себепті облыста аң-құстар түрі де сан-алуан. Өңірде сүт
қоректерінің 62, құстардың 214 және балықтың 24 түрі кездесіп, сүт
қоректілердің 10 және қүстың 35 түрі ҚР "Қызыл Кітабына" енгізілген. Сүт
қоректілерден кездесетіні - Елек, Қарғалы, Қобда өзендері мен олардың
салалары бойындағы, сол сияқты Қарғалы, Мәртөк, Қобда аудандарындағы
орманды жерлерде мекендейтін бұлан. Оның саны көп емес. Бұлан мекендеген
аймақта еліктер де тіршілік етеді, бірақ олардың саны көп емес, 252
шамасында. Бұл өңірлер белгілі бір шамада лицензия бойынша ғана әуесқойлық
аңшылық: құратын объекті болып eceптеледі.
1.3 Аудандар бойынша туристік рекреациялық мумкіншілігі
Обылстың аудандары. Ақтөбе облысы 12 ауданнан тұрады. Әрбір аудан
геологиялық ерекшеліктерімен, тарихи түбірлерімен, мәдени мұраларымен
ерекшеленеді. Ежелден Ақтөбе жері көшпенділердің шаруашылық ісімен
байланысты болған. Мыңжылдық тәжірибелері қазіргі уақытқа дейін табиғатын
ғасырдан-ғасырға сақтауға көмектесті. Қазіргі туризімнің инфрақұрлымын
құра отырып, барлық қатысушылар қоршаған ортаны сақтаудың міндеттерін,
тарихи-мәдени және табиғый объектілерге қамқорлық қатынастарын, ұлттық
дәстүрлер мен салттарды сақтауды шешу керек.
Әйтеке би ауданы Ырғыз өзеннің жағалауында орналасқан. 1997жылы
салыстырмалы жас Комсомол және ежелгі қарабұтақ аудандарын қосқанда пайда
болды. 20ғ 60жылдары тыңайған жерлерді игеру уақытында белгілі болды.
Қарабұтақ бекінісін 1848жылы Арал теңізін зерттеу үшін бағытталған ғалым-
саяхатшы А. Бутаковтың патышалық әскери тобы құрған. Отрядта белгілі украин
ақыны Тарас Шевченко болды. Бұл кескіндеме Айке, Сұлу көл сияқты өзендер
бар далалық аудан. Толыбай және басқа да тарихи-мәдени көз тартарлықтары
бар: халыққа белгілі Былшық бидің отаны, жазушы Қуандық Шаңғытаевтың,
Раймбергеновтар әулетінің отаны. Ұлттық аңшылықты дамыту үшін және спорт
түризмі үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Жасалып жатқан темір жол көлік
проблемасын шешеді.
Алға ауданы Елек өзеннің жағасында орналасқан. Алға қаласының аудан
орталығы 1933жылы Орынбор-Тәшкент темір жолының станциясы ретінде құрылған.
Бестамақ ауылында қазақ мемлекетінің құрылуына үлкен күш қосқан. 17ғ-дың
соңы мен 18ғ-дың ортасындағы кіші жүздегі мемлекеттің және әскери
қызыметтер Көкіұлы Есет батырдың мемориалдың кешені орналасқан. Жоңғар,
бұлғар қалмақтарының, башқұрлардың және түркмендердің қазақ жеріне
шапқыншылығы кезінде ол батыр, әрі қабілетті қолбасшы болып көріне білді.
Алға қаласы Алға орта мектебінде оқыған Кеңес Одағының батыры СССР-дың
ұшқыш-космонавты Виктор Пацаев туған жері.
Жазушы ғалым Ахметовтың, ақын Изтай Мамбетовтың отаны, аудан сауықтыру
туризмін дамыту үшін ынғайлы: Ақтөбе қаласының маңайында жолдық инфрақұрлым
бар, туризм инфрақұрлым объектілерін жыл бойы салу үшін мүмкіндік бар,
демалыстың қысқы түрлерін дамыту мүмкін.
Байғанин ауданы Облыстың ең көне аудандарының бірі. Аймақта қазақ рулары
туратын етноним бойынша аталатын тарихи Адай-Табын болысы ретінде белгілі.
Ресми түрде 1920жылы құрлылған. Облыстың оңтүстік батыс бөлгінде
орналасқан. 1940жылы қазақтың белгілі жыршысы, ақын Нүрпейіс Байғаниннің
атымен аталады. Тарихи ерекшеліктер ретінде ауданда көптеген тарихи
ескерткіштер бар: Асан-Қожа, Даумшар. Қарасақал, Сүндет күмбез және тағы
басқа көптеген өзен – көлдерімен әйгілі. Ғалым Сақтаған Байшевтың, жазушы
Тобық Жармағанбетов пен Қажығали Мұқамбетқалиевтің, ақын Сағи Жиенбаевтың,
Бәкір Тәжібаевтің, Есенбай Дүйсенбайдың, Өтежан Нұрғалиевтің отаны. Аудан
ішкі және көшпелі туризм үшін таптырмас мекен.
Ырғыз ауданы Облыстың белгілі тарихи аймағы, ресми түрде 1933жылы облыстың
шығы бөлігінде құрылыған. 1879жылы бірінші мектепті ғалым-ағартушы Ыбрай
Алтынсарин ашты. 1903 жылы ауданда 30 дан аса мектеп жұмыс істеді. Бұл
Ырғызды 20ғ басындағы ағартушы және білім беруші аймақ орталығы ретінде
танытады. Аудан орталығы 1845жылы әскери бекініс ретінде құрылды. 1867 жылы
қала-уездік орталық болды. Ырғыз 1870жылдың 19-шы қазанында ашылған
жәрменкесімен белгілі. Жәрменке маусым айында өтеді. Жылына екі рет мамырда
және қыркүйекте, жарменкеде Орынбордың, Маскваның, төменгі Новгородтың
саудагерлері мен Бұхардың, Сырдаряның, Сары-Арқа аймақтарының байлары
қатысты. 18-31жас аралығындағы қазақ жастары тыл жұмыстарына алу туралы
патша әмірімен байланысты 1916жылы батыр Амангелді Имановтың көтерлісін
қолдаған аймақтардың бірі.
Ауданда Торғай мемлекеттік табиғи – зоологиялық қорығы орналасқан. Жазушы
Өтебай Қанахиннің, ауыл Мейрхан Ақдәулетұлының мемлеккеттік қайраткер
Темірбек Жүргеновтың, ғалым Телжан Шойыновтың, ауыл Дүйсенбйдікң туған
жері. Аудан туризм үшін өте қажет. Онда халқаралық Самара-Шымкент
автотрассасы өтеді, ерекше табиғи объектілер, тарихи ескерткіштер және
ерекше ұлттық бейне бар.
Қарғалы ауданы Өте жас аудан, 1921 жылы құрылған облыстың солтүстігінде
орналасқан. Атауын район территориясы бойынша ағып өтетін Қарғалы - өзенні
бойынша алды. Көмір, кобальт, никель өнімдерін алуды дамыту мен байланысты
Кеңес уақытында белгілі болды. Ауданның әдемі жерлері демалыстың қайсы бір
белсенді түрлерін қызықтырады: жылдың барлық уақытында көп күндік сапарға
бағыт бойынша бола алады. Тәжірибелі адамдар, туристер, оқушылар, үлкендер
шаңғымен, спелеомен, рафтингпен, жаяу демала алады.
Мәртөк ауданы 1935жылы құрылған, Мартук ауданының аудан орталығы
Орынбор – Ташкент жолының станциясы ретінде құрылған. Облыстың солтүстік
шығысында орналасқан, Елек өзенінің жағалауында орналасқан. Құрманғазы
атындағы қазақ ұлттық аспапттар оркестірін құрушылардың бірі, белгілі
мәдениет қайраткері, күйлерді орындаушы Қамбар Медетовтың туған жері. Е.
Бурсиловский, А. Затаевич, А. Жұбанов және Ромен Ролиан сияқты музканы
қадірлейтін белгілі мәдени қайраткерлер мен композиторлардың арқасында,
оның орындауындағы қазақ күйлері мен әндері дүние жүзілік қоғамның игілігі
болды. Ауданның жақсы табиғи ресурстары: облыс орталығына жақындығы,
Орынбор – Ақтөбе халық аралық автобекеті, басқада артықшылықтары ауданға
сауықтыру, танымдық, экологиялық, спорттық және туризімнің басқа түрлерін
дамытуға мүмкіндік береді.
Мұғалжар ауданы 1997 жыл ежелгі Мугаджар мен жас Октябрь аудандарынның
қосылуынан құрылған. Облыстың оңтүстігінде, елек өзеннінің жағалауында
орналасқан. Аудан орталығы Қандыағаш, Орынбор – Тәшкент темір жолының үлкен
түйскен станциясы болып табылады. Белгілі мәдени әулет Жұбановтардың туған
жері. Олардың атына үлкен мемориялдық кешен салынған. Ауданның географиялық
орналасуы ыңғайлы. Территориясы арқылы Мұғалжар таулары өтеді. Әртүрлі
ландшафтылығы мен көз тартады. Көлдер мен өзендер, балықтардың түрлері,
өсімдіктер мен жануарлардың байлығы, аққайың алаңдары, әртүрлі емдік
қасиеті бар шөптер өседі. Аудан аң аулау мен балық аулауға, экстремал
туризм үшін, емдік-сауықтыру, экологиялық, таным туризмін дамыту үшін
ынғайлы.
Темір ауданы Облыстың ежелгі аймағы, 1869 жылы 17 болысы бар Темір уезі
ретінде белгілі болды. Уезд құрамында қазіргі Темір, Ойыл, Байғанин,
Мұғалжар аудандары болды. Аудан орталығы Шұбарқұдық, қазіргі аудан 1972
жылы құрлыды. Темір қаласы бастапқы аты Қарақамыс, 1870жылы әскери бекініс
ретінде құрылды. 19ғ соңы мен 20ғ басындағы үлкен сауда орталығы болды.
Онда жылына екі рет өтетін жәрменкеге Ташкенттен, Бұхардан, Уфадан, Орынбор
мен Орскден келген саудагерлер қатысты. Темір қаласында бірінші мектептер
1870жылы ашылды. Қайта жаңартудан Ахмет Халфенің мешті сақталған. Ғалым Әбу
Такенов, әскери қызыметкер Жансен Кереевтің туған жері. Бұл аудан аң аулау,
балық аулау үшін, туризмнің экологиялық, емдік-сауықтыру және қызықты
түрлері үшін жақсы мүмкіншіліктері бар.
Ойыл ауданы 1921 жылы 14 болыстың құрамында құрылған Ойыл өзеннің оң
жақ жағалауында, облыстың батысында орналасқан. Тары өсіру бойынша
дүниежүзілік рекорд орнатқан Шығанақ Берсиевтің туған жері. Аудан орталығы
Ойыл бастапқы атауы Көкжар. Жарменкесі Батыс Қазақстанда жыл сайын
көктеммен күзде өтеді. Қайта өңделген жәрменкенің сауда қатарлары әлі де
сақталған. Ең бірінші мешіт 1893жылы салынған. 1869 жылы әскери бекініс
ретінде Шиповский поселкесі болып құрылған. 1917-1919 жылдарындағы азамат
соғысы уақытында Батыстың Алаш Орда үкіметінің орталығы ретінде белгілі
болған. 1917 жылдың сәуірінде Ойылда бірінші съезд болды. Оған 800 делегат
қатысты және басшысы болып ғалым Жанша Досмұхаметов сайланды. Маусым айында
Қожар жәрменкесінде басқару органнының Ойыл уақытша үкіметі құрылды.
Суреттші Ануар Өтеген – Тананың, жазушы Тобыл Кулясовтың, ғалым – дәрігер
Иманбай Қарақұловтың, ақын Қызылдың, ақын Шернияз Жарылғасынұлының туған
жері. Ауданда емдеу-сауықтыру түризмін дамыту үшін тарихи объектілер мен
әртүрлі туризм объектілері бар.
Хобда ауданы 1933жыл құрылған. Облыстың солтүстік батысында орналасқан.
Оның құрамына тарихи Исатай ауданы кіреді. Оның аты 19ғ-дағы ұлт азаттық
күтерлістің басшысы Исатай Тайман Ұлының атымен аталған. Оның өлген жері
Ақбұлақ өзенінің жағалауында. Ауданда белгілі Абат – Байтақтың мемориялдық
кешені орналасқан. Ауыл Амантай Өтегеновтың, Кеңес одағының батыры, қазақ
халқының батыр қызы Әлия Молдағұлованың туған жері. Аудан ішкі және сыртқы
туризмді дамыту үшін қызықты: аң аулау және балық аулау, демалу және
танымдық бағыты үшін қолайлы. Хромтау ауданы Салыстырмалы түрде өте жас
аудан. Хромтау рудаларының өндіруімен байланысты, Кеңес уақытында дами
бастады. Ойсылқара өзенінің жағалауында, облыстың солтүстігінде орналасқан.
Жылдың әр мезгіліне арналған демалыс орындары, геологиялық табиғи
объектілер бар. Ауданда спорттық туризм мен айналысатындар көп, мысалы, ат
туризмін, шанғы туризмін, вело туризмін дамытуға қолайлы.
Шалқар ауданы Тарихи белгілі, атауын шалқар өзені гидронимінен алды.
1921жылы құрылды, облыстың оңтүстігінде орналасқан. Тарихи ерекшеліктері
ретінде тарихи ескерткіштері мен белгілі. Есет Дәрібайдың, Монке би
Айтұлының күмбезі бар. Орынбор – Ташкент темір жолындағы үлкен станция.
Шалқар жерінде қазақ тарихында ерекше орны бар Монке би Айтұлы мен Есет
Дәрібай өмір сүрді. Әнші Жанар Айжанованың, Жазушы сатирик Төрежан
Меңдібаевтің, халық жазушысы Тахауи Ақтановтың туған жері. 17-20 ғасырдың
тарихи мәдени ескерткіштері көп. Олар туралы ауыз әдебиеттерде көп
айтылады. Ішкі және сыртқы туризімді дамыту үшін көз тартарлық аудан.
Абат-Байтақ 14-15 ғасыр Бұл мавзалей бұрынғы Сары – Хобда өзенінің
аумағында орналасқан. Бұрынғы заманда бұл мавзалей ошақ алтын түсті
бояуларымен мұсылмандық мәдениет және архитектуралық дәстүрдің классикалық
түстерімен жарқыраған деген тұжырым бар. Уақыттың ол сыртқы түрін
жоғалтқан. Кірпіштердің арасынан қазырде кей жерлерде көгілдір әшекейлер
байқалады. Мавзолей бір жыл, бір мезгілде салынбаған құрлыста тек жегілікті
жердің кірпіштері ғана пайдаланылған. 18-19 ғасырларда ескерткіш маңында
өте үлкен зират пайда болған. Оның үстінде керемен құлпытастар ансанбльі
құрылды. Олардың арасында тас кесу өнерінің ерекше үлгілері бар.
Мавзалейден 15-20 км. қашықтықта қорғандар бар. Қорғандарды қазу барысында
Алтын орда заманындағы шамамен 13 ғ. екінші жартысындағы сирек кездесетін
зираттар табылған. Сол жерден орта ғасырлық отырықшы жер шаруашылығымен
айналысатын, дамыған жоғанры мәдениетті мекен табылған. Атақты ақындар
домбырасының әуенін естігенде, сол әуенде балқынп, уақыт жоғалып, жаныңа
қанат бітіп, тек жүрек әлем тынысын еститын мәнгілік қана қалады. Осындай
дара тұлғалар осы жерде дүниеге келді. Олар халық жадысында мәнгілікке
қалып, оларға танымдық бағыт – бағдар болады. Атақты батырлармен отанды
қорғаушылар, музыканттармен философтар, суретшілермен космонавтар Ақтөбе
жерінің және Қазақстанның атын шығарды.
2. ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Халқы
1932 жылдың 22 ақпанында құрылып 10 наурызында БОАК-де бекітілген
облыстың жер көлемі 552089 шаршы километрді алып жатты, оған 18 аудан
кірді. Халқының саны 724,5 мың адам болды. Оның 59,1% қазақтар. Халықтың
тығыздығы 1 шаршы км-ге 1,3 адамнан келген. 1999 жылғы халық санағының
қорытындысы бойынша облыста 682558 адам түрады. Оның 383,7 мыңы қала, 298,9
мыңы ауыл түрғындары. Олар 91 ұлттар мен ұлыстардың өкілдері. Халықтың саны
облыста 1959 жылмен салыстырғанда 279,1 мыңға өскен. Оның ішінде қала
тұрғындары 42,9%-тен 56,2%-ке дейін өскен, ауыл тұрғындары 57,1%-тен 43,8%-
ке кеміген. 1- кесте. Облыста 1999 жылы 1989 жылмен салыстырғанда қала
халқы 54,1%-тен 56,2%-ке өссе, село халқы 45,9%-тен 43,8% азайған. Облыс
тұрғындарының ұлттық құрамында да елеулі өзгерістер болды. Қазір қазақтар
облыс тұрғындарының 70,66%-і. Қазақтар 407222 адамнан 482285 ке көбейіп,
118,4%-ке өскен.[5]
Кесте 1. Облыс тұрғындарының өсу динамикасы
Тұрғындар Соның ішінде Тұрғындар жалпы санына
Жылдар санының барлығы % есебімен
мың адам
Қалалық Ауылдық Қалалық Ауылдық
тұрғындар тұрғындар тұрғындар тұрғындар
1940 338,200 88,800 149,400 26,3 73,7
1950 301,000 115,400 184,700 38,5 61,5
1959 399,5 171,4 228,1 42,9 57,1
1970 551,8 245,4 306,4 44,5 . 55,5
1979 630,4 295,5 334,9 46,9 53,1
1989 732,7 396,4 336,3 54,1 45,9
1999 692,6 383,7 298,9 56,2 43,8
2001 672,6 375,4 297,2 55,8 44,2
1970 жылмен салыстырғанда орыстар, украиндер, немістер, татарлар,
өзбектер, белорустар, т.б. ұлттар саны кеміген. Оны кейбір әлеуметтік,
экономикалық жағдайларға және тарихи отандарына оралуына байланысты алыс,
жақын мемлекеттерге көшумен түсіндіруге болады. 1999 жылы 1989 жылмен
салыстырғанда облыс бойынша және барлық аудандарда тұрғындар саны азайды.
Бұл әсіресе, Қобда, Қарғалы, Шалқар, Мәртөк ауд. орын алды.
Облыс халқының саны 2007 жылдың 1 қаңтарының алдын ала есеп мәліметтері
бойынша 695,3 мың адам құрап, соның ішінде 386,7 мың адам (55,6%) - қала
тұрғындары және 308,6 мың адам (44,4%) - ауыл тұрғындары. Облыс халқының
саны 2006 жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда 8,6 мың адамға өсті, осының
ішінде 6,9 мың адамға - табиғи өсім есесінен 1,7 мың адамға халық көші-
қонының есесінен.
Кесте 2. Халық санының өзгеруі
Халық саны 2007 жыл 2006 жыл
Облыс бойынша барлығы 695344 686698
Ақтөбе қ. 299517 292095
Алға 41161 40143
Әйтеке би 31864 32196
Байғанин 23917 23908
Қарғалы 18302 18496
Қобда 23651 24068
Мәртөк 31378 31380
Мұғалжар 65481 64688
Ойыл 19998 20004
Темір 36506 36407
Хромтау 42021 41984
Шалқар 46044 45891
Ырғыз 15504 15438
Сурет 1. 2005-2006 жылдың жалпы , табиғи өсімі және халық көші – қонының
өсімі
Халықтың табиғи өсімі 2006ж. қаңтар - желтоқсанында 6879 адам құрады
(2005ж. қаңтар – желтоқсанында - 6576 адам). Халықтың табиғи қозғалысының
көрсеткіштері төменде келтірілген
Кесте 3. 2006 жылдың халықтың табиғи қозғалысы
2005 ж. 2006 ж. 2006-2005 жж.
ауытқулар %
Туылғандар 13083 13566 483 103,7
Қайтыс болғандар 6507 6687 180 102,8
Некеге тұрғандар5897 6680 783 113,3
Ажырасулар 1466 1620 154 110,5
2006ж. қаңтар – желтоқсанында 13566 нәресте туды (2005ж. қаңтар –
желтоқсанында - 13083). Облыс бойынша жалпы 1000 адамға шаққандағы туған
тұрғындардың жалпы коэффициенті 19,63 адам құрады (2005ж. – 19,17).
АХАЖ органдарымен тіркелген өлімдердің саны 2006ж. қаңтар –
желтоқсанында 6687 адамға қарсы 2005ж. қаңтар – желтоқсанында 6507 адам
құрады. Ал өлімінің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққандағы қайтыс
болғандардың саны 9,68 адам құрады (2005ж. - 9,53).
Тұрғындар өлімінің басты себептері қан айналымы жүйесінің аурулары болып
сақталуда, барлық қайтыс болғандардың санынан 47,7%.
2006ж. қаңтар – желтоқсанында облыс бойынша 1 жасқа дейін қайтыс болған
197 нәресте тіркелді (2005ж. қаңтар – желтоқсанында - 197). Облыс бойынша
нәресте өлуінің коэффициенті 1000 тірілей туылған 1 жасқа дейінгі
нәрестелерге 14,61 қайтыс болған бала құрады (2005 ж. – 15,34).
1 жасқа дейінгі қайтыс болған балалардың өлу себептерінің құрылым
ауруларынан 56,3%-ы, перинаталды мерзімдегі дерттер болатын, ал туа біткен
ауытқулардан 14,7%-ы жағдайлардың үлесінде.
2006ж. қаңтар – желтоқсанында облыс бойынша тіркелген некелердің саны
668 құрады, ал ажырасулар - 1620 (2005ж. осы кезеңінде - тиісінше 5897
некелер және 1466 ажырасулар). 1000 адамға шаққанда некелесудің жалпы
коэффициенті 9,67 промилле құрады (2005ж. - 8,63), ал ажырасулардың жалпы
коэффициенті - 2,34 промилле (2005ж. - 2,15).
Көші-қон процесінде көші-қонның оң сальдосы 1768 адам құрады, соның
ішінде халықаралық көші-қонда - 2394 адам, республикалық көші-қонда - -626
адам.
2006ж. қаңтар – желтоқсанында шет елдерден Ақтөбе облысына 3601 адам
көшіп келді, олардан 3577 адам - жақын шет елдерінен (ТМД) көшіп
келгендердің саны.
Жыл басынан облыстан республиканың тыс жерлеріне қоныс аударғандардың
саны - 1207 адам (2005ж. қаңтар – желтоқсанында - 2432).
2006ж. қаңтар – желтоқсанында облыс шеңберінде көшіп-қонудың саны 8235
адам құрады (2005ж. осы кезеңінде - 7867 адам).
Сурет 2 - Халықаралық көші –қон
2.2 Экономикасы
1920-1921 ж.ж. елді жайлаған аштық облыс экономикасына да әсер етіп,
индустрияландыру процесін тежеп тастады. 1928 ж. байларды тәркілеу
басталды, олардан алынған мал, мүлік кедей шаруаларға таратылып берілді,
бірақ ол уезд экономикасын көтеруге бәлендей әсер етпеді. Осы жылдарда
Ақтөбе қаласындағы және жәрмеңке өтетін орталықтардағы шикізат өңдеу
кәсіпшіліктері, қолөнер ici қайта жанданды, ауыл шаруашылығында мал басы
көбейді, егін шьнымдылығы да арта түсті. 1980 ж. қазанда Ақтөбенің 19
өнеркәсіп орындары жалпы өнім шығару жөніндегі бес жылдық жоспарын бір ай
және одан да көп бұрын орындап шықты. Облыс өнеркәсібінің негізгі
өндірістік қорлары 44,4 пайызға өсті. Өнеркәсіп өнімдерін өндіру көлемі 18
пайызға артып, жоспардан тыс 24 млн. сомның азық-түлік тауарлары өткізілді.
Агроөнеркәсіп кешенінің де дамығаны осы кезең. Ұжым-шарлар мен кеңшарлардың
материалдық-техникалық базасы нығайды. 1971-1974 ж.-да құрылысшылар 806
млн. сомның күрделі қаржысын игеріп 27 кәсіпорынды - химия, қара
металлургия, тамақ, жеңіл және ет-сүт өнеркәсібі нысандарын пайдалануға
берді. Ауыл шаруашыльнында 277 сиыр және шошқа, 1328 қой қоралары, 6390
пәтер салынды. Жалпы 1971-1981 ж. Аралығында облыста eгic көлемі 3 млн. га.
жетіп, оның 2267 мың га. дәнді дақылдары егістігі болды. Дәнді дақылдардың
жалпы түсімі 2268 мың тоннаға жетті, бұл - шамамен екі жарым жылдық жоспар
еді. Бірақ шындығын айту керек, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыру
негізінен экстенсивті тәсілмен - егіс көлемін ұлғайту, мал салмағын
арттыру орнына оның санын көбейту есебінен қамтамасыз етілді. Бұл - тек
ресми деректер ғана. Осы кезеңдерде экономика шын мәнінде сыр білдіре
бастады. Экономикадағы дағдарыс 70-80 ж. тұсына келеді. Оның бірқатары 80
ж.-дың ортасы мен 90 жылдың басында қоғамда демократиялық процестердің
басталуымен айқын болды. Бұл кезеңде сұраныс пен ұсыныс арасындағы алшақтық
ұлғайды. 80 ж. ортасындағы кәсіпорындарды өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі
басқару күткендегідей нәтиже бермеді; жоспарлы тапсырманы орындамаған
кәсіпорындар саны көбейе түсті. Осы кезеңдерде жүргізілген реформаның басты
кемшілігі - ол қоғамның саяси құрылымың меншік қатынасын қозғамады,
мемлекеттік меншік үстемдігі монополия сақталды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1990 ж. 25 қазанда "Қазақ
Кеңестік Социалистік Pecпубликасының мемлекеттік егемендігі" туралы
Декларация жариялады. Сейтіп, Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болды.
Өркениетті елдердің бәрі өткен жолнарықтық қатынасты таңдады. Ол
Қазақстанда шынайы нарықтық қатынастарды орнықтыру, бұрын бірыңғай меншік
құрамында болып келген түрлі мекемелер мен ұйымдарды мемлекет меншігінен
алып, жекешелендіру ісімен тікелей байланысты. Жекешелендіру үш түрлі
жобамен жүргізіле бастады. Біріншісі - мемлекеттік меншіктегі
кәсіпорындарды акционерлеу. Екінші формасы - жеке жобалармен жекешелендіру.
Жекешелендірудің бұл түрі көбінесе дүние жүзінің aca ipi фирмалары
қатысуымен өтетін халықаралық конкурс - тендерарқылы шетелдік инвесторларға
беру арқылы жүзеге асатын болды. Жекешелендірудің үшінштүрі-жаппай
жекешелендіру, ол республиканың әрбір тұрғынына йнвестициялық купондар
берумен жүзеге aca бастады. Шындығын айту керек, алғашқы жылдар өндіріске
де, халықтың түрмысына да ауыр соқты, республикалардың бір-бірі мен
байланысы үзілгендіктен жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарға жабдықтар,
бөлшектер, шикізаттың кейбір түрлері жетіспеді. Тауарға тауар алмаacy
бартер ұлғайды, кәсіпорындардың қарызы көбейді. 90 ж. жалпы
республикадағы сияқты облыс экономикасында да дағдарыстық құбылыстар
тереңдеді, көптеген кәсіпорындар тоқтап қалды. Инфляция өршіп, тұтыну
тауарларының, әсіресе азық-түліктің жетіспеушілігі қатты сезілді. 199З ж.
қазанында Қазақстан сом аймағынан шықты, көп ұзамай баға ырықтандырылды...
1996 ж. облыста шығынмен жұмыс істейтін кәсіпорындар мен ұйымдар барлық
кәсіпорындар санының 34 пайызын құрап, олар 558,8 млн. теңгеге шығын
жасады. 6 кәсіпорын толық, 50 кәсіпорын жартылай тоқтап, жұмыссыздар қатары
көбейді. Бұған қоса энергетикалық дағдарыс белең алды. тоқсаныншы жылдар
басы бурынғы Одақтас республикалардың егемендікке қол жеткізіп, тәуелсіздік
алуымен сипатталады. Қоғамның саяси құрылымы өзгерді. Кәсіпорындарды
жекешелендіру, баға саясатын ырықтандыру, ең бастысы экономиканы нарықтық
қатынастарға көшіру жүргізілі. Өнеркәсіп құрылымы түбірімен өзгерді,
олардың дені жекешелендіріліп, ipi базалық өнеркәсіп орындары -
"Феррохром", хром қосындылары, Дөң тау-кен байыту комбинаты, "Ақтебе-
мұнай", т.б. акционерлік қоғамдары шетел и н в e c т o p л a p ы н a
басқарушылыққа берілді. Жартылай жұмыс істеп тұрған немесе тоқтап тұрған
мәшина құрылысы, жеңіл және тамақ енеркәсібі салаларында сегментациялау
жүргізіліп, олардың орнында жауапкершілігі шектеулі шағын кәсіпорындар мен
кооперативтер пайда болды. Нарықтық қатынастардың тереңдей түсуі облыс
экономикасына ықпалын тигізе бастады. Облыста 1996 ж. 28 млрд.теңгенің,
1999ж.57млрд., 2000 ж. 91 млрд. теңгенің өнімі шығарылды. Соңғы бес жыл
энергетикалық саясаттың дұрыс жүргізілгендігін көрсетті, облыс бірте-бірте
шетел энергетикасына тәуелділіктен шыға отырып, өзінің дербес энергетикалық
қуат шздерін салуға бет бұрды. Қазіргі уақытта облыс электрқуатың газдың 50
пайыздан астамын өзі өндіреді. Облыстың негізгі өнеркәсіп орындарына және
тұрғындарына Жаңажол ілеспе газын беру жүзеге асырылып, табиғи газ импорты
едәуір азайды. Бұл негізінен жалпы ұзындығы 261,7 км. болатын Жаңажол -
Ақтөбе газ құбырын облыс орталығына жеткізу нәтижесінде мүмкін болды.
Өнеркәсіп Ақтөбе – Батыс Қазақстан аймағындағы өнеркәсібі дамыған қуатты
облыстардың бірі. Облыста ауыр индустрияның негізі химия комбинатының 1934
ж., Дең тау-кен байыту комбинатының 1936, соғыс жылдарында Ақтөбе
ферроқорытпаи мзауытының 1943 салынуымен және бірқатар мәшина құрылысы к
ә c i п o p ы н д a p ы н ы ң орналасуымен қаланды. Бұл кәсіпорындарда хром
кені, минералды тыңайтқыш, ферроқорытпа және рентген аппараттары мен ауыл
шаруашылығы техникалары шығарылды. Қазан төңкерісіне дейін Ақтөбеде шағын
шеберханалар мен киім тігу ательелері жұмыс істеді. Олар кейін біріктіріліп
облыстың жеңіл өнеркәсібі негізін қалады. Олардың қатарында бұрын "Химия"
артелі болған "Актюбхимпласт" кәсіпорны, "Әдемі", "Қиял", "Ақтебежабағы",
"Ақтөбе" акционерлік қоғамдары бар. Бастауын 1931 ж.
Шұбарқұдық кенішінен алған мұнай-газ өндіру кәсіпорны бүгінде
"Ақтөбемұнай" акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. Оны 1997 ж. Бері
Қытай ұлттық мұнай компаниясы басқарушылыққа алған. Тамақ өнеркәсібі
саласында "Арай", "Кристалл", "Ақтөбенан", "Ақ бидай", "Сусындар" және
"Ақсүт" акционерлік қоғамдары құрылымдық өзгерістерді жүргізіп, бүгінде
тағам өнімдерін шығаруды жүйеге түсірді. 2001 ж. 1-қаңтарда меншік формасы
және түрі бойынша облыста 6085 кәсіпорын болды. 2000ж. қаңтар- желтоқсанда
облыстың өнеркәсіп орындары үй шаруашылығы секторын қосқанда нақты
бағамен 94990 млн. теңгенің өнімдерін өндірді, бұл 1999 ж. осындай
кезеңімен салыстырғанда 17,4 пайыз артық. Облыс ѳнеркәсіп өндірісі
көлемінде 2000 тау-кен енеркәсібі 58 %, өңдеу өнеркәсібі 30% жетекші
сала болып саналады.
Кесте 4. Облыс аудандары бойынша жекелеген маңызды өнеркәсіп өнімінің
өндірісі
Нақты өндірілгеніӨнімнің нақты көлемінің индексі
(пайызбен)
2007ж
2007ж 2006ж 2006ж
Ақтөбе қ
Түйіршіктер, тас 66,6 80,2 121,1
үгіндісі және тас
ұнтағы; малта тас,
қиыршық тас, мың текше
м.
Ірі қара мал, шошқа, 20 399,8 58,8
ешкі, қой, жылқы еті
мен тағамдық
ішек-қарындары
Ет пен тағамдық 1 11,1 7,7
ішек-қарындары және
құс еті, тонна
Шұжық өнімдері, тонна 41 87,2 93,2
Дайындалған және 9 180,0 150,0
консервіленген балық,
тонна
Өсімдік майы, тонна 1564 39,7 137,4
Өңделген сұйық сүт, 98 35,8 42,8
тонна
Басқа да сүт өнімдері,105 - 23,2
тонна
Дәннен және өсімдіктен8900 108,7 103,8
жасалған ұн; тартылған
қоспасы, тонна
Жарма, ірі тартылған 2 11,7 6,2
ұн, тонна
Жаңа піскен нан, тонна1579 89,4 98,9
Торттар және кондитер 8900 108,7 103,8
өнімдері, тонна
Ұзақ мерзімді кондитер2 11,7 6,2
тағамдары, печенье,
тонна
Шоколад пен қанттан 1579 89,4 98,9
жасалған кондитер
тағамдары, тонна
Макарондар, кеспе, 195 88,6 76,2
кускус және осыған
ұқсас ұн өнімдері,
тонна
Арақ, мың литр 1193,6 63,1 148,2
Сыра, мың литр 140,0 75,2 130,6
Төсек-орын, мың дана 1,4 46,7 87,5
Терезелер және 0,6 100,0 85,7
есіктер, оның
жақтаулары,
табалдырықтар, мың
шаршы м. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz